Фермерлік шаруашылық Дархан шаруашылықтың қаржылық- экономикалық көрсеткіштерінің талдауы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Еңбекті төлеу есебі және аудитінің теориялық негіздері.
1.1 Еңбекақы есебі және оны нормативтік
реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .4
1.2 Еңбекақының аналитикалық және синтетикалық есебі
... ... ... ... ... ... ... ...14
1.3 Еңбекті төлеу аудиті
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..23
2 Фермерлік шаруашылық Дархан шаруашылықтың қаржылық-экономикалық
көрсеткіштерінің талдауы.
2.1 Фермерлік шаруашылық Дархан шаруашылықтын қысқа сипаттамасы және
техникалық-экономикалық көрсеткіштерінің талдауы
... ... ... ... ... ... ...25
2.2 Фермерлік шаруашылық Дархан шаруашылықтың қаржылық жағдайын
талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
2.3 Еңбекақы бойынша шығындар есебін талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
.
3 Шаруашылыктың еңбекті төлеу шығындары есебін және аудитін жетілдіру.
3.1 Еңбекті төлеу шығындар есебін жетілдіру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
3.2 Еңбекті төлеу бойынша есеп айырысу аудитін
жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... .50
3.3 Еңбекті төлеу бойынша ұсталатын ұсталымдар аудиті
... ... ... ... ... ... ... ... ..5 4
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
Қолданылған әдебиет
тізім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 62
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Еңбек және еңбекақы деректері
өңдірістік процесті оперативтік басқару үшін қажетті Еңбек Кодексіне
сәйкес жұмыс берушімен жұмысшының арасындағы еңбек қатынасы нормативтік
құқықтық актілермен, заңға сәйкес бекітілген ұжымдық келісім шартпен
реттеледі. Кәсіпорын дербес болғанымен еңбек заңына сәйкес штат кестесі
формалары және еңбекақы, сыйақы жүйелері белгіленеді. Әр бір қызметкердің
еңбекақы табысы кәсіпорын қызметкерлердің қортындысына байланысты оның
еңбекке қосқан үлесі бойынша аңықталады. Ол салықпен реттеледі және ең
жоғарғы көлеміне шектеу қойылмайды. Еңбек - адамдардың өмірі үшін қажетті
материалдық, рухани және басқа да құндылықтар жасауға бағытталған адам
қызметі делінген. Егер осы анықтаманы талдай келсек, еңбек – адамның өз
қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін табиғат заттарының түрін өзгертуге және
оны өз керегіне бейімдеуге бағытталатын мақсатқа сай істелетін қызметі;
қоғамның өмір сүруінің негізі, адамзат тіршілігінің мәңгілік, табиғи шарты.
Еңбек процесі басталуы үшін өндіріс құрал-жабдықтарын жұмыс күшімен қосу
керек. Жұмыс күші дегеніміз – адамның еңбекке қабілеті және рухани
күштерінің жиынтығы, адам соның арқасында материалдық және рухани
игіліктерін өндіреді. Әр еңбектің қорытынды жиынтығы болуы керек және ол
қоғамға белгілі болып танылуы тиіс.
Тәжірибелік маңызы. Жалпы, бухгалтерлік есеп ұйымға оның қаржылық
жағдайын жоспарлау, бағалау, бақылау және талдау секілді функцияларды
орындауы үшін қажет. Сонымен қатар бухгалтерлік есеп кәсіпорынның
активтері мен міндеттемелері, капиталы мен өндірілген өнімдері мен олардың
сатылғандығы туралы ақпараттарды жинап көрсетеді. Тек қана бухгалтерлік
есеп арқылы ұйымның табыстары мен шығындарын және шаруашылық қызметінің
соңғы қаржылық нәтижесін анықтауға болады. Бухгалтерлік есептің ең басты
бөлігінің бірі – еңбекақыны есептеу, ұйымдастыру және тарату болып
табылады.
Еңбекті ұйымдастыру және жалақыландырудың экономикалық құрал ретінде
маңызы өте зор. Қалыптасқан нарықтық қатынастар жағдайында еңбекті
ұйымдастырумен ақы төлеу мәселесіне қойылатын талаптар төмендетілген емес.
Жұмыс күшіне деген бағаның нарықтық реттелуіне сүйене отырып, үкімет
мемлекттің реттеуші функцияларын азайтуда. Қазіргі таңда шаруашылық
құрылымдарды еңбек ұйымдастыру мен жалакыландыру саласында тәуелсіз.
Зерттеу дәрежесі. Бұл тақырыптың өзіндік маңыздылығы кез–келген
кәсіпорын мен ұйымдардағы жұмыстарды орындап, қызметтерді атқарып жүрген
адамдардың еңбегін дұрыс бағалап олардың сіңірген еңбегіне қарай әділ
еңбекақы төлеу, қай кәсіпорынның болмасын күрделі мәселесінің бірі. Белгілі
уақыттағы ұйымның жұмысшылары мен қызметкерлерінің тізімдегі орташа санын
анықтау үшін жұмысшылар мен қызметкерлердің күнделікті сандық есебін
жүргізу, еңбекақы есебін маңызды элементі болып табылады. Еңбектің
күрделілігіне, мамандық дәрежесіне қарай еңбекақы төленеді. Маңызды
элементтің бірі тиісті еңбекақымен қатар қосымша төлемдер жүргізіледі. Сол
қосымша ақылар құрамына жас өспірімдерге еңбекақы төлеу. Әрине, белгіленген
заңға сәйкес қысқартылған жұмыс күніне байланысты еңбекақы төленеді. Ең
маңыздысы күндізгі ақыға қарағанда тарифтік мөлшері жоғары болады.
Дипломдық жұмыстың зерттеу обьектісі ретінде ФХ Дархан алынды.
Мақсаты –жұмысшылармен еңбекақы бойынша есеп айрысу есебін және
аудитінің ұйымдастырылуын зерттей отырып, жетілдіру жолдарын анықтау. Бұл
мақсатты жүзеге асыру үшін келесідей мәселелер қойылып шешіледі:
1. Еңбекақыны зерттеудің теориялық негізін қарастыру;
2. Еңбекақы есебін жүргізу тәртібін зерттеу;
3. Еңбекақының синтетикалық және аналитикалық есебін көрсету;
4. Еңбекақыдан ұсталымдарды қарастыру;
5. Еңбекақы қорын талдау;
6. Еңбекақыға жүргізілген аудит;
Жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы төлеуді тексерудің негізгі
міндеті – еңбекақы төлеуде нормативтік–құқықтық актілердің сақталуын
бақылау, жалақыдан ұстап қалу мен еңбекақы төлеуде бухгалтерлік есепті
жүргізудің дұрыстығын тексеру болып табылады.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы – жұмысшылар мен қызметкерлермен
уақытылы дұрыс есеп айрысу және оқып –үйрену, бухгалтерлік есеп
әдістемелерін дамыту және тәжірибелік жұмыс барысында қолдану.
Дипломдық жұмыстың негізгі міндеті істелінетін жұмысқа кеткен еңбек
пен оған төленетін еңбекақы мөлшерін, еңбек өнімділігін дұрыс бағалау,
сонымен қатар жұмсалған еңбектің саны мен сапасын, жұмысшылар мен
қызметкерлерге еңбекақы төлеу үшін еңбекақы қорынан және тағы басқа
қорлардан бөлінетін қаржыларды бақылау болып табылады.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қолданылған әдебиеттер
тізімінен және қорытындыдан тұрады.
1 Еңбекті төлеу есебі және аудитінің теориялық негіздері
1.1 Еңбекақы есебі және оны нормативтік реттеу
Еңбек пен еңбекақы есебі жұмысшылар санының өзгеруі, жұмыс уақытының
шығындары, жұмысшылар категориясы, өңдірістік шығын сияқты мәліметтерді
түгел қамтитын операциялық деректерді талап ететін маңызды және күрделі
жұмыстың бірі болып табылады.
Еңбек және оған ақы төлеу есебінің негізгі міндеттеріне жататындар:
1. Еңбекақы қоры және жұмыс уақытының пайдаланып жұмыс мөлшерінің
орындалуын, еңбектің саны мен сапасын бақылау;
2. Бастапқы құжаттарды уақытымен, дұрыс рәсімдеу, еңбекақы
қорынан жалақыны есептеу;
3. Шаруашылық жүргізуші кәсіпорынның әр бір жұмысшыларына жалақыны
уақытымен және дұрыс есептеу;
4. Белгіленген мерзімде еңбекақы бойынша есеп айырысу;
5. Жалақы бойынша шығындарды өңімнің, жұмысшылардың және
қызметкерлердің өзіндік құнына дұрыс және уақытымен қосып отыру.
Еңбек және еңбекақы деректері өңдірістік процесті оперативтік басқару
үшін қажетті Еңбек Кодексіне сәйкес жұмыс берушімен жұмысшының арасындағы
еңбек қатынасы нормативтік құқықтық актілермен, заңға сәйкес бекітілген
ұжымдық келісім шартпен реттеледі. Кәсіпорын дербес болғанымен еңбек заңына
сәйкес штат кестесі формалары және еңбекақы, сыйақы жүйелері белгіленеді.
Әр бір қызметкердің еңбекақы табысы кәсіпорын қызметкерлердің қортындысына
байланысты оның еңбекке қосқан үлесі бойынша аңықталады. Ол салықпен
реттеледі және ең жоғарғы көлеміне шектеу қойылмайды. Еңбекақы мөлшерін
жұмыс беруші өзі белгілейді және оның белгіленген еңбекақы мөлшері ҚР-ң
заңында белгіленген ең аз шамадағы еңбекақы мөлшерінен төмен болмау керек.
Еңбек Кодексіне сәйкес қызметкерлердің мына құқықтары бар:
1. Қауіпсіздік және тазалық талаптарына жауап беретін еңбек жағдайда
жұмыс істеу;
2. Қандай да бір келістушіліксіз тең еңбекақы алуға;
Кепілдік және өтем ақы алуға т.б. жұмыс берушінің құқықтары:
1. Қызметкерлерді көтермелеуге, олардан белгіленген заңға сәйкес әрекет
ететін тәртіп бойынша материалдық жауапкерлікті талап етуге;
2. Қызметкерлер келтірілген зиянның орнын толтыруға т.б.
Жұмыс берушінің міндеттері:
1. Еңбек туралы заңындағы ұжымдық келісім шарттағы талаптарды сақтау;
2. ҚР-ң нормативтік құқықтық актілерде, жеке еңбек келісім шарттарда,
жұмыс берушінің актілерінде қарастырылған еңбекақыны және басқа төлем
ақыларды уақытымен және толық төлеп отыру;
3. ҚР-ң нормативтік құқықтық актілерде қарастырылған шарттар мен
тәртіптер бойынша зиян шеккен қызметкерлерге жәрдем беру;
4. Қызметкерлерге қалыпты және зиянды жұмыс жағдайларды, болуы мүмкін
кәсіби ауруларды ескерту т.б.
Жеке еңбек келісім шарттарда келесі тармақтар қарастырылу керек: еңбек
жағадайдың сипаты, қауіпті және зиянды жұмыс жағдайы үшін немесе еңбек үшін
кепілдік және өтем ақы төлеу тәртібі, жұмыс уақыты мен демалыс уақытының
режимі еңбекті қорғау жағдайы, еңбекақы мөлшері және төлеу тәртібі және
т.б.
Кез-келген қызметтің бірнеше жұмыс берушімен толық емес жұмыс уақытын
қарастырылған жеке келісім шарттарға отыру құқығы бар. Қызметтің еңбек
ететінін растайтын құжаттарға мыналар жатады: еңбек кітапшасы, жеке еңбек
келісім шарты, жұмысқа қабылдағаны немесе шығарғаны туралы бұйрықтар
көшірмесі.
Ұйым басқа жұмысшыларына немесе ұйыммен бірге басқа орынға көшіру
қызметтің жазбаша келісім бойынша және еңбек келісім шартына, соған сәйкес
өзгерістер еңгізумен ғана іске асырылады. Қызметкерлердің сол ұйымда басқа
орынға, сол орынның басқа құрылымның бөлімшесіне көшіру мамандығы,
біліктілігі және лауазымы бойынша жұмысты тапсыру үшін қызметкерлердің
келісімі талап етілмейді. Қызметкерлерге еңбек жағдайының өзгеретінің бір
ай бұрын хабарлау керек. Еңбек жағдайы өзгерегенде еңбек келісім шартында
толықтырулар және өзгертулер еңгізіледі. Егер қызметкер бұл жағдайда жұмыс
істеуге келісім бермесе, онда заңға сәйкес онымен келісім шарт бұзылады.
Өңдірістік қажеттілік пайда болғанда жұмыс беруші қызметкердерді бір айға
дейін оның келісімінсіз жеке келісім еңбек шартында қарастырылған және
денсаулығына қауіп төңдірмейтін, сол ұйымдағы басқа жұмысқа бұрыңғы
жұмыстағы айлық ақысынан кем емес еңбекақы ауыстыруға құқығы бар. Бұл
ауыстыру стихиялық апаттың, өңдірістік апаттың алдын алу немесе жою қажет
болған жағдайда ғана іске асырылады. Жұмыс болмай қалған жағдайда жұмыс
беруші қызметкерлерді мамандығына және біліктілігіне қарай оның
келісімінсіз басқа жұмысқа ауыстыруға құқығы бар.
Егер қызметкерлер ұсынылған жұмысқа келісім бермесе онымен жеке еңбек
келісім шарты бұзылады. Қызметкерлерді денсаулығына байланысты басқа
жұмысқа уақытша ауыстыру еңбек туралы заңда қарастырылған шарттар мен
тәртіптер жүзеге асырылады.
Жеке еңбек келісім шарты мына жағдайда бұзылады:
1. Ұйым таратқанда, жұмыс берушінің қызметі тоқталғанда;
2. Қызметкерлердің штаты немесе саны қысқартылғанда;
3. Әскери қызметке шақырылған растайтын құжаттар негізінде
босатқанда;
4. Келісім шарттың орындалмауынан т.б.
Еңбек Кодексіне сәйкес жеке еңбек, ұжымды келісім шарттарда өтем
ақының мөлшері және басқа да төлемдер белгіленеді. Қызметкерлер жұмыс
берушіге өзінің жұмыстан кететінің 1 ай бұрын жазбаша ескертіп, жеке еңбек
келісім шартын тоқтатуға құқылы. Тараптардың келісімі бойынша жеке еңбек
келісім шарт ескертілген мерзім біткенше тоқтату мүмкін.
Еңбек пен еңбекақы есебінің маңызы мен мағынасы.
1) Еңбекақы есебін жүргізу үшін төмендегідей негізгі міндеттер мен
мақсаттар орындалу керек:
1. Көрсетілген қызметпен, атқарылған жұмысқа кететін еңбекпен, оған
төленген еңбекақы мөлшерін дұрыс аңықтау.
2. Еңбек өнімділігінің өнімін бақылау
3. Жұмсалған еңбектің саны мен сапасын бақылау.
4. Жұмысшылар мен қызметкерлермен уақытымен дұрыс есеп айырысу.
5. Өңдіріске жедел басқарушылық жасау үшін қажетті мәліметтерді алу.
6. Еңбек пен еңбекақы жайлы статистикалық және бухгалтерлік қортынды есеп
беру.
Сонымен бірге еңбек пен еңбекақы есебін қоғамда ұйымдастыруды одан әрі
жетілдіру үшін мына жағдайлар қажет:
1. Еңбекақы төлеудің сыйақы беру жүйесімен басқа да түрлерін
жұмыстағы жетістіктермен тығыз байланыстыра отырып дұрыс
қолдану.
2. Еңбек пен еңбекақы есептеуде осы күнгі талаптарға сәйкес есептеу
мен ұйымдастыру технологиясын қолдану, алғашқы есеп жүйесін
жетілдіру және жеңілдету.
2) Еңбек өңімділігінің өсуіне және өңімнің өзіндік құны төмендетіп,
оның сапасын арттыруға еңбек тәртібін нығайтуға есеп біршама септігін
тигізеді. Ұжымның шаруашылық қызметі процесінде қызметкерлер жұмысқа
қабылдап, олардың саны өзгеріп отырады. Қызметкерлер құрамының есебін кадр
бөлімі жүргізеді, ол барлық ұйымдағы, құрылымдық бөлімшелеріндегі
қызметкерлер санын оның өзгеру себептері, жас мөлшері, категориялары,
мамандықтары, жұмыс стажы және т.б. белгілері бойынша қызметкерлер құрамы
туралы деректер алуды қамтамасыз етеді. Жұмысқа жаңадан қабылдағанадарды
жұмысқа қабылдау туралы бұйрықпен құжаттайды. Бұрық кадр бөлімі
қызметімен барлығына толтырады. Бұйрықтың жобасы қажетті жағдайда келіссөз
жүргізуге жолдама және жұмыс жағдайымен танысу үшін құрылымдық бөлімшеге
жіберілген рұсат қағазы болып табылады. Құрылымдық бөлімше басшысы оны
жұмысқа қабылдауға болатындығы туралы тұжырымдау жасайды. Бұйрықтың сыртқы
жағында қызметтің қандай разряд бойынша немесе қандай жұмысқа қабылдауға
болатындығы көрсетеді. Осындай сынақ мерзімінің ұзақтығы көрсетілуі мүмкін.
Қызметтің жұмыс жағдайлары мен келісім, дәрігерлік тексеріс нәтижелері,
техникалық қауіпсіздігі, өртін алдын алу шараларының минимумы бойынша
нұсқалар берілгені туралы бұрықтың сыртқы жағына белгі қойылады.
Жұмысқа алу туралы бұйрықтың жобасында кәсіпкердің айлық жалақысы
белгіленіп, бос тұрған қызмет орнын және штат кестесі бойынша белгіленген
айлық ақыны растау үшін ұйымның тиісті қызметкерлері бұрыштама қояды. Кадр
бөлімі жұмысқа қабылдау туралы бұйрықтың негізінде жеке карточканы
толтырады. Жұмысқа қабылдағаны туралы еңбек кітабына белгі қойылады, ал
бухгалтерияда дербес шот ашылады. Жеке карточканы кадр бөлімінің
қызметкерлері, қызметкерлерінің тапсырылған құжаттар негізінде толтырылады:
жеке куәлік көшірмесі, еңбек кітапшасы, әскери билет, оқу орнын біргені
туралы диплом, медициналық кітапша, салық төлеушінің нөмірі, зейнетақы
қорының нөмірі және т.б.
Кәсіп пен мамандық кодтары жұмысшының кәсіпкердің жұмыс орынның,
тарифтік разрядтың, білімі бойынша алған мамандығының классификациясы
бойынша аңықтайды. Қызметкерлер туралы деректердің әрі қарай барлық
өзгерістері жеке карточкада жүйелі түрде көрініс тауып, отырады. Жұмысқа
қабылдауы, басқа жұмысқа ауысуы және жұмыстан босатылуы туралы бұйрықтың
негізінде еңбек кітабына еңгізілген әр бір жазбаны әкімшілік
қызметкерлермен таныстырып, карточканың тиісті жерлеріне қол қойғызып
отыруға міндетті. Қызметкерлерді бір цехтан екінші цехқа ауыстырғанда
басқа жұмысқа ауыстыру туралы бұйрық жазылады. Ол бір данада толтырылады,
оның негізінде кадр бөлімі жеке карточкаға еңбек кітапшасына және басқа
құжаттарға белгі қояды. Еңбек туралы заң актілері мен ережелеріне, ұжымдық
шарттар мен демалыс кестесіне сәйкес қызметкерлерге берілген жыл сайынғы
демалысты құжаттау үшін демалыс беру туралы бұйрық шығарылады. Ол 2 данада
толтырылады. 1-ші данасы кадр бөлімінде, жеке карточкаға белгі қою үшін
қалады, 2-ші данасы бухгалтерияға демалыс төлемін есептеу үшін беріледі.
Қызметкерлерді жұмыстан шығарғанда еңбек шартының тоқтатылуы туралы
бұйрық қойылады. Ол 2 данада толтырылады. 1 данасы кадр бөлімінде, жеке
карточканы жабу үшін қалады. 2-ші данасы бухгалтерияға толық есеп бері үшін
беріледі. Жұмысшылыр мен қызметкерлердің жұмыс уақытының белгіленген
кестесін сақтап жүруін бақылау, жұмыс істелген уақыт туралы деректер алу
үшін, еңбек төлемі бойынша есеп айырысу, сонымен қатар еңбек жөніндег
статистикалық есеп беру үшін жұмыс уақытының есебінің табелі қолданылады.
Яғни жұмыс істеп жүргеннің барлық категорясының жұмыс уақытын пайдалану
есебі жүргізеді. Табель өкілдік алған тұлғамен 1 данадан жасалады,
құжатынан кейін бухгалтерияға тапсырады. Жұмысқа келмеу себептері туралы
немесе жұмыс күнінің толық істелмеген туралы және басқа қалыпты жұмыс
жағдайына ауытқулар жөнінде. Дұрыс толтырылған құжаттар (жұмысқа
жарамсыздық парағы, мемлекеттік немесе қоғамдық міндеттерді орындалғаны
туралы аңықтамалар және т.б.) негізінде ғана табельге белгі қоюға болады.
Жұмыс уақытын пайдалану есебі табельде қызметкердің жұмысқа келген,
келмегендер жаппай тіркеу немесе тек қана ауытқушылықтарды тіркеу әдісімен
жүзеге асырылады.Табельдің реквизиттеріне жататындар: ұйымның құрылымдық
бөлімшелері қызметкерлердің аты-жөні, қызметі, табельдік номері т.б.
Реквизиттер толтырылған табель бланкілері компьютерлік техникалық
құралдары көмегімен жасауы мүмкін.
3) Жұмысқа қандай мерзімге қабылдағандарына қарай қызметкерлер
тұрақты, уақытша, маусымдық болып бөлінеді. Жұмыстың бітер мерзімі
көрсетілмей қабылданғандар тұрақты қызметкерге, екі ай мөлшеріндегі
белгілі бір мерзімге немесе белгісіз мерзімнен, бірақ екі айдан аспайтын
уақытқа, сондай-ақ заңдарға сәйкес қызмет орны сақталатын, жұмыста жоқ
қызметкерлердің орындарына қою үшін төрт айдан аспайтын мерзімге жұмысқа
қабылданғандар уақытша қызметкерлерге, маусымдық жұмыстар істеу кезеңінде
қабылданғандар маусымдық қызметкерлерге жатады. Соңғы топтағы қызметкерлер
үшін жұмыс мерзімі екі аймен шектелмейді, бірақ жалпы ереже бойынша алты
айдан аспау керек.
Қызметкерлердің өңдірістік-шаруашылық қызметке қатысуына қарай, ұйым
қызметкерлері өнеркәсіптік-өңдірістік және өнеркәсіптік емес болып
бөлінеді.
Өнеркәсіптік-өңдірістік қызметкерлерге негізінен өнеркәсіптік-
өңдірістік қызметпен айналысатын қызметкерлерді жатқызады. Өнеркәсіптік
емес қызметкерлерге тұрғын үй коммуналдық шаруашылықпен шұғылданатын,
ұйымға қарасты мәдени тұрмыстық және оқу орындарында еңбек ететін
қызметкерлер, көлік, сауда т.б. қызметкерлер жатқызылады.
Ұйымға жұмыс істеп жүргендерді тізімдік және тізімдік емес
қызметкерлер болып бөлінеді. Тізімдік қызметкерлерге ұйымның негізгі
қызметі бойынша бір күннен артық мерзімге, ал қызметтің қалған түрлері
бойынша кем дегенде бес күн мерзімге жұмысқа қабылданған барлық тұрақты,
маусымдық және уақытша қызметкерлерді еңгізеді.
Ұйымдағы атқарған функциялары бойынша жұмыс істеп жүргендерді
жұмысшылар мен қызметкерлер деп екі топқа бөлінеді. Қызметшілер тобынан
мынадай категориялар бөлінеді: басшылар мамандар, және осы топқа жататын
басқа да қызметкерлер.
Жұмысшылар – заттай материалдық құндылықтар жасауға жұмыстарға және
қызмет көрсетуге тікелей қатынасатын адам.
Басшылар – ұйымдар мен олардың құрылымдық бөлімшелерінің басшылық
қызмет орындарында отырған қызметкерлер, сондай-ақ бас мамандар және
жоғарыдағы аталған қызмет орындары бойынша орынбасарлар.
Мамандар – инженерлік-техникалық, экономикалық және басқа жұмыстармен
шұғылданған қызметкерлер.
Қызметшілерге жататын басқа да қызметкерлер – құжаттар әзірлеп
толтыратын, есеп жүргізіп, бақылау жасайтын, шаруашылық қызмет көрсететін
қызметкерлер.
Жұмысшыларды өңдіріс процесіне қатысуларына қарай, өнім дайындаумен,
жұмыс істеумен және негізгі цехтарда қосалқы жұмыстар атқаратын немесе
қосалқы өңдірістерде жұмыс істейтін жұмысшылар деп бөледі.
Еңбек және оның тәртібінің есебінің негізгі міндеттері еңбек
шығындарын дұрыс аңықтау және төлемақыны дұрыс есептеу, белгіленген
қызметкерлер саны бойынша жоспардың орындалуын, еңбек тәртібінің сақталуын
және жалақының қорын дұрыс пайдалануын бақылау болып табылады. Бұдан басқа
есептің көмегімен нормативтік тапсырмалардың орындалуын, кесімді бағаларды,
тарифтік төлем мөлшері мен айлық ақыларды, есептелген ақы сомасының
жұмысшылардан қабылданған, өңдірім жөніндегі құжаттарда көрсетілген өнімнің
саны мен сапасына сәйкестігін және прогрессивтік қосымша төлемдерінің дұрыс
есептелуін бақылайды.
Еңбек төлемі өнімнің өзіндік құнының негізгі элементтерінің бірі болып
табылады: оның есебін дұрыс ұйымдастыру еңбек өнімділігінің өсуіне, өнімнің
өзіндік құнының төмендеуіне және халықтың өмір сүру деңгейінің жоғарлауына
септігін тигізеді. Әрбір қызметкердің еңбек төлемі жұмыстың соңғы
нәтижелерімен, қызметкерлердің жеке өзінің қосқан үлестерімен аңықталуға
тиіс және ең көп мөлшерімен шектелмейді.
Еңбектің төлемі негізгі және қосымша төлем болып бөлінеді. Негізгі
төлем – қызметкерлерге нақты жұмыс істемеген уақыты үшін, істелінген
жұмыстардың немесе белгіленген баға не айлық ақы бойынша өңдірілген өнімнің
саны мен сапасы үшін есептелінетін еңбек төлемі.
Қосымша төлем – еңбек құралы заңдарға сәйкес қызметкерлерге ұйымда
жұмыс істемеген уақыты үшін есептелетін еңбек төлемі. Оған кезекті
демалыстар төлемін, мемлекеттік және қоғамдық міндеттерді т.б. орындағаны
үшін берілетін төлемдерді жатқызады.
Экономиканың барлық салаларындағы және меншіктің барлық түрлеріндегі
ұйымдарда еңбек төлемінің негізгі тарифтік төлем мөлшеріне алынады. Олар
қызметкерлердің мамандық топтары бойынша сараланған экономиканың барлық
салаларындағы қызметкерлердің бірыңғай тарифтік кестесін құруға, тарифтік
төлем мөлшерін және қызмет орындарының айлық ақыларын есептеуге тұтастай
республика бойынша заң жүзінде белгіленген жалақының ең аз мөлшері негіз
болып табылады.
Еңбек төлемі ақшалай немесе заттай есептеліп, төленуге тиіс. Ақшалай
еңбек төлемінің қолданыстағы жүйесіне сәйкес есептелген салалар. Негізгі
және қосымша еңбек төлемімен тұрады.
Еңбекақы нысандары мен жүйелері. Бухгалтерлік есеп еңбекақының есебін
дұрыс жүргізу үшін еңбек төлемін әр түрлі нысандар мен жүйелерге ұйымның
бірнеше тәртібі қолданылады,еңбекақының негізгі 2 нысаны болады:
1) Мерзімдік еңбекақы.
2) Кесімді еңбекақы.
Мерзімді еңбекақы төлемін сағаттық, күндік, айлық тарифтік төлем
мөлшері немесе айлық ақы бойынша есептеледі. Оның көлемін жұмыс істеген
уақыт санын белгілеген тарифтік төлем мөлшеріне көбейту арқылы аңықталады.
Кесімді еңбекақы жұмысшының еңбек төлемін нәтижелері бойынша
аңықталады. Жекелеген бағаларды қолдану арқылы жұмысшының еңбек төлемін
шығарған бұйымның санына көбейту арқылы аңықталады.
Мерзімді еңбекақының негізгі 2 жүйесі бар:
1) жай мерзімдік еңбекақы – тарифтік мөлшерлеме бойынша жұмыстың
істеген уақытына төленетін еңбекақы.
2) мерзімдік сыйақылық еңбекақы – еңбек төлемін жай мерзімдік
жүйедегідей жасайды, бірақ белгілі бір сапалық және сандық көрсеткіштерге
қол жеткендері үшін сыйлықақы беруді қарастырады. Жұмысшыға жұмыстың
негізгі нәтижелері үшін сыйлық беру еңбек төлемі қорынан және тұтыну
қорынан мына көрсеткіштері бойынша жүзеге асырады: Өңдірістік тапсырмалар
мен жеке тапсырмалардың, өңдірістік норманың асыра орындалуы, еңбек
өнімділігінің өсуі, учаскенің шаруашылық қызметінің соңғы нәтижелерінің
жақсартуы және т.б. Сыйлық ақы мөлшері жұмыстың маңыздылығы мен күрделігіне
қарай, жұмысшының кәсіптері мен топтары бойынша сараланып белгіленеді.
Кесімді еңбекақының негізгі 5 жүйесі бар:
1) Жеке кесімді еңбекақы – өнім бірлігіне баға белгілеу арқылы
жұмысшылырдың шығарылған өнімнің санына төленетін еңбекақы.
2) Сыйақылық кесімді еңбекақы – жұмысшының нормадан артық шығару және
т.б. жақсы көрсеткіштері үшін қосымша төленетін сыйақы сомасы.
