Ескі қазақ жазба үлгілеріндегі лексика-семантикалық және сөзжасамдық ерекшеліктер ( ХV-ХVІІ ғғ )
Ескі қазақ жазба үлгілеріндегі лексика-семантикалық және сөзжасамдық
ерекшеліктер
(ХV-ХVІІ ғғ.)
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 ХV-ХVІІ ғасырлардағы ескі қазақ жазба тілін зерттеу мәселелері
... ... ... ... ... 10
1.1 Ескі қазақ жазба тілі ұғымы туралы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
10
1.1.1 Ескі қазақ тілі туралы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... . 10
1.1.2 Қазақ тілін дәуірлеу мәселесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 14
1.2 Ескі қазақ тілінің бастау көздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.. 17
1.2.1 Өтеміс қажының Шыңғыснама қолжазбасы – ескі қазақ жазба тілі туын-
дысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
1.2.2 Әділ сұлтан эпикалық жыры – ескі қазақ жазба тілі туындысы
... ... ... ... 25
1.2.3 Қадырғали би Қосымұлының Жамиғат-тауарих атты еңбегінің ескі қа-
зақ жазба тілі тарихындағы орны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 27
1.2.4 Әбілғазы Бахадүр ханның Шежіре-и түрки атты еңбегінің ескі қазақ
жаз-
ба тілі тарихындағы орны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 30
Бірінші тараудың тұжырымдамасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 35
2 Жазба ескерткіштер тіліндегі лексика-семантикалық ерекшеліктер
... ... ... ... .. 37
2.1 ХV-ХVІІ ғасырлардағы ескі қазақ жазба тілі үлгілеріндегі көнетүркілік
лек-
сика қабаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
2.2 ХV-ХVІІ ғасырлардағы жазба ескерткіштер тіліндегі кірме сөздер құрамы
.. 43
2.2.1 Ескі қазақ жазба ескерткіштер тілінде кездесетін араб және парсы
негізді
лексика құрамы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 43
2.2.2 Ескі қазақ жазба ескерткіштер тіліндегі өзге тілдерден енген
сөздердің
қолданымы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
2.3 Ескі қазақ жазба тілі үлгілеріндегі қауымдастық, әкімшілік, туыстық
қаты-
настар және әскери лауазым атауларының берілуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
2.3.1 Қауымдастық, әкімшілік бөлініске және туыстық қатынастарға байланыс-
ты атаулар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 52
2.3.2 Лауазым және әскери атақ-дәрежеге байланысты атаулар
... ... ... ... ... ... ... 55
Екінші тараудың
тұжырымдамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .. 57
3 Ескі қазақ жазба ескерткіштер тіліндегі сөзжасам жүйесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
3.1 Есім сөзжасам жүйесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... . 58
3.1.1 Есім сөздерден есім сөз жасайтын жұрнақтар ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... 59
3.1.2 Етістіктен есім сөз жасайтын жұрнақтар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 67
3.2 Етістік сөзжасам жүйесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... . 74
3.2.1 Есім сөздерден етістік жасайтын жұрнақтар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
3.2.2 Етістіктен етістік жасайтын жұрнақтар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 79
3.3 ХV-ХVІІ ғасырлардағы ескі қазақ жазба тілі үлгілеріндегі аналитикалық
сөз-
жасам жүйесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 83
3.3.1 Бірігу, қосарлану және қайталама тәсілімен жасалған сөздер
... ... ... ... ... ... 83
3.3.2 Жазба үлгілердегі сөз тіркесі түрінде кездесетін қолданыстар
... ... ... ... ... . 86
Үшінші тараудың тұжырымдамасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
104
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 107
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 112
К І Р І С П Е
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақ тілінің қазіргі өркениетіміз бен
мәдениетіміздің және ұлтымыздың қалыптасуында негізгі ұйыстырушы, ұйтқы
болғандығы белгілі. Осымен байланысты қазіргі қазақ тілінің қалыптасу
тарихын, даму жолдарын зерделеу – ұлттық, мемлекеттік мүддеге сәйкес
мәдениетіміздің келешектегі даму бағдарларын анықтауға септігін тигізер
мүдделі қажеттілік. Сондықтан бабаларымыздың өткен тарихтағы асыл мұраларын
танып білу, ескі қазақ тілінің жазба үлгілеріндегі материалдардың қолдағы
барын игеру, жоғын іздестіріп ғылыми айналысқа тартуға байланысты іс-
шаралардың маңызы өте зор. Өкінішке орай, ескі қазақ жазба тілінің ХV-ХVІІ
ғасырлардағы жай-күйін танытатын жазба нұсқалардың көпшілігі бізге
жетпеген, ал басым бөлігі түрлі объективті, ішінара субъективті жағдайларға
байланысты шетелдік мұражайлар мен кітапханалар қорында жатыр.
Болашағымыздың түп төркіні өткен тарихымызда жатқанын ескерсек, сол
мұралардың заман талабына сай жаңаша бажайлануы – бүгінгі күннің өзекті
мәселесінің бірі. Соңғы жылдары Елбасымыздың тікелей басшылығымен Мәдени
мұра деген бағдарлама қолға алынып, соның нәтижесінде бүгінгі ғылым мен
білімге берері мол біраз жұмыс атқарылып жатыр. Онда көнеден жеткен жазба
жәдігерлер мен бабалар мұрасы ұлттық дүниетаным тұрғысынан жаңаша
зерделеніп, тың деректермен баюда. Әсіресе, қазақ халқының өз алдына ел
болып, ұлттық мемлекеттің іргетасы қаланып жатқан тұста дүниеге келген
жазба жәдігерлерді тілдік тұрғыдан зерттеу, сол арқылы бүгінгі қазақ
тілінің тарихын, даму ерекшелігін өз деңгейінде қарастыра білу кезек
күттірмейтін мәселе.
Қазақ хандығы өз алдына шаңырақ көтеріп, қазақ мемлекеттігін
жариялағанымен, олардың өмір-тіршілігі көбінесе тарихи-саяси тартыс, күрес
үстінде болды. Қазақ жұрты талай шабуылға ұшырап, қоныс аударып, әсіресе,
отырықшы халық пен отырықшы елдің мекен-жайы болған қалалардың өзі жиі-жиі,
бір қолдан екінші қолға өтіп отырғаны тарихтан мәлім. Бұл жағдай қазақ
халқының тарихи жазба мұраларын толығымен сақтауға, келешек ұрпаққа жеткізу
мүмкіндігіне, сөз жоқ, кері әсерін тигізді.
Түркі тайпаларының, оның ішінде қазақ халқының құрамына енген
тайпалардың тілдік ерекшеліктері V-VІІІ ғасырлардағы Орхон-Енисей, одан
кейінгі көне түркі, ұйғыр, араб жазулы және т.б. жазба ескерткіштерде
сақталған. Көптеген түркі тілдес халықтарға ортақ болған шағатай тілінде
орындалған деп танылып жүрген жазба ескеркіштерге қазақ халқы да ортақ.
Қазақ ру-тайпалары дербес мемлекет құрып, өмір сүре бастаған ХV-ХVІ
ғасырларда жазба дүниелердің қажеттілігі туды. Ол қажеттілік, біріншіден,
қазақтың хан-сұлтандарының өзге елдермен қарым-қатынас жасау саласында бой
көрсетсе, екіншіден, сол кезеңде жеке адамдардың немесе әулеттердің кейінгі
ұрпақтарына ата-бабаларын танытатын шежірелер жазу және жазба түрде
өсиетнама қалдыру сияқты дәстүрлерімен байланысты туындады. Шежірелердің
құрылысы, баяндау стилі, көлемі, орындалу мақсаты жағынан әр түрлі болып
келген. Атап айтқанда, олардың ата-бабалардың аттарын хронологиялық
тәртіппен түзген сызба тәріздес қысқа түрлері де, тарихи шығарма түрінде
келетін күрделі түрлері де болған. Алдыңғы топтағы түпнұсқалары
сақталмаған, ал тарихи жылнама түрінде жазылған жазба ескерткіштердің бізге
жеткені өте аз. Тіліміздің тарихын зерттеу саласында қазақ тіл білімінде
көптеген еңбектер жазылып, қазақ тілінің қалыптасу кезеңдерін дәуірлеу
мәселесі өз шешімін тапса да, бүкіл кезеңдері түбегейлі зерттелді деп
айтуға болмайды. Қазақ жазба тілінің бастауының негізі Қазақ хандығының
құрылу кезеңімен қарастырылуы заңды. Өйткені сол кезеңде жазылған
ескерткіштер тіліндегі грамматикалық ерекшеліктер, оның ішінде лексика-
семантикалық, сөзжасамдық ерекшеліктерін анықтау арқылы шағатай тілі,
ескі қыпшақ тілі, ескі қазақ тілі ұғымдарының ара-жігін ажырату күн
тәртібінде қойылған мәселе болуы тиіс.
Қазақ тілінің орта ғасырдың соңғы ширегіндегі жай-күйіне, тілдік
ерекшеліктеріне тілші-ғалымдар, мәдениет қайраткерлері үнемі назар салып,
түрлі жанрларда орындалған ізденіс жұмыстарына арқау етіп келеді. Осы
бағытта зерттеулер жүргізіп, зерттеу нысандарына қатысты келелі пікірлері
мен тұжырымдарын ұсынған Ш.Ш.Уәлихановтың, А.Байтұрсынұлының, С.Исаевтың,
М.Тынышпаевтың, Қ.Жұбановтың, Ә.Х.Марғұланның, А.Есенқұловтың,
Н.Т.Сауранбаевтың, Ә.М.Ибатовтың, А.Ысқақовтың, Ә.Т.Қайдардың, М.Оразовтың,
Б.Сағындықұлының, С.Аманжоловтың, Р.Сыздықованың, Ғ.Қалиевтің,
Ә.Құрышжанұлының, Б.Әбілқасымовтың, М.Маженованың, Ә.Керімұлының,
Т.Жанұзақтың, Е.Жанпейісовтың, М.Малбақовтың, Н.Оралбаеваның,
А.Хасенованың, С.Боранбаевтың, Ә.Төлеуовтың, М.Жүнісованың,
К.Құрманалиевтің, Ш.Жалмахановтың, К.Шаяхметовтың, М.Сабырдың,
М.Жаңабекованың, Ұ.Қайырбекованың, Г.Боранбаеваның, Ә.Ташауовтың,
Г.Әзімжанованың, Е.Мергенбаевтың, Ж.Тектіғұлдың, Ж.Отарбекованың,
С.Дүйсеннің, Р.Әбенованың, Е.Есбосыновтың арнайы орындалған еңбектерінде,
сондай-ақ осы мәселеге қызығушы мамандардың түрлі басылымдар арқылы
білдірген пікірлерінде мәселенің өткір де өзекті тұстары туралы келелі
пікірлер ұсынылып жүр. Оларды бір арнаға, бір аяға топтастыру, жүйелеу
арқылы мүмкіндігінше мәселенің нақты шешімін табудың қажеттілігі күнбе-күн
артып келеді. Осындай қажеттіліктің шешімін іздестірудің бір жолы – ХV-ХVІІ
ғасырлар арасында орындалған, тілдік материалдары ескі қыпшақ және ескі
қазақ тілдеріне өте жақын болып келетін жазба ескерткіштерді өзара
салғастыра, салыстыра отырып зерттеу. ХІV ғасырдың соңы мен ХV ғасырдың
басында жазылған Өтеміс қажының Шыңғыснамасы да ескі қазақ тілі тарихы
үшін өте маңызды еңбек болып табылады. Бұл жазба ескерткіш мәтіндерін алғаш
рет қазақстандық шығыстанушы-ғалым В.П.Юдин тарихи тұрғыдан зерттеп,
транскрипциясын жасады. Тағы бір ескерткіш – Санкт-Петербург мемлекеттік
университетінің ғылыми кітапханасында сақталған, ХVІ ғасырда жазылған Әділ
сұлтан эпикалық жыры. Бұл жазба ескерткішті тарихи тұрғыдан зерттеп,
қолжазба факсимилесін және транскрипциясын жасаған – тарихшы-ғалым
А.И.Исин. Біз осы ғалымдар транскрипциялаған мәтіндерді негізге ала отырып,
оларды сөзжасам тұрғысынан өзара салыстыра отырып қарастырдық. Соңғы
аталған жазба ескерткіш бұрын-соңды тілдік тұрғыдан зерттелмеген. Қадырғали
Жалайыридің ХVІ ғасырда жазылған Жамиғат-Тауарих (Жылнамалар жинағы) атты
еңбегі де осы қатарға жатады. Оның ортағасырлық қазақ тарихы мен ескі қазақ
тілін зерттеуде алатын орны ерекше. Сондықтан бұл ескерткіш – ескі қазақ
тілі, әдебиеті, қазақ мәдениеті және тарихына байланысты арнайы
зерттелініп, үнемі назарға ілігіп келеді. Бұл ескеркішті арнайы зерттеген
ғалымдар Р.Сыздықова және М.Қойгелдиев Қадырғали би Қосымұлы және оның
Жылнамалар жинағы атты кітабында бұл еңбектің толық нұсқасының қолға
тимегенін, сондықтан зерттеудің Ленинград университеті ғылыми
кітапханасының Шығыс бөлімінде сақтаулы тізімі мен Қазан университеті
ғылыми кітапханасының Шығыс бөліміндегі тізімі негізінде жасалғанын атап
көрсетеді. ХVІІ ғасырда жазылған Әбілғазы Бахадүр ханның Шежіре-и Түрки
шежіресі өз тұсындағы шағатай тілінен өзгешелеу тілде, өз сөзімен айтсақ,
түркі халықтарына ортақ нағыз түрік тілінде жазылғанын көреміз. Бұл
шығарма түркі ғылым әлеміне екі ғасырдан астам уақыт белгілі болса да, ол
туралы жазылған мақалалар, кейбір зерттеулер жарияланса да, қазақ
оқырмандарына тек ХХ ғасырдың екінші жартысында ғана кеңірек мәлім бола
бастады. Қазақ ғалымдарының арасынан Түркі Шежіресінің тілін жіті
зерттеген – профессор Б.Әбілқасымов. Ғалым ескерткіш материалдарына жасаған
талдауларында Түркі Шежіресінің тілін қыпшақ тобына, оның ішінде қазақ
тіліне жақын деп тануға толық негіз бар екендігін нақты фактілер жиынтығы
арқылы айқындап көрсеткен. Қазақ тілінің тарихының әрбір кезеңінде зерттей
түсуді қажет ететін тұстар қөп-ақ. Соның бірі – ескі қазақ жазба
ескерткіштерінің тілі, сол себепті де аталмыш зерттеу құнды саналады.
Зерттеудің өзектілігі. Осы кезге дейін ескі қазақ тілінің мәселелері
арнайы зертттеу обьектісіне айналған емес. Сондықтан да ескі қазақ жазба
тілі үлгілері бір жақты қарастырылып, шағатайша деген жалпылама атаумен
өзге халықтардың мұрасына айналып жатыр. Соның салдарынан ортағасырлық
әдеби, тарихи қолжазбаларымыздың тілдік ерекшеліктері қыпшақ тілі тобына,
оның ішінде қазіргі қазақ тілінің сөзжасам үлгілеріне жақын тұрғанына
қарамастан, қазақта ауыз әдебиетінен басқа жазба әдебиеті болмаған деген
біржақты көзқараспен Алтын Орда тұсында туған шығарма болса татарға,
кейінгі дәуірдегі шығармалар өзбектің еншісіне беріліп келді.
