Еркеш Ибраһимның ақынның мұрасы

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 42 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

Негізгі бөлім

1. Ақын өлеңдеріндегі көркемдік
ізденістер ... ... ... ... ... ... . ... ... ...6

1.2. Ақын өлеңдерінің бейнелілік
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 26

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .41

Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 43

КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. ХХ ғасырдың 60-90 жылдары қазақ әдебиетінің
ілгері дамуындағы табысты кезеңі болды. Әдебиеттің барлық жанрлары үлкен
жетістіктерге жетті. Замана шындығын суреттейтін, алуан тақырыптарды
қамтитын, көркемдігі биік шығармалар дүниеге келді. Поэзия жанры да қуатты,
құнарлы философиялық, азаматтық, лирикалық туындылармен толықты. Қазіргі
уақытта бұл шығармалар зерттеліп, әдебиеттанушылар біршама құнды еңбектерін
жариялады. Соңғы шыққан он томдық Қазақ әдебиеті тарихының [1] тоғызыншы
томы Кеңес дәуірі деп аталып, 1956-1990 жылдар аралығын қамтыған. Мұнда
осы кезеңдегі әдебиет жанрларының дамуы және жеке ақын-жазушылардың
шығармашылығы қарастырылған. І.Есенберлин, Х.Ерғалиев, Ж.Молдағалиев,
С.Мәуленов, Т.Ахтанов, Ә.Нұрпейісов, Қ.Мұхамеджанов, Ғ.Қайырбеков,
С.Жүнісов, М.Мақатаев, Ш.Мұртаза, Қ.Мырза Әли, Т.Молдағалиев, Қ.Ысқақов,
Ә.Кекілбаев, М.Мағауин секілді қаламгерлердің шығармалары талданып, оларға
баға берілген. Бұл есімдермен қатар Лирика, Поэма тарауларында басқа
ақындардың, соның ішінде Еркеш Ибраһимнің есімі де аталады, бірақ
шығармалары жеке зерттелмейді. 1960 жылдары қазақ әдебиетіне келген Еркеш
Ибраһим еңбек жолын Көкшетау жерінде бастаған. Осы жердің перзенті Еркеш
туған жерін бар ақындық жүрегімен сүйіп, жырлап өткен.
Тума дарындардың әндері әсемдіктің не екенін, өнердің құдіретін,
тіршілік үшін күрестің сырын, туған жердің қасиетін, өмір сұлулығын
түсінуге үйретіп, туып-өскен Көкше жерін сүюге баулып, талай дарынды,
өнерпаз адамдардың қалыптасуына жол ашты.
Бұл жерде Жақан Сыздықов, Шахмет Құсайынов, Көкен Шәкеев, Сәкен
Жүнісов, Еркеш Ибраһим, Естай Мырзахметов, Мәтен Бижанов, тағы басқа да
ақын-жазушыларымыздың есімдерін ерекше ілтипатпен атауға болады. Табиғат
сұлулығы, әсемдігі – әдебиеттің, әсіресе поэзияның өшпес, мәңгі
тақырыптарының бірі. Көкше жерін өз туындыларына арқау еткен әдебиет
тарландарының ішінде Еркеш Ибраһимнің өзіндік орны бар.
Туған жеріне – Көкшетауына деген сүйіспеншілігін, ыстық махаббатын,
мақтанышын, сағынышын дәл Еркештей жеткізе алған ақын, жазушы кем шығар.
Еркеш Ибраһим қолына қалам ұстағаннан бастап соңғы демі таусылғанша
өлеңдерінде туған жерінің тау-тасын, сылдырлаған күміс көлін, аққу-қазын,
астықты алқабын, Көкше диқандары мен Көкшенің абзал азаматтарын жырлаудан
қаламы мұқалмаған. Белгілі қоғам қайраткері, әдебиетші, сыншы Ілияс Омаров
кезінде Еркештің өлеңдері жөнінде Еркеш десе Көкше, Көкше десе Еркеш еске
түсерліктей, елін, жерін, халқын сүйген неткен нәзік те отты шумақтар! [9]
деп, ақын өлеңдеріне жоғары бағасын берген болатын. Осындай құрметке ие
болған Еркеш Ибраһим ХХ ғасырдың 60-90 жылдардағы қазақ әдебиетінің ірі
өкілдерінің бірі болған. Өкінішке орай, әдебиетші-ғалымдардың осы кезеңге
қатысты жазылған сын еңбектерінде, әдеби очерктерінде Еркештің есімі аталып
қана, бірді-екілі шығармалары сөз болмаса, ақынның әдеби мұрасы арнайы
зерттелген жоқ.
Жұмыстың зерттеу сипаты Көкшенің ерен ақыны Еркеш Ибраһимнің өлең
шумақтары, поэмалары көзі тірісінде біраз жарық көрген болатын. Қазір
кейбір талапты азаматтар өткен ғасырлардың тұңғиық түбіне үңіліп,
халқымыздың мақтанышы боларлық нелер бір тарихи тұлғалардың өмірлік жолын,
заманында халық үшін көрсеткен қызметі, іс-әрекеті туралы жазып жүр.
Сол сияқты мен де бүгін болып жатқан талапқа сай Еркеш ақын жайында
көкейімде жүрген, естіп білген шамалы болса да материалдарымды екшеп,
реттеп оқушы қауымға ұсынып отырмын. Мен осы айтқалы отырған - Еркеш ақын
өлеңдеріндегі идеялық – тақырыптық сипаттары атты қысқаша қолжазбамды осы
Көкше өңірінде көзі тірі бірлі-жарым көне көз қариялар мен әдебиет
жанашырлары аузынан естіген сөздерді де арқау етемін.
Еркеш ақын шығармашылығын сөз еткенде, зерттеу еңбектері осымен ғана
шектелмейді. 1980 жылдан бастап қазіргі таңға дейін республикамыздың
әдебиетші ғалымдары өздерінің ғылыми зерттеулерінде, мақала, очерктерінде
Еркеш шығармашылығы туралы құнды-құнды ой-пікірлер қозғады. С.Мәуленов,
І.Омаров, М.Бижанов, Т.Қажыбай, І.Лұқпан, Ш.Есекеев тағы басқа ақындар ақын
шығармашылығы туралы ой айтып, баға берді.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері.
Жұмыстың негізі мақсаты-Еркеш Ибраһимның ақынның мұрасын барынша толық
қамтып, оны тақырыбына,идеялық-көркемдік,жанрлы қ ерекшелігіне қарай жіктеп,
түбегейлі қарастыру. Ақынның шығармашылығына, ақындық өрісіне қатысты
айтылған әрқилы пікірлерді, тұжырымдарды саралай отырып,жаңа талап
тұрғысынан ғылыми жүйеде зерттеу,ақын лирикасының жаңа қырларын
ашып,ақындық тұлғасын таныту.
Осы мақсатты жүзеге асыруда дипломдық жұмыста төмендегідей міндеттер
қойылды
−Ақынның әдеби мұрасына қатысты зерттеушілердің әр түрлі пікірлерін
ескеріп,соны деректермен, түрлі материалдармен салыстыра қарап,бір ізге
түсіру.
−Ақын лирикасының тақырыптық-идеялық аясын тың тұжырымдармен
бағамдап,ғылыми жүйелік негізде жан-жақты талдау.
−Ақынның өз заманының қоғамдық-әлеуметтік шындығын стпаттайтын
өлеңдерін талдап,оның сыншылдық бағытына, көркемдік әдісіне баға беру.
−Ақын лирикасындағы мақам мен ырғақ,буын-бунақ мәселелерін
салыстырмалы әдіспен құрылымдық табиғатын саралау
Зерттеудің жаңалығы. Ақынның әдеби мұрасы тұтас қамтылып,ңылыми
тұрғыдан алғаш рет дипломдық жұмыста баға беріліп отыр. Е.Ибраһим
шығрармашылығына қатысты күні бүгінге дейін айтылған пікір-тұжырымдар
сараланып, қазіргі көзқарас тұрғысынан бағаланды.
Зерттеудің теориялық және әдітемелік негіздері. Е.Ибраһим
шығармашылығын қарастырғанда қазақ әдебиеттану ғылымындағы еңбектерді
негізге алдық. Бұл ретте
З.Ахметов,З.Қавдолов,С.Қирабаев.М.Б азарбаев,Т.Кәкішев,Қ. Мәшһүр
Жүсіп,С.Негимов,Б.Майтанов,Ж.Дәдәба ев,Ш.Елеукенов т.б. еңбектері теориялық,
әдіснамалық бағыт-бағдар ретінде пайдаланылды.
Зерттеудің практикалық мәні. Зерттеудің практикалық мәні-қазақ
әдебиетінде өлең,поэма,поэзиятуралы окылатын дәрістер мен арнаулы
курстарға,осы бағыттағы ізденістерге көмекші құрал бола алады.
Зерттеу әдістері. Зерттеу жұмысының барысында талдау,баяндау,
жүйелеу,тарихи-салыстырмалы,жинақта у және салыстыру,қорыту әдістері
қолданылады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден,негізгі екі
бөлімнен,қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1.1. Ақын өлеңдеріндегі көркемдік ізденістер
Еркештің жыр әлеміне қалам тарту жылдары қазақ әдебиеті тарихындағы
жаңғыру кезеңімен тұспа-тұс келді. Елімізде жеке адамға табынушылықты
сынаумен байланысты идеологиялық шектеушілік пен ой-пікірге салынған
тұсаудан босау қазақ поэзиясының қанатын кең жазуына, өмір шындығын
бейнелеуде ақындық ойды шалқыта еркін жырлауына жол ашты [24, 114] дейді
ғалым Серік Қирабаев. Осы кезеңде қолына қалам ұстаған қазақ әдебиетінің
жарқын жұлдыздарының бірі – Еркеш Ибраһим қазақ поэзиясының өрістеуіне,
биік дәрежеге көтерілуіне мүмкіндігінше қомақты үлесін қосты.

Тәйірі, ақынмын ба мұны айтпасам,
Жанымды еңіретпесем, мұңайтпасам.
Несіне ақын болып айғай салдым,
Тік қарап алау күнге,
Шын айтпасам [11, 8],-

деп ақындық мақсатын осылай ашық айтқан Еркеш Ибраһим өз дәуірінің, өз
заманының сыршыл да, сыншыл да жыршысы болды. Алайда ақын осы кезге дейін
тиісті бағасын алған жоқ, ақынның шығармалары бір жүйеге келтіріліп,
жинақталмаған. Қазақ әдебиеті [27] энциклопедиясында Еркеш Ибраһимге
қатысты анықтамада ақынның келесі жинақтары берілген: Қарлығаш (1958),
Көкшетау көріністері (1960), Өмір өлмейді (1963, 1985), Жұлдызды
жылдар (1966), Жас ғұмыр (1972), Оқжетпес (1973), Теміртау толғауы
(1978), Кездесу (1982), Самғау (1985) және екі томдық Таңдамалы
(1980) [26, 216]. Көкшенің көктемі (1968), Гәкку (1970), Көктем
күлкісі (1975), Махаббат теңізі (1977), Алау (1983) атты өлең,
баллада, поэма жинақтары енгізілмеген. Аталған ғылыми-танымдық еңбекте
ақынның мұрасы толық көрсетілмеген. Біз болсақ осы еңбегімізде Еркеш
Ибраһим мұрасын мейілінше толық қамтып, оның шығармаларына тақырыптық-
жанрлық сипатта талдау жасаймыз.
1955 жылы Көкшетау правдасы газетінде Университетке және
Алатауға деген атпен Көкше жерінде жазылған Еркештің алғашқы өлеңдері
жарияланады. Бірінші өлеңінде Арнаңа арманымды сусындатып, Төріне
біліміңнің аспандадым [8, 16]- деп, орындалған арманын, Сыйға – сый,
сыраға – бал қойыныңда Аяулы жиырма бесім сақталады [8, 16],- деп
аталған оқу орнына ризашылығын білдірсе, екінші өлеңінде:

О, тыңда, Алатауым, ақ қары бар,
Мен де жас сендей биік көкке құмар.
Ойымда өлеңімнің оттары бар,
Бәлкім ол ауылымда ақтарылар [8, 13],-

деп ақын алға қойған өмірлік мұрат-мақсатын айтады. Бұл екі өлең де
Қарлығаш атты алғашқы жинаққа кірді және бұл кітапты оқушы қауым өте жылы
қабылдаған еді. 1961 жылы Ғафу Қайырбеков Бір кеменің үстінде кітабындағы
Жыл әкелген жырлар мақаласында былай дейді: Еркеш Ибраһим – өзінің
алғашқы жинағымен жұртшылық назарын аударып алған ақын, тіпті, жинағы
шықпай жатып, газет, журналдағы өлеңдерін оқып, оған хат жазылып,
құттықтаулар айтылған болатын. Яғни әдебиетке келуі азды-көпті шу болған
ақын [28, 26]. Қарлығаш жинағына ақынның Далада, Тозған айна,
Боранда, Хат, Жасырынбақ, Күлмеңдер, Кербез Көкше неткен сұлу
еркесің және басқа да көптеген өлеңдері кірген.
Жоғарыда аталған мақаласында әрі қарай ақын Ғафу Қайырбеков Еркеш
Ибраһимнің шығармаларын қатты сынға алады: Ал, осы ақын кейін бірсыпыра
тәуір өлеңдер жазғанымен, алғашқы бетінен, тіпті, жазу стилінен өзгеріп
кетті. Мұны оның кей достары Көкшетауға кетуінен деп түсіндіреді. Бұдан
елге барма деген сөз тумайды. Бірақ осы пікірде жан бар. Әдетте, біздің,
орталықтан кеткен ақындар облыста жеке шауып, бәйге алып, еріксіз классик
болып кетеді. Өйткені оған батып сын айтар ешкім жоқ, айтса, менсінбеуі
мүмкін. Әйтеуір кейінгі өлеңдері тақырып жағынан тоқ болғанмен, орындау
дәрежесі, білімділігі, жазылу мәдениеттілігі жағынан алғашқы жырларынан
мүлдем төмен жатыр. Рас, жақсы өлеңдері бар, ол бұрынғы Еркештің тастап
кеткен сарқыты секілді [28, 26-27],– дей келе, Жас бұлақ және
Мөлдіреген аспанға деген өлеңдерін мысалға келтіреді. Ғафу Қайырбековтің
бұл мақаласында Еркеш өлеңдерінің қай жинағы сынға алынып отырғаны
белгісіз. Аталған мақала 1961 жылы жазылып, жарияланған және 1961 жылғы
лирика туралы деген түсініктемесі бар. Ал Еркештің бұл жылы шыққан кітабы
жоқ, ендеше бұл сөз болып тұрған кітап – 1960 жылы жарыққа шыққан Көкшетау
көріністері жинағы. Бірақ біздің қолымызда бұл кітап жоқ. Ал мақалада
аталған екі өлең Еркештің Оқжетпес деген атпен 1973 жылы шыққан таңдамалы
өлеңдер жинағында кездеседі. Екі нұсқада біршама айырмашылықтар
кездескендіктен, екі үлгіні де бұл жерде келтіруді жөн көрдік. Алдымен Жас
бұлақ өлеңіне назар аударайық. Мақалада:

Бұлаңдап сонша еркелеп,
Барасың қайда ентелеп.
Теңізге құйсаң мені де,
Өзіңмен бірге ала кет!
Ағайын бірге егіздей,
Ағайын бөтен дегізбей,
Болайын мөлдір тамшыңдай
Болмасам да теңіздей.

Оқжетпес жинағында:

О, жас бұлақ, жас бұлақ,
Аспанға суың атқылап.
Айна бетің күлімдеп
Барасың қайда шапқылап?
Бұлаңдап сонша еркелеп
Барасың қайда ентелеп?
Теңізге құйсаң мені де
Өзіңмен бірге ерте кет.

Жүрейік бірге – егіздей,
Жүрейін бөгде дегізбей.
Болайын мөлдір – тамшыңдай,
Болмасам да теңіздей [20, 37];

Мақалада сөз болған келесі өлең төмендегідей:

Мөлдіреген аспанға
Өлең жазғым келеді.
Сағындырған достарға
Сәлем жазғым келеді.
Көк күмбезін қаптаған
Күлімдейді от маған.
Бейне менің жас қалам
Терезесін жаппаған.

Оқжетпес жинағында:

Ауа қандай тұп-тұнық,
Аспан қандай мөп-мөлдір.
Неткен кесек мықтылық,
Неткен көркем көктем бұл.

Мөлдіреген аспанға
Өлең жазғым келеді.
Сағындырған достарға
Сәлем жазғым келеді [20, 34-35].

Ғ.Қайырбеков сынында: Осындай тағы бір-екеуін тауып, сүмірейте
мақтауға болар еді бұл кітаптан. Бірақ әңгіме адалдықта. Ибраһимнен ақындық
молдықты, тұтастықты дәметкендіктен, оған бұл аз. Оны дер кезінде сынау
керек те, өз стиліне, өз арнасына қайта қайыру керек. Неғұрлым осы
әдебиеттің шын қызметкері деген адамға барынша қатты айту керек. Ол оны жек
көргендік емес, сүйгендік, қасиетін білгендік, өнеріне жан ашығандық [28,
27], - деп сөзін аяқтайды. Бұл айтылған сынға объективті түрде біз баға
бере алмаймыз, өйткені сөз болып отырған жинақ қолымызда жоқ. Ал мақалада
жақсы деп көрсетілген екі өлеңді де Еркеш Ибраһим қайта өңдеген және бұл
өңделген өлеңдері алғашқы нұсқаларымен салыстырғанда көп ұтып тұр. Ғафу
Қайырбековтің айтқанындай Еркеш оларды өз стиліне аударып жазған.
Еркештен қалған ақындық мұрасы – он мыңға жуық өлең жолдары. Әрине
олардың барлығы биік дәрежеде жазылған өлеңдер деген ойдан аулақпыз. Алайда
Еркештің көптеген өлеңдерін қазақ поэзиясының алтын қорынан орын алуға
лайық өлеңдер деуге болады.

Ақ өлеңің – өзіңе,
Қарасын бер.
Егіздері – басқаға,
Дарасын бер.
Ғаламды бір шумаққа сыйғызайын,
Сезімнің қас пен көздей арасын бер,
Шабыттың күмпілдеген сабасын бер [8, 232].

Еркештің бұл өлеңіндегі сезім мен шабыт ақынның бойында бар еді. Еркеш
ақынның поэзияда қалам тартқан тақырыптары әр алуан. Ақын қозғаған
тақырыптар оқушы ойын әр саққа жүгіртеді. Ақын ақыл айтпайды, сурет салады,
сыр шертеді [8, 6] дейді көрнекті ақын Сырбай Мәуленов.
Өмірдегі, қоғамдағы өзгерістер әдебиетте көрінісін табады. 1954 жылы
кең байтақ Қазақстанда тың және тыңайған жерлерді игеру науқаны басталды.
Өз дәуірін жырлаған Еркеш Ибраһим бұл тақырыпта көптеген өлеңдер, баллада
мен поэмалар жазды. Ақын Тың деген не? атты өлеңінде осы сұраққа өзі
жауап береді: Тіл жетпес екен дала [21, 6].
Ал өзінің туған даласын, сары даласын, көне даласын ақын жырға
қосудан талмаған.
ХХ ғасырдың басында көрнекті ақын Ілияс Жансүгіров:
Ен далам – анам, мен балаң [4, 66],

деп жырласа, Қадыр Мырза Әли:

О, далам, менің байтағым,
Далам деп өлең айтамын.
Ұлың боп ойлап барам да,
Құлын боп ойнап қайтамын [29, 21],-

деп қостаса, Еркеш ақын да:

Дала неткен мейірімді едің сен,
Әкем болып жетелейсің шегінсем [21, 50],-

деп өзін даланың ұлы екенін мақтанышпен айтады. Ару дала, О, шалқыған
көк теңіз, Тасыды дала, Тың туралы жыр, Ұлылық, Көмекке
келгендерге, Сұрапылмен сырласқан, Жолдас Жәмшит (шофер, Социалистік
Еңбек Ері Жәмшит Қожантаевқа), Күн мен адам (Социалистік Еңбек Ері
Тұрлыбек Әбілпейісовке) секілді өлеңдерінде ақын тың игеріп жатқан
жастардың өмірін, еңбек майданындағы замандастарының жан сезімін, қажыр-
қайратын, жаңарған дала бейнесін суреттейді.
Сұрапылмен сырласқан,
Қапсыра белден ырғасқан,
Адымдап алшаң бір басқан
Аярмын немді құрдастан [20, 197],-

дейді ақын Сұрапылмен сырласқан деген өлеңінде. Шексіз Арқаны телегей
дән ғып бір тынған достары тұрғанда, қолында туы, жүзінде жыры, көзінде
нұры бар достары тұрғанда, қатал қаңтарда мен лапылдаған шілдеде
қаймықпаған, бұрқаған шаңмен алысқан, рульде қолы қарысқан достары
тұрғанда ақын тіземді бүкпен бір жанға деп, замандас жастардың еңбектегі
бейнесін жасайды. Тасыды дала өлеңінде даланың өзгергенін суреттеуде
ақын өзен мен көңілдің тасуын, бұлттар мен дарияны алдымен сөз қылады,
олардың әрекеті күнделікті:

Таситын өзен, таситын кейде көңіл тек,
Айдаған дауыл таситын бұлттар жеңілтек.
Таситын қазан, оты мол болса таситын,
Таситын дария, таситын бұлақ көңілшек [21, 65].

Ал даланың тасығаны бүгінгі күннің жеңісі:

Тасиды дала, тасиды бүгін, қарашы,
Толқыған бидай жер менен көктің арасы.
Егіннен ұшып, қонақтайды Күн егінге,
Құс жолы Айға – егін мен егін арасы [21, 65],-

деп даланың дән болып тасығанын жырлайды.

Көкжиек түгел толассыз толқын аңдаған,
Жер менен көктің арасын дәнмен жалғаған.
Ұқсайды бейне сары ала толқын, сары дала
Самұрық құстың қос қанатына самғаған [21, 28],-

деп тың игеру барысында өзгерген дала пейзажын жырлайды.
Еркештің өлеңдерінде туған жер тақырыбы, даланың суреті, қазақ
халқының салт-дәстүрі, мінезі туралы ой-толғаныстары ұштасып жатады.
Ежелден елмін қонақжай, Дастарқаным жаюлы, Мен – қазақпын,-
Үйіршіл үнімде Қараша қаздай қиқу бар. Ежелден елмін дос пейіл,
Дастарқанымда сиқыр бар [21, 29] деген өлең жолдарында қазақтың ұлттық
мінезін сипаттайды. Ақ сүйек, Алтыбақан өлеңдерінде ұлттық ойындарды
әдемі суреттейді.
Еркештің жиі қалам тартқан тақырыптарының бірі – табиғат суреті. Ақын
суреттеуіндегі жансыз табиғат тіріліп, сыбырлайды, қайғырады, күледі,
маужырайды, сыр шертеді. Көл жағасында деген өлеңінде Сабасы кейде
шүпілдеп, Кей кезде кейін серпіліп. Жүрегі бейне лүпілдеп, Тулайды
толқын ентігіп [20, 36], толқынды құмда сурет салып отырған балаға
ұқсатып, Лықсыған сайын жағаға Жаңа бір өрнек салады. Ал Үскірік
өлеңін оқығанда бейне бір сол оқып отырған сәтте қыстың қатты бораны соғып
тұрғандай сезінесің. Бір ғана қысқы боранды суреттеу үшін бірнеше
синонимдерді қатар қойып, ол өлеңге айрықша әсер, екпін, леп беріп тұр.
Өлеңнің тек сыртқы формасын ғана емес, ішкі мазмұнын байытып тұр.

Шуылдайды, сыңсиды, ысқырады,
Безілдейді, билейді, ышқынады.
Азынайды, арбайды, алқынады,
Дауысы да, түрі де сұсты бәрі.

Тас-талқан боп тулайды, жұлқынады,
Еліреді ентігіп, қылқынады [20, 38].

Табиғатқа осылай жан бітіре суреттейді. Еркеште таза табиғат лирикасы
да баршылық. Ауылда өлеңінде:

Түн. Дала. Мөлдіреген биік аспан,
Самалға көк шалғынның биі ұласқан.
Аспанның алыстағы оттарымен
Ауылдың жұлдыздары жымыңдасқан [20, 46].

Жайлаудағы бір түннің суретін көз алдыңа әкеледі. Жылқылар
шұрқырайды жайылымда, бұлақ па сықылықтаған, тал ма бұлбұл қонып
солқылдаған, әйтеуір дала қойны сырға толы, бірде көк жапырақ дірілдейді,
бірде жасыл құрақ сыбырлайды, бірде ат тұяғы дүбірлейді. Сөзбен тамаша
сурет салған. Сүйем таңның нұр төккенін арайлап өлеңінде [20, 60] ақын
таңның атқанын бір ғажап көріністей, кереметтей көреді. Атқан таңға пар
келеді не тегі! - деп таңғалады. Созылады алтын күннің кірпігі,
Сәбиіне қолын ана созғандай,- күнделікті таңның атуынан осындай сұлулықты
табады.
Ақын туған жер табиғатына деген ыстық сезімдері арқылы отаншылдық
сезімін шебер суреттейді. Самал, Ұрпаққа, Мен келемін, Талма шақта
өлеңдерін мысалға айтуға болады. Ақынды табиғатты аялау, қорғау қажеттігі
де толғандырады. Бұл тақырыпта жазылған Қараша қаздар, Сайғақ, Адасқан
қаз келеді ұшып, Құс қайтқанда нем бар еді мылтық ұстап атты өлеңдері
бар.
Ақын Еркеш Ибраһим тек қана өз дәуірінің жемісін жырға қосқан ақын
емес, ол әр дәуірде, әрдайым жырланатын мәңгілік тақырыптарда да
тебіреніп, толғанып, әдемі өлеңдерін дүниеге әкелген.
Ақын лирикасының бір саласы – махаббат тақырыбы. Бұл – ғасырдан -
ғасырға жалғасып, қайнар бұлағы сарқылмайтын тақырыптардың бірі. Бұл
неге, Құрбым, тағы келіп тұрмын бөлмеңе, Жүр, сәулем, Хат
өлеңдеріндегі ақынның бейнесі, көңіл-күйі, ішкі сыры нәзік те, терең де,
айрықша берілген:

Құрбым, тағы келіп тұрмын бөлмеңе,
Айып етпе, неге келдің сен деме.
Есігіңді қақтым бетім дуылдап,
Қолым тиіп кеткендей-ақ кеудеңе... [8, 17];

Ақын махаббатқа жеңіл-желпі қараудан аулақ, оны өмірдің мәні, көркі
деп түсінеді. Хат өлеңінде ғашығына өлеңмен хат жазғанын ерсілеу деп
ойлай көрме дейді, Абай да Тоғжанға өлең арнаған дей келе:

Абайдай асқар мен емес,
Кешір сен кейде сүрінсем.
Менде тек одан кем емес
Махаббат барын ұғын сен [11, 11],-

деп терең сезімін өлеңмен жеткізеді. Жартастағы жазу [8, 65] өлеңінде
бір алғырлар Бурабайдағы жартасқа жазу жазыпты: Емделуге әйелдерін
жіберген, Жүз рақмет алыстағы жолдасқа. Сол жартаста бикештер де
үздірмейді күдерден: Мың рақмет келіншек пен қыздарға,- Деп жазыпты,-
жігіттерін жіберген. Мұндай ауыр сөздердің салмағын кім болса да көтере
алмас, көтерер тек тас қана деген тұжырым жасайды ақын.
Махаббат тақырыбына жазылған үздік үлгілерінің бірі деп Ұрлық өшер
[8, 59] өлеңін айтуға болады. Ұрлық өшер сан ғасырлар біткен жұртты ығыр
қып, Өшпес бірақ қыз бен жігіт тұрғанында бір ұрлық, ол – күнәдан пәк
жарқын жүзді баланың өзі теңдес бір балаға ұрлана қарауы. Ертеңінде шашын
тарап, жұпар құйып, қырланып, екі ғашықтың оңашада тал түбінде кездесіп,
Жұрттан ұрлап сүйер солай ұлдарымды келіндер. О, замана, сол ұрлықты
қыз ернінен ұрлама, Бақыт сыйла мәңгі-бақи қызды сүйген ұлға да деген
тілегін білдіреді.
Адам өмірінде оның өз қалағаны үнемі орындала бермейді. Бір арманыңды
қанатынан ұстасаң, екіншісі қол ұшыңнан ұшып кетеді. Еркештің өмірінде
осылай ұшып кеткен арманы – бұл Еркештің сүйген қызы. Екі ғашықтың қосылуын
тағдыр жазбаған еді. Ақын өмірінің осы қиын кезеңінде туған Тозған айна,
Жалғыз қайық, Келші, жаным, келші мұнда, Бурабайға барайық сияқты
біршама өлеңдерінен жаралы жүректің зары, жүрек дертінен айықпаған жанның
шері, мұңы сезіледі. Жалғыз қайық өлеңінде жарын Қараңғы түнде мұңайып,
Толқынға малып тұмсығын [20, 18], жағада жалғыз тұрған қайыққа теңесе,
Тозған айнада [8, 14] сүйіктісінен айырылған лирикалық кейіпкер іштегі
мұң-шерін айнаға айтады, онымен сырласады, өйткені күнде өзіне қаранатын
сұлу қыздан айырылған айна да жетім. Ақын махаббатты тек қана қыз бен
жігіттің арасындағы махаббат деп қарамайды. Еркеш өлеңдеріндегі лирикалық
кейіпкердің махаббаты – бұл аяулы ананың, әкенің балаға деген ыстық
сезімі, інісінің ағасына деген өшпес сезімі, жесір жеңгесінің ағасына деген
өлмес сезімі.
Махаббатты көрдің бе деп іздегенге айтарым:

Кәдімгідей әжімі бар қызыл иек күміс шаш, -
Мен білетін бір махаббат анашыма тым ұқсас [8, 53];

Қалың қабақ, кең жауырын алақаны түрпідей,
Құты қалмай қашатұғын, алдынан іс дүркірей,
Білеуленген тамырлары аққу сақал күміс шаш, -
Мен білетін бір махаббат – жан әкеме тым ұқсас! [8, 54];

Мен білетін бір махаббат – жан ағама тым ұқсас.
Бауырыма ұқсас менің сол кеткеннен келмеген,
Тәні ғана қаза тауып, жаны бірақ өлмеген [8, 55];

Ақынның Махаббатты білемін мен қара киген, қан жұтқан өлеңінде
соғыстағы жарына қара қағаз алған жеңешесінің сөзі арқылы өлеңнің идеясы
беріліп тұр:

– Бекер, ажал. Сенің оғың махаббатты жеңбейді,
Бекер, ажал. Еш уақытта арыстаным өлмейді,
Оған куә - жесір жылдар, оған куә - мен, - дейді [8, 56].

Қазақ әдебиетінде алғашқы рет сөз өнеріне, өлеңге қатал талап қойған
ақын – Абай еді. Еркеш ақынды да осы тақырыпта Абай дәстүрін жалғастырушы
деуге болады. Еркеш те өлеңнің Іші – алтын, сырты – күміс болуын
құптаған. Жас ақынға жауап өлеңі жас ақынның Ағатай, қайтсе ақын болуға
болады? деген сұрағына Еркештің жауабы ретінде келеді:

Ақын болу дегенің қанат байлап көкке ұшу,
Ақ иықтай қиялап түлкі-сөзге дөп түсу.
Ақын болу дегенің қара қылды қақ жару,
Ақын болу дегенің шындық үшін оққа ұшу.

Ақын болу дегенің теңіздейін тебірену,
Ақын болу дегенің анадайын емірену.
Ақын болу дегенің арыңа бір шық тұрмау,
Ақын болу дегенің жүректерді тұтқындау,
Ақын болу дегенің бұдан басқа түк қылмау [30, 67].

Тоғыз жолды өлеңінде ақынның қандай болу керектігін, ақындық
мақсатты, өлеңнің құдіретін ұтымды, нақты жеткізе білген.
Енді бір өлеңінде жыр-өлеңді аруға теңеп, оның әр мүшесі сау, түзу
болуын жіті қадағалайды:

Кейбіреулер жыр жазады тапқан болып жаңалық,
Буын бұзып өзінше бір құдыреттен жаралып.
Жібі дұрыс сұлу ойдың сөзін жалмап қояды,
Мөлдіреген ару жырдың сыңар көзін ояды [20, 129],-

деп жырлайды, Еркештің ойы Қадырдың ойымен ұштасады:

Жыр – ақынның ғашығы,
Еш уақытта жырыңның
Болмау керек күндесі
Кетсең жатқа жақындап,
Кешірмейді жақсы ару.
Мансап қуу ақынға –
Жыр көзіне шөп салу [19, 53].

Енді бірде Еркеш Өжет жырға тісі батпай, соңынан құр салпақтап [8,
90] жүргендерді сынайды:

Жасық қылып жазғаныңша, жазбай-ақ қой өлеңді,
Әкет өнер теңізінен онда, ақыным, кемеңді! [8, 90],-

десе, Қадыр Мырза Әли:

Бес саусақтай біле-біл айналаңды,
Босағаңдай сүйе біл бай ғаламды!
Бұл қолыңнан келмесе,
Қой өлеңді,
Бұл қолыңнан келмесе,
Қой қаламды! [29, 184].

Балталаса бұзылмайтын түйініндей өлеңнің деп, ақындық
жауапкершілігі биік, әр сөздің мәнін біліп, оны жоғары бағалаған ақын:
Байқа сен, ақын, бір ауыз сөзің ел үшін, Бар ғасырдың омыртқасындағы
жұлындай [8, 285] дейді.
Сәкен Сейфуллин, Ілияс Жансүгіров, Сәбит Мұқанов үлгісінде жазылған
келесі өлеңі оптимизмге толы: Уақыт - бұл шақ па, Жататын бүк
түсіп? [20, 49] десе, Кітаптар дүкені, кел, қане тұр сапқа өлеңінде
кітаптың, әдебиеттің маңызын сөз етеді:

Тамаша,
тамаша,
айналам.
Бар жақта бүлкілдеп
бұлшықтар ойнаған.
Тың жердің толқыны үстінде
Шағала шалқиды
тойлаған,
Кеудемде күй толып,
барады сайрап ән.
Жан жаққа ер еңбек тасқыны
Қажырды қайраған,
жігерді қайраған.
Кітаптар.
Шығыңдар маршқа
дүкеннен,
қоймадан.

Осында, егінші қосында,
Манағы көк түтін сұйылған асуда
Оқушы сендерді оқуға тоймаған [20, 50].

Толқындар өлеңін оқығанда Еркеш Ибраһим Мағжан Жұмабаевқа еліктеп
жазған ақын деуге болады. Жалпы толқынның бейнесін ақын бірнеше өлеңдерінде
жасайды. Ал Толқындар өлеңінде толқынды ауыспалы мағынада да суреттейді:
көңілдің толқыны сылқылдап, қажырдың толқыны қайнайды, дән толқыны
қырманға келді от болып, білектің толқыны бұлтылдап, жүректе толқын
ойнайды; тура мағынасында да қолданған: Өзенде – толқын ентіккен,
Көлдерде – толқын ақ көбік, соларға қарап тұрып, ақын өмірдің мәні туралы
ой түйеді:

Толқынды толқын қуалап,
Толқыннан толқын туады.
Алтын күн белден сығалап
Күледі көңіл шуағы [31, 104].

Мысал жанрында жазған Еркештің бір өлеңі – Бір тал шырпы [20, 136].
Мұнда ақын адамның бойындағы бос кеудешілік, мақтаншақтық, есерлік сияқты
жағымсыз мінездерді сынаған. Мысалдың қысқа мазмұны мынадай: фабрикадан
жаңа шыққан бір тал шырпы орманға барады, барлық ағаш онымен сәлемдеспек
болып төс ұрады. Ал шырпы тасып, мақтанып: Бәріңнің де тағдырларың
қолымда, Ә дегенше тұншықтырам жалынға деп күштімсінеді, ағаштардың
ақыл айтқанына көнбей, одан сайын күл қыламын, тұрма менің жолымда деп
есіреді. Ол сөздерді қарт орманшы естіп қалып: Шырпы жолдас, аптықпа, -
Деп ақырын сүйкеп қалды оттыққа, екі бөлініп ортасынан шырпы қалады
мылжаланып.
Еркеш жазған тың тақырыптардың бірі - өндіріс тақырыбы. Және бұл
тақырыпты да шебер, ұтымды суреттей алған. Бұған дәлел - Жалын туралы
жырлар, Теміртау толғауы атты өлеңдер топтамасы. Бұл сырттан сығалап
жазылған өлеңдер емес. Болат балқып жатқан жердің ішінде болып, отпен
ойнап, қазанда қайнап, құрыш шұғыласының жарығында жайнап, жүректе
қорытылып, шымырлап, шиыршық атып, шыққан өлеңдер [8, 7] деген пікір дәл
айтылған:

Болат сүттей тасиды екен, қайнайды екен сақылдап,
Тек жанарлар, от жанарлар тұрады екен күлімдеп.
Сол жалынды – Теміртауда, көрдім алып мартеннен,
Күннің көзі сол мартеннен шығады екен ертеңмен [8, 250];

Туған өлкесінің бүгінгі тіршілігін, еңбек жетістіктерін, бақытты өмірін
суреттеген өлеңдерінен өмірге құштарлығын көреміз.
Ақын ана сүтімен бойына дарыған ана тілін жан-тәнімен сүйген. Сол
кездегі қазақ тілін менсінбегендерді кекетіп, данышпан деп:

Данышпансып кейбіреулер білімді,
Кемсінеді менің ана тілімді,

Оларға мен не деп айтам, не дейін,
Өкінішке шүпілдеп тұр көмейім,

Тіл де – ана, сүйетін бар ұрпағын,
Мен анамды қалай ғана құртамын? [20, 132],-

деп туған тілін анасына теңейді.
Ұлғайған кезде, Еркеш өзі жасап отырған заманына, қоғамына көзқарасын,
жастық, кәрілік туралы ойлары мен сезімдерін көркем суреттейді. Ақынның
өтірік айтушылық, жылпостық, жағымпаздық, екіжүзділік, мақтаншақтық сияқты
адам мінезіндегі кездесетін парықсыздықты дәл тауып сынаған өлеңдері
баршылық. ... Екі жүзді қанжар көрсем өлеңінде мынадай жолдар бар:

Екі жүзді адам көрсем,
Екі басты жылан көрем
Бірі күліп жымияды,
Бірі бойға у құяды.
Уа, тағдыр,
Сыр ашайын адалдық пен қанжарға
Сыр айтқанша екі жүзді жандарға [20, 130];

Түрлі-түрлі кеуде бар [20, 131] өлеңінде: бір кеуделер іші қуыс,
бір кеуделердің жаны ізгі деп, алғашқылардан сақ бол дейді. Түлкілер [20,
124] өлеңінде қанша қу болсаң да, түбінде түлкі құсап теріңнен айырыласын
деген ой түйеді. Кішілікке қарамайды кісілік өлеңінде Шаршағанның
тыныстайтын күші бол, Қажет болса, сияға да сүңгитін, Жақсылықты
жазар қалам ұшы бол [8, 100] деген өсиет айтады. Төрт жолды қысқа
өлеңдерінде философиялық ой-тұжырым жасайды: Жан досым, байқап ұстай біл
өзіңді, Аңдамай ит қып алма мінезіңді [20, 133]. Өмір философиясын ерте
ұғынған ақынның келесі бір өлеңі шешендік сөзге жақын:

Шәркең тарда әлемнің кеңдігі жоқ,
Жаны қара адамның теңбілі жоқ.
Қызыл сырға тамған қан көрінбейді,
Саулық барда адамның кемдігі жоқ.

Тәуекелсіз – батырдың ерлігі жоқ,
Ышқырында ынжықтың белдігі жоқ.
Көрінгеннің тарысын шоқитұғын,
Жағымпаздың ешкімге елдігі жоқ [25, 50].

Ақын ар, адамгершілік, намысты жоғары бағалаған: Мейлі әкесіз,
Мейлі анасыз өсейін, Арман еткен оқуға да түспейін, бар ниетім: Соңғы
тамшы арымды тек ішпейін [25, 47] десе, енді бір өлеңінде: Арым – айна,
Ойым – бұлақ, Сырым – гүл,– Азамат боп арқалайтын жүгім бұл [25,
41]. Элеватор торғайлары өлеңінде де бұл тақырыпты қозғайды. Өлеңде
элеватордағы торғайлардың өмірін суреттейді. Қысы, жазы торғайлар таранып,
таңданып бидай шоқиды; Сайрайды, Сүйсіне қағады таңдайды; жайлы жерде,
тоқ жерде ел жайлы толғайды, опера жазуды ойлайды деп қызықты суреттейді.
Өлеңнің идеясын ақын тағы да сол соңғы шумағында береді:

Жек көріп кеттім мен осындай торғайды,
Астана маңынан шықпайтын
Кейбір жас ақындар ролінде ойнайды [20, 67].

Бояулар өлеңінде суретші ойда отыр: Тек сарымен бояса нетер еді?
Онда тегі құлазып кетер еді. Тек қоңырмен бояса нетер еді? Көңілсіз
күңгірт тартып кетер еді. Тек қызылмен бояса қайтер еді? Тым ерсілеу
деп бәлки айтар еді. Тек қарамен бояса қайтер еді? Күндізі де, түн де
деп айтар еді [20, 58]. Өлеңнің идеясы – бар бояудың бірлігі ғана жақсы
нәтиже береді.
Әдебиетте ежелден ақындардың қалам тартатын тақырыптардың бірі – өмір
кезеңдерін, адам жасын суреттеу тақырыбы: Отыз жеті, Елуде дейді ғой
жұрт ағасы өлеңдерінде Еркеш адамның әр жастағы өзіндік ерекшіліктерін
өзінің көңіл-күйімен сабақтастырып былай суреттейді:

Бәрі-бәрі неткен шіркін нақтылық,
Келе жатыр бүркеу тұман ақ тұнық.
Жүрегімді жасытпайды бірақ та,
Сабыр менен ақыл ғана сақ тұрып [8, 140].

Елуде дейді ғой жұрт ел ағасы өлеңінде: Ағайын, байқамасаң қиын екен,
Жастық пен мосқалдықтың өліарасы [11, 36],- деген тұжырым жасайды. Қадыр
ақын да өмірдің кезеңдерін жырлаған: Жастық пенен кәрілік арасында
Жердің жоғы-ай тығылып қалатұғын деп. Бұл ғұмырда өмір бар да, өлім
бар [11, 126] – деп толғанған Еркеш ақын өмірдің теп-тегіс жол еместігін
айтады:

Өмір деген ирек-ирек баспалдақ,
Бірде көкке қыран құстай аспандап,
Бірде төмен тұңғиыққа сүңгисің,
Сүңгігендей жұдырықтай қасқалдақ [20, 139].

Еркеш өмірінің бір ауыр кезеңі бұл - ауыр науқасқа шалдыққаны еді.
Осы кездегі ақынның көңіл-күйі өлеңдеріне үлкен әсер етті. Оны мына өлең
жолдарынан көруге болады:

Өкінішім бар менің, өкінішім,
Одан мұхит саяздау өту үшін.
Бұл дүниеде бір бейбақ жан екенмін,
Өкініштің жаралған отыны үшін [11, 39],-

деп бір өлеңінде толғанса, келесіде:

Мен қызығын өмірдің қумақ болдым,
Аққу-қаздай көліме шулап қондым.
Бәрі бір ол сонда да жеткізбеді,
Тұлпар едім бір кезде, тулақ болдым [11, 41],-

деп бір кездегі өмірге құштарлығы сөніп, енді өмірден түңілгенін тебіреніп
айтады. Осы уақытта ақын махаббат тақырыбына қайтып оралады. Махаббат,
ортаяр ма, бұл бір тәттің, Жұлдыздар жымыңдасып ымдағанда, Ол кезде құс
сайраған көктем еді, Қалдым ғой мен ауырып өзің жоқта, Көк таудың ар
жағында көріп едім деген өлеңдері туады.

Сен маған жеткізбедің,
Жүгірсем де,
Мен әлі қуып келем, сүрінсем де.
Шөлім бір қанбай қойды содан бері,
Сен ішкен ақ бұлақтан сімірсем де [11, 38],-

деп бозбала шағындағы арман сезімін аңсайды, іздейді. Сұлулыққа тең бар ма
екен жалғанда деген ақын: Дей алмаймын қызықтардан қап жүрмін, Сол
үшін де нөсерлеген ақ жырмын. Әттен ғана, күркіреуін күркіреп,
Арыстандай аузымды ашып қап жүрмін [11, 58],- деп өкінішпен тебіренеді.
Көп өлеңдерінде өзін нажағайға теңеп, жырларын нөсерге теңейтін ақын бұл
тұста:
Қара бұлттан сорғаласа нажағай,
Қара нөсер қара жерге бозадай,
Көз алдыңа келтір-дағы мені ойла,
Тебіренейін тұлпар басқан тағадай [11, 40-41] –
деп жырлайды.
Ақын болсын, жазушы болсын өзінің әдеби шығармасында өзі өмір сүрген
заманының бейнесін жасайды, сол заманның атынан сөйлейді. Белгілі сыншы,
әдебиетші, ғалым Серік Қирабаевтың пікірінше: Ақын мен рақыт – егіз.
Ақынды уақыт, ал ақын өз шығармаларында сол уақыттың жанды бейнесін
жасайды, заман шындығын, өмір сырын уақыт тезімен өлшеп, оны көркем образға
айналдырады. Уақыттың үш мезгілі (кеше, бүгін, ертең) де ақын еңбегіне
өлшем бола алады, оның ойына ой қосады, түсінігін байытады, сезімін
толықтырады. Осы үшеуінің бірлігін сақтай отырып, ақын жалпы уақыт атынан
сөйлеуге өкілдік алады. Шындыққа, тарихи фактілер жүйесіне өз дәуірінің
көзімен қарап, уақыттың заманға әсерін таниды. Бүгінгі өмір материалын
кешегімен салыстыру оған ертеңгі болашақты барларлық мүмкіндік туғызады.
Мезгілдің осы бірлігін, тұтастығын танығанда ғана ақын ойы толысады,
көзқарасы жетіледі. Егер ақын тек көргенін тіркеуші ғана болса, ол өмірде
аңдағанын тарих сабағымен жинақтап қорыта да алмайды [22, 159]. Ақын
Еркеш Ибраһим осы уақыт атынан сөйлеген, өмірі, ойы, мақсат-мұраты, рухы
туған елінің тіршілігімен тығыз байланыста болған қаламгер. Ақынның Ертіс
естеліктері өлеңі Еркеш пен Ертістің диалогі ретінде келіп, өлеңде
төмендегідей жолдар бар:

Ақын болсаң, өз арнаңды тап,- дейді,
Кең далаңның кеудесінде жат дейді.
Ақын болсаң алған беттен айнымай,
Өз еліңнің жүрегімен ақ дейді [8, 196].

Осылай өз елінің тынысымен тыныс алған, елінің жүрегімен жүрегі
соққан ақын қазақ әдебиетінің поэма жанрын өркендетуге өзіндік үлесін
қосты.
Академик Зейнолла Қабдолов Сөз өнері атты монографиялық еңбегінде
поэмаға мынадай анықтама береді: Поэма - өлеңді повесть, өмірде болған, не
болуға тиіс күрделі құбылыстар мен келелі оқиғаларды, алуан-алуан адам
тағдыры мен заман шындығын көлемді, желілі, эпикалық не лирикалық сипаттағы
өлеңмен суреттеу [23, 302]. Еркеш Ибраһимнің қаламынан шыққан Дала
намысы, Қайран шешем, Нан, Бір келіншек, Гәкку, Жас қазақ,
Қызыл генералдар, Өмір өлмейді, Ғажайып адам, Топан мен шопан,
Алау, Қоянды жәрмеңкесі, Қарлығаштар атты поэмалары бар. Поэмаларының
тақырыбы да және жасалған образдары да әр алуан.
Ақынның Гәкку поэмасы – аса шиеленісіп жатқан оқиға желісі
болмағанымен өте әсерлі жазылған құнды шығармаларының бірі. Поэмада ақынның
дарынды шешендігі мол байқалады. Поэманың сюжеті атақты Ыбырай ақынның
жастық шағы, сал-серілермен кездесуі, Кәкимаға ғашық болуы, Кәкиманың
басқаға ұзатылу тойы, Гәкку әнінің тууына негізделеді. Поэма жеке-жеке
эпизодтарды суреттейтін бірнеше бөлімнен құрылған. Әке сыры деп аталатын
алғашқы бөлімінде әкесі Сандыбай баласына ұсталық өнердің қыр-сырын
үйретеді:

Құрыш – ол да кербездікті сүйеді,
Құрыш, шіркін, ол да ақын киелі.
Бабы түссе ол да қылы қобыздың,
Сұңқылдаған домбыраның тиегі [21, 86].

Ана жыры бөлімінде зергер ананың білезік пен жүзік, сырға мен
сақина соғуын шебер суреттеу арқылы автор болашақ әнші-ақынның қандай
ортада өскенін көрсетеді:

Сыңғыр-сыңғыр, сылдыр-сылдыр ағын ба,
Нәзік балға ән шырқайды бағында.
Үйдің іші сайрап тұрған бұлбұл құс,
Шын сұлулық отырғандай тағында [21, 87].

Осылай автор поэмадағы оқиғаларды бірінен соң бірін өрбітіп, бейнелі
сөздермен баяндап, айтар ойын, идеясын жеткізу үшін не бір айшықты сөз
маржандарын тізіп, сыр шертеді. Үкілі Ыбырайдың Көкшетаудың шыңдарын
жаңғыртқан әншілік құдіретін сөз өнерімен, әдеби тілмен оқырманға жеткізе
білген.
Өмір өлмейді поэмасындағы оқиғалар Ұлы Отан соғысы кезінде болған.
Ақын сұрапыл соғыс уақытындағы бір отбасының тағдырын бүкіл ел тағдырымен
сабақтастыра шынайы түрде бейнелеген. Соғыста мүгедек болып қалған
Жарастың, оның әкесі Бекен шалдың, сұлу әйелі Толғанайдың, бригадир
Нұрыштың, Мақпал келіннің дараланған бейнелері, тағдырлары сол уақыттың
өмір шындығына сәйкес нанымды суреттелген. Поэманың басты сюжеті
Толғанайдың басынан өткен оқиғаларға құрылған. Жары Жарастан қара қағаз
алғаны, жан қайғысы, бригадир Нұрышты ұнатып, онымен көңіл қосуы,
кішкентай сәбидің дүниеге келуі. Сонымен қатар поэмада соғыс кезіндегі
алыстағы қазақ ауылының тұрмыс-тіршілігі басты сюжетпен сабақтаса
суреттеледі.

Басталған Ақан таудан Қара бұлақ
Толқытып көк торғынын ағады ырғап,
Құйғанда бір бөгеліп, ұн егеді,
Кәдімгі су диірменнің қалағын ап.

Сол бөгет жұрт атаған Жалтыр қара,
Жататын ашық күнде жалқындана.
Қалағын диірменнің зыр жүгіртіп,
Биіктен секіретін толқын-бала [21, 198],-
деген шумақтар арқылы ақын поэмадағы оқиғалардың өтетін жерін суреттеуден
бастайды. Табиғат көркін суреттей отыра, автор поэманың басты кейіпкерімен
таныстырады. Жайқынның сұлулығын толтырысып. Саусағын бір малады, бір
алады, Кеткендей бұл келген соң толқын ысып [21, 198] деген жолдарынан
сұлу табиғаттың аясында отырған жас сұлуды көреміз. Қос анар қос алмадай
дірілдейді, қос бұрым ақ төсіне төгіледі, қос жанар мөлдірейді
төңкеріліп – осындай сұлуға адам түгілі, Сүйсіне тағзым етіп жапырағы,
Жас құрақ жағадағы сыбырлайды. Осы жолдардан бастап, оқырман Еркештің
соңынан еріп, оқиға желісіне түседі. Жас сұлу Толғанай өзі ұнатып, сүйіп
қосылған жас қырандай жігітпен не бары үш күн ғана бірге болған. Сұм
соғыс бар арманын жалмап, Жалын боп маздап тұрған жар орнына Үш метр
топырақты үйіп кетті [21, 200]. Көкесі – қайын атасы жалғызына қара
қағаз келгенін білмейді әзір. Әлде сұмдық жайын сезе ме екен, Сезсе де
амалсыздан төзе ме екен? Елжіреп жан жүрегі езілсе де, Қайғыдан
қайсарлықпен безе ме екен? [21, 200]- деп, әкенің қайсар, шыдамды екенін
көрсетеді.
Бригадир Нұрыш пен Толғанайдың арасында туған сезімді
суреттеуде автор олардың бейнесін, мінезін анық көрсете білген. Нұрыш
бірден Толғанайды ұнатқан еді, бірақ Майдандағы солдаттың ол қосағы,
Алабұртпа, алабұртсаң ұрысың, Бәйекеңнің жалғызының қосағы ол, Жалғыз
салған жылы ұяны бұзбаңыз... Кір келтірме майдандағы сабазға, Сене
көрме сонау қара қағазға, Сол бір қағаз жатыр әлі сейфте, Естімеген
Бәйекеңе ол аз ба? [21, 204] - деген сөздерінен сабырлы, ары таза,
адамгершілігі бар екенін Нұрыштың бойынан көреміз.
Поэмада шебер суреттелген образдардың бірі – Жарас образы. Күш жігері
тасыған жігіт, жас қырандай таранған жігіт сүйіп қосылған жары Толғанаймен
үш-ақ күн тұрып, соғысқа аттанады. Алғашқы рет кіргенінде-ақ соғысқа
қолынан жарақаттанып, емделгеннен кейін кірді тағы апатқа, ажал оған
арыстан боп ақырған:

Ажал оны жұтпақ болды шап беріп,
Бірақ солдат қалды ұртына кептеліп,
Бір аяғын жұлып алды кесапат,
Үсті басын лапылдаған от көміп [21, 234].

Үш-төрт жылдай төсек тартып жатқан азамат жарасынан сауыққанда
қуанады. Тек қана сол, мөлдір айна, ақ айна, Тұра алмастай кетті қатты
жазалап – айнадан күйік беті толассыз жыбырлайтын, жалғыз көзді шалды
көргенде, өз көзіне сенбей, бұл кім өзі, бұл кім өзі, жасаған?! [21,
236], - деп есінен танды. Осылайша туған ауылына келген Жарасты туғанынан
еш адам танымайды, жалғыз күшіктей асырап алған көк төбеті Жолқұтты
Еркелеп, асылғанда иығыма, Бір тамшы түсті үзіліп миығыма. Жасымды
сүйір тілі жалап алды, Қарамай күйік, соқыр сиығыма [21, 242]. Мүгедек
болып қалған Жарас енді Толғанайдың ойын, әрекетін іштей қолдайды:
Ұлықсат еттім, енді басқа бір өзеннің талысың, Мен қалмасам егер белден
кем болып, Жүрмес пе едім өзіңменен тең болып [21, 244] және Нұрышты
сырттай бақылайды: Жаны жаз, сабырлы бар жанға ұқсайды, Күңкілсіз.
Қиянатсыз. Аңдыспайды. Адамның ешқайсысын кемсітпейді, Өзінше
ардақтайды, тең ұстайды [21, 246]. Поэмадағы оқиғалар, кейіпкерлердің
ішкі күйі үнемі табиғат суретімен сабақтасып жатады. Боран күні
тарауында:

Сыртта боран түседі өршелене,
Қайтеді, сыңси ма әлде зар төге ме?
Шырақ жалын лебінен теңселеді,
Қайтеді, жана ма өзі, өртене ме? [21, 248].

Осы тұста Толғанай сол жалынның ішінде Жараспайын көреді:

Ұсынды Нұрыш қолын Жараспайға,
Құрбыға қол ұсыну жараспай ма?
Бірақ та Жарас оған тосты мылтық,
Опасыз, жоқ қыламын, бері аспа, әйда [21, 249],

Поэмада Жарастың әкесімен жүздесуі өте әсерлі берілген: Уа ағайын,
қарындас, Шіріп еді қара ағаш, Қалып еді жалаңаш, Өлгенім жанды
мінекей, Арман жоқ, көрдім күнімді, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.