3) Жанама кесімді еңбекақы – қосалқы және басқа жұмыстың еңбек
төлемімен қызмет көрсетіп отырған учаскенің немесе цехтің негізгі
жұмысшының төлеміне шаққан пайызбен аңықталады.
4) Кесімді прогрессивті еңбекақы – кесімді жұмысшыларды белгіленген
нормадан артық өңдірілген өнім үшін көтермелеуді көздейді. Норма мөлшерінде
дайындалған өнім үшін жұмысшыларға еңбекақыны тікелей кесімді баға бойынша
есептейді ал нормадан асыра дайындалған өнім үшін түдемелі бағалар бойынша
есептеледі.
5) Аккордтық еңбекақы төлемі – бұл жүйеде жұмысшының еңбек төлемін,
жұмыс көлемін орындалуы бойынша аңықталады. Онда – нормаланған тапсырма
және баға алдын ала аңықтайды. Бұл еңбек төлемінің жүйесі жұмысшының
топтары немесе бригаданың бөлек ұжымдары үшін еңбек өнімділігін арттырады
және жұмыстың орындау мерзімдерінің қысқартуда олардың материалдық
ыңталығын күшейту мақсатымен қолданылады.
Орташа жалақыны есептеу тәртібі. Заң жүзінде еңбеккерлердің орташа
жалақысы сақтау көзделген олардың заңмен арнайы есептеу тәртібі белгіленген
кезде:
– Ұйымдар жойылған жағдайда жеке еңбек шарты бұзылады, сондай-ақ
еңбеккерлердің штаты немесе саны қысқарған кезде босағандарға
компенсация есептеу үшін.
– Үш күннің ішінде ұсынған құжат бойынша еңбеккерлерді әскерге
шақырғанда;
– Пайдаланбаған демалыс үшін компенсациялық төлем немесе демалыс
ақысын есептеу үшін.
– Қызмет бабымен іс-сапарға барған уақытына төлем жасау үшін.
– Шарасыз уақытына төлем жасау кезінде
– Басқа да әлеуметтік төлемдер жасау үшін.
Орташа жалақы – бұл белгілі бір уақыт кезеңіне еңбеккерлердің
жалақысынан алынған орташа жалақының деңгейі. Оны есептеу үшін он екі
календарлық айлар және сол айлардағы тиесілі төлемдер алынады. Бұл кезеңді
есептік кезеңнің ұзақтығы деп те атайды.
Орташа жалақы белгілі бір құбылыстармен байланысты жағдайды есептеу
үшін қажет. Мысалы: ұйымдар жойылған жағдайда, босаңғандарға компенсация
есептеу үшін, екіқабат жәнебала табуына байланысты жәрдемақыны есептеу
үшін, жұмысқа уақытша жарамсыздығы үшін және т.б.
Барлық жағдайда есептік кезеңнен ҚР заңымен белгіленген мереке
күндерін есептеу кезіңде есепке алынбайды: 1-2 қаңтар, 8 наурыз, 22 наурыз,
1 мамыр, 9 мамыр, 30 тамыз, 16-17 желтоқсан. Бұл күндер демалыс күндермен
сәйкес келген жағдайда келесі күн жұмыс күні болып саналады.
Еңбеккерлерден орташа жалақысын есептеу үшін орташа күндік, не орташа
сағаттық жалақысы алынады. Орташа еңбекақы есептеу барысында төлем
жүйесінде қарастырылған әрі тұрақты сипатқа ие сыйлықты үстемені, қосымшаны
және басқа да марапаттау төлем түрлері ескеріледі.
Орташа жалақы есептік кезеңдегі нақты істеген уақытынан да аңықтауы
мүмкін. Демек, орташа жалақыны аңықтайтын 2 жолы бар, оның 1-шісінде өткен
кезеңдегі оң екі айдағы еңбекақы алынса, ал екіншісінде сол өткен кезеңдегі
нақты істеген күні үшін есептелген жалақысы алынады. Егер де еңбеккерлер
бір жылдан аз жұмыс істесе, онда орташа жалқысы нақты істеген уақытынан
аңықталады. Егер де еңбеккерлердің ұзақ уақыт бойы жалақысы болмаса, онда
орташа жалақы минималды есептік көрсеткіштен алынады, бұл жағдайда
еңбеккерлердің екіқабат және бала табуына, сондай-ақ балаға қарауына және
басқа орынды себептерімен байланысты болуы мүмкін.
Орташа жалақыны есептеген кезде мына төлемдер есепке алынбайды:
– Жыл сайынғы еңбек демалысы үшін берілген компенсация;
– Еңбекке уақытша жарамсыздығына, екіқабат және бала табуына, бала
асырап алуына байланысты берілген жәрдемақылар;
– Денсаулықты жақсартатын шараларға берілген жәрдемақылар;
– Қызмет бабы бойынша іс сапарға берілген компенсациялар және
оларға қосылып берілетін үстемелер мен қосымша төлемдер;
– Дала жұмыстарымен шұғылданатын еңбеккерлердің алатын үлестері;
– Басқа жерлерге қызмет бабы бойынша ауысқан кезде алатын
компенсация;
– Тараптардың келісім бойынша, өңдірістік мақсат үшін жеке
транспорт пайдаланған кезде төленетін компенсация;
– Арнайы берілген киімдер, аяқ киімдер т.б. құндылықтардың құны;
– Материалдық көмектер;
– Бір жолғы берілетін мақтау сыйлығы;
– Жалақыны кешіктіріп төлегені үшін жұмыс берушінің еңбеккерлерге
төлеген есімі;
– Еңбеккерлердің мамандығын көтеру үшін оқумен байланысты шығыстар;
– Конкурста және басқа да жарыстарда жүлделі орныдарды алғаны үшін
төленетін ақшалай наградалар.
Уақытша еңбекке жарамсыз күндеріне төленетін төлемақы. Жұмыс беруші ҚР
Үкіметінің қаулысымен бекітілген Жұмыс берушінің есебінен әлеуметтік
қамтамасыз ету бойынша жәрдем ақыны төлеу және тағайындау туралы нұсқау
талаптарына сәйкес, еңбекке уақытша жарамсыз күндері бойынша әлеуметтік
жәрдемақыны еңбеккерлерге төлеуге міндетті. Олардың қатарына жататындар:
1. Жалпы ауру бойынша.
2. Жұмыста мертігіуі және кәсіби сырқаты үшін.
3. Тұрмыстық (күнделікті) зақым.
4. Екіқабат және босану.
Уақытша еңбекке жарамсыз күндеріне еңбеккерлердің сырқатымен, протез
қоюымен, жанұяның бірі ауырып алған жағдайда, оларға қарауымен және басқа
да жағдаймен байланысты жәрдем ақы тағайындалып, содаң соң төленеді.
Еңбекке уақытша жарамсыз парағы берілген тәртіпте беріледі. Ал ол
әлеуметтік қамтамасыз ету бойынша жәрдемақының төлеудің негізі болып
табылады. Егер жарамсыз парағы жоғалып қалса, онда оның көшірмесі берілуі
тис. Еңбекақы бойынша жарамсыз парағы төленетін жәрдемақыны 1-ші күннен
толық жазылып кеткенге дейін немесе медициналық, әлеуметтік эксперттік
коммисияның мүгедектік белгілеуіне дейін төленеді. Еңбекке уақытша жарамсыз
мерзімі бойынша берілетін жәрдемақы мына жағдайда төленбейді:
1. Қылмыс жасау кезіңде алған зақымға
2. Сот шешімі бойынша аңықтамалық мәжбүрлік түрде емделген уақытына
3. Алкогольдың, есіркінің, ұлы заттардың салдарынан алынған
зақымына.
Сонымен еңбекке уақытша жарамсыз мерзімі бойынша берілетін жәрдемақыны
есептеу орташа айлық жалақыдан алынады. Бірақ орташа айлық жалақы 10
еселенген айлық есептік көрсеткіштен аспауы керек. Жерлеуде, бала туған
кезде берілетін жәрдемақы жергілікті бюджеттің есебінен беріледі. Оның
мөлшері әр бір қаржылық жыл үшін маслихаттың шешімімен аңықталады. Орташа
күдік жалақыны есептік кезеңде есептелген жалақы сомасын жұмыс аптасының
күндері бойынша жұмыс санына бөлу жолымен аңықталады.кейін ол ауырған
күндердің санына көбейтіледі. Заңға сәйкес жәрдем ақының сомасы шектелген
деңгейден аспау керек.
Екіқабат және босану бойынша, сонымен қатар баланы асырап алған
әйелдерге(ерлерге) берілетін жәрдемақы, екіқабат және босану бойынша
берілген демалысының барысында, баланың туған күнінен бастап 55 күн өткенше
төленеді. Бірақ ол 10 аек-тен аспау керек. Ал жұмыс істеп жүрген әйелдерге
126 күнге жәрдемақы төленеді. Егер ол 2 немесе одан да көп бала тапса
жәрдемақы 140 күнге. Сонымен қатар екіқабат әйелдер баласы 3 жасқа жеткенше
айлығын сақтамайтын демалыс алуға болады, ол кезең төленбейді. Егер осы үш
жылдың ішінде тағы бір бала көтерсе онда оған аталған демалыс біткеннен соң
оның бірінші күннен төленеді. Жұмыс беруші келесі себептер бойынша еңбек
қатынасын тоқтатқан жағдайда, орташа айлық жалақының мөлшерінде компенсация
төлеуге міндетті:
1. Заңды тұлға жойылған кезде, жұмыс беруші өз қызметін тоқтатқан
кезде.
2. Еңбеккерлердің штатының немесе санының қысқарған кезде.
1. 3 Күннің ішінде ұсынылған құжат бойынша еңбеккерлерді әскерге
шақырған кезде.
Демалысқа шыққанда төленетін төлем. Белгіленген тәртіп бойынша, жыл
сайын жұмыс орнын сақтай отырып және еңбек шарты бойынша әр бір жұмыс
істеуші төленетін демалысқа шығуға құқылы. Еңбек демалысына шығуға барлық
қызметкерлердің құқықтары бар,олардың арасына жеке келісім шарт жасалса да,
жасамаса да.
Бұндай заң құқығы Еңбек Кодексі қарастырылған. Еңбек демалысының
ұзақтығы әр түрлі болады, егер де еңбеккер 1-ші жыл жұмыс істеп жатса, онда
оған демалыс 12 айдан кейін беріледі. Демалысқа шыққан күніне мереке
күндері қосылмайды, яғни еңбеккерлердің демалыс күні 24 жұмыс күніне тең
болса, бірақ ол арада 1 мейрам күн болатын болса, онда қызметкер 25 күн
демалуына болады.
Демалысқа шығу кезінде оның алдын ала жасайып қойған кезектілігі
сақталады. Демалыс аванс ретінде келесі қызмет категорияларына бөлінеді:
– Ұлы Отан соғысына қатысушыларына
– Орта және бастауыш оқу орынның мұғалімдеріне, сондай-ақ жоғары
оқу орынның оқытушыларына
– Екі не одан да көп балалы әйелдерге (14 жасқа және 18 жасты
мүгедектердің балалары болса)
– Медициналық қортындының негізінде емделуге берілген жолдамасы бар
еңбеккерлерге.
Демалыс аванс ретінде берілетін жағдай еңбекшартында қарастырылуы
керек. Еңбек стажын есептеу тәртібі Еңбек Кодексі сәйкес жүргізіледі, ал
ол өзіне келесі кезеңдерді еңгізеді:
– Есепті жылдың барысында нақты істеген уақыт.
– Заңсыз жұмысқа шығарылған, жұмыссыз жүрген күндері.
– Уақытша жұмысқа жарамсыз, яғни емдеуде жүрген уақыты.
Жалақы сақталмаған кездегі алған демалысы стажға кірмейді, бірақ о
кезде мамандығын көтеруге немесе қайта дайындауға кеткен уақыты жұмыс
берушінің келісімімен жасалса және құжаттармен дәлелденсе, мемлекеттік
міндеттемені орындалса, онда олар стажға кіреді. Сондай-ақ қызмет бабымен
іс-сапарда болған кездері. Жұмыс уақытын қысқарған тәртібімен жұмыс істеген
кездері, яғни жыл сайынғы еңбек демалысына құқық беретін кезеңдері стажға
жатады.
1.2 Еңбекақының аналитикалық және синтетикалық есебі
Жұмысшылар мен қызметкерлердің барлығына және олардың әркайсысына 1
айға төленуге тиісті еңбекақының жалпы сомасын табу үшін алғашқы құжаттар
бойынша өңдірілген өнімдер мен істелінген жұмыстарга және қосымша төлемдер
мен қосымша еңбекақыны төлейтін жалпы соманы аңықтап, одан ұстануға тиісті
соманы алып тастау керек. Табыстан ұсталатын ұсталымдарды және жұмысшылырга
төленуге тиісті еңбекақы сомаларын жинақтап қорытындылауға арналған құжатты
есептік ведомость деп атайды. Бүл ведомості әр бір цехтар, бөлімшелер,
әкімшіліктер бойынша толтырады. Есептік төлем ведомосі әр бір қызметкер мен
жұмысшы бойынша есептелген еңбекақыдан басқа төлем сомаларымен одан
ұсталынатын сомаларын жинақтаушы құжаты болып табылады. Бұл ведомоста
жұмысшылар мен қызметкерлердің аты-жөні, табельдік номері, разряды, оларға
есептелген негізгі және қосымша жалақы, ұсталым түрлері бойынша сомалар.
Сол айдың басы мен соңындағы жұмысшылар мен қызметкерлерге, немесе
жұмысшылар мен қызметкерлердің қарыз сомалары көрсетіледі.
Жұмысшылар мен қызметкерлер есеп айырысу ведомосі бойынша кәсіпорынның
кассасынан өзіне тиісті еңбекақыны алып, қол қояды. Бұл ведомость бойынша 1-
ден жүмысшы және қызметкерлер еңбекақысы бойынша есеп айырысу жүргізсе, 2-
ден бұл ведомость еңбекақы бойынша есеп айырысудың аналитикалық есебін
жүргізеді. Кәсіпорында жұмысшылар мен қызметкерлердің уақытша еңбекке
жарамсыздығы үшін жәрдемақы төлеуге, еңбек демалысына еңбекақы төлеу үшін,
сонымен қатар еңбекақыны есептеу үшін оларға дербес шот ашылып жүргізеді.
Бұл шотта әр бір жұмысшы мен қызметкердің 1 айда есептелген еңбекақылары
мен жәрдемақылары, ұсталымдары және т.б. төлемдер мен шегерімдері
көрсетіледі. Сонымен қатар әр бір жұмысшы мен қызметкерге есеп айырысу
қағаздарын толтыру мүмкін. Онда ведомостағы барлық мәліметтер көрсетіледі.
Ол әр бір жұмысшыға бөлек толтырылып, олардың қолдарына беріледі. Есептік
төлем ведомосын толтыруға негіз болатын жұмыс уақытының табелі саналады.
Есептік төлемдер ведомосі журнал түрінде жасалып негізгі және қосымша
беттерден түрады. Негізгі беттерде жұмысшылар мен кызметкерлерге есептелген
негізгі және қосымша еңбекақылар, жәрдемақылар, ұсталымдар және т.б.