Әділ сұлтан эпикалық жыры, Өтеміс қажының Шыңғыснама, Қадырғали
Жалайыридің Жамиғат-Тауарих және Әбілғазы Бахадүр ханның Түркі Шежіресі
атты жазба ескерткіштеріндегі тарихи мәтіндер сол кезеңдегі, яғни ХV-ХVІІ
ғасырлардағы ескі қазақ жазба тілінің болмысынан, тілдік құрылысынан
жалпылама және нақты мәліметтер береді. Бұл шығармалардан ескі қазақ жазба
тілінің ғасырлар бойы қолданылып келген заңдылықтары, оның ішінде сөзжасам
жүйесі айтарлықтай өзгеріске ұшырамай, қазіргі уақытқа дейін жеткендігі
аңғарылады. Ескі қазақ тілі мен қазіргі қазақ тілінің сабақтастығын,
әсіресе кейінгі ортағасырдың соңғы ширегіндегі жай-күйін, қалыптасуы мен
даму жолдарын анықтаудың басты бір әдісі – көне мұрағаттарды терең
талқылап, ғылыми зердеден өткізу. Сол арқылы қазақ мемлекеттігінің, қазақ
ұлтының алғашқы қалыптасу кезеңіндегі тіліміздің статикалық және
динамикалық даму үрдісін анықтау – өз мәдениетіміз бен тарихымызды, рухани
құндылықтар мен нақты мұраларымызды тану мен танытуға байланысты қазіргі
заман талабынан туындап отырған, зәрулігі, өзектілігі жоғары деңгейлі
мәселе болып саналады. Осы тұрғыдан зерттеудің өзектілігі дау тудырмайды.
Зерттеудің нысаны. ХV-ХVІІ ғасырларда жазылған ескі қазақ жазба
ескерткіштеріндегі сөздердің тұлғалық ерекшеліктерін, олардың лексикалық
мағыналарын және сөздердің жасалуы мен қолданымын талдау, аталған жазба
ескерткіштердің тілдік ортақ заңдылықтарын анықтау үшін Әділ сұлтан
эпикалық жыры, Өтеміс қажының Шыңғыснама, Қадырғали Жалайыридің Жамиғат-
Тауарих және Әбілғазы Бахадүр ханның Түркі Шежіресі атты жазба
ескерткіштерінде берілген тілдік материалдар негізгі нысан ретінде алынды.
Олар иіні мен ретіне орай өзгедей материалдармен де салыстырыла
қарастырылады. Бұл талдауларды жасауда жазба ескерткіштердің бұрынғы
транскрипциялары (Шыңғыснаманың В.П.Юдин дайындаған транскрипциясы, Әділ
сұлтан эпикалық жырының А.И.Исин жасаған транскрипциясы), сондай-ақ,
Р.Сыздықова мен М.Қойгелдиевтің Қадырғали би Қосымұлы және оның Жылнамалар
жинағы атты еңбегі және Түркі Шежіресінің Б.Әбілқасымов зерттеулеріндегі
нұсқасының мәтіндері сарапқа салынды. Жазба ескерткіштердегі грамматикалық
категориялардың қолданымын және лексикалық тұлғалардың өзара тарихи
мағыналық байланысын ашып көрсету үшін мәтіндердегі анықтамалық және
иллюстрациялық материалдар пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің негізгі мақсаты –
ХV-ХVІІ ғасырлардағы ескі қазақ тілі жазба үлгілеріндегі лексика-
семантикалық және сөзжасамдық жүйе ерекшеліктерін анықтай отырып, олардың
ескі қазақ жазба тіліне тән екендігін дәлелдеу, сондай-ақ, ескі қазақ жазба
тілінің аталған үлгілеріндегі тілдік заңдылықтардың қазіргі қазақ тілімен
дәстүрлі сабақтастығын көрсету.
Осыған байланысты зерттеу жұмысында төмендегі міндеттерді шешу
көзделді:
- жазба ескерткіштерде берілген тілдік материалдар арқылы ескі қазақ
жазба тілін дәуірлеу мәселесінің шешімін табу;
- ескі қазақ жазба тілі ұғымы туралы ғылыми пікірлерге талдау жасау;
- аталған жазба ескерткіштердегі негізгі лексика-семантикалық топтардың
құрамы мен құрылымын талдау;
- жазба ескерткіштердегі кірме лексиканың құрамы мен семантикалық
құрылымын айқындау;
- жазба ескерткіштердің сөзжасамдық жүйесін зерттей отырып, оларға тән
негізгі ерекшеліктерді анықтау;
- жазба ескерткіштердегі сөзжасам жұрнақтарының қазіргі қазақ тіліндегі
жұрнақтармен сәйкестігі мен сабақтастығын айқындау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Жұмыстың басты ғылыми жаңалықтары ретінде
мыналарды атауға болады:
- жазба ескерткіштер материалдарын бір аяға жинақтап қарастыру арқылы
тақырыптың өзектілігі айқындалып, ескі қазақ жазба тілін зерттеу проблемасы
күн тәртібіне қойылды;
- ескі қазақ тілінің аталған жазба үлгілеріндегі сөзжасам ерекшеліктері
салғастырмалы, салыстырмалы тұрғыда айқындалды;
- ескі қазақ тілінің жазба үлгілеріндегі сөздік қорының лексика-
семантикалық топтары, өзара ерекшеліктері анықталды;
- ескі қазақ жазба тілінің қалыптасу, даму барысына сөзжасам процесінің
тигізген әсері нақтыланды;
- ескі қазақ тілінің жазба үлгілеріндегі сөзжасамның синтетикалық және
аналитикалық деңгейлері арасындағы жұмсалым ерекшеліктері қарастырылды.
- ескі қазақ жазба тіліндегі сөзжасамдық үлгі мен қазіргі қазақ тілі
сөзжасам үлгісінің сәйкестігі нақты дәйектелді.
Зерттеудің әдістері. Ескі қазақ тілінің жазба үлгілеріндегі тілдік
материалдарды зерттеу барысында салыстырмалы-тарихи тәсіл, салғастыру,
баяндау әдістері қолданылды.
Зерттеу нәтижелерінің теориялық маңызы. Зерттеу жұмысының теориялық
және методологиялық негіздері қазақ филологиясының және түркологияның соңғы
жетістіктеріне негізделді. Ескі қазақ жазба тілінің лексика-семантикалық
және сөзжасамдық ерекшеліктерін анықтау барысында мүмкіндігінше қазіргі
заман талаптары ескерілді. Осы уақытқа дейін ғылымға нақты түрде белгісіз
болып келген кейбір жазба ескерткіштер мәтіндері мазмұнының құрылымдық
жүйесі, онда қаралған мәселелердің өзара ішкі байланыстары, тілдік
ерекшеліктері анықталды.
Зерттеу барысында анықталған ескі қазақ жазба тіліндегі сөзжасамдық
модельдер мен қазіргі қазақ тіліндегі сөзжасамдық модельдер базасының
ортақтығы, ескі қазақ жазба үлгілеріндегі сөзжасам жүйесінің қолданым мен
жұмсалымдағы кейбір ареалдық-тілдік ерекшеліктеріне қатысты зерттеу
нәтижелері мен тұжырымдары қазақ тілі тарихы, ескерткіштер тілі, тарихи
сөзжасам салаларының нақты деректік және теориялық әдістанымдық тұрғыдан
толығып дәйектелуіне өзіндік деңгейінде үлес қоса алады. Сонымен бірге
зерттеу жұмысы ескі қазақ жазба тілі ұғымын нақты ғылыми-зерттеу нысаны
ретінде өз алдына арнайы қарастырудың қажеттілігін дәйектеп, келешекте осы
тақырыптағы ауқымды ізденіс жұмыстарының атқарылуы тиіс бағыттарын
белгілеуге де септігін тигізеді.
Зерттеу нәтижелерінің практикалық мәні. Зерттеу жұмысын жүргізу
барысында алынған нәтижелерді ескі қазақ жазба тілінің сөзжасам
ерекшеліктеріне арналған оқулықтар мен оқу құралдарын жазу мен түрлі
сөздіктер түзу барысында, жоғары және арнайы орта оқу орындарында
жүргізілетін Түркология, Қазақ тілінің тарихы, Қазіргі қазақ тілі,
Тарихи морфология, Жалпы тіл білімі пәндерін оқыту барысында, Ескі
қазақ жазба тілі пәніне қатысты семинар сабақтары немесе арнайы курс
жүргізуде пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- ХV-ХVІІ ғасырлардағы ескі қазақ тілінің жазба үлгілеріндегі сөзжасам
жүйесі мен қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі арасындағы дәстүрлі
сабақтастықтың тарихи-тілдік негізі бар;
- ескі қазақ жазба тілі Орта Азиялық түркі және ортағасырлық қыпшақ
жазба тілі дәстүрі негізінде қалыптасқан;
- Әділ сұлтан эпикалық жыры, Өтеміс қажының Шыңғыснамасы,
Қадырғали Жалайыридің Жамиғат-Тауарих атты еңбегі, Әбілғазы Бахадүр
ханның Түркі Шежіресі – ескі қазақ жазба тілінің ескерткіштері болып
табылады;
- ескі қазақ жазба тілінің сөзжасам жүйесінде байырғы түркі және ескі
қыпшақ тілінің әсері басым;
- ескі қазақ жазба тілінің үлгілерінде ішінара ареалдық-стильдік
ерекшеліктер орын алған.
Зерттеу жұмысының мақұлдануы мен жарияланымы. Зерттеу жұмысының
нәтижелері және негізгі мәселелері бойынша Көне түркі жазба ескерткіштері:
жазу мәдениетінің бастаулары, тілдің даму құбылыстары атты халықаралық
конференцияда (Астана, 2005); 2002 және 2004 жылдары Түркістан қаласында
өткізілген Халықаралық Түркологиялық конгресте; ҚР БжҒМ А.Байтұрсынұлы
атындағы Тіл білімі институтында өткен Академик Ш.Ш.Сарыбаев және қазақ
тіл білімі мәселелері атты ғылыми-теориялық конференцияда баяндамалар
жасалынып, арнаулы секцияларында талқылаулардан өткізілді, А.Байтұрсынұлы
атындағы Тіл білімі институты жанындағы Лингвистикалық жұма атты
семинарда (2006, мамыр) хабарлама жасалды. Республикалық басылымдарда
жұмыстың өзекті мәселелері бойынша 11 мақала, 1 оқу құралы жарияланды.
Диссертацияның құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, негізгі үш
тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ХV-ХVІІ ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ЕСКІ ҚАЗАҚ ЖАЗБА ТІЛІН ЗЕРТТЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Ескі қазақ жазба тілі ұғымы туралы
1.1.1 Ескі қазақ әдеби тілі туралы
Қазақ әдеби тілінің бастау алған кезеңдерін жүйелеу қазақтың төл
әдебиетінің алғашқы нұсқаларын айқындаумен тығыз байланысты. Ғалым
Р.Сыздықова ХV-ХVІІІ ғасырлардағы ақын-жыраулардың тілін арнайы талдай
келе, ...олардың шығармаларын қазіргі әдеби тілдің алғашқы үлгілері, –
деп таниды. Сөйтіп, бұл кезеңде қызмет еткен тілді жазба дәуірге дейінгі
ауыз әдеби тілі деп атайды. Алайда кейбір зерттеушілер жазба дәуірге дейін
қолданылған тілді әдеби тіл деп есептемейді. Олар белгілі бір тілді әдеби
тіл деп тану үшін жазудың болуы шарт екенін, яғни хатқа түскен нұсқалары
жоқ немесе өте аз болған жерде әдеби тіл де жоқ дегенді кесіп айтады.
Зерттеушілердің көпшілігі әдеби тіл ұғымы тарихи жағынан құбылмалы деп
таниды. Ол жөніндегі бір ғана таным-анықтама барлық тілдердің әдеби түрінің
даму барысындағы күллі дәуіріне бірдей сай келуі шарт емес. Сондықтан
кейбір халықтардың жазу дәстүрі тумаған немесе дамымаған, я болмаса бір
кезеңдерде жазуы болып, кейін әр түрлі себептерден дамымай қалған
дәуірлерінде де әдеби тілі болуы мүмкін деген пікірлер де айтылып жүр
[1, 17]. Қазақ халқының ру-тайпалық кезеңдерінен бастап, оның жеке халық
болып құралған дәуіріндегі және ұлттық дамуы кезіндегі тілінің жалпы
тарихын зерттеу де, оның әдеби түрінің даму барысын танып-білу 30-40
жылдардан бастап қолға алына бастағаны белгілі. Қазақ тіл тарихының жеке
проблемалары белгілі бір кезеңдердегі жағдайы және жазба әдебиеттің тілді
дамытудағы қызметі мен орны тәрізді мәселелер ғылыми ізденістердің, нақты
талдаулардың негізгі объектісі болып келеді. Қазақ тілінің соңғы екі-үш
ғасыр барысындағы статикасы мен динамикасын және грамматикалық
ерекшеліктерін танып-білуде Н.Сауранбаев, І.Кеңесбаев, С.Аманжолов,
Х.Жұмалиев, А.Ысқақов, Т.Қордабаев, Қ.Өмірәлиев, М.Балақаев, Р.Сыздықова,
С.Исаев, Ш.Сарыбаев, М.Томанов, Е.Жұбанов, Ғ.Қалиев, Б.Әбілқасымов,
С.Хасанова, Ә.Ибатов, Б.Сағындықұлы, Ә.Т.Қайдар, Ә.Құрышжанұлы, М.Малбақов,
Ә.Керімұлы, А.Есенқұлов, Н.Оралбаева, А.Аманжолов, А.Хасенова,
Е.Жанпейісов, С.Боранбаев, Ә.Төлеуов, Т.Жанұзақ, М.Оразов, М.Жүнісова,
К.Құрманалиев, Ш.Жалмаханов, К.Шаяхметов, М.Жаңабекова, Ұ.Қайырбекова,
М.Маженова, Ғ.Қалиев, Г.Боранбаева, Ә.Ташауов, Г.Әзімжанова, Е.Мергенбаев,
Ш.Сабыр, Ж.Отарбекова, Р.Әбенова, Ж.Тектіғұл, С.Дүйсен, Е.Есбосыновтың
еңбектері елеулі үлес қосып отыр.
Ғалым Р.Сыздықованың пікірінше, әдеби тілдің нормалық қасиеті тек жазу-
сызу арқылы ғана қалыптаспай, ауызша сөз қолданыс арқылы да жетіле түседі.
Ауызша әдеби тілі мен ауызекі сөйлеу тілі ұқсас құбылыс болғанымен,
бұлардың атқаратын қызметі, тілдік амал-тәсілдерінің жұмсалу жағынан бір-
бірінен айырмашылықтары және ұқсастықтары бар. Ауыз әдеби тілі мәдени-
рухани дүниелерді жасаудың, қоғамдық іс-қимылды ұйымдастырудың құралы,
жалпыға ортақ мәнділігі, тілдік амал-тәсілдердің талғап жұмсалатындығынан
т.б. қасиеттері арқылы сөйлеу тілінен тұрады. Сондай-ақ әдеби тілдің
ауызша түрінің де өз ішінде стильдік тармақтарға бөлінетіндігі байқалады.
ХV-ХVІІІ ғасырлардағы ауыз әдеби тілінің көркем әдебиет стилі тәрізді
тармақтары болған. Өйткені әдеби тілдің әр кезеңге лайық ерекшелігі болады.
Мәселен, ұлттық және ұлттық емес дәуірде әдеби тіл адамдардың тарихи
қалыптасқан әлеуметтік ұжымдары қызметінің негізгі салаларындағы қарым-
қатынас қажетін өтейді. Қазақ әдеби тілінің қалыптасу тарихына қазақ
халқының халық болып, жеке мемлекет құру кезінен, ХV-ХVІІ ғасырлардағы
қазақ халқының мәдени-рухани өмірінде жаңа құрала бастаған халықтық
сөйлеу тілі мен қазақ халқын құраған ру-тайпалардың әріден келе жатқан
ауызша дамыған және қоғамдық үрдіс негізінде әдеби және жазба тіл қызмет
етті [2, 108]. Ауызша әдеби тілдің арнасы мен үлгілері жазба тілге
қарағанда, әлдеқайда кең болып келеді. ХV ғасырға дейінгі дәуірде ауызша
поэзия негізінде, жырлардың көп үлгілері өлең жолдарымен қайта айту
негізінде жаңа шығармашылық туынды ретінде жасалды. Бұл жыр-толғаулар
ноғай, қазақ, қарақалпақ, башқұрт және татар сияқты халықтардың ортақ
мұрасы, керісінше, бұл халықтардың кейін туған жырларына ықпал етті.
Бұл екі үлгінің айырмашылығы жасалу, таралу және сақталу әдісінде
болды. Қазақ қауымында қолданылған жазба тіл көптеген зерттеулерде ескі
қазақ тілі деп аталады. Ғалым Р.Сыздықова өз оқулығында Орта ғасырлардағы
түркі әдеби тілдерінің қазақ халқын құраған ру-тайпаларға да қатысты
екенін, кейінгі ғасырларда ұлыс атымен шағатай тілі деп аталған
ортаазиялық түркі тілін қазақ қауымы да өз қажетіне жұмсай білгенін тілші-
ғалымдардың көпшілігі жалпы түрде айтып өткен болатын. Жалпы шағатай тілі
терминіне байланысты тіл білімінде нақты бір тұрақты пікір жоқ және
шағатай тілі термині көне өзбек тілінің синонимі ретінде айтылатынын
ескерсек, ХV-ХVІІ ғасырлардағы жазбалардың тілін шағатайша жазылған деп
кесіп айту дұрыс болмайды. Себебі жазбаларда түркі халықтарына (қазақ,
ұйғыр, әзірбайжан, татар, өзбек және т.б.) жаппай түсінікті болу мақсатында
қолданылған ортаазиялық түрки әдеби тіліне тән орфографиялық белгілер,
морфологиялық формалар сақталғанымен де қазақ тілінің элементтері жүйелі
түрде қолданылғанын жоққа шығаруға болмайды. Бұл жазба тіл іс қағаздары мен
эпистольярлық жанрға, тарихи шығармалардың бір үлгілері болып табылатын
шежірелер жазуға, мұсылманша діни әдебиетке қызмет етті, – дей келе, бұл
тілді кезінде қазақ топырағында кітаби тіл деп, сол тілде жырлаған
ақындар кітаби ақындар деп аталғанын, қазақ мәдениетіне қызмет еткен
кітаби тіл таза шағатай тілі емес, сол тілдің және татар жазба әдеби тілі
мен қазақ тілдерінің элементтерін араластырып пайдаланған қоспа дүние болды
деген пікірлерді атап өткен [1, 16].
Ескі қазақ тілі – орта ғасырда (ХV-ХVІ ғғ.) қолданылған қазақ халқының
тілі. Бұл кезде белгілі бір қыпшақ тайпалары мен түркі рулары Алтын Орда
мемлекетінен бөлініп шығып, қазақ деген этникалық атқа ие ретінде, өз
алдына этнос болып қалыптасқан. ХV ғасырдан бастап осы қалыптасқан халық
көршілері арасында да, сол заман оқиғаларын көрсететін жазба деректерде де
қазақ атымен белгілі болады. Қазақ этнонимінің туу тарихы ұзақ уақыт бойы
зерттеушілердің қызу айтыс-тартысының тақырыбына айналып келеді. Ол
халықтың өзінің шыққан тегі туралы туғызған көптеген аңыз-әңгімелерінде сөз
болады. Деректерге қарағанда, бұл термин әуелгі кезде әлеуметтік мәнінде
қолданылып, өз мемлекетінен, тайпасы мен руынан оқшауланып шығып, шытырман
оқиғалар іздеуге мәжбүр болған адам (В.В.Бартольд) мағынасында
қолданылады. Тарих-и Рашиди мен өзге деректерде қазақ атауы Жәнібек пен
Керей бастап Жетісуға көшіп кететін топты білдіру үшін бастапқы кезде
өзбек-қазақ, сосын қазақ түрінде пайдаланылады. Қазақ хандығы алғашқы
уақыттары Батыс Жетісу жерін, Шу мен Талас алқаптарын иеленді. Ол Орталық
және Оңтүстік Қазақстаннан қоныс аударған қазақ ру-тайпалары сияқты
жергілікті тұрғындарды да біріктірді. Моғолстанның билеушісі Есенбұғаның
мұнда жылжыған қазақтарды тоқтатуға нақтылы күші болмады. Әбілқайырдың,
Темір әулетінің территориялық талаптарына, қалмақтардың шапқыншылығынан
Моғолстан шекараларының қауіпсіздігін солардың көмегімен сақтап қалуға
үміттеніп, ол қазақ қолбасшыларымен одақтасты. 1462 жылы Есенбұға қайтыс
болғаннан кейін Моғолстанда іс жүзіндегі толық бас аламандық, өкіметсіздік
орын алды. Мұндай жағдайда Жетісу жерінде қазақ халқының өмірге келіп,
нығаюы әбден заңды құбылыс болған еді. Мұхаммед Хайдар Дулати Қазақ
хандығының құрылған уақытын хижраның 870 жылына (1465-1466 жж.) жатқызады.
Ескі қазақ тілі өз дамуында үш дәуірді басынан кешірді: а) қалыптасу
(ХІV-ХVІІ ғғ.); ә) даму мен жетілу дәуірі (ХVІІ-ХІХ ғғ.); б) жаңа дәуір,
яғни оның одан әрі де өркендеген уақыты (ХІХ ғ.). Ескі қазақ тілі өзінің
бастау кезін ортағасырдың орта кезеңінен (ІХ-ХІІІ ғғ.) алады. Ол кездегі
халықтар түрктүрік, түркі сияқты жалпы атаумен аталып, сол дәуірдегі
жазылып қалынған ескі түркі жазба ескерткіштері деген атпен белгілі
болған. Алғашқы орта ғасырдан (V-VІІІ ғғ.) қалған жадыхаттарды көне түркі
ескерткіштері деп есептейді. Әрине, қазіргі қазақ тілі өзінің ескі түрі
арқылы осы айтылған тарихтың қойнауына қарай үңілсек, ескі түркі елдерімен
де тарихи өзектесіп жатады. Оның кейбір ерекшеліктері мен тамырлары Алтай
тілдерімен (олар арқылы Орал тілдерімен де) араласып кетеді, демек, біз өз
тіліміздің пайда болу (жаратылу) табиғаты мен өзгеруінің эволюциялық
жолдарын антикалық дәуірден (прототүркі дәуірінен, б.з.д. ІІІ ғ. – б.з. ІV
ғ.) іздеуіміз керек. Кезі келгенде көне қазақ тілі, тіпті ежелгі қазақ
тілі деп те айта беруге болар, бірақ көне түркі тілдерінің (V-Х ғғ.)
кезінде, әрине, қазақ (қазақ тілі) деген сөз дәл қазіргі мағынасында
айтылмаған (жазылып та қалмаған), ал ескі түркі тілдерінің кезінде (ХІ-ХVІІ
ғғ.) қазақ деген сөз жазылып қалғанмен, оның беретін мағынасы дәл
қазіргідей болмаған, яғни ол этникалық термин емес, бейтарап сөз болған.
Алайда, қазақ тілінің көне (ескі) тіл екендігін теріске шығаруға болмасы
анық. Оның көнелік (ескілік) сипаттары көне (ескі) түркі жазба нұсқаларының
тілінен айқын байқалып отырады. Қазақ халқының ұлт болып қалыптасуына үлкен
үлес қосқан рулар мен тайпалардың, ұлыстар мен халықтардың өз заманында
қолданған тілдері – қазіргі қазақ тілінің қалыптасуы мен дамуының қайнар
көзі. Олар V-ХV ғғ. өмір сүрген бұлғар, қыпшақ, оғыз және қарлұқ сияқты
басты-басты тайпалар одақтарының құрамына еніп, солардың тілінде сөйлеген
[3, 113]. Басты бір фонетикалық заңдылықтар д-з-й (адақ-азақ-айақ), н-ң-й
(қон-қоң-қой) з мен г дыбыстарының й, у болып өзгеруі немесе түсіп қалуы
т.б. осы кезде қалыптасқан (д, з, н, ң, ғ, г дыбыстарын қолданатын тілдер
не көне, не ескі болып есептеледі, осыған орай қазақ тілінде адақтау-
айақтау, суғар-суар, жаз-жай сияқты сөздер кездесе береді). Профессор
С.Аманжоловтың пікірінше, орта ғасыр түріктерінің, соның ішінде қоңырат,
қыпшақ, алшын, дулат, арғын, керей, найман, жалайыр т.б. рулар мен
тайпалардың, олардың одақтық бірлестіктерінің ауызекі сөйлеу тілі мен қатар
жазба тілі де болған, ол ауыз әдеби тілімен қатар өмір сүрген. Сол тілдерде
жазылып қалған (немесе айтылып жүрген) нұсқалар мен ескерткіштер де аз
емес: Едіге, Ер Сайын жырлары (алшындар тілінде), Ер Көкше, Қабанбай
батыр (керейлер тілінде), Мухаббатнаме, Алпамыс (қоңыраттар тілінде),
Орхон-Енисей ескерткіштері (дулаттар тілінде), Кодекс куманикус
(қыпшақтар тілінде), Наһдж-ул Фарадис (кердерілер тілінде) пайда болған.
Әрине, Ескі қыпшақ тілінің ескерткіштері өз алдына. Қазіргі қазақ тілінің
қалыптасу дәуіріне дейін (ХV ғасырға дейін) оның өзіндік белгілерінің бәрі
де сараланып, өзінің табиғи қасиеттерін айқындап, басқа түркі тілдерінен
айырым жүйелерін айшықтап бөліп алған. Олар, сөз жоқ, ғасырлар бойы бір
тілге жинақталып, өзара сіңісіп қалыптасқан. Мысалы қазақ тілінің ж
дыбысымен айтылу ерекшелігі орта ғасырдың орта кезінде пайда болған. Одан
бұрынғы дәуірлерде бұл дыбыстың ешқандай ізі болмаған. Ғалым Р.Сыздықова:
ХV-ХVІІ ғғ. қазақ халқының мәдени өмірінде жаңа құрыла бастаған халықтық
сөйлеу тілі мен қазақ халқын құраған ру-тайпалардың әріден келе жатқан,
поэзия тілінің негізінде ауызша дамыған әдеби тіл қызмет етті, – дейді.
Халық тілінің орайына қарай қалыптасқан іс қағаздары (кеңсе тілі) мен
ғылыми әдебиеттер жазылатын (ғылыми стиль); хат-хабар қағаздарын жазатын
арнаулы тіл (эпистолярлық стиль) т.б. да қоғамдық-әлеуметтік, саяси-
әкімгершілік, мәдени-шаруашылық салаларында қызмет жасайтын жазба тіл
әртүрлі стильдер бойынша жүзеге асу процестерінен көріне бастады. Ол жалпы
түркілік, ортаазиялық жазба тілмен (түркі деп аталатын тілмен) байланысты
болды, оған, бірінші жағынан, Орта Азия халықтары тілдерінің өзара
жақындығы мен халықтардың құрдай араласып жатқандығы себеп болса, екінші
жағынан, сол кездегі тілдік материалдардың кейінірек көбінесе шет өлкелерде
(Қазан, Омбы, Орынбор, Санкт-Петербург, Стамбул, Томск, Тройцк, Уфа т.б.)
басылып отыруы әсер еткен болса керек. Ол кездегі қазақ пен ноғай тілдеріне
ортақ туындылар әрбір ұлттық тілдердің тағдырына өз іздерін қалдырды,
дегенмен, олар біршама қазақыланды. Қазіргі қазақ тіліне қарағанда, ол
дәуірдегі тілдің азды-көпті өзіндік (лексикалық, фонетикалық,
грамматикалық, синтаксистік, стильдік т.б.) ерекшеліктері болды [3, 114].
Мәдени құндылықтар мен рухани байлықтарды осы дәуірге жеткізген жазба
жәдігерлердің бірқатары араб жазулы жазба ескерткіштер болып табылады. ХV-
ХVІІ ғғ. араб жазулы үлгілер өз заманының сұранысы мен қажетін іс жүзінде
өтеп, қоғамға қызмет еткені даусыз. ХХ ғасырдың басында араб жазуын қолдану
немесе өзгерту, ұлттық әліпбидің төл дыбыстарға сәйкес болуы тәрізді аса
маңызды мәселелер зиялы қауым назарынан тыс қалмады. Ұлттық жазуды
жетілдіру, оны қарым-қатынастың сындарлы құралына айналдыру қазақ тіл
білімінде бүгінгі таңда өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Араб тілінің
дыбыстық жүйесі қазақ тілінің дыбыстық жүйесіне ұқсамайды деуге болады.
Дегенмен кейбір дыбыстар қазақ тіліндегі дыбыстармен сәйкес келіп жатса,
еді бір тобы тілімізде мүлде жоқ. Осыған байланысты кейбір дыбыстардың араб
тілі үшін айрықша мәні болғанымен, қазақ тілі үшін оның айтарлықтай мәні
болмайтыны анық.
Түркі халықтарында ХV-ХVІ ғасырлардан бастап, ХІХ ғасырдың екінші
жарысына дейін қолданылған, ғалымдардың орта түрік әдебиет тілі
(Н.Сауранбаев), кітаби тіл (Ғ.Мұсабаев, М.Балақаев), көне қазақ әдеби тілі
(Б.Әбілқасымов), кітаби мұсылманша татарша жаргон (С.Малов), өзбек тілі
(А.Боровков), тілдік дәстүр (С.Исаев), ескі қазақ жазба тілі (Н.Уәлиұлы)
деген терминдік атауына ие болған жазба әдеби тіл – қазақ даласында ісқағаз
официонимдеріне қызмет ету арқылы қалыптасты. Б.Әбілқасымовтың бұл жазба
дәстүрді көне жазба әдеби тілі деп атауы жазба тіл туралы ұғымның
қалыптасуына әсер етті.
1.1.2 Қазақ тілін дәуірлеу мәселесі
Қазақ ру-тайпалары дербес мемлекет құрған кезде, яғни ХV-ХVІ ғасырларда
жазба дүниелердің қажеттілігі туды. Бұл қажеттілік алдымен қазақтың хан-
сұлтандарының өзге елдермен қарым-қатынас жасау саласында бой көрсетті.
Сонан соң жеке адамдардың немесе әулеттердің кейінгі ұрпақтарына ата-
бабаларын танытатын шежірелер тарату дәстүрі болған. Сонымен қатар, атаның
өзінен кейінгілерге ақыл-өсиет сөздерін жазба түрінде қалдыру сияқты
дәстүрлер де болған екен. Сол кездегі шежірелер құрылысы, баяндау стилі
және көлемі жағынан әр түрлі болып келген. Ата-бабалардың аттарын
хронологиялық тәртіппен түзген схема тәріздес қысқа түрлері де тарихи
шығарма түрінде келетін күрделі туындылар да болса керек. Алдыңғы
топтағылардан өз кезінде жазылған түпнұсқалар сақталмаған. Ал тарихи
жылнама түрінде жазылған жазба ескерткіштердің бізге жеткені өте аз [3,
194] екендігін жоғарыда атап өткен болатынбыз.
Қазақ әдеби тілінің даму барысын дәуірлерге бөлу мәселесі жайындағы
пікірлер жүйесі біркелкі емес. Өйткені бұл тілдің басталар тұсы мен әрі
қарайғы даму бағыты әртүрлі танылып келгендіктен, оның дәуірлерге
бөлінісінің біркелкі болуы мүмкін де емес. Қазақ тілінің бастау алар кезі
жайлы пікірлер жиынтығы мынадай:
Қазақ тілінің тарихын ертеден, көне түркі дәуірінен, хундар мемлекеті
кезінен бастайды (Ғ.Мұсабаев ІІ ғасырдан, Ә.Марғұлан, Б.Кенжебаев V
ғасырдан т.б).
2) Қазақ тілінің тарихы ХVІІ ғасырлардан басталады (Қ.Жұмалиев,
М.Балақаев т.б.).
3) ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан басталады (Қ.Жұбанов, Н.Сауранбаев,
С.Аманжолов, І.Кеңесбаев). Бұл пікірді ұстанушылар ХІХ ғасырдың ІІ
жартысына дейін де қазақ тілін танытатын үлгілер болды, – дегенді айтады.
4) Қазақ тілі қазан төңкерісінен кейін басталады (Т.Қордабаев).
5) Қазақтың төл тілі ауызша дамыған авторлы поэзия түрінде оның халық
болып құралған кезеңінен, ХV-ХVІ ғасырлардан басталады, ал ескі жазба тілі
ХVІ-ХVІІ ғасырлардан, жаңа ұлттық жазба тілі ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан
басталады (Р.Сыздықова, Ә.Құрышжанов, Б.Әбілқасымов, Қ.Өміралиев,
А.Ысқақов т.б.) [1, 17].
Қазіргі қазақ тілінің ескі қыпшақ тілімен тікелей байланысты екендігін
профессор Ә.Құрышжанов: сөздің иіні келген соң айта кетейік, М.Барманқұлов
Существенное влияние на образование казахской народности оказала
Кипчакская конфедерация, – деп көрсетеді. Бұл мәселе туралы ең алғаш
арнайы мақала жазып, нақтылы пікір айтқан академик Н.Т.Сауранбаев еді. Бұл
автор зерттеулерінің ең түйінді жері мынадай: Современный казахский язык
есть развитие древнекыпчакского языка в новых условиях. Монолитный язык
казахов сложился и существовал до Х в., когда народ, говоривший на
кипчакском языке, стал называться казахами дей келе, Н.М.Карамзин
Казахия деген елдің атауын Х ғасырдан бастап белгілі болған еді деп
көрсетеді, өйткені ол сөз Византия императоры Константин VІІ
Багрянородныйдың (905-959 ж.) еңбектерінде жазылып қалған екен.
Н.Т.Сауранбаевтың до Х в., – деп отырғаны осындай бір мағлұматтарға келіп
саятын болса керек [4, 22], өйткені Византия императорының Х ғасырдан кейін
жазуы мүмкін еместігіне баса назар аударды.
Осындай бастау кездеріне сәйкес, қазақ тілінің әрі қарайғы даму
кезеңдері де әр түрлі ұсынылып жүр.
1968 жылы жарық көрген Қазақ әдеби тілінің тарихы (М.Балақаев,
Р.Сыздықова, Е.Жанпейісов) атты оқу құралында да әдеби тіл тарихын
зерттеуші М.Балақаевтың пікірі негізге алынғандықтан, қазақ әдеби тілінің
даму барысы мынадай кезеңдермен байланыстырыла қарастырылады:
1) ХVІІІ-ХІХ ғасырлардағы әдеби тіл;
2) ХІХ ғасырдың І жартысындағы әдеби тіл;
3) ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы әдеби тіл;
4) ХХ ғасыр басындағы әдеби тіл;
5) 1920-1930 жылдардағы әдеби тіл;
6) 1940 жылдан кейінгі әдеби тіл.
Ғалым Р.Сыздықова: Қазақ әдеби тілінің даму кезеңдерін белгілеуде
ұсынылып келген бұл кестелердің көпшілігінен мына бір жайт байқалады, дей
келе, – әдебиеттанушылар мен тіл мамандары да жалпы бір-бірінен бөлек екі
категорияны: жалпы қазақ тілі және қазақтың әдеби тілі дегендерді
араластырып, осы екі категорияны айырмайды. Бұл екі категория дәуірлеуге
келгенде екі түрлі болуға тиісті. Жалпы қазақ тілінің тарихы әріден
басталады және ол осы тілде сөйлейтін халықты құраған ру-тайпалардың
тарихымен, этникалық тұтастық ретінде халық болып топтасу үрдісімен, оның
әрі қарайғы ұлт ретінде ұйымдасуымен байланысады. Осы тұрғыдан келгенде,
жалпы қазақ тілінің дәуірлерін біздің жыл санауымыздан бірнеше ғасыр
бұрынғы кезеңнен бастап біздің жыл санауымыздың ХІV-ХV ғасырларына дейінгі
дәуірі, бұл дәуірде болашақ қазақ халқын құрайтын ру-тайпалардың тілі;
екінші кезең – ХV ғасырдан ХІХ ғасырдың ІІ жартысына дейінгі мерзім, бұл
мерзімде ру-тайпалар этникалық тұтас халық ретінде қалыптасты. Үшінші кезең
– ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан қазіргі кезге дейін, бұл уақытта қазақ халқы
ұлт болып шоғырланды деп тануға болады. Әдеби тіл – халықтық немесе ұлттық
мәдениеттің белгілі бір көрінісі, ол әрбір халықтың өзі жасап отырған
дәуіріндегі қоғамдық-экономикалық, саяси-шаруашылық өмірімен тікелей
байланысты. Сонымен қатар, әдеби тіл өзінің ішкі даму заңы бойынша да
өрістейді. Тіл өзі қызмет етіп отырған ортаның мәдени-әлеуметтік
ерекшеліктерімен, яғни ғылымның, өнердің, әдебиеттің, қоғамдық ойдың, т.б.
даму дәрежесімен қоян-қолтық араласып, астасып жатады. Сол сияқты әдеби тіл
өзін тұтынып жүрген халықтың этногеографиялық ортасына да тәуелді, әсіресе
тәлім-тәрбие беріп, білім тарататын орталықтармен тікелей қарым-қатынаста
болады [1, 20], – деп тұжырымдайды.
Әдеби тіл әрдайым өзгеріп отырады. Ол өзінің қызмет ету барысында
көптеген күрделі жолдардан өтеді. Сондықтан әдеби тілдің даму кезеңдерін
тарихи тұрғыдан алып қарау керек. Ұзақ жылдар бойы ол ақырын өзгереді,
біртіндеп қалыптасып, сыртқы сандық өзгерістерден ішкі, сапалық
өзгерістерге ұшырайды. Осындай ішкі (тілдік, құрылымдық) өзгерістерге
байланысты да әдеби тілдің өзгеру, жетілу немесе даму дәуірлерін бірнеше
кезеңдерге бөліп қарауға болады. Қазақ әдеби тілінің даму тарихын басты-
басты екі дәуірге бөлуге болады:
1) Қазақ халқының ұлттық кезеңге дейінгі тілі;
2) Қазақ халқының ұлт болып қалыптасқан кезеңіндегі тіл.
Алғашқы дәуірдің өзін шартты түрде екі кезеңге бөліп қарауға болады:
а) Қазақ хандығының құрылуы мен қалыптасу дәуірі, ХV-ХVІІІ ғасырдың
бірінші жартысын қамтиды.
б) ХVІІІ ғасырдың ІІ жартысынан ХІХ ғасырдың ІІ жартысына дейінгі
кезең, яғни бұл кезде қазақ жерінде хандық жойылды.
Алғашқы дәуір қазақ халқының дербес хандық құрып, өз алдына мемлекет
құра бастауы ХV ғасырдан басталып, ХІХ ғасырдың ІІ жартысына дейінгі
мерзімді қамтиды. Бұл – қазақтың ауызша және жазба тілдерінің қалыптасуы
мен даму процесінің алғашқы тұсы. Осы кезеңдегі ауызша дамыған әдеби дәстүр
қазақ халқы мен қазақ хандығының іргетасын бекіте түсетін үлкен мәдени-
рухани күш болды.
Екінші дәуір ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан басталады. Бұл – қазақтың
ұлттық жаңа жазба тілінің қалыптасу кезі болды. Сол кезде қалыптасқан
қазақтың ұлттық жазба тілі өзгеріссіз бүгінгі қазақ әдеби тіліне ұласып
отыр.
Академик Р.Сыздықова: Қазақ тілі дамуын дәуірлеудегі ұсынылып келген
пікірлерді көрсете келіп, бұл мәселенің әлі де шешілмеген даулы жайттары
барын айтады. Дау туғызатын мәселенің бірі – қазақтың төл ауызша әдеби
тілінің тарихын не себептен ХV ғасырлардан бастаймыз деген сауал. Бұл кезең
– қазақ хандығын құраған ру-тайпалардың өз алдына дербес халық болып
топтана бастаған, яғни қазақ деген этнонимнің тарих сахнасынан орын ала
бастаған тұсы. Дербес қазақ хандығы құрылған ХV-ХVІ ғасырларда нағыз тума
қазақ әдебиеті ауызша поэзия түрінде қалыптасады. Соған орай оның төл әдеби
тілі де поэзия тілі түрінде жасалды. Сөз жоқ, бұған дейін де қазақ тілінде
сөйлеген ру-тайпалар сан ғасыр бойы өмір сүріп келген және олардың жақсы
дамыған ауызша көркем әдебиет дәстүрі болған, – дейді.
Екінші мәселе – қазақ қауымы халық болып қалыптасқан бойда көркем
әдебиеті мен тілі бірден пайда бола қоюы шындыққа сая ма деген сауал. Әрине
белгілі бір ру-тайпалардың халық болып бірігуі мен ол халықтың рухани-
мәдени дүниесінің, оның ішінде әдебиеті мен тілінің қалыптасуы әрдайым
тұспа-тұс келе бермеуі мүмкін. Бірақ халық болып құралғанға дейінгі көркем
сөз мұрасы мен дәстүрі сол халықтың әдебиетінің едәуір шамада көрініп,
дербестік алуына жағдай жасайтыны және ықтимал. Сірә, қазақ халқын құраған
ноғайлы-қазақ ру-тайпа одақтарының ХV ғасырларға дейінгі көркем сөз өнері
күшті дамып келгендігі қазақ халқының ауызша поэзиясының бірден қазақ
поэзиясы ретінде көрінуіне себеп болған тәрізді деп ойлаймыз [1, 24].
1.2 Ескі қазақ тілінің бастау көздері
Ескі қазақ тілі өзінің бастау көзін ортағасырдың орта кезеңінен (ІХ-
ХІІІ ғғ.) алады. Ол кездегі халықтар түрктүрік, түркі сияқты жалпы атаумен
аталып, сол дәуірдегі жазылған мұралар ескі түркі ескерткіштері деген
атпен белгілі. Алғашқы ортағасырдан (V-VІІІ ғғ.) қалған жадыхаттарды көне
түркі ескерткіштері деп есептейміз. Әрине қазіргі қазақ тілі өзінің
ескі түрі арқылы осы айтылған тарихтың қойнауына қарай үңілсек, ескі
түркі тілдермен де, көне түркі тілдермен де тарихи өзектесіп жатады.
Жоғарыда айтқанымыздай, оның кейбір ерекшеліктері мен тамырлары Алтай
тілдерімен араласып кетеді. Демек, біз өз тіліміздің пайда болу табиғаты
мен өзгеруінің эволюциялық жолдарын антикалық дәуірден іздеуіміз керек.
Бірақ көне түркі тілдерінің (V-Х ғғ.) кезінде, әрине, қазақ деген сөз
дәл қазіргі мағынасында айтылмаған, ал ескі түркі тілдерінің кезінде (ХІ-
ХVІІ ғғ.) қазақ деген сөз жазылып қалғанымен, оның мағынасы дәл
қазіргідей болмаған, яғни этникалық термин емес, бейтарап сөз болған.
Алайда қазақ тілінің көне немесе ескі тіл екендігін теріске шығаруға
болмайды. Өйткені оның ескілік сипаттары ескі түркі жазба ескерткіштерінің
тілінен айқын байқалады. Қазақ халқының ұлт болып қалыптасуына үлкен үлес
қосқан рулар мен тайпалардың, ұлыстар мен халықтардың өз заманында
қолданған тілдері қазіргі қазақ тілінің қалыптасуы мен дамуының қайнар көзі
болып табылады [3, 213].
Қазақ халқының мәдени мұраларының және тілінің тарихы өте көне
замандарға кететіндігін, қазақ халқын құраған ру-тайпалар ежелгі Қытай мен
Рум аралығында өмір сүрген одақтар мен мемлекеттердің құрамында
болғандықтан, көне мәдени мұраларға осы аралықты мекен еткен өзге де ру-
тайпалар сияқты қазақ халқы да ортақ болғандығын Ертедегі әдебиет
нұсқалары атты еңбекті Б.Кенжебаев, М.Жолдасбеков, М.Мағауин,
Х.Сүйіншәлиев, Қ.Сыдиқов сынды ғалымдар жариялап, осы пікірді айтқан
болатын. Бұл ғалымдардың пікірінше, қоғамның ру, ұлыстық дәуірінде туған
тұрмыс-салт жырлары, ертегілер, Алып батыр, Қорқыт жайындағы аңыздар, Оғыз,
Алпамыс туралы жыр-дастандар түркі халықтарының тек біреуіне ғана емес,
көпшілігіне ортақ [1, 27]. Бұл үлгілердің ішінде Оғызнама (ІХ ғ.),
Қорқыт ата кітабы (ІХ ғ.), Құтадғу білік (ХІ ғ.), сияқты хатқа түсіп,
жазба түрде жеткендері де бар. Сонымен қатар, тасқа қашалып, VІ-VІІІ
ғасырлардан қалған Орхон-Енисей жазба ескерткіштері де – түркі халықтарының
көпшілігіне ортақ мұра.
Жағрафиялық таралым өрісіне байланысты ұлыс атымен аталған шағатай тілі
немесе Орта Азиялық түркі тілі – қазақ қоғамының мәдени, тарихи, әлеуметтік
қажетін өтеуде үлкен роль атқарғаны белгілі. Бірақ бұл жазба тіл қазақтың
халық тіліне негізделген төл әдеби тілі емес, түркі халықтарына тән ортақ
тіл болатын. Қазақ қауымында, әсіресе ХV ғасырлардан бастап жазба
дүниелерінің қажеттілігі артты. Келесі ұрпаққа ата-бабаларының өсиеті
ретінде шежіре тарату және жеті атасын білдіру дәстүрі сақталды. Тек
қана шежіре саласында емес, жазу дәстүрі хат-хабар алысуда да орын алған.
ХV ғасырдың ІІ жартысынан бастап қазақ хандарының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ерекшеліктер
(ХV-ХVІІ ғғ.)
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 ХV-ХVІІ ғасырлардағы ескі қазақ жазба тілін зерттеу мәселелері
... ... ... ... ... 10
1.1 Ескі қазақ жазба тілі ұғымы туралы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
10
1.1.1 Ескі қазақ тілі туралы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... . 10
1.1.2 Қазақ тілін дәуірлеу мәселесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 14
1.2 Ескі қазақ тілінің бастау көздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.. 17
1.2.1 Өтеміс қажының Шыңғыснама қолжазбасы – ескі қазақ жазба тілі туын-
дысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
1.2.2 Әділ сұлтан эпикалық жыры – ескі қазақ жазба тілі туындысы
... ... ... ... 25
1.2.3 Қадырғали би Қосымұлының Жамиғат-тауарих атты еңбегінің ескі қа-
зақ жазба тілі тарихындағы орны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 27
1.2.4 Әбілғазы Бахадүр ханның Шежіре-и түрки атты еңбегінің ескі қазақ
жаз-
ба тілі тарихындағы орны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 30
Бірінші тараудың тұжырымдамасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 35
2 Жазба ескерткіштер тіліндегі лексика-семантикалық ерекшеліктер
... ... ... ... .. 37
2.1 ХV-ХVІІ ғасырлардағы ескі қазақ жазба тілі үлгілеріндегі көнетүркілік
лек-
сика қабаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
2.2 ХV-ХVІІ ғасырлардағы жазба ескерткіштер тіліндегі кірме сөздер құрамы
.. 43
2.2.1 Ескі қазақ жазба ескерткіштер тілінде кездесетін араб және парсы
негізді
лексика құрамы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 43
2.2.2 Ескі қазақ жазба ескерткіштер тіліндегі өзге тілдерден енген
сөздердің
қолданымы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
2.3 Ескі қазақ жазба тілі үлгілеріндегі қауымдастық, әкімшілік, туыстық
қаты-
настар және әскери лауазым атауларының берілуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
2.3.1 Қауымдастық, әкімшілік бөлініске және туыстық қатынастарға байланыс-
ты атаулар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 52
2.3.2 Лауазым және әскери атақ-дәрежеге байланысты атаулар
... ... ... ... ... ... ... 55
Екінші тараудың
тұжырымдамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .. 57
3 Ескі қазақ жазба ескерткіштер тіліндегі сөзжасам жүйесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
3.1 Есім сөзжасам жүйесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... . 58
3.1.1 Есім сөздерден есім сөз жасайтын жұрнақтар ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... 59
3.1.2 Етістіктен есім сөз жасайтын жұрнақтар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 67
3.2 Етістік сөзжасам жүйесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... . 74
3.2.1 Есім сөздерден етістік жасайтын жұрнақтар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
3.2.2 Етістіктен етістік жасайтын жұрнақтар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 79
3.3 ХV-ХVІІ ғасырлардағы ескі қазақ жазба тілі үлгілеріндегі аналитикалық
сөз-
жасам жүйесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 83
3.3.1 Бірігу, қосарлану және қайталама тәсілімен жасалған сөздер
... ... ... ... ... ... 83
3.3.2 Жазба үлгілердегі сөз тіркесі түрінде кездесетін қолданыстар
... ... ... ... ... . 86
Үшінші тараудың тұжырымдамасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
104
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 107
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 112
К І Р І С П Е
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақ тілінің қазіргі өркениетіміз бен
мәдениетіміздің және ұлтымыздың қалыптасуында негізгі ұйыстырушы, ұйтқы
болғандығы белгілі. Осымен байланысты қазіргі қазақ тілінің қалыптасу
тарихын, даму жолдарын зерделеу – ұлттық, мемлекеттік мүддеге сәйкес
мәдениетіміздің келешектегі даму бағдарларын анықтауға септігін тигізер
мүдделі қажеттілік. Сондықтан бабаларымыздың өткен тарихтағы асыл мұраларын
танып білу, ескі қазақ тілінің жазба үлгілеріндегі материалдардың қолдағы
барын игеру, жоғын іздестіріп ғылыми айналысқа тартуға байланысты іс-
шаралардың маңызы өте зор. Өкінішке орай, ескі қазақ жазба тілінің ХV-ХVІІ
ғасырлардағы жай-күйін танытатын жазба нұсқалардың көпшілігі бізге
жетпеген, ал басым бөлігі түрлі объективті, ішінара субъективті жағдайларға
байланысты шетелдік мұражайлар мен кітапханалар қорында жатыр.
Болашағымыздың түп төркіні өткен тарихымызда жатқанын ескерсек, сол
мұралардың заман талабына сай жаңаша бажайлануы – бүгінгі күннің өзекті
мәселесінің бірі. Соңғы жылдары Елбасымыздың тікелей басшылығымен Мәдени
мұра деген бағдарлама қолға алынып, соның нәтижесінде бүгінгі ғылым мен
білімге берері мол біраз жұмыс атқарылып жатыр. Онда көнеден жеткен жазба
жәдігерлер мен бабалар мұрасы ұлттық дүниетаным тұрғысынан жаңаша
зерделеніп, тың деректермен баюда. Әсіресе, қазақ халқының өз алдына ел
болып, ұлттық мемлекеттің іргетасы қаланып жатқан тұста дүниеге келген
жазба жәдігерлерді тілдік тұрғыдан зерттеу, сол арқылы бүгінгі қазақ
тілінің тарихын, даму ерекшелігін өз деңгейінде қарастыра білу кезек
күттірмейтін мәселе.
Қазақ хандығы өз алдына шаңырақ көтеріп, қазақ мемлекеттігін
жариялағанымен, олардың өмір-тіршілігі көбінесе тарихи-саяси тартыс, күрес
үстінде болды. Қазақ жұрты талай шабуылға ұшырап, қоныс аударып, әсіресе,
отырықшы халық пен отырықшы елдің мекен-жайы болған қалалардың өзі жиі-жиі,
бір қолдан екінші қолға өтіп отырғаны тарихтан мәлім. Бұл жағдай қазақ
халқының тарихи жазба мұраларын толығымен сақтауға, келешек ұрпаққа жеткізу
мүмкіндігіне, сөз жоқ, кері әсерін тигізді.
Түркі тайпаларының, оның ішінде қазақ халқының құрамына енген
тайпалардың тілдік ерекшеліктері V-VІІІ ғасырлардағы Орхон-Енисей, одан
кейінгі көне түркі, ұйғыр, араб жазулы және т.б. жазба ескерткіштерде
сақталған. Көптеген түркі тілдес халықтарға ортақ болған шағатай тілінде
орындалған деп танылып жүрген жазба ескеркіштерге қазақ халқы да ортақ.
Қазақ ру-тайпалары дербес мемлекет құрып, өмір сүре бастаған ХV-ХVІ
ғасырларда жазба дүниелердің қажеттілігі туды. Ол қажеттілік, біріншіден,
қазақтың хан-сұлтандарының өзге елдермен қарым-қатынас жасау саласында бой
көрсетсе, екіншіден, сол кезеңде жеке адамдардың немесе әулеттердің кейінгі
ұрпақтарына ата-бабаларын танытатын шежірелер жазу және жазба түрде
өсиетнама қалдыру сияқты дәстүрлерімен байланысты туындады. Шежірелердің
құрылысы, баяндау стилі, көлемі, орындалу мақсаты жағынан әр түрлі болып
келген. Атап айтқанда, олардың ата-бабалардың аттарын хронологиялық
тәртіппен түзген сызба тәріздес қысқа түрлері де, тарихи шығарма түрінде
келетін күрделі түрлері де болған. Алдыңғы топтағы түпнұсқалары
сақталмаған, ал тарихи жылнама түрінде жазылған жазба ескерткіштердің бізге
жеткені өте аз. Тіліміздің тарихын зерттеу саласында қазақ тіл білімінде
көптеген еңбектер жазылып, қазақ тілінің қалыптасу кезеңдерін дәуірлеу
мәселесі өз шешімін тапса да, бүкіл кезеңдері түбегейлі зерттелді деп
айтуға болмайды. Қазақ жазба тілінің бастауының негізі Қазақ хандығының
құрылу кезеңімен қарастырылуы заңды. Өйткені сол кезеңде жазылған
ескерткіштер тіліндегі грамматикалық ерекшеліктер, оның ішінде лексика-
семантикалық, сөзжасамдық ерекшеліктерін анықтау арқылы шағатай тілі,
ескі қыпшақ тілі, ескі қазақ тілі ұғымдарының ара-жігін ажырату күн
тәртібінде қойылған мәселе болуы тиіс.
Қазақ тілінің орта ғасырдың соңғы ширегіндегі жай-күйіне, тілдік
ерекшеліктеріне тілші-ғалымдар, мәдениет қайраткерлері үнемі назар салып,
түрлі жанрларда орындалған ізденіс жұмыстарына арқау етіп келеді. Осы
бағытта зерттеулер жүргізіп, зерттеу нысандарына қатысты келелі пікірлері
мен тұжырымдарын ұсынған Ш.Ш.Уәлихановтың, А.Байтұрсынұлының, С.Исаевтың,
М.Тынышпаевтың, Қ.Жұбановтың, Ә.Х.Марғұланның, А.Есенқұловтың,
Н.Т.Сауранбаевтың, Ә.М.Ибатовтың, А.Ысқақовтың, Ә.Т.Қайдардың, М.Оразовтың,
Б.Сағындықұлының, С.Аманжоловтың, Р.Сыздықованың, Ғ.Қалиевтің,
Ә.Құрышжанұлының, Б.Әбілқасымовтың, М.Маженованың, Ә.Керімұлының,
Т.Жанұзақтың, Е.Жанпейісовтың, М.Малбақовтың, Н.Оралбаеваның,
А.Хасенованың, С.Боранбаевтың, Ә.Төлеуовтың, М.Жүнісованың,
К.Құрманалиевтің, Ш.Жалмахановтың, К.Шаяхметовтың, М.Сабырдың,
М.Жаңабекованың, Ұ.Қайырбекованың, Г.Боранбаеваның, Ә.Ташауовтың,
Г.Әзімжанованың, Е.Мергенбаевтың, Ж.Тектіғұлдың, Ж.Отарбекованың,
С.Дүйсеннің, Р.Әбенованың, Е.Есбосыновтың арнайы орындалған еңбектерінде,
сондай-ақ осы мәселеге қызығушы мамандардың түрлі басылымдар арқылы
білдірген пікірлерінде мәселенің өткір де өзекті тұстары туралы келелі
пікірлер ұсынылып жүр. Оларды бір арнаға, бір аяға топтастыру, жүйелеу
арқылы мүмкіндігінше мәселенің нақты шешімін табудың қажеттілігі күнбе-күн
артып келеді. Осындай қажеттіліктің шешімін іздестірудің бір жолы – ХV-ХVІІ
ғасырлар арасында орындалған, тілдік материалдары ескі қыпшақ және ескі
қазақ тілдеріне өте жақын болып келетін жазба ескерткіштерді өзара
салғастыра, салыстыра отырып зерттеу. ХІV ғасырдың соңы мен ХV ғасырдың
басында жазылған Өтеміс қажының Шыңғыснамасы да ескі қазақ тілі тарихы
үшін өте маңызды еңбек болып табылады. Бұл жазба ескерткіш мәтіндерін алғаш
рет қазақстандық шығыстанушы-ғалым В.П.Юдин тарихи тұрғыдан зерттеп,
транскрипциясын жасады. Тағы бір ескерткіш – Санкт-Петербург мемлекеттік
университетінің ғылыми кітапханасында сақталған, ХVІ ғасырда жазылған Әділ
сұлтан эпикалық жыры. Бұл жазба ескерткішті тарихи тұрғыдан зерттеп,
қолжазба факсимилесін және транскрипциясын жасаған – тарихшы-ғалым
А.И.Исин. Біз осы ғалымдар транскрипциялаған мәтіндерді негізге ала отырып,
оларды сөзжасам тұрғысынан өзара салыстыра отырып қарастырдық. Соңғы
аталған жазба ескерткіш бұрын-соңды тілдік тұрғыдан зерттелмеген. Қадырғали
Жалайыридің ХVІ ғасырда жазылған Жамиғат-Тауарих (Жылнамалар жинағы) атты
еңбегі де осы қатарға жатады. Оның ортағасырлық қазақ тарихы мен ескі қазақ
тілін зерттеуде алатын орны ерекше. Сондықтан бұл ескерткіш – ескі қазақ
тілі, әдебиеті, қазақ мәдениеті және тарихына байланысты арнайы
зерттелініп, үнемі назарға ілігіп келеді. Бұл ескеркішті арнайы зерттеген
ғалымдар Р.Сыздықова және М.Қойгелдиев Қадырғали би Қосымұлы және оның
Жылнамалар жинағы атты кітабында бұл еңбектің толық нұсқасының қолға
тимегенін, сондықтан зерттеудің Ленинград университеті ғылыми
кітапханасының Шығыс бөлімінде сақтаулы тізімі мен Қазан университеті
ғылыми кітапханасының Шығыс бөліміндегі тізімі негізінде жасалғанын атап
көрсетеді. ХVІІ ғасырда жазылған Әбілғазы Бахадүр ханның Шежіре-и Түрки
шежіресі өз тұсындағы шағатай тілінен өзгешелеу тілде, өз сөзімен айтсақ,
түркі халықтарына ортақ нағыз түрік тілінде жазылғанын көреміз. Бұл
шығарма түркі ғылым әлеміне екі ғасырдан астам уақыт белгілі болса да, ол
туралы жазылған мақалалар, кейбір зерттеулер жарияланса да, қазақ
оқырмандарына тек ХХ ғасырдың екінші жартысында ғана кеңірек мәлім бола
бастады. Қазақ ғалымдарының арасынан Түркі Шежіресінің тілін жіті
зерттеген – профессор Б.Әбілқасымов. Ғалым ескерткіш материалдарына жасаған
талдауларында Түркі Шежіресінің тілін қыпшақ тобына, оның ішінде қазақ
тіліне жақын деп тануға толық негіз бар екендігін нақты фактілер жиынтығы
арқылы айқындап көрсеткен. Қазақ тілінің тарихының әрбір кезеңінде зерттей
түсуді қажет ететін тұстар қөп-ақ. Соның бірі – ескі қазақ жазба
ескерткіштерінің тілі, сол себепті де аталмыш зерттеу құнды саналады.
Зерттеудің өзектілігі. Осы кезге дейін ескі қазақ тілінің мәселелері
арнайы зертттеу обьектісіне айналған емес. Сондықтан да ескі қазақ жазба
тілі үлгілері бір жақты қарастырылып, шағатайша деген жалпылама атаумен
өзге халықтардың мұрасына айналып жатыр. Соның салдарынан ортағасырлық
әдеби, тарихи қолжазбаларымыздың тілдік ерекшеліктері қыпшақ тілі тобына,
оның ішінде қазіргі қазақ тілінің сөзжасам үлгілеріне жақын тұрғанына
қарамастан, қазақта ауыз әдебиетінен басқа жазба әдебиеті болмаған деген
біржақты көзқараспен Алтын Орда тұсында туған шығарма болса татарға,
кейінгі дәуірдегі шығармалар өзбектің еншісіне беріліп келді.
Әділ сұлтан эпикалық жыры, Өтеміс қажының Шыңғыснама, Қадырғали
Жалайыридің Жамиғат-Тауарих және Әбілғазы Бахадүр ханның Түркі Шежіресі
атты жазба ескерткіштеріндегі тарихи мәтіндер сол кезеңдегі, яғни ХV-ХVІІ
ғасырлардағы ескі қазақ жазба тілінің болмысынан, тілдік құрылысынан
жалпылама және нақты мәліметтер береді. Бұл шығармалардан ескі қазақ жазба
тілінің ғасырлар бойы қолданылып келген заңдылықтары, оның ішінде сөзжасам
жүйесі айтарлықтай өзгеріске ұшырамай, қазіргі уақытқа дейін жеткендігі
аңғарылады. Ескі қазақ тілі мен қазіргі қазақ тілінің сабақтастығын,
әсіресе кейінгі ортағасырдың соңғы ширегіндегі жай-күйін, қалыптасуы мен
даму жолдарын анықтаудың басты бір әдісі – көне мұрағаттарды терең
талқылап, ғылыми зердеден өткізу. Сол арқылы қазақ мемлекеттігінің, қазақ
ұлтының алғашқы қалыптасу кезеңіндегі тіліміздің статикалық және
динамикалық даму үрдісін анықтау – өз мәдениетіміз бен тарихымызды, рухани
құндылықтар мен нақты мұраларымызды тану мен танытуға байланысты қазіргі
заман талабынан туындап отырған, зәрулігі, өзектілігі жоғары деңгейлі
мәселе болып саналады. Осы тұрғыдан зерттеудің өзектілігі дау тудырмайды.
Зерттеудің нысаны. ХV-ХVІІ ғасырларда жазылған ескі қазақ жазба
ескерткіштеріндегі сөздердің тұлғалық ерекшеліктерін, олардың лексикалық
мағыналарын және сөздердің жасалуы мен қолданымын талдау, аталған жазба
ескерткіштердің тілдік ортақ заңдылықтарын анықтау үшін Әділ сұлтан
эпикалық жыры, Өтеміс қажының Шыңғыснама, Қадырғали Жалайыридің Жамиғат-
Тауарих және Әбілғазы Бахадүр ханның Түркі Шежіресі атты жазба
ескерткіштерінде берілген тілдік материалдар негізгі нысан ретінде алынды.
Олар иіні мен ретіне орай өзгедей материалдармен де салыстырыла
қарастырылады. Бұл талдауларды жасауда жазба ескерткіштердің бұрынғы
транскрипциялары (Шыңғыснаманың В.П.Юдин дайындаған транскрипциясы, Әділ
сұлтан эпикалық жырының А.И.Исин жасаған транскрипциясы), сондай-ақ,
Р.Сыздықова мен М.Қойгелдиевтің Қадырғали би Қосымұлы және оның Жылнамалар
жинағы атты еңбегі және Түркі Шежіресінің Б.Әбілқасымов зерттеулеріндегі
нұсқасының мәтіндері сарапқа салынды. Жазба ескерткіштердегі грамматикалық
категориялардың қолданымын және лексикалық тұлғалардың өзара тарихи
мағыналық байланысын ашып көрсету үшін мәтіндердегі анықтамалық және
иллюстрациялық материалдар пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің негізгі мақсаты –
ХV-ХVІІ ғасырлардағы ескі қазақ тілі жазба үлгілеріндегі лексика-
семантикалық және сөзжасамдық жүйе ерекшеліктерін анықтай отырып, олардың
ескі қазақ жазба тіліне тән екендігін дәлелдеу, сондай-ақ, ескі қазақ жазба
тілінің аталған үлгілеріндегі тілдік заңдылықтардың қазіргі қазақ тілімен
дәстүрлі сабақтастығын көрсету.
Осыған байланысты зерттеу жұмысында төмендегі міндеттерді шешу
көзделді:
- жазба ескерткіштерде берілген тілдік материалдар арқылы ескі қазақ
жазба тілін дәуірлеу мәселесінің шешімін табу;
- ескі қазақ жазба тілі ұғымы туралы ғылыми пікірлерге талдау жасау;
- аталған жазба ескерткіштердегі негізгі лексика-семантикалық топтардың
құрамы мен құрылымын талдау;
- жазба ескерткіштердегі кірме лексиканың құрамы мен семантикалық
құрылымын айқындау;
- жазба ескерткіштердің сөзжасамдық жүйесін зерттей отырып, оларға тән
негізгі ерекшеліктерді анықтау;
- жазба ескерткіштердегі сөзжасам жұрнақтарының қазіргі қазақ тіліндегі
жұрнақтармен сәйкестігі мен сабақтастығын айқындау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Жұмыстың басты ғылыми жаңалықтары ретінде
мыналарды атауға болады:
- жазба ескерткіштер материалдарын бір аяға жинақтап қарастыру арқылы
тақырыптың өзектілігі айқындалып, ескі қазақ жазба тілін зерттеу проблемасы
күн тәртібіне қойылды;
- ескі қазақ тілінің аталған жазба үлгілеріндегі сөзжасам ерекшеліктері
салғастырмалы, салыстырмалы тұрғыда айқындалды;
- ескі қазақ тілінің жазба үлгілеріндегі сөздік қорының лексика-
семантикалық топтары, өзара ерекшеліктері анықталды;
- ескі қазақ жазба тілінің қалыптасу, даму барысына сөзжасам процесінің
тигізген әсері нақтыланды;
- ескі қазақ тілінің жазба үлгілеріндегі сөзжасамның синтетикалық және
аналитикалық деңгейлері арасындағы жұмсалым ерекшеліктері қарастырылды.
- ескі қазақ жазба тіліндегі сөзжасамдық үлгі мен қазіргі қазақ тілі
сөзжасам үлгісінің сәйкестігі нақты дәйектелді.
Зерттеудің әдістері. Ескі қазақ тілінің жазба үлгілеріндегі тілдік
материалдарды зерттеу барысында салыстырмалы-тарихи тәсіл, салғастыру,
баяндау әдістері қолданылды.
Зерттеу нәтижелерінің теориялық маңызы. Зерттеу жұмысының теориялық
және методологиялық негіздері қазақ филологиясының және түркологияның соңғы
жетістіктеріне негізделді. Ескі қазақ жазба тілінің лексика-семантикалық
және сөзжасамдық ерекшеліктерін анықтау барысында мүмкіндігінше қазіргі
заман талаптары ескерілді. Осы уақытқа дейін ғылымға нақты түрде белгісіз
болып келген кейбір жазба ескерткіштер мәтіндері мазмұнының құрылымдық
жүйесі, онда қаралған мәселелердің өзара ішкі байланыстары, тілдік
ерекшеліктері анықталды.
Зерттеу барысында анықталған ескі қазақ жазба тіліндегі сөзжасамдық
модельдер мен қазіргі қазақ тіліндегі сөзжасамдық модельдер базасының
ортақтығы, ескі қазақ жазба үлгілеріндегі сөзжасам жүйесінің қолданым мен
жұмсалымдағы кейбір ареалдық-тілдік ерекшеліктеріне қатысты зерттеу
нәтижелері мен тұжырымдары қазақ тілі тарихы, ескерткіштер тілі, тарихи
сөзжасам салаларының нақты деректік және теориялық әдістанымдық тұрғыдан
толығып дәйектелуіне өзіндік деңгейінде үлес қоса алады. Сонымен бірге
зерттеу жұмысы ескі қазақ жазба тілі ұғымын нақты ғылыми-зерттеу нысаны
ретінде өз алдына арнайы қарастырудың қажеттілігін дәйектеп, келешекте осы
тақырыптағы ауқымды ізденіс жұмыстарының атқарылуы тиіс бағыттарын
белгілеуге де септігін тигізеді.
Зерттеу нәтижелерінің практикалық мәні. Зерттеу жұмысын жүргізу
барысында алынған нәтижелерді ескі қазақ жазба тілінің сөзжасам
ерекшеліктеріне арналған оқулықтар мен оқу құралдарын жазу мен түрлі
сөздіктер түзу барысында, жоғары және арнайы орта оқу орындарында
жүргізілетін Түркология, Қазақ тілінің тарихы, Қазіргі қазақ тілі,
Тарихи морфология, Жалпы тіл білімі пәндерін оқыту барысында, Ескі
қазақ жазба тілі пәніне қатысты семинар сабақтары немесе арнайы курс
жүргізуде пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- ХV-ХVІІ ғасырлардағы ескі қазақ тілінің жазба үлгілеріндегі сөзжасам
жүйесі мен қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі арасындағы дәстүрлі
сабақтастықтың тарихи-тілдік негізі бар;
- ескі қазақ жазба тілі Орта Азиялық түркі және ортағасырлық қыпшақ
жазба тілі дәстүрі негізінде қалыптасқан;
- Әділ сұлтан эпикалық жыры, Өтеміс қажының Шыңғыснамасы,
Қадырғали Жалайыридің Жамиғат-Тауарих атты еңбегі, Әбілғазы Бахадүр
ханның Түркі Шежіресі – ескі қазақ жазба тілінің ескерткіштері болып
табылады;
- ескі қазақ жазба тілінің сөзжасам жүйесінде байырғы түркі және ескі
қыпшақ тілінің әсері басым;
- ескі қазақ жазба тілінің үлгілерінде ішінара ареалдық-стильдік
ерекшеліктер орын алған.
Зерттеу жұмысының мақұлдануы мен жарияланымы. Зерттеу жұмысының
нәтижелері және негізгі мәселелері бойынша Көне түркі жазба ескерткіштері:
жазу мәдениетінің бастаулары, тілдің даму құбылыстары атты халықаралық
конференцияда (Астана, 2005); 2002 және 2004 жылдары Түркістан қаласында
өткізілген Халықаралық Түркологиялық конгресте; ҚР БжҒМ А.Байтұрсынұлы
атындағы Тіл білімі институтында өткен Академик Ш.Ш.Сарыбаев және қазақ
тіл білімі мәселелері атты ғылыми-теориялық конференцияда баяндамалар
жасалынып, арнаулы секцияларында талқылаулардан өткізілді, А.Байтұрсынұлы
атындағы Тіл білімі институты жанындағы Лингвистикалық жұма атты
семинарда (2006, мамыр) хабарлама жасалды. Республикалық басылымдарда
жұмыстың өзекті мәселелері бойынша 11 мақала, 1 оқу құралы жарияланды.
Диссертацияның құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, негізгі үш
тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ХV-ХVІІ ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ЕСКІ ҚАЗАҚ ЖАЗБА ТІЛІН ЗЕРТТЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Ескі қазақ жазба тілі ұғымы туралы
1.1.1 Ескі қазақ әдеби тілі туралы
Қазақ әдеби тілінің бастау алған кезеңдерін жүйелеу қазақтың төл
әдебиетінің алғашқы нұсқаларын айқындаумен тығыз байланысты. Ғалым
Р.Сыздықова ХV-ХVІІІ ғасырлардағы ақын-жыраулардың тілін арнайы талдай
келе, ...олардың шығармаларын қазіргі әдеби тілдің алғашқы үлгілері, –
деп таниды. Сөйтіп, бұл кезеңде қызмет еткен тілді жазба дәуірге дейінгі
ауыз әдеби тілі деп атайды. Алайда кейбір зерттеушілер жазба дәуірге дейін
қолданылған тілді әдеби тіл деп есептемейді. Олар белгілі бір тілді әдеби
тіл деп тану үшін жазудың болуы шарт екенін, яғни хатқа түскен нұсқалары
жоқ немесе өте аз болған жерде әдеби тіл де жоқ дегенді кесіп айтады.
Зерттеушілердің көпшілігі әдеби тіл ұғымы тарихи жағынан құбылмалы деп
таниды. Ол жөніндегі бір ғана таным-анықтама барлық тілдердің әдеби түрінің
даму барысындағы күллі дәуіріне бірдей сай келуі шарт емес. Сондықтан
кейбір халықтардың жазу дәстүрі тумаған немесе дамымаған, я болмаса бір
кезеңдерде жазуы болып, кейін әр түрлі себептерден дамымай қалған
дәуірлерінде де әдеби тілі болуы мүмкін деген пікірлер де айтылып жүр
[1, 17]. Қазақ халқының ру-тайпалық кезеңдерінен бастап, оның жеке халық
болып құралған дәуіріндегі және ұлттық дамуы кезіндегі тілінің жалпы
тарихын зерттеу де, оның әдеби түрінің даму барысын танып-білу 30-40
жылдардан бастап қолға алына бастағаны белгілі. Қазақ тіл тарихының жеке
проблемалары белгілі бір кезеңдердегі жағдайы және жазба әдебиеттің тілді
дамытудағы қызметі мен орны тәрізді мәселелер ғылыми ізденістердің, нақты
талдаулардың негізгі объектісі болып келеді. Қазақ тілінің соңғы екі-үш
ғасыр барысындағы статикасы мен динамикасын және грамматикалық
ерекшеліктерін танып-білуде Н.Сауранбаев, І.Кеңесбаев, С.Аманжолов,
Х.Жұмалиев, А.Ысқақов, Т.Қордабаев, Қ.Өмірәлиев, М.Балақаев, Р.Сыздықова,
С.Исаев, Ш.Сарыбаев, М.Томанов, Е.Жұбанов, Ғ.Қалиев, Б.Әбілқасымов,
С.Хасанова, Ә.Ибатов, Б.Сағындықұлы, Ә.Т.Қайдар, Ә.Құрышжанұлы, М.Малбақов,
Ә.Керімұлы, А.Есенқұлов, Н.Оралбаева, А.Аманжолов, А.Хасенова,
Е.Жанпейісов, С.Боранбаев, Ә.Төлеуов, Т.Жанұзақ, М.Оразов, М.Жүнісова,
К.Құрманалиев, Ш.Жалмаханов, К.Шаяхметов, М.Жаңабекова, Ұ.Қайырбекова,
М.Маженова, Ғ.Қалиев, Г.Боранбаева, Ә.Ташауов, Г.Әзімжанова, Е.Мергенбаев,
Ш.Сабыр, Ж.Отарбекова, Р.Әбенова, Ж.Тектіғұл, С.Дүйсен, Е.Есбосыновтың
еңбектері елеулі үлес қосып отыр.
Ғалым Р.Сыздықованың пікірінше, әдеби тілдің нормалық қасиеті тек жазу-
сызу арқылы ғана қалыптаспай, ауызша сөз қолданыс арқылы да жетіле түседі.
Ауызша әдеби тілі мен ауызекі сөйлеу тілі ұқсас құбылыс болғанымен,
бұлардың атқаратын қызметі, тілдік амал-тәсілдерінің жұмсалу жағынан бір-
бірінен айырмашылықтары және ұқсастықтары бар. Ауыз әдеби тілі мәдени-
рухани дүниелерді жасаудың, қоғамдық іс-қимылды ұйымдастырудың құралы,
жалпыға ортақ мәнділігі, тілдік амал-тәсілдердің талғап жұмсалатындығынан
т.б. қасиеттері арқылы сөйлеу тілінен тұрады. Сондай-ақ әдеби тілдің
ауызша түрінің де өз ішінде стильдік тармақтарға бөлінетіндігі байқалады.
ХV-ХVІІІ ғасырлардағы ауыз әдеби тілінің көркем әдебиет стилі тәрізді
тармақтары болған. Өйткені әдеби тілдің әр кезеңге лайық ерекшелігі болады.
Мәселен, ұлттық және ұлттық емес дәуірде әдеби тіл адамдардың тарихи
қалыптасқан әлеуметтік ұжымдары қызметінің негізгі салаларындағы қарым-
қатынас қажетін өтейді. Қазақ әдеби тілінің қалыптасу тарихына қазақ
халқының халық болып, жеке мемлекет құру кезінен, ХV-ХVІІ ғасырлардағы
қазақ халқының мәдени-рухани өмірінде жаңа құрала бастаған халықтық
сөйлеу тілі мен қазақ халқын құраған ру-тайпалардың әріден келе жатқан
ауызша дамыған және қоғамдық үрдіс негізінде әдеби және жазба тіл қызмет
етті [2, 108]. Ауызша әдеби тілдің арнасы мен үлгілері жазба тілге
қарағанда, әлдеқайда кең болып келеді. ХV ғасырға дейінгі дәуірде ауызша
поэзия негізінде, жырлардың көп үлгілері өлең жолдарымен қайта айту
негізінде жаңа шығармашылық туынды ретінде жасалды. Бұл жыр-толғаулар
ноғай, қазақ, қарақалпақ, башқұрт және татар сияқты халықтардың ортақ
мұрасы, керісінше, бұл халықтардың кейін туған жырларына ықпал етті.
Бұл екі үлгінің айырмашылығы жасалу, таралу және сақталу әдісінде
болды. Қазақ қауымында қолданылған жазба тіл көптеген зерттеулерде ескі
қазақ тілі деп аталады. Ғалым Р.Сыздықова өз оқулығында Орта ғасырлардағы
түркі әдеби тілдерінің қазақ халқын құраған ру-тайпаларға да қатысты
екенін, кейінгі ғасырларда ұлыс атымен шағатай тілі деп аталған
ортаазиялық түркі тілін қазақ қауымы да өз қажетіне жұмсай білгенін тілші-
ғалымдардың көпшілігі жалпы түрде айтып өткен болатын. Жалпы шағатай тілі
терминіне байланысты тіл білімінде нақты бір тұрақты пікір жоқ және
шағатай тілі термині көне өзбек тілінің синонимі ретінде айтылатынын
ескерсек, ХV-ХVІІ ғасырлардағы жазбалардың тілін шағатайша жазылған деп
кесіп айту дұрыс болмайды. Себебі жазбаларда түркі халықтарына (қазақ,
ұйғыр, әзірбайжан, татар, өзбек және т.б.) жаппай түсінікті болу мақсатында
қолданылған ортаазиялық түрки әдеби тіліне тән орфографиялық белгілер,
морфологиялық формалар сақталғанымен де қазақ тілінің элементтері жүйелі
түрде қолданылғанын жоққа шығаруға болмайды. Бұл жазба тіл іс қағаздары мен
эпистольярлық жанрға, тарихи шығармалардың бір үлгілері болып табылатын
шежірелер жазуға, мұсылманша діни әдебиетке қызмет етті, – дей келе, бұл
тілді кезінде қазақ топырағында кітаби тіл деп, сол тілде жырлаған
ақындар кітаби ақындар деп аталғанын, қазақ мәдениетіне қызмет еткен
кітаби тіл таза шағатай тілі емес, сол тілдің және татар жазба әдеби тілі
мен қазақ тілдерінің элементтерін араластырып пайдаланған қоспа дүние болды
деген пікірлерді атап өткен [1, 16].
Ескі қазақ тілі – орта ғасырда (ХV-ХVІ ғғ.) қолданылған қазақ халқының
тілі. Бұл кезде белгілі бір қыпшақ тайпалары мен түркі рулары Алтын Орда
мемлекетінен бөлініп шығып, қазақ деген этникалық атқа ие ретінде, өз
алдына этнос болып қалыптасқан. ХV ғасырдан бастап осы қалыптасқан халық
көршілері арасында да, сол заман оқиғаларын көрсететін жазба деректерде де
қазақ атымен белгілі болады. Қазақ этнонимінің туу тарихы ұзақ уақыт бойы
зерттеушілердің қызу айтыс-тартысының тақырыбына айналып келеді. Ол
халықтың өзінің шыққан тегі туралы туғызған көптеген аңыз-әңгімелерінде сөз
болады. Деректерге қарағанда, бұл термин әуелгі кезде әлеуметтік мәнінде
қолданылып, өз мемлекетінен, тайпасы мен руынан оқшауланып шығып, шытырман
оқиғалар іздеуге мәжбүр болған адам (В.В.Бартольд) мағынасында
қолданылады. Тарих-и Рашиди мен өзге деректерде қазақ атауы Жәнібек пен
Керей бастап Жетісуға көшіп кететін топты білдіру үшін бастапқы кезде
өзбек-қазақ, сосын қазақ түрінде пайдаланылады. Қазақ хандығы алғашқы
уақыттары Батыс Жетісу жерін, Шу мен Талас алқаптарын иеленді. Ол Орталық
және Оңтүстік Қазақстаннан қоныс аударған қазақ ру-тайпалары сияқты
жергілікті тұрғындарды да біріктірді. Моғолстанның билеушісі Есенбұғаның
мұнда жылжыған қазақтарды тоқтатуға нақтылы күші болмады. Әбілқайырдың,
Темір әулетінің территориялық талаптарына, қалмақтардың шапқыншылығынан
Моғолстан шекараларының қауіпсіздігін солардың көмегімен сақтап қалуға
үміттеніп, ол қазақ қолбасшыларымен одақтасты. 1462 жылы Есенбұға қайтыс
болғаннан кейін Моғолстанда іс жүзіндегі толық бас аламандық, өкіметсіздік
орын алды. Мұндай жағдайда Жетісу жерінде қазақ халқының өмірге келіп,
нығаюы әбден заңды құбылыс болған еді. Мұхаммед Хайдар Дулати Қазақ
хандығының құрылған уақытын хижраның 870 жылына (1465-1466 жж.) жатқызады.
Ескі қазақ тілі өз дамуында үш дәуірді басынан кешірді: а) қалыптасу
(ХІV-ХVІІ ғғ.); ә) даму мен жетілу дәуірі (ХVІІ-ХІХ ғғ.); б) жаңа дәуір,
яғни оның одан әрі де өркендеген уақыты (ХІХ ғ.). Ескі қазақ тілі өзінің
бастау кезін ортағасырдың орта кезеңінен (ІХ-ХІІІ ғғ.) алады. Ол кездегі
халықтар түрктүрік, түркі сияқты жалпы атаумен аталып, сол дәуірдегі
жазылып қалынған ескі түркі жазба ескерткіштері деген атпен белгілі
болған. Алғашқы орта ғасырдан (V-VІІІ ғғ.) қалған жадыхаттарды көне түркі
ескерткіштері деп есептейді. Әрине, қазіргі қазақ тілі өзінің ескі түрі
арқылы осы айтылған тарихтың қойнауына қарай үңілсек, ескі түркі елдерімен
де тарихи өзектесіп жатады. Оның кейбір ерекшеліктері мен тамырлары Алтай
тілдерімен (олар арқылы Орал тілдерімен де) араласып кетеді, демек, біз өз
тіліміздің пайда болу (жаратылу) табиғаты мен өзгеруінің эволюциялық
жолдарын антикалық дәуірден (прототүркі дәуірінен, б.з.д. ІІІ ғ. – б.з. ІV
ғ.) іздеуіміз керек. Кезі келгенде көне қазақ тілі, тіпті ежелгі қазақ
тілі деп те айта беруге болар, бірақ көне түркі тілдерінің (V-Х ғғ.)
кезінде, әрине, қазақ (қазақ тілі) деген сөз дәл қазіргі мағынасында
айтылмаған (жазылып та қалмаған), ал ескі түркі тілдерінің кезінде (ХІ-ХVІІ
ғғ.) қазақ деген сөз жазылып қалғанмен, оның беретін мағынасы дәл
қазіргідей болмаған, яғни ол этникалық термин емес, бейтарап сөз болған.
Алайда, қазақ тілінің көне (ескі) тіл екендігін теріске шығаруға болмасы
анық. Оның көнелік (ескілік) сипаттары көне (ескі) түркі жазба нұсқаларының
тілінен айқын байқалып отырады. Қазақ халқының ұлт болып қалыптасуына үлкен
үлес қосқан рулар мен тайпалардың, ұлыстар мен халықтардың өз заманында
қолданған тілдері – қазіргі қазақ тілінің қалыптасуы мен дамуының қайнар
көзі. Олар V-ХV ғғ. өмір сүрген бұлғар, қыпшақ, оғыз және қарлұқ сияқты
басты-басты тайпалар одақтарының құрамына еніп, солардың тілінде сөйлеген
[3, 113]. Басты бір фонетикалық заңдылықтар д-з-й (адақ-азақ-айақ), н-ң-й
(қон-қоң-қой) з мен г дыбыстарының й, у болып өзгеруі немесе түсіп қалуы
т.б. осы кезде қалыптасқан (д, з, н, ң, ғ, г дыбыстарын қолданатын тілдер
не көне, не ескі болып есептеледі, осыған орай қазақ тілінде адақтау-
айақтау, суғар-суар, жаз-жай сияқты сөздер кездесе береді). Профессор
С.Аманжоловтың пікірінше, орта ғасыр түріктерінің, соның ішінде қоңырат,
қыпшақ, алшын, дулат, арғын, керей, найман, жалайыр т.б. рулар мен
тайпалардың, олардың одақтық бірлестіктерінің ауызекі сөйлеу тілі мен қатар
жазба тілі де болған, ол ауыз әдеби тілімен қатар өмір сүрген. Сол тілдерде
жазылып қалған (немесе айтылып жүрген) нұсқалар мен ескерткіштер де аз
емес: Едіге, Ер Сайын жырлары (алшындар тілінде), Ер Көкше, Қабанбай
батыр (керейлер тілінде), Мухаббатнаме, Алпамыс (қоңыраттар тілінде),
Орхон-Енисей ескерткіштері (дулаттар тілінде), Кодекс куманикус
(қыпшақтар тілінде), Наһдж-ул Фарадис (кердерілер тілінде) пайда болған.
Әрине, Ескі қыпшақ тілінің ескерткіштері өз алдына. Қазіргі қазақ тілінің
қалыптасу дәуіріне дейін (ХV ғасырға дейін) оның өзіндік белгілерінің бәрі
де сараланып, өзінің табиғи қасиеттерін айқындап, басқа түркі тілдерінен
айырым жүйелерін айшықтап бөліп алған. Олар, сөз жоқ, ғасырлар бойы бір
тілге жинақталып, өзара сіңісіп қалыптасқан. Мысалы қазақ тілінің ж
дыбысымен айтылу ерекшелігі орта ғасырдың орта кезінде пайда болған. Одан
бұрынғы дәуірлерде бұл дыбыстың ешқандай ізі болмаған. Ғалым Р.Сыздықова:
ХV-ХVІІ ғғ. қазақ халқының мәдени өмірінде жаңа құрыла бастаған халықтық
сөйлеу тілі мен қазақ халқын құраған ру-тайпалардың әріден келе жатқан,
поэзия тілінің негізінде ауызша дамыған әдеби тіл қызмет етті, – дейді.
Халық тілінің орайына қарай қалыптасқан іс қағаздары (кеңсе тілі) мен
ғылыми әдебиеттер жазылатын (ғылыми стиль); хат-хабар қағаздарын жазатын
арнаулы тіл (эпистолярлық стиль) т.б. да қоғамдық-әлеуметтік, саяси-
әкімгершілік, мәдени-шаруашылық салаларында қызмет жасайтын жазба тіл
әртүрлі стильдер бойынша жүзеге асу процестерінен көріне бастады. Ол жалпы
түркілік, ортаазиялық жазба тілмен (түркі деп аталатын тілмен) байланысты
болды, оған, бірінші жағынан, Орта Азия халықтары тілдерінің өзара
жақындығы мен халықтардың құрдай араласып жатқандығы себеп болса, екінші
жағынан, сол кездегі тілдік материалдардың кейінірек көбінесе шет өлкелерде
(Қазан, Омбы, Орынбор, Санкт-Петербург, Стамбул, Томск, Тройцк, Уфа т.б.)
басылып отыруы әсер еткен болса керек. Ол кездегі қазақ пен ноғай тілдеріне
ортақ туындылар әрбір ұлттық тілдердің тағдырына өз іздерін қалдырды,
дегенмен, олар біршама қазақыланды. Қазіргі қазақ тіліне қарағанда, ол
дәуірдегі тілдің азды-көпті өзіндік (лексикалық, фонетикалық,
грамматикалық, синтаксистік, стильдік т.б.) ерекшеліктері болды [3, 114].
Мәдени құндылықтар мен рухани байлықтарды осы дәуірге жеткізген жазба
жәдігерлердің бірқатары араб жазулы жазба ескерткіштер болып табылады. ХV-
ХVІІ ғғ. араб жазулы үлгілер өз заманының сұранысы мен қажетін іс жүзінде
өтеп, қоғамға қызмет еткені даусыз. ХХ ғасырдың басында араб жазуын қолдану
немесе өзгерту, ұлттық әліпбидің төл дыбыстарға сәйкес болуы тәрізді аса
маңызды мәселелер зиялы қауым назарынан тыс қалмады. Ұлттық жазуды
жетілдіру, оны қарым-қатынастың сындарлы құралына айналдыру қазақ тіл
білімінде бүгінгі таңда өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Араб тілінің
дыбыстық жүйесі қазақ тілінің дыбыстық жүйесіне ұқсамайды деуге болады.
Дегенмен кейбір дыбыстар қазақ тіліндегі дыбыстармен сәйкес келіп жатса,
еді бір тобы тілімізде мүлде жоқ. Осыған байланысты кейбір дыбыстардың араб
тілі үшін айрықша мәні болғанымен, қазақ тілі үшін оның айтарлықтай мәні
болмайтыны анық.
Түркі халықтарында ХV-ХVІ ғасырлардан бастап, ХІХ ғасырдың екінші
жарысына дейін қолданылған, ғалымдардың орта түрік әдебиет тілі
(Н.Сауранбаев), кітаби тіл (Ғ.Мұсабаев, М.Балақаев), көне қазақ әдеби тілі
(Б.Әбілқасымов), кітаби мұсылманша татарша жаргон (С.Малов), өзбек тілі
(А.Боровков), тілдік дәстүр (С.Исаев), ескі қазақ жазба тілі (Н.Уәлиұлы)
деген терминдік атауына ие болған жазба әдеби тіл – қазақ даласында ісқағаз
официонимдеріне қызмет ету арқылы қалыптасты. Б.Әбілқасымовтың бұл жазба
дәстүрді көне жазба әдеби тілі деп атауы жазба тіл туралы ұғымның
қалыптасуына әсер етті.
1.1.2 Қазақ тілін дәуірлеу мәселесі
Қазақ ру-тайпалары дербес мемлекет құрған кезде, яғни ХV-ХVІ ғасырларда
жазба дүниелердің қажеттілігі туды. Бұл қажеттілік алдымен қазақтың хан-
сұлтандарының өзге елдермен қарым-қатынас жасау саласында бой көрсетті.
Сонан соң жеке адамдардың немесе әулеттердің кейінгі ұрпақтарына ата-
бабаларын танытатын шежірелер тарату дәстүрі болған. Сонымен қатар, атаның
өзінен кейінгілерге ақыл-өсиет сөздерін жазба түрінде қалдыру сияқты
дәстүрлер де болған екен. Сол кездегі шежірелер құрылысы, баяндау стилі
және көлемі жағынан әр түрлі болып келген. Ата-бабалардың аттарын
хронологиялық тәртіппен түзген схема тәріздес қысқа түрлері де тарихи
шығарма түрінде келетін күрделі туындылар да болса керек. Алдыңғы
топтағылардан өз кезінде жазылған түпнұсқалар сақталмаған. Ал тарихи
жылнама түрінде жазылған жазба ескерткіштердің бізге жеткені өте аз [3,
194] екендігін жоғарыда атап өткен болатынбыз.
Қазақ әдеби тілінің даму барысын дәуірлерге бөлу мәселесі жайындағы
пікірлер жүйесі біркелкі емес. Өйткені бұл тілдің басталар тұсы мен әрі
қарайғы даму бағыты әртүрлі танылып келгендіктен, оның дәуірлерге
бөлінісінің біркелкі болуы мүмкін де емес. Қазақ тілінің бастау алар кезі
жайлы пікірлер жиынтығы мынадай:
Қазақ тілінің тарихын ертеден, көне түркі дәуірінен, хундар мемлекеті
кезінен бастайды (Ғ.Мұсабаев ІІ ғасырдан, Ә.Марғұлан, Б.Кенжебаев V
ғасырдан т.б).
2) Қазақ тілінің тарихы ХVІІ ғасырлардан басталады (Қ.Жұмалиев,
М.Балақаев т.б.).
3) ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан басталады (Қ.Жұбанов, Н.Сауранбаев,
С.Аманжолов, І.Кеңесбаев). Бұл пікірді ұстанушылар ХІХ ғасырдың ІІ
жартысына дейін де қазақ тілін танытатын үлгілер болды, – дегенді айтады.
4) Қазақ тілі қазан төңкерісінен кейін басталады (Т.Қордабаев).
5) Қазақтың төл тілі ауызша дамыған авторлы поэзия түрінде оның халық
болып құралған кезеңінен, ХV-ХVІ ғасырлардан басталады, ал ескі жазба тілі
ХVІ-ХVІІ ғасырлардан, жаңа ұлттық жазба тілі ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан
басталады (Р.Сыздықова, Ә.Құрышжанов, Б.Әбілқасымов, Қ.Өміралиев,
А.Ысқақов т.б.) [1, 17].
Қазіргі қазақ тілінің ескі қыпшақ тілімен тікелей байланысты екендігін
профессор Ә.Құрышжанов: сөздің иіні келген соң айта кетейік, М.Барманқұлов
Существенное влияние на образование казахской народности оказала
Кипчакская конфедерация, – деп көрсетеді. Бұл мәселе туралы ең алғаш
арнайы мақала жазып, нақтылы пікір айтқан академик Н.Т.Сауранбаев еді. Бұл
автор зерттеулерінің ең түйінді жері мынадай: Современный казахский язык
есть развитие древнекыпчакского языка в новых условиях. Монолитный язык
казахов сложился и существовал до Х в., когда народ, говоривший на
кипчакском языке, стал называться казахами дей келе, Н.М.Карамзин
Казахия деген елдің атауын Х ғасырдан бастап белгілі болған еді деп
көрсетеді, өйткені ол сөз Византия императоры Константин VІІ
Багрянородныйдың (905-959 ж.) еңбектерінде жазылып қалған екен.
Н.Т.Сауранбаевтың до Х в., – деп отырғаны осындай бір мағлұматтарға келіп
саятын болса керек [4, 22], өйткені Византия императорының Х ғасырдан кейін
жазуы мүмкін еместігіне баса назар аударды.
Осындай бастау кездеріне сәйкес, қазақ тілінің әрі қарайғы даму
кезеңдері де әр түрлі ұсынылып жүр.
1968 жылы жарық көрген Қазақ әдеби тілінің тарихы (М.Балақаев,
Р.Сыздықова, Е.Жанпейісов) атты оқу құралында да әдеби тіл тарихын
зерттеуші М.Балақаевтың пікірі негізге алынғандықтан, қазақ әдеби тілінің
даму барысы мынадай кезеңдермен байланыстырыла қарастырылады:
1) ХVІІІ-ХІХ ғасырлардағы әдеби тіл;
2) ХІХ ғасырдың І жартысындағы әдеби тіл;
3) ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы әдеби тіл;
4) ХХ ғасыр басындағы әдеби тіл;
5) 1920-1930 жылдардағы әдеби тіл;
6) 1940 жылдан кейінгі әдеби тіл.
Ғалым Р.Сыздықова: Қазақ әдеби тілінің даму кезеңдерін белгілеуде
ұсынылып келген бұл кестелердің көпшілігінен мына бір жайт байқалады, дей
келе, – әдебиеттанушылар мен тіл мамандары да жалпы бір-бірінен бөлек екі
категорияны: жалпы қазақ тілі және қазақтың әдеби тілі дегендерді
араластырып, осы екі категорияны айырмайды. Бұл екі категория дәуірлеуге
келгенде екі түрлі болуға тиісті. Жалпы қазақ тілінің тарихы әріден
басталады және ол осы тілде сөйлейтін халықты құраған ру-тайпалардың
тарихымен, этникалық тұтастық ретінде халық болып топтасу үрдісімен, оның
әрі қарайғы ұлт ретінде ұйымдасуымен байланысады. Осы тұрғыдан келгенде,
жалпы қазақ тілінің дәуірлерін біздің жыл санауымыздан бірнеше ғасыр
бұрынғы кезеңнен бастап біздің жыл санауымыздың ХІV-ХV ғасырларына дейінгі
дәуірі, бұл дәуірде болашақ қазақ халқын құрайтын ру-тайпалардың тілі;
екінші кезең – ХV ғасырдан ХІХ ғасырдың ІІ жартысына дейінгі мерзім, бұл
мерзімде ру-тайпалар этникалық тұтас халық ретінде қалыптасты. Үшінші кезең
– ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан қазіргі кезге дейін, бұл уақытта қазақ халқы
ұлт болып шоғырланды деп тануға болады. Әдеби тіл – халықтық немесе ұлттық
мәдениеттің белгілі бір көрінісі, ол әрбір халықтың өзі жасап отырған
дәуіріндегі қоғамдық-экономикалық, саяси-шаруашылық өмірімен тікелей
байланысты. Сонымен қатар, әдеби тіл өзінің ішкі даму заңы бойынша да
өрістейді. Тіл өзі қызмет етіп отырған ортаның мәдени-әлеуметтік
ерекшеліктерімен, яғни ғылымның, өнердің, әдебиеттің, қоғамдық ойдың, т.б.
даму дәрежесімен қоян-қолтық араласып, астасып жатады. Сол сияқты әдеби тіл
өзін тұтынып жүрген халықтың этногеографиялық ортасына да тәуелді, әсіресе
тәлім-тәрбие беріп, білім тарататын орталықтармен тікелей қарым-қатынаста
болады [1, 20], – деп тұжырымдайды.
Әдеби тіл әрдайым өзгеріп отырады. Ол өзінің қызмет ету барысында
көптеген күрделі жолдардан өтеді. Сондықтан әдеби тілдің даму кезеңдерін
тарихи тұрғыдан алып қарау керек. Ұзақ жылдар бойы ол ақырын өзгереді,
біртіндеп қалыптасып, сыртқы сандық өзгерістерден ішкі, сапалық
өзгерістерге ұшырайды. Осындай ішкі (тілдік, құрылымдық) өзгерістерге
байланысты да әдеби тілдің өзгеру, жетілу немесе даму дәуірлерін бірнеше
кезеңдерге бөліп қарауға болады. Қазақ әдеби тілінің даму тарихын басты-
басты екі дәуірге бөлуге болады:
1) Қазақ халқының ұлттық кезеңге дейінгі тілі;
2) Қазақ халқының ұлт болып қалыптасқан кезеңіндегі тіл.
Алғашқы дәуірдің өзін шартты түрде екі кезеңге бөліп қарауға болады:
а) Қазақ хандығының құрылуы мен қалыптасу дәуірі, ХV-ХVІІІ ғасырдың
бірінші жартысын қамтиды.
б) ХVІІІ ғасырдың ІІ жартысынан ХІХ ғасырдың ІІ жартысына дейінгі
кезең, яғни бұл кезде қазақ жерінде хандық жойылды.
Алғашқы дәуір қазақ халқының дербес хандық құрып, өз алдына мемлекет
құра бастауы ХV ғасырдан басталып, ХІХ ғасырдың ІІ жартысына дейінгі
мерзімді қамтиды. Бұл – қазақтың ауызша және жазба тілдерінің қалыптасуы
мен даму процесінің алғашқы тұсы. Осы кезеңдегі ауызша дамыған әдеби дәстүр
қазақ халқы мен қазақ хандығының іргетасын бекіте түсетін үлкен мәдени-
рухани күш болды.
Екінші дәуір ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан басталады. Бұл – қазақтың
ұлттық жаңа жазба тілінің қалыптасу кезі болды. Сол кезде қалыптасқан
қазақтың ұлттық жазба тілі өзгеріссіз бүгінгі қазақ әдеби тіліне ұласып
отыр.
Академик Р.Сыздықова: Қазақ тілі дамуын дәуірлеудегі ұсынылып келген
пікірлерді көрсете келіп, бұл мәселенің әлі де шешілмеген даулы жайттары
барын айтады. Дау туғызатын мәселенің бірі – қазақтың төл ауызша әдеби
тілінің тарихын не себептен ХV ғасырлардан бастаймыз деген сауал. Бұл кезең
– қазақ хандығын құраған ру-тайпалардың өз алдына дербес халық болып
топтана бастаған, яғни қазақ деген этнонимнің тарих сахнасынан орын ала
бастаған тұсы. Дербес қазақ хандығы құрылған ХV-ХVІ ғасырларда нағыз тума
қазақ әдебиеті ауызша поэзия түрінде қалыптасады. Соған орай оның төл әдеби
тілі де поэзия тілі түрінде жасалды. Сөз жоқ, бұған дейін де қазақ тілінде
сөйлеген ру-тайпалар сан ғасыр бойы өмір сүріп келген және олардың жақсы
дамыған ауызша көркем әдебиет дәстүрі болған, – дейді.
Екінші мәселе – қазақ қауымы халық болып қалыптасқан бойда көркем
әдебиеті мен тілі бірден пайда бола қоюы шындыққа сая ма деген сауал. Әрине
белгілі бір ру-тайпалардың халық болып бірігуі мен ол халықтың рухани-
мәдени дүниесінің, оның ішінде әдебиеті мен тілінің қалыптасуы әрдайым
тұспа-тұс келе бермеуі мүмкін. Бірақ халық болып құралғанға дейінгі көркем
сөз мұрасы мен дәстүрі сол халықтың әдебиетінің едәуір шамада көрініп,
дербестік алуына жағдай жасайтыны және ықтимал. Сірә, қазақ халқын құраған
ноғайлы-қазақ ру-тайпа одақтарының ХV ғасырларға дейінгі көркем сөз өнері
күшті дамып келгендігі қазақ халқының ауызша поэзиясының бірден қазақ
поэзиясы ретінде көрінуіне себеп болған тәрізді деп ойлаймыз [1, 24].
1.2 Ескі қазақ тілінің бастау көздері
Ескі қазақ тілі өзінің бастау көзін ортағасырдың орта кезеңінен (ІХ-
ХІІІ ғғ.) алады. Ол кездегі халықтар түрктүрік, түркі сияқты жалпы атаумен
аталып, сол дәуірдегі жазылған мұралар ескі түркі ескерткіштері деген
атпен белгілі. Алғашқы ортағасырдан (V-VІІІ ғғ.) қалған жадыхаттарды көне
түркі ескерткіштері деп есептейміз. Әрине қазіргі қазақ тілі өзінің
ескі түрі арқылы осы айтылған тарихтың қойнауына қарай үңілсек, ескі
түркі тілдермен де, көне түркі тілдермен де тарихи өзектесіп жатады.
Жоғарыда айтқанымыздай, оның кейбір ерекшеліктері мен тамырлары Алтай
тілдерімен араласып кетеді. Демек, біз өз тіліміздің пайда болу табиғаты
мен өзгеруінің эволюциялық жолдарын антикалық дәуірден іздеуіміз керек.
Бірақ көне түркі тілдерінің (V-Х ғғ.) кезінде, әрине, қазақ деген сөз
дәл қазіргі мағынасында айтылмаған, ал ескі түркі тілдерінің кезінде (ХІ-
ХVІІ ғғ.) қазақ деген сөз жазылып қалғанымен, оның мағынасы дәл
қазіргідей болмаған, яғни этникалық термин емес, бейтарап сөз болған.
Алайда қазақ тілінің көне немесе ескі тіл екендігін теріске шығаруға
болмайды. Өйткені оның ескілік сипаттары ескі түркі жазба ескерткіштерінің
тілінен айқын байқалады. Қазақ халқының ұлт болып қалыптасуына үлкен үлес
қосқан рулар мен тайпалардың, ұлыстар мен халықтардың өз заманында
қолданған тілдері қазіргі қазақ тілінің қалыптасуы мен дамуының қайнар көзі
болып табылады [3, 213].
Қазақ халқының мәдени мұраларының және тілінің тарихы өте көне
замандарға кететіндігін, қазақ халқын құраған ру-тайпалар ежелгі Қытай мен
Рум аралығында өмір сүрген одақтар мен мемлекеттердің құрамында
болғандықтан, көне мәдени мұраларға осы аралықты мекен еткен өзге де ру-
тайпалар сияқты қазақ халқы да ортақ болғандығын Ертедегі әдебиет
нұсқалары атты еңбекті Б.Кенжебаев, М.Жолдасбеков, М.Мағауин,
Х.Сүйіншәлиев, Қ.Сыдиқов сынды ғалымдар жариялап, осы пікірді айтқан
болатын. Бұл ғалымдардың пікірінше, қоғамның ру, ұлыстық дәуірінде туған
тұрмыс-салт жырлары, ертегілер, Алып батыр, Қорқыт жайындағы аңыздар, Оғыз,
Алпамыс туралы жыр-дастандар түркі халықтарының тек біреуіне ғана емес,
көпшілігіне ортақ [1, 27]. Бұл үлгілердің ішінде Оғызнама (ІХ ғ.),
Қорқыт ата кітабы (ІХ ғ.), Құтадғу білік (ХІ ғ.), сияқты хатқа түсіп,
жазба түрде жеткендері де бар. Сонымен қатар, тасқа қашалып, VІ-VІІІ
ғасырлардан қалған Орхон-Енисей жазба ескерткіштері де – түркі халықтарының
көпшілігіне ортақ мұра.
Жағрафиялық таралым өрісіне байланысты ұлыс атымен аталған шағатай тілі
немесе Орта Азиялық түркі тілі – қазақ қоғамының мәдени, тарихи, әлеуметтік
қажетін өтеуде үлкен роль атқарғаны белгілі. Бірақ бұл жазба тіл қазақтың
халық тіліне негізделген төл әдеби тілі емес, түркі халықтарына тән ортақ
тіл болатын. Қазақ қауымында, әсіресе ХV ғасырлардан бастап жазба
дүниелерінің қажеттілігі артты. Келесі ұрпаққа ата-бабаларының өсиеті
ретінде шежіре тарату және жеті атасын білдіру дәстүрі сақталды. Тек
қана шежіре саласында емес, жазу дәстүрі хат-хабар алысуда да орын алған.
ХV ғасырдың ІІ жартысынан бастап қазақ хандарының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz