Қазақ халқының ағаш оюы туралы мағлұмат

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 85 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Кіріспе

І Бөлім

1. 1 Қазақ халқының ұлттық қолөнері.

1. 2 Қазақ халқының ағаш ою өнері.

1. 3 Мектептегі ағаш ою өнері.

ІІ Бөлім

2. 1 Қазақ халқының ағаш оюы туралы мағлұмат.

2. 2 Ағаштың түрлері.

2. 3 Ағаш ою әдістері.

ІІІ Бөлім

3. 1 Ер тұрманды жасау әдісітері

3. 2 Тақырып туралы мағлұмат.

3. 3 Есеп (шығын) құрал жабдықтар, уақыт.

3. 4 Қолданылған әдебиеттер.

КІРІСПЕ

Қазақ халқының қолөнері деп халық тұрмысында жиі қолданылатын өру, тігу, тоқу, мүсіндеу, құрастыру, бейнелеу сияқты творчестволық өнер жиынтығын айтады. Шын мәнінде қолөнер түрлерінің әрқайсысының талай ғасырлық тарихы бар.

Қазақ халқы өзінің күн көріс тіршілігіне қажетті үй-жай салуды, киім-кешек тігуді, азық-түлік өндіруді өзінің тұрмыстық кәсібі етіп, оларды күнбе-күнгі тіршілік барысында орынды пайдаланып, әсем бұйымдар жасап, өмірде сән-салтанат та қүра білді. Бұдан біз халық творчествосының қандай түрі болса да, халық өмірімен, сол халықтың қоғамдық тарихымен, күн көрісімен, кәсібімен тығыз байланысты екенін көреміз.

"Халықтың қолөнеріне әдет-ғүрып жабдықтарымен қатар, аң аулауға, мал өсіруге және егіншілікке қажетті құрал-жабдықтар да кіреді. Киіз үйдің сүйегі, ағаш керует, кебеже, сандық жасап, кілем, сырмақ, алаша, ши, түрлі бау-басқұрлар тоқып, арқан, жіп есіп, көннен және илеулі теріден қайыс, таспа тіліп, өрім өріп қолдан әр алуан ыдыс-аяқ, алдыбақан, асадал, бесік, және т. б. көптеген заттарды халық шеберлері, өнерпаздар өз қолдарымен жасап, түрлі нақыштарымен әшекейлейтін болды. Қолөнерінде көңілге қонымды мәнерлер мен ондаған қолданылған әдістер архитектурада кеңінен қолданылып келеді". Ертеден біздің заманымызға дейін сақталған мазарлар мен ескерткіштердегі, діни әр түрлі құрылыстардың қабырғалары мен мұнараларындағы сәнді ою-өрнектер, ағаштан қиюлап, тастан қашалып жасалған діңгектер - халық қолөнерінің тамаша туыңдылары.

Саз балшықтарды күйдіріп, ағашты майлап кептіру, шақпаққа қу жасап, оны тұтанғыш ету, бейіт, қорған, мешіт және т. с. с. салуда қолданылған балшықты қыл, жүн, шөп-шалам араластырып илеу тәсілдері де ете ертеден-ақ халықтың іздену талабынан, қоғам дамуы процесінен туған айла-тәсілдер. Батырлық пен саяхатшылыққа қажетті садақ пен жебе, айбалта мен шоқпар, сойыл мен босмойын, аңшыларға қажетті құстың түғыры мен томағасы, балдағы мен аяқ бауы сияқты көптеген жабдықтар да қазақ халқының тұрмыс салтына, кәсібіне байланысты туғандығы сөзсіз.

Мал шаруашылығына қажетті желі, шылбыр, ноқта, бұршақ, жүген, құрық, бұғалық, түсамыс, өре, шідер, кісен, қада, ер-тұрмандарды да халық даналығы ойлап тапты. Зергерлік, кестешілік және оюшылық өнерді дамытты. Халық өнерпаздары құмнан, тастан, саздан құмыра, ыдыс-аяқтар; мүйізден, сүйектен, мал мен аң терілерінен әшекейленген нақышты мүліктер, домбыра, қобыз, сыбызғы, шаңқобыз сияқты музыка аспаптарын жасады.

Халықтың қолөнеріндегі мүліктердің бір тобы үй іші жабдықтары болса, екінші тобы - қайыс өру, қару-жарақ, көшу-қону, жол-жорық жабдықтары еді. Шеберлер тас қашау, сүйек ою, ағаш ию, мүйіз балқыту, металды өңдеп өрнектеу сияқты ауыр кәсіппен де шүғылданады. Сондықтан қолөнер "еркектерге тән іс", "әйелдерге тән іс" деп екіге бөлініп келеді. Мысалы, тастан, балшықтан; сүйек пен мүйізден, металл мен ағаштан бұйымдар жасап, оны әсемдеу сияқты ауыр жүмысты еркектер атқарады. Кесте тігу, жиек жүргізу, өрмек тоқу, ши орау, сырмак сыру, оюлау, шілтер шалу, тері киім тігу сияқты нәзік жұмысты әйелдер атқарды. Тері илеу, киіз басу, ши тарту, шом, жазы жасау жұмыстарын еркектер мен әйелдер бірлесіп істеді. Бірақ еркектер киім пішу, үлгі жасау, киім тігу, жүн сабау, арқан тарту, тері ыстау жүмыстарынан да шет қалған емес.

XIX ғасырда және XX ғасырдың бас кезінде қазақ халқының қолөнері ішінде киіз үйдің сүйегін, ағаш төсек жасау, ағаш өрнектеу, кесте тігу, өрмек тоқу, киіз басу кең өріс алды. Бұл кезде жастарға арнап ер-тұрман мен белдік, қыз-келіншектерге арнап сәукеле, шашбау, білезік, сырға жасап, оларды түрлі түсті өрнектермен әшекейлеу өнері де өрістей түсті. Қазақ халқының "Қарыс қазы - балықта, қалың қазына - халықта" деген мақалды да осы өнер молшылығынан туған еді.

Әрине, жоғарыда аталған қолөнердің бір қатары өте көп еңбек етуді керек етті. Бертін келе, адамзат коғамы дамыған сайын қолөнердің біразы жаңа әдіс тауып, жаңа түрге ие болды, кейбіреулері түрмыс қажетіне жарамсыз болғандықтан тіпті қолданылмады. Күйген кірпіш пен темір бетон, цемент пен шлак сияқты және басқа да сапалы материалдар бүрынғы материалдарды ығыстыра берді. Енді илегеи балшыққа май салу, жылқы қылын, түйенің жабағысын қосу керексіз болып қалды. Аяқ киім молшылығы жасалғаннан кейін қолдан тері илеу, қайыстан, көннен етік тігу, шәрке байлап, шабата кию мүлдем жойылды. Ел салтанат құрды, ерлер даңққа бөленді, азаматтар сән түзеді.

Халықтың мәдени дәрежесі өскен сайын тұтыну бұйымдары мен жабдықтардың сапасына қатты талап қойып, олардың әрі ұнамды, әрі сәнді болуын қалады. . Еңбек үстіндегі творчестволық ізденудің нәтижесіңде тұрмысқа керекті заттардың жаңа алуан түрлері жасалып отырды. Сонымен қатар жиһаздардың ою-өрнектері де талғамға қарай жаңа мәнер, жақсы әшекейлермен безендірілу және жиһаз-мүліктердің жаңа түрлерін шығару талабы да арта түсті. Фарфордан, тоттанбайтын металдан, эмаль жалатқан темірден, пласмассадан, жасанды талшықтардан жасалған жарасымды жаңа жиһаздар көбейді. Халық әлі де болса түтынып келе жатқан үлттық мүліктердің түрлері мен сапасы жаңарды. Техникамен жақсы жабдықталған фабрикалар мен кәсіпшілік артельдерінде кілем тоқылып, шифоньер, кітап сөрелері жасалды. тігу ісі мен кестелеу өнері де машинамен орындалды. тастан қашап, сүйектен оюлап, құмнан құйып жасайтын бұйымдар енді заводтарда көптеп шығарылды.

Бұл айтылғандардан қолөнер халық тұрмысында ежелгі маңызын жойды, ендігі жерде онымен шүғылданудың керегі жоқ деген үғым әсте тумайды. Қайта халық қолөнерінің бай мұраларын жинап, сұрыптай отырып, заманымызға лайықты сапа, түр беру әдісімен оларды ілгері дамыта беру керек. Мысалы, жеңіл күпі, қаптал шекпен, саптама етік, түлкі тымақ, жүн қолғап, бөкебай, шарф сияқты ұлттық киімдер малшылар қауымы үшін казір де кажет. Киіз үйдің сүйегі, үзік-туырлық, қымыз саба, тері қауға мен ер-тоқым тұрмандары керексіз деп ешкім де айта қоймайды. Осыған байланысты осы еңбекте қазақ халқының қолөнері саласының біраз түрлеріне тоқталып өтуді жөн көрдік. Олар: ою-өрнектердің түрлері, олардың атаулары мен қолданылатын орындары. Өрнектердің түрленіп даму тарихы мен кейбір өрнек элементтерінің үлгісі;

жүн және одан ұқсатылатын заттар. Қой, түйе жүндері, ешкінің түбіті мен қылы, олардың түрлері мен атаулары. Жылқы қылы мен қоянның, құстың жүңдері, олардан жасалатын заттар. Жүндерді іске әзірлеу: жуу, қайнату, сабау, түту, шүйкелеу, иіру, басу, бояу және т. б. Бүл тарауда түрлі жіптер, жиектер, өрмектер, бау-шулар, басқұрлар, арқандар туралы айтыла келіп, өрмек өнері туралы (кілем, алаша, шекпен, қоржын т. б. ) егжей-тегжейлі мағлүмат беріледі. Бізбен, сыммен шұлық, қолғап, шәлі тоқу жолдары;

Киіз басу. Мұнда жүн сабау, киіз басу, текемет, сырмақ сияқты заттарды өрнектеу әдістері мен жұмыс процесі айтылады, кейбір істердің үлгі-суреттері келтіріледі;

кестешілік пен көркем тігіс өнері, олардың түрлері, атаулары, кестелеу әдістері, керекті кұрал-жабдықтары, өрнек түрлері мен қазақ қол тігісі;

зергерлік өнері, зергерлер жасайтын сәнді бұйымдардың түрлері мен атаулары, зергерлік ісінің өзгешелігі, оған керек жабдықтар мен істеу әдістері. Ат-түрман, теңге, моншақ, білезік, сақина, сырға, алқа, шолпы жасаудағы зергерлер ісінің мәнерлері және т. б. жайлардан деректер келтіріледі;

сүйек пен мүйізден істелген әдемі заттар - жүк-аяқ, асадал, кебеже, ожау, піспек, адалбақан т. б. Олардың түрлері, әшекей жасау әдістері;

ағаш шеберлерініқ жасаған әдемі заттары, оларды жасау, өрнектеу әдістері, киіз үйдің сүйегін басу, олардың түрлері мен атаулары, ағаштарды құрастыру, бояу, сүйектеу, күмістеу және т. б. ;

мал мен ақ терілерін үқсату, олардың түрлері мен атаулары, ұқсату әдістері, іи салу, қайыс илеу, көн қатыру, тері ыстау, көн тілу, өрімшілік, ат-тұрман жасау өнері;

былғары ұқсату, етікшілік, тігіншілік, етік, кебіс, мәсілдердің түрлері мен атаулары, кіселер, күмісті белдіктер, олардың істелу әдістері;

ши орау өнері, шиді әзірлеу, тоқу, өрнектеу, шидің түрлері мен атаулары. Сондай-ақ бояу түстерін орналастыру туралы тарихи мағлүматтар да беріледі.

І БӨЛІМ

1. 1 Қазақ халқының ұлттық қолөнері

КИІЗ БАСУ ЖӘНЕ КИІЗДЕН ЖАСАЛАТЫН ЗАТТАР

Бірнеше рет тоғытылып, кірінен, шайырынан тазартылып қырқылған қойдың күзем жүнінен киіз басылады. Киіз басылатын жүнді шаңтозаңнан, шөп-шөгірден тазартып, жүннің білтеленіп, ұйысқанын жазу үшін сабаумен сабайды. Жүн сабау ісіне әйелдер мен бірге еркектер де қатысады. Жүн сабау маусымды және кепке ортақ жұмыс болып саналады. Жүн сабау жұмысы қазақ ғұрпында ойын-сауықпен көңілді өтетін-ді. Жүн сабалып болған соң "тулақ шашу" деген ырым бойынша жастар жиналып тамақ ішеді, ойын кешін өткізеді.

Жүн сабау жұмысына керекті заттар - сабау мен тулақ. Сабауды бұтақсыз түзу талдан, қара мойылдан, майысқақ теректен, жыңғылдан июнь-июль айларында дайындап, қабығын алып кептіреді. Ұзындығын 1 метр 20 сантиметрдей етіп, екі ұшын тегістеп, тұжырады. Оның диаметрі 2 сантиметрдей, бас аяғы бірдей. Сабау жүн сабаушылардың санына қарай әр кісіде екі-екіден болады. Жүңді екі сабаумен қос қолдап сабайды. Сабайтын жүннің астына тулақ төселеді.

Ал тулақ деп әдетте өгіздің, сиырдың керіп кептірген шикі терісін айтады. Жүн сабау алдында тулақты аздап сүт бүркіп, шөптесінге төсеп жібітеді. Олай істемесе, кеуіп түрған тулақ сабауға шыдамай сынып кетуі мүмкін. Киізді осы сабалған дайын жүннен басады. Ол үшін оралмаған ақ ши, ыстық су, шелек, шөміш қажет. 4 қанат шиді екі қатар жарастыра көктейді немесе шидің шет бауырларын байластырып қояды да үстіне екі қабат жүннен беттестіріле киіз төселеді. Киіздің екі бетін киіздің асты мен үсті немесе киіздің өңі мен теріскейі дейді.

Әуелі шидің үстіне (киіздің ішкі бетіне) арналған жүн шабақталады, яғни бұрын сабалған үлпілдек жүнді шиге салып, екі адам шыбықпен көпсіте шабақтайды. (Шабақтау - шыбықтап жаймалау деген сөз) . Мүны жаб-дықтау да дейді. Осыдан кейін бет тартылады, яғни киіздің өң жағына арналған неғүрлым таза, әдемі жүнді сол қолымен уыстап алып, әлгі шабақталған жүннің үстіне салып отырып, оң қолдың қырымен басып қалып үзіп қалдырады. Үзілген жүн бірімен бірі жалғаса, бір тегіс болып төселе береді. Бұл істі бұрыннан бет тартып машықталған, жүн тартудың шебері деп танылған бір адам ғана орындайды. Себебі екі-үш адам болса, жүн ала-қүла тартылады да киіз біркелкі шықпайды. Ал әбден машықтанған адам киіздің я қалың, я жүқа екенін бір қолымен-ак сезіп отырады. Мұны халық "жүн тартушының қолының көзі бар" деп дәріптейді.

Егер басқалы отырған киіз сырмаққа арналса, онда оның астыңғы бетіне бозғылт, қызыл түсті жүндер шабақталады, бетіне ең әдемі жүн тартылады. сырмаққа арналған киіз жүқа басылады, егер қалың басылса, сырмақ астарланып сырыла келе өте ауырлап, ыңғайсызданып кетуі мүмкін. Сөйтіп киіздің үстіңгі беті тартылған соң, жүннің біркелкілігін байқау үшін тағы да бір-бір рет жүріп өтіп, киізді алақанмен басып көреді. Жүқа жеріне жүн қосады, қалың жерін жаймалап жұқартады. Содан кейін қайнап түрған ыстық суды шелекпен әкеліп, сүзгімен немесе шөміштің сырт жағымен шашыратып шидің бір жақ шетінен бастап себелеп құяды. Жоғарыдан шашырап құйылған су өз салмағымен жүнді басып, шабақталған жүн мен тартылған жүнді біріне-бірін қосып жабыстырады. Ыстық су жүннің талшықтарын буландырып жібітеді де, оның өзара кірігіп, тез киізденуіне жағдай жасайды.

Су себіле бастасымен қатар отырған 3-4 әйел басылып жатқан жүнді қабаттай шиыршықтап, ескен тәріздендіріп, жинап отырады. Шиді ширатып орап жинаған сайын әлсін-әлсін ыстық су қүйылады. Осы тәртіппен жүн тартылған ши түгел жиналған соң, оны сыртынан жіппен шандып, жұмырлап байлайды да, ортан белінен бір жерінен немесе екі жерінен арқанды өткізіп алып, екі басын тұйықтап бос салып қояды. Бұл шиыр-шықталып жатқан шиді домалатып сүйрету үшін қажет.

Осыдан соң бүктеліп әзір жатқан шидің өн бойын бойлай 10-12 адам қатар жүріп келе жатып шиге ораулы киізді аяқтарымен теуіп отырады. Бұларға қарама-қарсы бір адам тұрады, оны қой бастар дейді. Ол бүктеліп әзір жатқан киізді алға қарай (өзіне қарай) домалата сүйрейді. Үнемі домалап жылжып бара жатқан киіз- тепкіленіп әбден төселеді. Мүндағы бір шартты нәрсе - киіз бойында тепкі тимеген жер қалмауы тиіс. Әйтпесе киіздің бір жері кірігіп, бір жері кірікпей босап, жүн қалпында қалып қоюы мүмкін. Ондай жер кейін тесік боп шығады.

Киізге ою салынған болса, яғни текемет болса 1 сағат тепкеннен кейін шиді тарқатып, киіз бетіндегі өрнекті түзетіп алып, оны қайта орап, тағы да тебеді. Жалпы киізді тебу уақыты 2 сағаттан 3 сағатқа дейін созылады. Киіз неғүрлым көп тебілсе, соғүрлым шымыр, тегіс, әдемі шығады да, ондай киіз көп уақытқа дейін қопсып, түтеленбейді.

Қазақ ғүрпында киіз тебу бір ауылға түгел ортақ көпшіліктің ісі саналған. Сондықтан киіз тебушілер домалатқан киіздерін қадірлес отаулардың сыртына апарып "қой басты, қой басты"деп әзілдейді. Үй иесі, қой сойып, не қымыз сапырып, не болмаса құрт-май алып шығып, киіз тебушілерді қонақ етеді. Мүндай әзіл, еркелік үнемі ән, би, ойын-сауықтармен өтеді және өте жарасымды базына боп кеткен.

Киіздің тебуі жетті-ау деген кезде, шидің шандуларын шешіп, шиыршықталған киізді жазып босатады. Содан кейін киіздің асты-үстін ауыстырып отырып, 3-4 рет шиыршықтап, бүктейді де, екі басын түйістіріп шұжыққа ұқсатып кектеп алып, тағы да ыстық су құйып сығымдап, үстін күпімен, тонмен жылылап жауып тастап булайды. Мұны булау немесе кірлеу дейді. Бүл әдіс арқылы кіріккен киіз буланып, бөрттірген дән сияқты біраз ісінеді. Солай жабулы бетінде бір, бір жарым сағат жатады. Бүл уақытта киізшілер дем алып тамақтанады. Болашақ киіздің сапасы туралы әркім өз байқағанын ортаға салады, киіз иесіне жақсы сөз, жылы лебіздер айтылады.

Ыстық буымен балбырап жатқан киізді мөлшерлі уақыт өткен соң шешіп алып, қайыра ширатып, тағы да жіппен шандып байлайды. Қатарласа отырған киізшілер шидің үстіңде көлденең жатқан киізді өздеріне қарай жұла тартып алып, тізесіне соғады, білегімен ұрып басады. Мүны білектеу немесе киіз басу дейді. Киізді әрлі-берлі домалатып білектегенде үнемі бір жердегі жіптен ұстай бермей, ауыстырып отырып білектейді. Осы тәртіппен 3-4 рет ауыстырып білектеп болған соң, оны шандуынан жазып алып, әрі-бері созғылайды да, қарпуға кіріседі.

Білектеліп болған киізді үзыннан екі қабаттап бүктеп, оның екі басын бір-біріне түйістіре шуда жіппен көктейді. Киіздің шет-шетін жымқыра ұзына бойын да кектейді. Сонда киіз шұжық сияқты қалыпқа түседі. киіз басушылар осы дөңгелек киізді ақ шидің үстіне салып, айнала отырады. Қусырылған киіздің әр жерінен қамти ұстап, оңды-солды қарпиды. Яғни киізді алдымен бірыңғай оңға қарай жүла серпіп, екінші кезекте солға қарай серпиді. Қарпу үстінде киіздің шетін қымтап ұстап отырғандардың қолдары оңнан солға қарай жылжи береді. Қарпылған киіздің шет-шеті жиналып тегістеледі де, екі жақ бетіндегі кірікпей қалған бос қылшықтары түседі.

Білектеу мен қарпудан кейін кірігіп, ширай түскен киіз біраз қуырылғандай болып көлемі шағындалады. Еңді оны ұзындау қажет. Киізді ұзындау білектеуге ұқсас, бірақ оны жіппен шаңдымайды, тек үзынын шығара созғылай есіп шиыршықтайды да әуелі бір жақ шетін жұмырлай білектеп есе отырып екі басына жеткізеді. Одан кейін екінші басын тағы да соза білектей отырып бірінші басына дейін апарады. Сонда киіз молығып, созыла түседі. Бұл жұмыс барлығы 10-20 минутқа созылады. Киізді білектегеңде және ұзындағанда оның екі жақ басына жуан ағаш, жинаулы ши сияқты нәрселерден тиянақ қойып отырады. Сонда киіздің ұзына бойының екі жақ шеті олпы-солпы болмай, тегістеліп шығады.

Ұзындаудан кейін киіз басу ісі бітті деп саналады да, оны желге қойып кептіреді. Кепкен киізді тобылғы, қараған сияқты бұталардан буылған сыпыртқымен соғып, сыпырып, бос жүрген қыл-қыбырынан арылтады. Осыдан кейін киізді тұрмыс қажетіне тұтына береді.

Киізді кейде пісіреді, яғни пысықтайды. Бос басылған немесе бірсыпыра уақыт кесек киіз күйінде пайдалануда болып созылған киізді үйге жабарда, одан аяққап, киіз есік, сырмақ жасарда шидің үстіне салады да, ыстық су құйып білектейді. Бұл уақытта киіз кірігіп, шымырлана түседі. Киіз басудағы жұмыстың бұл жүйесін "киіз пісіру" деп атайды.

Аттың кежіміндегі, сондай-ақ қалпақ, кебенек, жайна-маз сияқты жұқалаң келетін киіздерді, әр түрлі өрнек жасау үшін кейін қайшымен оюлап кесілетіндей етіп жасайды, мұны талдырма дейді. Ондай арнаулы киіздерді бір бет етіп жұқалап басады, яғни тек ши бетіне шыбықпен шабақтап алады да, ыстық су құйып басады. Киіздің ақ, қара, бозғылт, кейде қызғылт түсті болып шығуы әдейі таңдап алып, бөлек сабалған қой жүндерінің түсіне бай-ланысты. Дайын болған киізді өзінің арналып басылуына қарай өре, киіз, кесек киіз, текемет киіз, сырмақ киіз, талдырма, сатымсақ киіз, қозы жүнді киіз деп бірнеше түрге бөліп атайды.

ҚАЙЫС ӨРУ ӨНЕРІ

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.