мәліметтер көрсетіледі. Қосымша беттерде-лауазымды тұлғаның жалақысы,
мамандық дәрежесіне сәйкес тарифтік еңбекақысы ұсталынатын және шегерілетін
сомалар, демалыс төлемдер т.б. көрсетіледі. Ведомостің беттер саны бұл
журналдың қандай мерзімге байланысты болады. Ведомостің титулдық бетінде
жүмысшыға төленген және депоненттелген еңбекақы сомалары жазылады. Ең соңғы
бетінде жиынтық сомалары мен қалдық аңықталады. Ведомості толтыруға
жазылған сомалар алғашкы құжаттарда көрсетілген сомаларға сәйкес болуы
тиіс. Ведомость бойынша жұмысшылар мен қызметкерлерге есептелген еңбекақы
сомаларының дұрыстығын аңықтау үшін ведомостің тік және көлдеңен жақтарының
жиынтық сомалары арифметикалық жолмен тексерілуі тиіс.
Кәсіпорынның жұмысшылары мен қызметкерлерінің еңбекақылары бойынша
есеп айырысудың есебі пассивті 3350 Қысқа мерзімді еңбекақы бойынша
қарыздар шоты бойынша синтетикалық есебі жүргізіледі. Жұмысшылар мен
қызметкерлерге жұмыс істеген, қызмет атқарғандары және өнім өңдіргендері
үшін есептеліп төленген еңбекақы өңдіріс шыгынның бірінші элементі ретінде
еңбекті пайдалану бағытына карай шығынды есептейтін белгілі бір шотқа оның
ішінде тиісті өңдірістік өнімге апарылуы керек. Сонымен қатар бұл туралы
еңбекқор жайлы тиісті орындары есеп бері тиіс. Сондықтан рапорттар, өнімді
өндіру ведомостері, табельдер және т.б. алғашқы құжаттар негізінде әр цех
және бөлімше бойынша есептелген еңбекақы олардың түрлері мен қызметінің
категориялары бойынша топтастырылады.
Қосымша еңбекақы түрлері. Қосымша еңбекақы бүл ҚР-ң еңбек туралы
заңына сәйкес жұмысшының жұмыс істелмеген уақытына төленетін төлем түрлері.
Оған жататындар:
Бірнеше қызметті қатарынан атқарған кезде немесе уакытша жұмысқа
келмегендердің міндетін атқарған кезде қосымша төлем жасалады. Егер ол
ұйымның шеңберінде істейтін болса және уақытша жұмысқа келмегендер,
қызметтен босалмаған болса еңбеккерлерді негізгі міндетінен босатпай,
оларға қосымша міндеттерді жіктейді. Оның мөлшері жұмысты атқаратын
еңбеккерлердің келесімімен аңықталады. Егер де уақытша жұмысқа
келмегендердің міндетін атқарса, онда олардың айлықтарының айырмасы
алынады. Егер ол ваканттық қызметте болса онда ол уақытша жұмысқа келмеген
болып саналмайды.
Түнгі уақыттағы жұмыс үшін еңбекақы - түнгі уақыты кешкі 22.00 сағаттан
бастап, таңғы 6.00-ге дейін созылады. Бүкіл жұмыстың 50 пайыз түнгі
алмасуға келсе, онда ол түнгі уақыт жүмыс істеген болып саналады. Онда
еңбекшілерге жарты тарифтік ставка деңгейінде қосымша еңбекақы төлемі
жасалады.
Нормадан артық жұмыс істегені үшін еңбекақы - ол жарты тарифтік ставка
деңгейінде қосымша төлем жасалады. Кез келген жұмыс беруші аптасына 40
сағатты жүмыс уақыты етіп белгілейді. Жеке және үжымдық келісім шарттарда
ол төмен болып белгіленуі мүмкін. Егер кәсіпорын бір аптаның алты күнін
алты сағаттан жүмыс істейтін күнін етіп бекітсе, онда жүмыс уақытының
үзақтығы отыз алты сағатқа тең және т.б. Осы көрсетілген сағаттардан артық
істегені нормадан артық істеген болып саналады. Нормадан артық уақытының
бірінші 2 сағаты 1,5 тарифтік ставка мөлшерінде, ал қалған уақытты тарифтік
ставканың 2 мөлшерінде төленеді.
Демалыс және мереке күндеріндегі жұмыс істегені үшін жасалатын төлем. Егер
қызметкер өзіне белгіленген демалыс күнде жұмысқа тартылса, онда оған 2
аптанын ішінде 1 демалыс күні берілуі тиісті. Егер кәсіпорын әкімшілігінің
оған қосымша демалыс беруге мүмкіндігі болмаса, онда бұл күн үшін тарифтік
мөлшерлеменің 2 есе мөлшерінде төлемақы жасалады.
Айрықша жағдайда төленетін еңбекақы - жеке және ұжымдык келісім-шарттарында
ауа райы жағдайында, қара жұмыспен, қауіпті және денсаулығына зиян
келтірілген жұмыспен интесивті еңбекпен байланысты жұмыстарға жергілікті
жерде қосымша еңбекақы белгіленуі мүмкін. Мұнда жұмыс орнын
аттестацилаяудың көмегімен және еңбек бойынша мемлекеттік органдардың
өкілеттілігінің қатысуымен аңықталады. Ал интенсивтік еңбекақы салалық
және салааралық нормативтер негізінде аңықталады. Жұмыс уақытында
келтірілетін зияндар үшін жүмыс беруші қосымша төлем жасау тиісті немесе
төлемдердің басқа түрлерін жасауға құқысы бар т.б.
Жұмыссыз тұрып қалу уақытының төлемі - жұмыс уақытында тоқтатуларды төлеу,
жеке және үжымдық келісім шарттарда аңықталады. Егер тоқтатулар еңбеккер
кінәсінан болса, онда оған еңбекақы төленбейді және қүжатпен құрастырылады.
Жұмысшының кінәсі болмаса, тарифтік ставканың 23 бөлігі төленуі тиісті.
Сонымен қатар жұмыс беруші төлемнің басқа да түрлерін жасауға қүқысы бар.
Сапасыз өнімдердің төлемі - жұмысшының кінәсі бойынша толық сапасыз өнімдер
бойынша еңбекақы төленбейді. Ал жартылай сапасыз өнімге жарамдылық деңгейін
аңықтай отырып, төмендетілген баға бойынша төленеді. Ол тарифтік ставканың
23 бөлігінен аз болмау керек. Егер өнімнің сапасыздығы жұмысшы кінәсінен
болмаса оған еңбекақы толық төленеді.
Сонымен қатар жұмыс берушілер жеке немесе ұжымдық келісім-шартта вахталық
әдіс бойынша еңбекақы төлеуді қарастырады. Олар мерзімді немесе кесімді
болуы мүмкін. Олардың есебі алдын ала қаралған графитер шегінде жүреді,
вахталық әдісте еңбекақының төлеудің негізінде бір күндік мөлшерлеме
алынады, немесе сағаттық тарифтік ставка пайдаланады. Егер жұмысшы жүмыс
орнына өз күшімен болса онда жұмыс беруші транспорттық шығыстарды өтеу
керек.
Еңбекақыдан ұсталынатын ұсталымдар мен шегерімдер сомаларының есебі.
Еңбекақыдан ұсталынатын және шегерілетін сомалар түрлері:
Жеке табыс салығын ұстау.
Атқару құжаттары бойынша ұстау.
Әлеуметтік салығын ұстау.
Жинақтаушы зейнетақы қорына аударым.
Кәсіпорын берешегін жабу тәртібімен жүзеге асыратын шегерімдер.
1) Жұмыс беруші еңбеккерлердің жалақысынан әрекет етіп түрған заңға
сәйкес әр түрлі ұсталымдарды жүргізуге құқығы бар. Қызметкердің
еңбекақысынан кәсіпорын бухгалтериясы аркылы ұстауға болатын ұстаушыларға
мыналар жатады:
Жинақталған зейнетақы қорына аударатын сома (10 пайыз мөлшерінде).
Табыс салығы.
Заң, сот органдарының үкім қағаздары бойынша ұсталынатын
ұсталымдар.(алимент, айыппүл).
Несиеге сатып алынған тауарлары, заттары үшін жұмысшылар мен
қызметкерлердің міндеттемесі бойынша белгіленген сома.
Әр түрлі жарналар.
Дербестік сақтандыру шартына сәйкес жұмысшылар жазбаша өтініші бойынша жеке
басын, жанұя мүшелерін, мүлік және т.б. сақтауға байланысты жарна аудару.
Жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбекақысынан берілген аванс пен артық
төленген төлемдер сомасы.
Жеке меншік үй салуына банктен алынған ұзақ мерзімді несиені өтеу үшін
ұсталымдар.
Жұмысшылар мен қызметкерлердің жазбаша өтініші бойынша өзі жұмыс істеген
кәсіпорын қарамағындағы үйде түрғаны үшін пәтерақы мен тұрмыстық қызметі
үшін төленетін төлемдер және сол шаруашылық субъектінің карамындағы
мектепке дейінгі балалар мекемесіне балаларының барғаны үшін төлемдер.
Шаруашылық субъектіге келтірілген зиянын өтеу үшін ұсталынатын ұсталымдар.
Жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбекақысынан өздерінің жазбаша өтініштері
бойынша жинақ кассаларына салатын салымдары.
2) Салықтар ұлттық табыстың бір бөлігі болып табылады. Салықтар
арқылы жиналған қаражат жалпы мемлекеттік мұқтаждықтарға жұмсайды. Жеке
табыс салығын ұстау ҚР-ң Салықтар және бюджетке басқа да міндетті төлемдер
туралы кодекс негізінде жүргізеді.
Табыс салығы есептелген және аз мөлшердегі еңбекақы көлемінің
арақатынасына байланысты мөлшерлеме бойынша еңбекақының салық салынған
минимумынан асатын сомадан ұсталынады. Табыс салығы былай есептеледі: Табыс
салығы=(есептелген еңбекақы - міндетті зейнетақы қорына аударым (10%)
-минималды еңбекақы (18660)*10% жеке табыс салығы.
ҚР-ң салық кодексінде табыс салығының салық объектілеріне жылдық
жиынтық табыспен қарастырылған шегертулер арасындагы айырмашылык ретінде
есептелген сома табыс салығына жатады.
Еңбекті төлеу түрінде алынған табысқа жеке тұлғаны жалдау бойынша
жұмыстан түсетін табыс жатады:
Қызметкерлер өткізілген тауар мен қызмет қүны және бұл тауарлар мен
қызметті сатып алу бағасы немесе өзіндік құн арасындагы айырмашылық.
Жұмыс берушінің оның қызметінен катысы жоқ қызметкердің шығынын жабу.
Жұмыс берушінің шешімі бойынша өзіне қарыз жұмышылардың міндеттеме сомасын
есептеп қалуы.
Жұмыс берушінің өз қызметкерлерінің ерікті түрде өмірін немесе денсаулығын
сақтандыру бойынша жарнасын төлеуге жұмсайтын шығыны.
Қызметкердің тікелей және жанама табысына жататын жұмыс берушінің басқа
шығындары.
Жылдың жиынтық табысына ҚР-ң үкіметі бекіткен қызметкердің тәулік
нормасы шегінде төленген іс-сапар сомасы кірмейді. Яғни олар белгіленген
норма шегінде шегеріледі. Өзінің тұтынушыларына кететін жеке тұлғаның
шығынын, сонымен қатар еңбек келісім-шарты немесе мердігерлік келісім-шарты
бойынша жұмыстан алынатын табысқа байланысты шығындар шегеруге жатпайды.
Іс- сапар, өкілдік шығындар ҚР-сы үкіметтің бекіткен норма шегінде
шегеріледі. Жеке тұлға, салықтык жыл ағымында алынған табыстың әр айы үшін,
салық кодексінің 152 бабына қарай бір айлық есептік көрсеткіш көлемінде
шегеруге құқығы бар. Жұмыс берушінің таза табысы есебінен алынған кәсіпорын
қызметі мен қатысы жоқ қызметкерлердің тікелей және жанама табысына
бекітілген мөлшерлеме бойынша жеке табыс салығы ұсталынады.
3) Сот шешімдері нотариалдық органдардың атқару жазбалары, сонымен
қатар дауысыз түрде өңдіріп алу туралы әкімшілік органдардың қабылдаған
қаулыларында сәйкес берілетін атқару құжаттары бойынша ұсталымдар негізгі
еңбек төлемінен, сонымен катар тұракты сипаты бар барлық қалған
төлемдерден, яғни сыйақылардан, жәрдемақылардан, зейнетақылардан және т.б.
алынады. Келіп түскен атқару құжаттары арнайы тізімге тіркеліп, әр бір
төлеуші бойынша бухгалтерияда олардың жеке есебі жүргізіледі.
Жалақыдан ұсталынатын алименттер сомасы, осы алимент төлейтін тұлғаның
пайдалуына, 3 күннің ішінде төленуі немесе аударуы керек. Оның мөлшері 1
бала үшін жалақының Ул бөлігі, 2 бала үшін 13 және одан да көп балаларға
жалақының 14 ұсталынады. Бірақ мөлшері 50 пайыздан аспауы керек. Егер де
алимент төлеуші жұмыстан кеткенде, онда сонымен қоса атқару құжаттары жаңа
жұмыс орнына беріледі.
4) Салық салу объектілеріне жұмыс берушіге материалдық әлеуметтік
игіліктер түрінде және басқа материалдық пайда түрінде берілген табыстарды
қосқанда жұмыс берушінің қызметкерлерге ақшалай және заттай түрінде
төлейтін шығындары жатады. Әлеуметтік салық қаржыландыру көзіне қатысы жоқ
тиісті салық ұсталымдарға дейін есептелінеді. Салық төлеушілер төлемінің
мына түрлері бойынша әлеуметтік салық есептелмейді:
Жеке тұлғалардан ұсталынатын жинақтаушы зейнетақы қорындағы жеке түлғаның
міндетті зейнетақы жарнасы.
Пайдаланбаған демалыс өтем ақысы.
Қызметтен босату жәрдемақысы.
Заңға сәйкес белгіленген өтемақының төлемдері.
Қызмет сапарымен байланысты еңбекақыдағы қосымша төлемдер мен ұсталымдар.
Арнаулы киімдер, жеке қорғанысқа алған нәрселер, тамақ өнімдері мен емдеу,
сақтандыру бұйымдарының кұны.
Жұмысқа байланысты денсаулығына зиян келген жарақат алған қызметкерлерге
зиянды өтеу төлемі.
Байқауларда, спорттық жарыстарда жүлделі марапаттар.
Бала тууға байланысты және жерлеу шығындарына арналған материалдық көмек.
Кәсіподақ жарналары және т.б.
Салық төлеушілер болып заңды түлғалар саналады. Әлеуметтік салықты
төлеуші салық төлемін өзінің түрғылықты жері бойынша жүзеге асырылады.
Мүгедектер жұмыс істейтін мамандырылған ұйымдар әлеуметтік салықты
салық кодексінің 317 бабымен белгіленген мөлшерлеме бойынша төлейді, яғни 3
аек өзі үшін, 2 аек әр бір қызметкер үшін.
5) Азаматтарды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Еңбекті төлеу есебі және аудитінің теориялық негіздері.
1.1 Еңбекақы есебі және оны нормативтік
реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .4
1.2 Еңбекақының аналитикалық және синтетикалық есебі
... ... ... ... ... ... ... ...14
1.3 Еңбекті төлеу аудиті
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..23
2 Фермерлік шаруашылық Дархан шаруашылықтың қаржылық-экономикалық
көрсеткіштерінің талдауы.
2.1 Фермерлік шаруашылық Дархан шаруашылықтын қысқа сипаттамасы және
техникалық-экономикалық көрсеткіштерінің талдауы
... ... ... ... ... ... ...25
2.2 Фермерлік шаруашылық Дархан шаруашылықтың қаржылық жағдайын
талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
2.3 Еңбекақы бойынша шығындар есебін талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
.
3 Шаруашылыктың еңбекті төлеу шығындары есебін және аудитін жетілдіру.
3.1 Еңбекті төлеу шығындар есебін жетілдіру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
3.2 Еңбекті төлеу бойынша есеп айырысу аудитін
жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... .50
3.3 Еңбекті төлеу бойынша ұсталатын ұсталымдар аудиті
... ... ... ... ... ... ... ... ..5 4
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
Қолданылған әдебиет
тізім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 62
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Еңбек және еңбекақы деректері
өңдірістік процесті оперативтік басқару үшін қажетті Еңбек Кодексіне
сәйкес жұмыс берушімен жұмысшының арасындағы еңбек қатынасы нормативтік
құқықтық актілермен, заңға сәйкес бекітілген ұжымдық келісім шартпен
реттеледі. Кәсіпорын дербес болғанымен еңбек заңына сәйкес штат кестесі
формалары және еңбекақы, сыйақы жүйелері белгіленеді. Әр бір қызметкердің
еңбекақы табысы кәсіпорын қызметкерлердің қортындысына байланысты оның
еңбекке қосқан үлесі бойынша аңықталады. Ол салықпен реттеледі және ең
жоғарғы көлеміне шектеу қойылмайды. Еңбек - адамдардың өмірі үшін қажетті
материалдық, рухани және басқа да құндылықтар жасауға бағытталған адам
қызметі делінген. Егер осы анықтаманы талдай келсек, еңбек – адамның өз
қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін табиғат заттарының түрін өзгертуге және
оны өз керегіне бейімдеуге бағытталатын мақсатқа сай істелетін қызметі;
қоғамның өмір сүруінің негізі, адамзат тіршілігінің мәңгілік, табиғи шарты.
Еңбек процесі басталуы үшін өндіріс құрал-жабдықтарын жұмыс күшімен қосу
керек. Жұмыс күші дегеніміз – адамның еңбекке қабілеті және рухани
күштерінің жиынтығы, адам соның арқасында материалдық және рухани
игіліктерін өндіреді. Әр еңбектің қорытынды жиынтығы болуы керек және ол
қоғамға белгілі болып танылуы тиіс.
Тәжірибелік маңызы. Жалпы, бухгалтерлік есеп ұйымға оның қаржылық
жағдайын жоспарлау, бағалау, бақылау және талдау секілді функцияларды
орындауы үшін қажет. Сонымен қатар бухгалтерлік есеп кәсіпорынның
активтері мен міндеттемелері, капиталы мен өндірілген өнімдері мен олардың
сатылғандығы туралы ақпараттарды жинап көрсетеді. Тек қана бухгалтерлік
есеп арқылы ұйымның табыстары мен шығындарын және шаруашылық қызметінің
соңғы қаржылық нәтижесін анықтауға болады. Бухгалтерлік есептің ең басты
бөлігінің бірі – еңбекақыны есептеу, ұйымдастыру және тарату болып
табылады.
Еңбекті ұйымдастыру және жалақыландырудың экономикалық құрал ретінде
маңызы өте зор. Қалыптасқан нарықтық қатынастар жағдайында еңбекті
ұйымдастырумен ақы төлеу мәселесіне қойылатын талаптар төмендетілген емес.
Жұмыс күшіне деген бағаның нарықтық реттелуіне сүйене отырып, үкімет
мемлекттің реттеуші функцияларын азайтуда. Қазіргі таңда шаруашылық
құрылымдарды еңбек ұйымдастыру мен жалакыландыру саласында тәуелсіз.
Зерттеу дәрежесі. Бұл тақырыптың өзіндік маңыздылығы кез–келген
кәсіпорын мен ұйымдардағы жұмыстарды орындап, қызметтерді атқарып жүрген
адамдардың еңбегін дұрыс бағалап олардың сіңірген еңбегіне қарай әділ
еңбекақы төлеу, қай кәсіпорынның болмасын күрделі мәселесінің бірі. Белгілі
уақыттағы ұйымның жұмысшылары мен қызметкерлерінің тізімдегі орташа санын
анықтау үшін жұмысшылар мен қызметкерлердің күнделікті сандық есебін
жүргізу, еңбекақы есебін маңызды элементі болып табылады. Еңбектің
күрделілігіне, мамандық дәрежесіне қарай еңбекақы төленеді. Маңызды
элементтің бірі тиісті еңбекақымен қатар қосымша төлемдер жүргізіледі. Сол
қосымша ақылар құрамына жас өспірімдерге еңбекақы төлеу. Әрине, белгіленген
заңға сәйкес қысқартылған жұмыс күніне байланысты еңбекақы төленеді. Ең
маңыздысы күндізгі ақыға қарағанда тарифтік мөлшері жоғары болады.
Дипломдық жұмыстың зерттеу обьектісі ретінде ФХ Дархан алынды.
Мақсаты –жұмысшылармен еңбекақы бойынша есеп айрысу есебін және
аудитінің ұйымдастырылуын зерттей отырып, жетілдіру жолдарын анықтау. Бұл
мақсатты жүзеге асыру үшін келесідей мәселелер қойылып шешіледі:
1. Еңбекақыны зерттеудің теориялық негізін қарастыру;
2. Еңбекақы есебін жүргізу тәртібін зерттеу;
3. Еңбекақының синтетикалық және аналитикалық есебін көрсету;
4. Еңбекақыдан ұсталымдарды қарастыру;
5. Еңбекақы қорын талдау;
6. Еңбекақыға жүргізілген аудит;
Жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы төлеуді тексерудің негізгі
міндеті – еңбекақы төлеуде нормативтік–құқықтық актілердің сақталуын
бақылау, жалақыдан ұстап қалу мен еңбекақы төлеуде бухгалтерлік есепті
жүргізудің дұрыстығын тексеру болып табылады.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы – жұмысшылар мен қызметкерлермен
уақытылы дұрыс есеп айрысу және оқып –үйрену, бухгалтерлік есеп
әдістемелерін дамыту және тәжірибелік жұмыс барысында қолдану.
Дипломдық жұмыстың негізгі міндеті істелінетін жұмысқа кеткен еңбек
пен оған төленетін еңбекақы мөлшерін, еңбек өнімділігін дұрыс бағалау,
сонымен қатар жұмсалған еңбектің саны мен сапасын, жұмысшылар мен
қызметкерлерге еңбекақы төлеу үшін еңбекақы қорынан және тағы басқа
қорлардан бөлінетін қаржыларды бақылау болып табылады.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қолданылған әдебиеттер
тізімінен және қорытындыдан тұрады.
1 Еңбекті төлеу есебі және аудитінің теориялық негіздері
1.1 Еңбекақы есебі және оны нормативтік реттеу
Еңбек пен еңбекақы есебі жұмысшылар санының өзгеруі, жұмыс уақытының
шығындары, жұмысшылар категориясы, өңдірістік шығын сияқты мәліметтерді
түгел қамтитын операциялық деректерді талап ететін маңызды және күрделі
жұмыстың бірі болып табылады.
Еңбек және оған ақы төлеу есебінің негізгі міндеттеріне жататындар:
1. Еңбекақы қоры және жұмыс уақытының пайдаланып жұмыс мөлшерінің
орындалуын, еңбектің саны мен сапасын бақылау;
2. Бастапқы құжаттарды уақытымен, дұрыс рәсімдеу, еңбекақы
қорынан жалақыны есептеу;
3. Шаруашылық жүргізуші кәсіпорынның әр бір жұмысшыларына жалақыны
уақытымен және дұрыс есептеу;
4. Белгіленген мерзімде еңбекақы бойынша есеп айырысу;
5. Жалақы бойынша шығындарды өңімнің, жұмысшылардың және
қызметкерлердің өзіндік құнына дұрыс және уақытымен қосып отыру.
Еңбек және еңбекақы деректері өңдірістік процесті оперативтік басқару
үшін қажетті Еңбек Кодексіне сәйкес жұмыс берушімен жұмысшының арасындағы
еңбек қатынасы нормативтік құқықтық актілермен, заңға сәйкес бекітілген
ұжымдық келісім шартпен реттеледі. Кәсіпорын дербес болғанымен еңбек заңына
сәйкес штат кестесі формалары және еңбекақы, сыйақы жүйелері белгіленеді.
Әр бір қызметкердің еңбекақы табысы кәсіпорын қызметкерлердің қортындысына
байланысты оның еңбекке қосқан үлесі бойынша аңықталады. Ол салықпен
реттеледі және ең жоғарғы көлеміне шектеу қойылмайды. Еңбекақы мөлшерін
жұмыс беруші өзі белгілейді және оның белгіленген еңбекақы мөлшері ҚР-ң
заңында белгіленген ең аз шамадағы еңбекақы мөлшерінен төмен болмау керек.
Еңбек Кодексіне сәйкес қызметкерлердің мына құқықтары бар:
1. Қауіпсіздік және тазалық талаптарына жауап беретін еңбек жағдайда
жұмыс істеу;
2. Қандай да бір келістушіліксіз тең еңбекақы алуға;
Кепілдік және өтем ақы алуға т.б. жұмыс берушінің құқықтары:
1. Қызметкерлерді көтермелеуге, олардан белгіленген заңға сәйкес әрекет
ететін тәртіп бойынша материалдық жауапкерлікті талап етуге;
2. Қызметкерлер келтірілген зиянның орнын толтыруға т.б.
Жұмыс берушінің міндеттері:
1. Еңбек туралы заңындағы ұжымдық келісім шарттағы талаптарды сақтау;
2. ҚР-ң нормативтік құқықтық актілерде, жеке еңбек келісім шарттарда,
жұмыс берушінің актілерінде қарастырылған еңбекақыны және басқа төлем
ақыларды уақытымен және толық төлеп отыру;
3. ҚР-ң нормативтік құқықтық актілерде қарастырылған шарттар мен
тәртіптер бойынша зиян шеккен қызметкерлерге жәрдем беру;
4. Қызметкерлерге қалыпты және зиянды жұмыс жағдайларды, болуы мүмкін
кәсіби ауруларды ескерту т.б.
Жеке еңбек келісім шарттарда келесі тармақтар қарастырылу керек: еңбек
жағадайдың сипаты, қауіпті және зиянды жұмыс жағдайы үшін немесе еңбек үшін
кепілдік және өтем ақы төлеу тәртібі, жұмыс уақыты мен демалыс уақытының
режимі еңбекті қорғау жағдайы, еңбекақы мөлшері және төлеу тәртібі және
т.б.
Кез-келген қызметтің бірнеше жұмыс берушімен толық емес жұмыс уақытын
қарастырылған жеке келісім шарттарға отыру құқығы бар. Қызметтің еңбек
ететінін растайтын құжаттарға мыналар жатады: еңбек кітапшасы, жеке еңбек
келісім шарты, жұмысқа қабылдағаны немесе шығарғаны туралы бұйрықтар
көшірмесі.
Ұйым басқа жұмысшыларына немесе ұйыммен бірге басқа орынға көшіру
қызметтің жазбаша келісім бойынша және еңбек келісім шартына, соған сәйкес
өзгерістер еңгізумен ғана іске асырылады. Қызметкерлердің сол ұйымда басқа
орынға, сол орынның басқа құрылымның бөлімшесіне көшіру мамандығы,
біліктілігі және лауазымы бойынша жұмысты тапсыру үшін қызметкерлердің
келісімі талап етілмейді. Қызметкерлерге еңбек жағдайының өзгеретінің бір
ай бұрын хабарлау керек. Еңбек жағдайы өзгерегенде еңбек келісім шартында
толықтырулар және өзгертулер еңгізіледі. Егер қызметкер бұл жағдайда жұмыс
істеуге келісім бермесе, онда заңға сәйкес онымен келісім шарт бұзылады.
Өңдірістік қажеттілік пайда болғанда жұмыс беруші қызметкердерді бір айға
дейін оның келісімінсіз жеке келісім еңбек шартында қарастырылған және
денсаулығына қауіп төңдірмейтін, сол ұйымдағы басқа жұмысқа бұрыңғы
жұмыстағы айлық ақысынан кем емес еңбекақы ауыстыруға құқығы бар. Бұл
ауыстыру стихиялық апаттың, өңдірістік апаттың алдын алу немесе жою қажет
болған жағдайда ғана іске асырылады. Жұмыс болмай қалған жағдайда жұмыс
беруші қызметкерлерді мамандығына және біліктілігіне қарай оның
келісімінсіз басқа жұмысқа ауыстыруға құқығы бар.
Егер қызметкерлер ұсынылған жұмысқа келісім бермесе онымен жеке еңбек
келісім шарты бұзылады. Қызметкерлерді денсаулығына байланысты басқа
жұмысқа уақытша ауыстыру еңбек туралы заңда қарастырылған шарттар мен
тәртіптер жүзеге асырылады.
Жеке еңбек келісім шарты мына жағдайда бұзылады:
1. Ұйым таратқанда, жұмыс берушінің қызметі тоқталғанда;
2. Қызметкерлердің штаты немесе саны қысқартылғанда;
3. Әскери қызметке шақырылған растайтын құжаттар негізінде
босатқанда;
4. Келісім шарттың орындалмауынан т.б.
Еңбек Кодексіне сәйкес жеке еңбек, ұжымды келісім шарттарда өтем
ақының мөлшері және басқа да төлемдер белгіленеді. Қызметкерлер жұмыс
берушіге өзінің жұмыстан кететінің 1 ай бұрын жазбаша ескертіп, жеке еңбек
келісім шартын тоқтатуға құқылы. Тараптардың келісімі бойынша жеке еңбек
келісім шарт ескертілген мерзім біткенше тоқтату мүмкін.
Еңбек пен еңбекақы есебінің маңызы мен мағынасы.
1) Еңбекақы есебін жүргізу үшін төмендегідей негізгі міндеттер мен
мақсаттар орындалу керек:
1. Көрсетілген қызметпен, атқарылған жұмысқа кететін еңбекпен, оған
төленген еңбекақы мөлшерін дұрыс аңықтау.
2. Еңбек өнімділігінің өнімін бақылау
3. Жұмсалған еңбектің саны мен сапасын бақылау.
4. Жұмысшылар мен қызметкерлермен уақытымен дұрыс есеп айырысу.
5. Өңдіріске жедел басқарушылық жасау үшін қажетті мәліметтерді алу.
6. Еңбек пен еңбекақы жайлы статистикалық және бухгалтерлік қортынды есеп
беру.
Сонымен бірге еңбек пен еңбекақы есебін қоғамда ұйымдастыруды одан әрі
жетілдіру үшін мына жағдайлар қажет:
1. Еңбекақы төлеудің сыйақы беру жүйесімен басқа да түрлерін
жұмыстағы жетістіктермен тығыз байланыстыра отырып дұрыс
қолдану.
2. Еңбек пен еңбекақы есептеуде осы күнгі талаптарға сәйкес есептеу
мен ұйымдастыру технологиясын қолдану, алғашқы есеп жүйесін
жетілдіру және жеңілдету.
2) Еңбек өңімділігінің өсуіне және өңімнің өзіндік құны төмендетіп,
оның сапасын арттыруға еңбек тәртібін нығайтуға есеп біршама септігін
тигізеді. Ұжымның шаруашылық қызметі процесінде қызметкерлер жұмысқа
қабылдап, олардың саны өзгеріп отырады. Қызметкерлер құрамының есебін кадр
бөлімі жүргізеді, ол барлық ұйымдағы, құрылымдық бөлімшелеріндегі
қызметкерлер санын оның өзгеру себептері, жас мөлшері, категориялары,
мамандықтары, жұмыс стажы және т.б. белгілері бойынша қызметкерлер құрамы
туралы деректер алуды қамтамасыз етеді. Жұмысқа жаңадан қабылдағанадарды
жұмысқа қабылдау туралы бұйрықпен құжаттайды. Бұрық кадр бөлімі
қызметімен барлығына толтырады. Бұйрықтың жобасы қажетті жағдайда келіссөз
жүргізуге жолдама және жұмыс жағдайымен танысу үшін құрылымдық бөлімшеге
жіберілген рұсат қағазы болып табылады. Құрылымдық бөлімше басшысы оны
жұмысқа қабылдауға болатындығы туралы тұжырымдау жасайды. Бұйрықтың сыртқы
жағында қызметтің қандай разряд бойынша немесе қандай жұмысқа қабылдауға
болатындығы көрсетеді. Осындай сынақ мерзімінің ұзақтығы көрсетілуі мүмкін.
Қызметтің жұмыс жағдайлары мен келісім, дәрігерлік тексеріс нәтижелері,
техникалық қауіпсіздігі, өртін алдын алу шараларының минимумы бойынша
нұсқалар берілгені туралы бұрықтың сыртқы жағына белгі қойылады.
Жұмысқа алу туралы бұйрықтың жобасында кәсіпкердің айлық жалақысы
белгіленіп, бос тұрған қызмет орнын және штат кестесі бойынша белгіленген
айлық ақыны растау үшін ұйымның тиісті қызметкерлері бұрыштама қояды. Кадр
бөлімі жұмысқа қабылдау туралы бұйрықтың негізінде жеке карточканы
толтырады. Жұмысқа қабылдағаны туралы еңбек кітабына белгі қойылады, ал
бухгалтерияда дербес шот ашылады. Жеке карточканы кадр бөлімінің
қызметкерлері, қызметкерлерінің тапсырылған құжаттар негізінде толтырылады:
жеке куәлік көшірмесі, еңбек кітапшасы, әскери билет, оқу орнын біргені
туралы диплом, медициналық кітапша, салық төлеушінің нөмірі, зейнетақы
қорының нөмірі және т.б.
Кәсіп пен мамандық кодтары жұмысшының кәсіпкердің жұмыс орынның,
тарифтік разрядтың, білімі бойынша алған мамандығының классификациясы
бойынша аңықтайды. Қызметкерлер туралы деректердің әрі қарай барлық
өзгерістері жеке карточкада жүйелі түрде көрініс тауып, отырады. Жұмысқа
қабылдауы, басқа жұмысқа ауысуы және жұмыстан босатылуы туралы бұйрықтың
негізінде еңбек кітабына еңгізілген әр бір жазбаны әкімшілік
қызметкерлермен таныстырып, карточканың тиісті жерлеріне қол қойғызып
отыруға міндетті. Қызметкерлерді бір цехтан екінші цехқа ауыстырғанда
басқа жұмысқа ауыстыру туралы бұйрық жазылады. Ол бір данада толтырылады,
оның негізінде кадр бөлімі жеке карточкаға еңбек кітапшасына және басқа
құжаттарға белгі қояды. Еңбек туралы заң актілері мен ережелеріне, ұжымдық
шарттар мен демалыс кестесіне сәйкес қызметкерлерге берілген жыл сайынғы
демалысты құжаттау үшін демалыс беру туралы бұйрық шығарылады. Ол 2 данада
толтырылады. 1-ші данасы кадр бөлімінде, жеке карточкаға белгі қою үшін
қалады, 2-ші данасы бухгалтерияға демалыс төлемін есептеу үшін беріледі.
Қызметкерлерді жұмыстан шығарғанда еңбек шартының тоқтатылуы туралы
бұйрық қойылады. Ол 2 данада толтырылады. 1 данасы кадр бөлімінде, жеке
карточканы жабу үшін қалады. 2-ші данасы бухгалтерияға толық есеп бері үшін
беріледі. Жұмысшылыр мен қызметкерлердің жұмыс уақытының белгіленген
кестесін сақтап жүруін бақылау, жұмыс істелген уақыт туралы деректер алу
үшін, еңбек төлемі бойынша есеп айырысу, сонымен қатар еңбек жөніндег
статистикалық есеп беру үшін жұмыс уақытының есебінің табелі қолданылады.
Яғни жұмыс істеп жүргеннің барлық категорясының жұмыс уақытын пайдалану
есебі жүргізеді. Табель өкілдік алған тұлғамен 1 данадан жасалады,
құжатынан кейін бухгалтерияға тапсырады. Жұмысқа келмеу себептері туралы
немесе жұмыс күнінің толық істелмеген туралы және басқа қалыпты жұмыс
жағдайына ауытқулар жөнінде. Дұрыс толтырылған құжаттар (жұмысқа
жарамсыздық парағы, мемлекеттік немесе қоғамдық міндеттерді орындалғаны
туралы аңықтамалар және т.б.) негізінде ғана табельге белгі қоюға болады.
Жұмыс уақытын пайдалану есебі табельде қызметкердің жұмысқа келген,
келмегендер жаппай тіркеу немесе тек қана ауытқушылықтарды тіркеу әдісімен
жүзеге асырылады.Табельдің реквизиттеріне жататындар: ұйымның құрылымдық
бөлімшелері қызметкерлердің аты-жөні, қызметі, табельдік номері т.б.
Реквизиттер толтырылған табель бланкілері компьютерлік техникалық
құралдары көмегімен жасауы мүмкін.
3) Жұмысқа қандай мерзімге қабылдағандарына қарай қызметкерлер
тұрақты, уақытша, маусымдық болып бөлінеді. Жұмыстың бітер мерзімі
көрсетілмей қабылданғандар тұрақты қызметкерге, екі ай мөлшеріндегі
белгілі бір мерзімге немесе белгісіз мерзімнен, бірақ екі айдан аспайтын
уақытқа, сондай-ақ заңдарға сәйкес қызмет орны сақталатын, жұмыста жоқ
қызметкерлердің орындарына қою үшін төрт айдан аспайтын мерзімге жұмысқа
қабылданғандар уақытша қызметкерлерге, маусымдық жұмыстар істеу кезеңінде
қабылданғандар маусымдық қызметкерлерге жатады. Соңғы топтағы қызметкерлер
үшін жұмыс мерзімі екі аймен шектелмейді, бірақ жалпы ереже бойынша алты
айдан аспау керек.
Қызметкерлердің өңдірістік-шаруашылық қызметке қатысуына қарай, ұйым
қызметкерлері өнеркәсіптік-өңдірістік және өнеркәсіптік емес болып
бөлінеді.
Өнеркәсіптік-өңдірістік қызметкерлерге негізінен өнеркәсіптік-
өңдірістік қызметпен айналысатын қызметкерлерді жатқызады. Өнеркәсіптік
емес қызметкерлерге тұрғын үй коммуналдық шаруашылықпен шұғылданатын,
ұйымға қарасты мәдени тұрмыстық және оқу орындарында еңбек ететін
қызметкерлер, көлік, сауда т.б. қызметкерлер жатқызылады.
Ұйымға жұмыс істеп жүргендерді тізімдік және тізімдік емес
қызметкерлер болып бөлінеді. Тізімдік қызметкерлерге ұйымның негізгі
қызметі бойынша бір күннен артық мерзімге, ал қызметтің қалған түрлері
бойынша кем дегенде бес күн мерзімге жұмысқа қабылданған барлық тұрақты,
маусымдық және уақытша қызметкерлерді еңгізеді.
Ұйымдағы атқарған функциялары бойынша жұмыс істеп жүргендерді
жұмысшылар мен қызметкерлер деп екі топқа бөлінеді. Қызметшілер тобынан
мынадай категориялар бөлінеді: басшылар мамандар, және осы топқа жататын
басқа да қызметкерлер.
Жұмысшылар – заттай материалдық құндылықтар жасауға жұмыстарға және
қызмет көрсетуге тікелей қатынасатын адам.
Басшылар – ұйымдар мен олардың құрылымдық бөлімшелерінің басшылық
қызмет орындарында отырған қызметкерлер, сондай-ақ бас мамандар және
жоғарыдағы аталған қызмет орындары бойынша орынбасарлар.
Мамандар – инженерлік-техникалық, экономикалық және басқа жұмыстармен
шұғылданған қызметкерлер.
Қызметшілерге жататын басқа да қызметкерлер – құжаттар әзірлеп
толтыратын, есеп жүргізіп, бақылау жасайтын, шаруашылық қызмет көрсететін
қызметкерлер.
Жұмысшыларды өңдіріс процесіне қатысуларына қарай, өнім дайындаумен,
жұмыс істеумен және негізгі цехтарда қосалқы жұмыстар атқаратын немесе
қосалқы өңдірістерде жұмыс істейтін жұмысшылар деп бөледі.
Еңбек және оның тәртібінің есебінің негізгі міндеттері еңбек
шығындарын дұрыс аңықтау және төлемақыны дұрыс есептеу, белгіленген
қызметкерлер саны бойынша жоспардың орындалуын, еңбек тәртібінің сақталуын
және жалақының қорын дұрыс пайдалануын бақылау болып табылады. Бұдан басқа
есептің көмегімен нормативтік тапсырмалардың орындалуын, кесімді бағаларды,
тарифтік төлем мөлшері мен айлық ақыларды, есептелген ақы сомасының
жұмысшылардан қабылданған, өңдірім жөніндегі құжаттарда көрсетілген өнімнің
саны мен сапасына сәйкестігін және прогрессивтік қосымша төлемдерінің дұрыс
есептелуін бақылайды.
Еңбек төлемі өнімнің өзіндік құнының негізгі элементтерінің бірі болып
табылады: оның есебін дұрыс ұйымдастыру еңбек өнімділігінің өсуіне, өнімнің
өзіндік құнының төмендеуіне және халықтың өмір сүру деңгейінің жоғарлауына
септігін тигізеді. Әрбір қызметкердің еңбек төлемі жұмыстың соңғы
нәтижелерімен, қызметкерлердің жеке өзінің қосқан үлестерімен аңықталуға
тиіс және ең көп мөлшерімен шектелмейді.
Еңбектің төлемі негізгі және қосымша төлем болып бөлінеді. Негізгі
төлем – қызметкерлерге нақты жұмыс істемеген уақыты үшін, істелінген
жұмыстардың немесе белгіленген баға не айлық ақы бойынша өңдірілген өнімнің
саны мен сапасы үшін есептелінетін еңбек төлемі.
Қосымша төлем – еңбек құралы заңдарға сәйкес қызметкерлерге ұйымда
жұмыс істемеген уақыты үшін есептелетін еңбек төлемі. Оған кезекті
демалыстар төлемін, мемлекеттік және қоғамдық міндеттерді т.б. орындағаны
үшін берілетін төлемдерді жатқызады.
Экономиканың барлық салаларындағы және меншіктің барлық түрлеріндегі
ұйымдарда еңбек төлемінің негізгі тарифтік төлем мөлшеріне алынады. Олар
қызметкерлердің мамандық топтары бойынша сараланған экономиканың барлық
салаларындағы қызметкерлердің бірыңғай тарифтік кестесін құруға, тарифтік
төлем мөлшерін және қызмет орындарының айлық ақыларын есептеуге тұтастай
республика бойынша заң жүзінде белгіленген жалақының ең аз мөлшері негіз
болып табылады.
Еңбек төлемі ақшалай немесе заттай есептеліп, төленуге тиіс. Ақшалай
еңбек төлемінің қолданыстағы жүйесіне сәйкес есептелген салалар. Негізгі
және қосымша еңбек төлемімен тұрады.
Еңбекақы нысандары мен жүйелері. Бухгалтерлік есеп еңбекақының есебін
дұрыс жүргізу үшін еңбек төлемін әр түрлі нысандар мен жүйелерге ұйымның
бірнеше тәртібі қолданылады,еңбекақының негізгі 2 нысаны болады:
1) Мерзімдік еңбекақы.
2) Кесімді еңбекақы.
Мерзімді еңбекақы төлемін сағаттық, күндік, айлық тарифтік төлем
мөлшері немесе айлық ақы бойынша есептеледі. Оның көлемін жұмыс істеген
уақыт санын белгілеген тарифтік төлем мөлшеріне көбейту арқылы аңықталады.
Кесімді еңбекақы жұмысшының еңбек төлемін нәтижелері бойынша
аңықталады. Жекелеген бағаларды қолдану арқылы жұмысшының еңбек төлемін
шығарған бұйымның санына көбейту арқылы аңықталады.
Мерзімді еңбекақының негізгі 2 жүйесі бар:
1) жай мерзімдік еңбекақы – тарифтік мөлшерлеме бойынша жұмыстың
істеген уақытына төленетін еңбекақы.
2) мерзімдік сыйақылық еңбекақы – еңбек төлемін жай мерзімдік
жүйедегідей жасайды, бірақ белгілі бір сапалық және сандық көрсеткіштерге
қол жеткендері үшін сыйлықақы беруді қарастырады. Жұмысшыға жұмыстың
негізгі нәтижелері үшін сыйлық беру еңбек төлемі қорынан және тұтыну
қорынан мына көрсеткіштері бойынша жүзеге асырады: Өңдірістік тапсырмалар
мен жеке тапсырмалардың, өңдірістік норманың асыра орындалуы, еңбек
өнімділігінің өсуі, учаскенің шаруашылық қызметінің соңғы нәтижелерінің
жақсартуы және т.б. Сыйлық ақы мөлшері жұмыстың маңыздылығы мен күрделігіне
қарай, жұмысшының кәсіптері мен топтары бойынша сараланып белгіленеді.
Кесімді еңбекақының негізгі 5 жүйесі бар:
1) Жеке кесімді еңбекақы – өнім бірлігіне баға белгілеу арқылы
жұмысшылырдың шығарылған өнімнің санына төленетін еңбекақы.
2) Сыйақылық кесімді еңбекақы – жұмысшының нормадан артық шығару және
т.б. жақсы көрсеткіштері үшін қосымша төленетін сыйақы сомасы.
3) Жанама кесімді еңбекақы – қосалқы және басқа жұмыстың еңбек
төлемімен қызмет көрсетіп отырған учаскенің немесе цехтің негізгі
жұмысшының төлеміне шаққан пайызбен аңықталады.
4) Кесімді прогрессивті еңбекақы – кесімді жұмысшыларды белгіленген
нормадан артық өңдірілген өнім үшін көтермелеуді көздейді. Норма мөлшерінде
дайындалған өнім үшін жұмысшыларға еңбекақыны тікелей кесімді баға бойынша
есептейді ал нормадан асыра дайындалған өнім үшін түдемелі бағалар бойынша
есептеледі.
5) Аккордтық еңбекақы төлемі – бұл жүйеде жұмысшының еңбек төлемін,
жұмыс көлемін орындалуы бойынша аңықталады. Онда – нормаланған тапсырма
және баға алдын ала аңықтайды. Бұл еңбек төлемінің жүйесі жұмысшының
топтары немесе бригаданың бөлек ұжымдары үшін еңбек өнімділігін арттырады
және жұмыстың орындау мерзімдерінің қысқартуда олардың материалдық
ыңталығын күшейту мақсатымен қолданылады.
Орташа жалақыны есептеу тәртібі. Заң жүзінде еңбеккерлердің орташа
жалақысы сақтау көзделген олардың заңмен арнайы есептеу тәртібі белгіленген
кезде:
– Ұйымдар жойылған жағдайда жеке еңбек шарты бұзылады, сондай-ақ
еңбеккерлердің штаты немесе саны қысқарған кезде босағандарға
компенсация есептеу үшін.
– Үш күннің ішінде ұсынған құжат бойынша еңбеккерлерді әскерге
шақырғанда;
– Пайдаланбаған демалыс үшін компенсациялық төлем немесе демалыс
ақысын есептеу үшін.
– Қызмет бабымен іс-сапарға барған уақытына төлем жасау үшін.
– Шарасыз уақытына төлем жасау кезінде
– Басқа да әлеуметтік төлемдер жасау үшін.
Орташа жалақы – бұл белгілі бір уақыт кезеңіне еңбеккерлердің
жалақысынан алынған орташа жалақының деңгейі. Оны есептеу үшін он екі
календарлық айлар және сол айлардағы тиесілі төлемдер алынады. Бұл кезеңді
есептік кезеңнің ұзақтығы деп те атайды.
Орташа жалақы белгілі бір құбылыстармен байланысты жағдайды есептеу
үшін қажет. Мысалы: ұйымдар жойылған жағдайда, босаңғандарға компенсация
есептеу үшін, екіқабат жәнебала табуына байланысты жәрдемақыны есептеу
үшін, жұмысқа уақытша жарамсыздығы үшін және т.б.
Барлық жағдайда есептік кезеңнен ҚР заңымен белгіленген мереке
күндерін есептеу кезіңде есепке алынбайды: 1-2 қаңтар, 8 наурыз, 22 наурыз,
1 мамыр, 9 мамыр, 30 тамыз, 16-17 желтоқсан. Бұл күндер демалыс күндермен
сәйкес келген жағдайда келесі күн жұмыс күні болып саналады.
Еңбеккерлерден орташа жалақысын есептеу үшін орташа күндік, не орташа
сағаттық жалақысы алынады. Орташа еңбекақы есептеу барысында төлем
жүйесінде қарастырылған әрі тұрақты сипатқа ие сыйлықты үстемені, қосымшаны
және басқа да марапаттау төлем түрлері ескеріледі.
Орташа жалақы есептік кезеңдегі нақты істеген уақытынан да аңықтауы
мүмкін. Демек, орташа жалақыны аңықтайтын 2 жолы бар, оның 1-шісінде өткен
кезеңдегі оң екі айдағы еңбекақы алынса, ал екіншісінде сол өткен кезеңдегі
нақты істеген күні үшін есептелген жалақысы алынады. Егер де еңбеккерлер
бір жылдан аз жұмыс істесе, онда орташа жалқысы нақты істеген уақытынан
аңықталады. Егер де еңбеккерлердің ұзақ уақыт бойы жалақысы болмаса, онда
орташа жалақы минималды есептік көрсеткіштен алынады, бұл жағдайда
еңбеккерлердің екіқабат және бала табуына, сондай-ақ балаға қарауына және
басқа орынды себептерімен байланысты болуы мүмкін.
Орташа жалақыны есептеген кезде мына төлемдер есепке алынбайды:
– Жыл сайынғы еңбек демалысы үшін берілген компенсация;
– Еңбекке уақытша жарамсыздығына, екіқабат және бала табуына, бала
асырап алуына байланысты берілген жәрдемақылар;
– Денсаулықты жақсартатын шараларға берілген жәрдемақылар;
– Қызмет бабы бойынша іс сапарға берілген компенсациялар және
оларға қосылып берілетін үстемелер мен қосымша төлемдер;
– Дала жұмыстарымен шұғылданатын еңбеккерлердің алатын үлестері;
– Басқа жерлерге қызмет бабы бойынша ауысқан кезде алатын
компенсация;
– Тараптардың келісім бойынша, өңдірістік мақсат үшін жеке
транспорт пайдаланған кезде төленетін компенсация;
– Арнайы берілген киімдер, аяқ киімдер т.б. құндылықтардың құны;
– Материалдық көмектер;
– Бір жолғы берілетін мақтау сыйлығы;
– Жалақыны кешіктіріп төлегені үшін жұмыс берушінің еңбеккерлерге
төлеген есімі;
– Еңбеккерлердің мамандығын көтеру үшін оқумен байланысты шығыстар;
– Конкурста және басқа да жарыстарда жүлделі орныдарды алғаны үшін
төленетін ақшалай наградалар.
Уақытша еңбекке жарамсыз күндеріне төленетін төлемақы. Жұмыс беруші ҚР
Үкіметінің қаулысымен бекітілген Жұмыс берушінің есебінен әлеуметтік
қамтамасыз ету бойынша жәрдем ақыны төлеу және тағайындау туралы нұсқау
талаптарына сәйкес, еңбекке уақытша жарамсыз күндері бойынша әлеуметтік
жәрдемақыны еңбеккерлерге төлеуге міндетті. Олардың қатарына жататындар:
1. Жалпы ауру бойынша.
2. Жұмыста мертігіуі және кәсіби сырқаты үшін.
3. Тұрмыстық (күнделікті) зақым.
4. Екіқабат және босану.
Уақытша еңбекке жарамсыз күндеріне еңбеккерлердің сырқатымен, протез
қоюымен, жанұяның бірі ауырып алған жағдайда, оларға қарауымен және басқа
да жағдаймен байланысты жәрдем ақы тағайындалып, содаң соң төленеді.
Еңбекке уақытша жарамсыз парағы берілген тәртіпте беріледі. Ал ол
әлеуметтік қамтамасыз ету бойынша жәрдемақының төлеудің негізі болып
табылады. Егер жарамсыз парағы жоғалып қалса, онда оның көшірмесі берілуі
тис. Еңбекақы бойынша жарамсыз парағы төленетін жәрдемақыны 1-ші күннен
толық жазылып кеткенге дейін немесе медициналық, әлеуметтік эксперттік
коммисияның мүгедектік белгілеуіне дейін төленеді. Еңбекке уақытша жарамсыз
мерзімі бойынша берілетін жәрдемақы мына жағдайда төленбейді:
1. Қылмыс жасау кезіңде алған зақымға
2. Сот шешімі бойынша аңықтамалық мәжбүрлік түрде емделген уақытына
3. Алкогольдың, есіркінің, ұлы заттардың салдарынан алынған
зақымына.
Сонымен еңбекке уақытша жарамсыз мерзімі бойынша берілетін жәрдемақыны
есептеу орташа айлық жалақыдан алынады. Бірақ орташа айлық жалақы 10
еселенген айлық есептік көрсеткіштен аспауы керек. Жерлеуде, бала туған
кезде берілетін жәрдемақы жергілікті бюджеттің есебінен беріледі. Оның
мөлшері әр бір қаржылық жыл үшін маслихаттың шешімімен аңықталады. Орташа
күдік жалақыны есептік кезеңде есептелген жалақы сомасын жұмыс аптасының
күндері бойынша жұмыс санына бөлу жолымен аңықталады.кейін ол ауырған
күндердің санына көбейтіледі. Заңға сәйкес жәрдем ақының сомасы шектелген
деңгейден аспау керек.
Екіқабат және босану бойынша, сонымен қатар баланы асырап алған
әйелдерге(ерлерге) берілетін жәрдемақы, екіқабат және босану бойынша
берілген демалысының барысында, баланың туған күнінен бастап 55 күн өткенше
төленеді. Бірақ ол 10 аек-тен аспау керек. Ал жұмыс істеп жүрген әйелдерге
126 күнге жәрдемақы төленеді. Егер ол 2 немесе одан да көп бала тапса
жәрдемақы 140 күнге. Сонымен қатар екіқабат әйелдер баласы 3 жасқа жеткенше
айлығын сақтамайтын демалыс алуға болады, ол кезең төленбейді. Егер осы үш
жылдың ішінде тағы бір бала көтерсе онда оған аталған демалыс біткеннен соң
оның бірінші күннен төленеді. Жұмыс беруші келесі себептер бойынша еңбек
қатынасын тоқтатқан жағдайда, орташа айлық жалақының мөлшерінде компенсация
төлеуге міндетті:
1. Заңды тұлға жойылған кезде, жұмыс беруші өз қызметін тоқтатқан
кезде.
2. Еңбеккерлердің штатының немесе санының қысқарған кезде.
1. 3 Күннің ішінде ұсынылған құжат бойынша еңбеккерлерді әскерге
шақырған кезде.
Демалысқа шыққанда төленетін төлем. Белгіленген тәртіп бойынша, жыл
сайын жұмыс орнын сақтай отырып және еңбек шарты бойынша әр бір жұмыс
істеуші төленетін демалысқа шығуға құқылы. Еңбек демалысына шығуға барлық
қызметкерлердің құқықтары бар,олардың арасына жеке келісім шарт жасалса да,
жасамаса да.
Бұндай заң құқығы Еңбек Кодексі қарастырылған. Еңбек демалысының
ұзақтығы әр түрлі болады, егер де еңбеккер 1-ші жыл жұмыс істеп жатса, онда
оған демалыс 12 айдан кейін беріледі. Демалысқа шыққан күніне мереке
күндері қосылмайды, яғни еңбеккерлердің демалыс күні 24 жұмыс күніне тең
болса, бірақ ол арада 1 мейрам күн болатын болса, онда қызметкер 25 күн
демалуына болады.
Демалысқа шығу кезінде оның алдын ала жасайып қойған кезектілігі
сақталады. Демалыс аванс ретінде келесі қызмет категорияларына бөлінеді:
– Ұлы Отан соғысына қатысушыларына
– Орта және бастауыш оқу орынның мұғалімдеріне, сондай-ақ жоғары
оқу орынның оқытушыларына
– Екі не одан да көп балалы әйелдерге (14 жасқа және 18 жасты
мүгедектердің балалары болса)
– Медициналық қортындының негізінде емделуге берілген жолдамасы бар
еңбеккерлерге.
Демалыс аванс ретінде берілетін жағдай еңбекшартында қарастырылуы
керек. Еңбек стажын есептеу тәртібі Еңбек Кодексі сәйкес жүргізіледі, ал
ол өзіне келесі кезеңдерді еңгізеді:
– Есепті жылдың барысында нақты істеген уақыт.
– Заңсыз жұмысқа шығарылған, жұмыссыз жүрген күндері.
– Уақытша жұмысқа жарамсыз, яғни емдеуде жүрген уақыты.
Жалақы сақталмаған кездегі алған демалысы стажға кірмейді, бірақ о
кезде мамандығын көтеруге немесе қайта дайындауға кеткен уақыты жұмыс
берушінің келісімімен жасалса және құжаттармен дәлелденсе, мемлекеттік
міндеттемені орындалса, онда олар стажға кіреді. Сондай-ақ қызмет бабымен
іс-сапарда болған кездері. Жұмыс уақытын қысқарған тәртібімен жұмыс істеген
кездері, яғни жыл сайынғы еңбек демалысына құқық беретін кезеңдері стажға
жатады.
1.2 Еңбекақының аналитикалық және синтетикалық есебі
Жұмысшылар мен қызметкерлердің барлығына және олардың әркайсысына 1
айға төленуге тиісті еңбекақының жалпы сомасын табу үшін алғашқы құжаттар
бойынша өңдірілген өнімдер мен істелінген жұмыстарга және қосымша төлемдер
мен қосымша еңбекақыны төлейтін жалпы соманы аңықтап, одан ұстануға тиісті
соманы алып тастау керек. Табыстан ұсталатын ұсталымдарды және жұмысшылырга
төленуге тиісті еңбекақы сомаларын жинақтап қорытындылауға арналған құжатты
есептік ведомость деп атайды. Бүл ведомості әр бір цехтар, бөлімшелер,
әкімшіліктер бойынша толтырады. Есептік төлем ведомосі әр бір қызметкер мен
жұмысшы бойынша есептелген еңбекақыдан басқа төлем сомаларымен одан
ұсталынатын сомаларын жинақтаушы құжаты болып табылады. Бұл ведомоста
жұмысшылар мен қызметкерлердің аты-жөні, табельдік номері, разряды, оларға
есептелген негізгі және қосымша жалақы, ұсталым түрлері бойынша сомалар.
Сол айдың басы мен соңындағы жұмысшылар мен қызметкерлерге, немесе
жұмысшылар мен қызметкерлердің қарыз сомалары көрсетіледі.
Жұмысшылар мен қызметкерлер есеп айырысу ведомосі бойынша кәсіпорынның
кассасынан өзіне тиісті еңбекақыны алып, қол қояды. Бұл ведомость бойынша 1-
ден жүмысшы және қызметкерлер еңбекақысы бойынша есеп айырысу жүргізсе, 2-
ден бұл ведомость еңбекақы бойынша есеп айырысудың аналитикалық есебін
жүргізеді. Кәсіпорында жұмысшылар мен қызметкерлердің уақытша еңбекке
жарамсыздығы үшін жәрдемақы төлеуге, еңбек демалысына еңбекақы төлеу үшін,
сонымен қатар еңбекақыны есептеу үшін оларға дербес шот ашылып жүргізеді.
Бұл шотта әр бір жұмысшы мен қызметкердің 1 айда есептелген еңбекақылары
мен жәрдемақылары, ұсталымдары және т.б. төлемдер мен шегерімдері
көрсетіледі. Сонымен қатар әр бір жұмысшы мен қызметкерге есеп айырысу
қағаздарын толтыру мүмкін. Онда ведомостағы барлық мәліметтер көрсетіледі.
Ол әр бір жұмысшыға бөлек толтырылып, олардың қолдарына беріледі. Есептік
төлем ведомосын толтыруға негіз болатын жұмыс уақытының табелі саналады.
Есептік төлемдер ведомосі журнал түрінде жасалып негізгі және қосымша
беттерден түрады. Негізгі беттерде жұмысшылар мен кызметкерлерге есептелген
негізгі және қосымша еңбекақылар, жәрдемақылар, ұсталымдар және т.б.
мәліметтер көрсетіледі. Қосымша беттерде-лауазымды тұлғаның жалақысы,
мамандық дәрежесіне сәйкес тарифтік еңбекақысы ұсталынатын және шегерілетін
сомалар, демалыс төлемдер т.б. көрсетіледі. Ведомостің беттер саны бұл
журналдың қандай мерзімге байланысты болады. Ведомостің титулдық бетінде
жүмысшыға төленген және депоненттелген еңбекақы сомалары жазылады. Ең соңғы
бетінде жиынтық сомалары мен қалдық аңықталады. Ведомості толтыруға
жазылған сомалар алғашкы құжаттарда көрсетілген сомаларға сәйкес болуы
тиіс. Ведомость бойынша жұмысшылар мен қызметкерлерге есептелген еңбекақы
сомаларының дұрыстығын аңықтау үшін ведомостің тік және көлдеңен жақтарының
жиынтық сомалары арифметикалық жолмен тексерілуі тиіс.
Кәсіпорынның жұмысшылары мен қызметкерлерінің еңбекақылары бойынша
есеп айырысудың есебі пассивті 3350 Қысқа мерзімді еңбекақы бойынша
қарыздар шоты бойынша синтетикалық есебі жүргізіледі. Жұмысшылар мен
қызметкерлерге жұмыс істеген, қызмет атқарғандары және өнім өңдіргендері
үшін есептеліп төленген еңбекақы өңдіріс шыгынның бірінші элементі ретінде
еңбекті пайдалану бағытына карай шығынды есептейтін белгілі бір шотқа оның
ішінде тиісті өңдірістік өнімге апарылуы керек. Сонымен қатар бұл туралы
еңбекқор жайлы тиісті орындары есеп бері тиіс. Сондықтан рапорттар, өнімді
өндіру ведомостері, табельдер және т.б. алғашқы құжаттар негізінде әр цех
және бөлімше бойынша есептелген еңбекақы олардың түрлері мен қызметінің
категориялары бойынша топтастырылады.
Қосымша еңбекақы түрлері. Қосымша еңбекақы бүл ҚР-ң еңбек туралы
заңына сәйкес жұмысшының жұмыс істелмеген уақытына төленетін төлем түрлері.
Оған жататындар:
Бірнеше қызметті қатарынан атқарған кезде немесе уакытша жұмысқа
келмегендердің міндетін атқарған кезде қосымша төлем жасалады. Егер ол
ұйымның шеңберінде істейтін болса және уақытша жұмысқа келмегендер,
қызметтен босалмаған болса еңбеккерлерді негізгі міндетінен босатпай,
оларға қосымша міндеттерді жіктейді. Оның мөлшері жұмысты атқаратын
еңбеккерлердің келесімімен аңықталады. Егер де уақытша жұмысқа
келмегендердің міндетін атқарса, онда олардың айлықтарының айырмасы
алынады. Егер ол ваканттық қызметте болса онда ол уақытша жұмысқа келмеген
болып саналмайды.
Түнгі уақыттағы жұмыс үшін еңбекақы - түнгі уақыты кешкі 22.00 сағаттан
бастап, таңғы 6.00-ге дейін созылады. Бүкіл жұмыстың 50 пайыз түнгі
алмасуға келсе, онда ол түнгі уақыт жүмыс істеген болып саналады. Онда
еңбекшілерге жарты тарифтік ставка деңгейінде қосымша еңбекақы төлемі
жасалады.
Нормадан артық жұмыс істегені үшін еңбекақы - ол жарты тарифтік ставка
деңгейінде қосымша төлем жасалады. Кез келген жұмыс беруші аптасына 40
сағатты жүмыс уақыты етіп белгілейді. Жеке және үжымдық келісім шарттарда
ол төмен болып белгіленуі мүмкін. Егер кәсіпорын бір аптаның алты күнін
алты сағаттан жүмыс істейтін күнін етіп бекітсе, онда жүмыс уақытының
үзақтығы отыз алты сағатқа тең және т.б. Осы көрсетілген сағаттардан артық
істегені нормадан артық істеген болып саналады. Нормадан артық уақытының
бірінші 2 сағаты 1,5 тарифтік ставка мөлшерінде, ал қалған уақытты тарифтік
ставканың 2 мөлшерінде төленеді.
Демалыс және мереке күндеріндегі жұмыс істегені үшін жасалатын төлем. Егер
қызметкер өзіне белгіленген демалыс күнде жұмысқа тартылса, онда оған 2
аптанын ішінде 1 демалыс күні берілуі тиісті. Егер кәсіпорын әкімшілігінің
оған қосымша демалыс беруге мүмкіндігі болмаса, онда бұл күн үшін тарифтік
мөлшерлеменің 2 есе мөлшерінде төлемақы жасалады.
Айрықша жағдайда төленетін еңбекақы - жеке және ұжымдык келісім-шарттарында
ауа райы жағдайында, қара жұмыспен, қауіпті және денсаулығына зиян
келтірілген жұмыспен интесивті еңбекпен байланысты жұмыстарға жергілікті
жерде қосымша еңбекақы белгіленуі мүмкін. Мұнда жұмыс орнын
аттестацилаяудың көмегімен және еңбек бойынша мемлекеттік органдардың
өкілеттілігінің қатысуымен аңықталады. Ал интенсивтік еңбекақы салалық
және салааралық нормативтер негізінде аңықталады. Жұмыс уақытында
келтірілетін зияндар үшін жүмыс беруші қосымша төлем жасау тиісті немесе
төлемдердің басқа түрлерін жасауға құқысы бар т.б.
Жұмыссыз тұрып қалу уақытының төлемі - жұмыс уақытында тоқтатуларды төлеу,
жеке және үжымдық келісім шарттарда аңықталады. Егер тоқтатулар еңбеккер
кінәсінан болса, онда оған еңбекақы төленбейді және қүжатпен құрастырылады.
Жұмысшының кінәсі болмаса, тарифтік ставканың 23 бөлігі төленуі тиісті.
Сонымен қатар жұмыс беруші төлемнің басқа да түрлерін жасауға қүқысы бар.
Сапасыз өнімдердің төлемі - жұмысшының кінәсі бойынша толық сапасыз өнімдер
бойынша еңбекақы төленбейді. Ал жартылай сапасыз өнімге жарамдылық деңгейін
аңықтай отырып, төмендетілген баға бойынша төленеді. Ол тарифтік ставканың
23 бөлігінен аз болмау керек. Егер өнімнің сапасыздығы жұмысшы кінәсінен
болмаса оған еңбекақы толық төленеді.
Сонымен қатар жұмыс берушілер жеке немесе ұжымдық келісім-шартта вахталық
әдіс бойынша еңбекақы төлеуді қарастырады. Олар мерзімді немесе кесімді
болуы мүмкін. Олардың есебі алдын ала қаралған графитер шегінде жүреді,
вахталық әдісте еңбекақының төлеудің негізінде бір күндік мөлшерлеме
алынады, немесе сағаттық тарифтік ставка пайдаланады. Егер жұмысшы жүмыс
орнына өз күшімен болса онда жұмыс беруші транспорттық шығыстарды өтеу
керек.
Еңбекақыдан ұсталынатын ұсталымдар мен шегерімдер сомаларының есебі.
Еңбекақыдан ұсталынатын және шегерілетін сомалар түрлері:
Жеке табыс салығын ұстау.
Атқару құжаттары бойынша ұстау.
Әлеуметтік салығын ұстау.
Жинақтаушы зейнетақы қорына аударым.
Кәсіпорын берешегін жабу тәртібімен жүзеге асыратын шегерімдер.
1) Жұмыс беруші еңбеккерлердің жалақысынан әрекет етіп түрған заңға
сәйкес әр түрлі ұсталымдарды жүргізуге құқығы бар. Қызметкердің
еңбекақысынан кәсіпорын бухгалтериясы аркылы ұстауға болатын ұстаушыларға
мыналар жатады:
Жинақталған зейнетақы қорына аударатын сома (10 пайыз мөлшерінде).
Табыс салығы.
Заң, сот органдарының үкім қағаздары бойынша ұсталынатын
ұсталымдар.(алимент, айыппүл).
Несиеге сатып алынған тауарлары, заттары үшін жұмысшылар мен
қызметкерлердің міндеттемесі бойынша белгіленген сома.
Әр түрлі жарналар.
Дербестік сақтандыру шартына сәйкес жұмысшылар жазбаша өтініші бойынша жеке
басын, жанұя мүшелерін, мүлік және т.б. сақтауға байланысты жарна аудару.
Жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбекақысынан берілген аванс пен артық
төленген төлемдер сомасы.
Жеке меншік үй салуына банктен алынған ұзақ мерзімді несиені өтеу үшін
ұсталымдар.
Жұмысшылар мен қызметкерлердің жазбаша өтініші бойынша өзі жұмыс істеген
кәсіпорын қарамағындағы үйде түрғаны үшін пәтерақы мен тұрмыстық қызметі
үшін төленетін төлемдер және сол шаруашылық субъектінің карамындағы
мектепке дейінгі балалар мекемесіне балаларының барғаны үшін төлемдер.
Шаруашылық субъектіге келтірілген зиянын өтеу үшін ұсталынатын ұсталымдар.
Жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбекақысынан өздерінің жазбаша өтініштері
бойынша жинақ кассаларына салатын салымдары.
2) Салықтар ұлттық табыстың бір бөлігі болып табылады. Салықтар
арқылы жиналған қаражат жалпы мемлекеттік мұқтаждықтарға жұмсайды. Жеке
табыс салығын ұстау ҚР-ң Салықтар және бюджетке басқа да міндетті төлемдер
туралы кодекс негізінде жүргізеді.
Табыс салығы есептелген және аз мөлшердегі еңбекақы көлемінің
арақатынасына байланысты мөлшерлеме бойынша еңбекақының салық салынған
минимумынан асатын сомадан ұсталынады. Табыс салығы былай есептеледі: Табыс
салығы=(есептелген еңбекақы - міндетті зейнетақы қорына аударым (10%)
-минималды еңбекақы (18660)*10% жеке табыс салығы.
ҚР-ң салық кодексінде табыс салығының салық объектілеріне жылдық
жиынтық табыспен қарастырылған шегертулер арасындагы айырмашылык ретінде
есептелген сома табыс салығына жатады.
Еңбекті төлеу түрінде алынған табысқа жеке тұлғаны жалдау бойынша
жұмыстан түсетін табыс жатады:
Қызметкерлер өткізілген тауар мен қызмет қүны және бұл тауарлар мен
қызметті сатып алу бағасы немесе өзіндік құн арасындагы айырмашылық.
Жұмыс берушінің оның қызметінен катысы жоқ қызметкердің шығынын жабу.
Жұмыс берушінің шешімі бойынша өзіне қарыз жұмышылардың міндеттеме сомасын
есептеп қалуы.
Жұмыс берушінің өз қызметкерлерінің ерікті түрде өмірін немесе денсаулығын
сақтандыру бойынша жарнасын төлеуге жұмсайтын шығыны.
Қызметкердің тікелей және жанама табысына жататын жұмыс берушінің басқа
шығындары.
Жылдың жиынтық табысына ҚР-ң үкіметі бекіткен қызметкердің тәулік
нормасы шегінде төленген іс-сапар сомасы кірмейді. Яғни олар белгіленген
норма шегінде шегеріледі. Өзінің тұтынушыларына кететін жеке тұлғаның
шығынын, сонымен қатар еңбек келісім-шарты немесе мердігерлік келісім-шарты
бойынша жұмыстан алынатын табысқа байланысты шығындар шегеруге жатпайды.
Іс- сапар, өкілдік шығындар ҚР-сы үкіметтің бекіткен норма шегінде
шегеріледі. Жеке тұлға, салықтык жыл ағымында алынған табыстың әр айы үшін,
салық кодексінің 152 бабына қарай бір айлық есептік көрсеткіш көлемінде
шегеруге құқығы бар. Жұмыс берушінің таза табысы есебінен алынған кәсіпорын
қызметі мен қатысы жоқ қызметкерлердің тікелей және жанама табысына
бекітілген мөлшерлеме бойынша жеке табыс салығы ұсталынады.
3) Сот шешімдері нотариалдық органдардың атқару жазбалары, сонымен
қатар дауысыз түрде өңдіріп алу туралы әкімшілік органдардың қабылдаған
қаулыларында сәйкес берілетін атқару құжаттары бойынша ұсталымдар негізгі
еңбек төлемінен, сонымен катар тұракты сипаты бар барлық қалған
төлемдерден, яғни сыйақылардан, жәрдемақылардан, зейнетақылардан және т.б.
алынады. Келіп түскен атқару құжаттары арнайы тізімге тіркеліп, әр бір
төлеуші бойынша бухгалтерияда олардың жеке есебі жүргізіледі.
Жалақыдан ұсталынатын алименттер сомасы, осы алимент төлейтін тұлғаның
пайдалуына, 3 күннің ішінде төленуі немесе аударуы керек. Оның мөлшері 1
бала үшін жалақының Ул бөлігі, 2 бала үшін 13 және одан да көп балаларға
жалақының 14 ұсталынады. Бірақ мөлшері 50 пайыздан аспауы керек. Егер де
алимент төлеуші жұмыстан кеткенде, онда сонымен қоса атқару құжаттары жаңа
жұмыс орнына беріледі.
4) Салық салу объектілеріне жұмыс берушіге материалдық әлеуметтік
игіліктер түрінде және басқа материалдық пайда түрінде берілген табыстарды
қосқанда жұмыс берушінің қызметкерлерге ақшалай және заттай түрінде
төлейтін шығындары жатады. Әлеуметтік салық қаржыландыру көзіне қатысы жоқ
тиісті салық ұсталымдарға дейін есептелінеді. Салық төлеушілер төлемінің
мына түрлері бойынша әлеуметтік салық есептелмейді:
Жеке тұлғалардан ұсталынатын жинақтаушы зейнетақы қорындағы жеке түлғаның
міндетті зейнетақы жарнасы.
Пайдаланбаған демалыс өтем ақысы.
Қызметтен босату жәрдемақысы.
Заңға сәйкес белгіленген өтемақының төлемдері.
Қызмет сапарымен байланысты еңбекақыдағы қосымша төлемдер мен ұсталымдар.
Арнаулы киімдер, жеке қорғанысқа алған нәрселер, тамақ өнімдері мен емдеу,
сақтандыру бұйымдарының кұны.
Жұмысқа байланысты денсаулығына зиян келген жарақат алған қызметкерлерге
зиянды өтеу төлемі.
Байқауларда, спорттық жарыстарда жүлделі марапаттар.
Бала тууға байланысты және жерлеу шығындарына арналған материалдық көмек.
Кәсіподақ жарналары және т.б.
Салық төлеушілер болып заңды түлғалар саналады. Әлеуметтік салықты
төлеуші салық төлемін өзінің түрғылықты жері бойынша жүзеге асырылады.
Мүгедектер жұмыс істейтін мамандырылған ұйымдар әлеуметтік салықты
салық кодексінің 317 бабымен белгіленген мөлшерлеме бойынша төлейді, яғни 3
аек өзі үшін, 2 аек әр бір қызметкер үшін.
5) Азаматтарды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz