Ескі қыпшақ жазба ескерткіштеріндегі сөзжасамдық ерекшеліктер ( Китаб әл-Идрак ли-Лисан әл- Aтрак ескеркіші бойынша)

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 50 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Ш. Ш. УӘЛИХАНОВ АТЫНДАҒЫ КӨКШЕТАУ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

ҚАЗАҚ ТІЛ БІЛІМІ КАФЕДРАСЫ

Сағындықова Қадиша Нұрымқызы

ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ

Тақырыбы: «Ескі қыпшақ жазба ескерткіштеріндегі сөзжасамдық ерекшеліктер» («Китаб әл-Идрак ли-Лисан әл-Aтрак» ескеркіші бойынша)

050117 - «Қазақ тілі мен әдебиеті»

Оқытудың түрі: күндізгі

Ғылыми жетекшісі: ф. ғ. к. Е. Ж. Өмірбаев

Ғылыми сарапшысы: ф. ғ. к., доц. Қ. К. Молғаждаров

Диплом жұмысының қорғауға

жіберілген күні:

Кафедра меңгерушісі:

Қорғайтын күні:

Бағасы:

Көкшетау, 2008

Мазмұны

Кіріспе . . . 3

1 Ескі қыпшақ жазба ескерткіштері . . . 7

1. 1 Ескі қыпшақ жазба ескерткіштерінің зерттелуі . . . 8

1. 2 «Китаб әл-Идрак ли-лисан әл-Атрак» ескерткіші . . . 15

2 Сөзжасам жұрнақтарының зерттелу тарихы . . . 17

2. 1 Есім сөз жасайтын жұрнақтар . . . 27

2. 1. 1 Есімдерден есім жасайтын жұрнақтар . . . 28

2. 1. 2 Етістіктерден есім сөз жасайтын жұрнақтар . . . 33

2. 2 Етістік жасайтын жұрнақтар . . . 37

2. 2. 1 Есімдіктерден етістік жасайтын жұрнақтар . . . 37

2. 2. 2 Етістіктен етістік жасайтын жұрнақтар . . . 39

Қорытынды . . . 42

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі . . . 45

Қысқартулар мен белгілер . . . 47

КІРІСПЕ

Диплом жұмысының жалпы сипаттамасы. Қазақ мемлекеттігінің тәуелсіздікке жетуіне байланысты қазақ ұлтының мәдениеті тарихын, ұлт, мемлекет болып қалыптасу бағытындағы даму жолдарын зерттеу үнемі назарда тұратын мәселе болып табылады. Осы мәселелердің бастыларының бірі - қазақ тілінің қалыптасу жолдары. Ал, қазақ тілінің қалыптасу жолдарын қазақ фольклорынан, диалектілік құбылыстарға жатқызылып жүрген тілдік ерекшеліктерден іздестіру, айқындау - заңды құбылыс. Сондай-ақ, азаматтық тарихымызға, өткен дәуірлердегі түркі тілдерінің ерекшеліктеріне арналып жазылған жазба ескерткіштер материалдарын зерттеу осы саладағы кейбір түйіні анықталмаған мәселелердің шешімін табуға септігін тигізеді.

Қазіргі тілінің қалыптасу тарихын зерттеу қоғамымыздың күнделікті алға қазақ қойып отырған, келешекте де кешенді талаптар тұрғысынан қаралып отыратын іс-шаралары қатарына жатады. Қазіргі уақытта қазақ тілінің тарихын көне түркі, орта ғасыр жазба ескерткіштері материалдары негізінде зерттеу үрдісі қалыптасты. Мұның басты себебі дәстүр жалғастығында жатыр. Қазақ халқы, оның тілі көршілес, туыстас өзге түркі халықтары мен этностары тарихы сияқты көне түркі, орта түркі дәуірлерінен, сол тілдер мен сол дәстүрлерден бастау алады, өзінің тарихи жалғастығын солардан табады. Сондықтан болар, қазақ тіл білімінің алғашқы қалыптасу жылдарынан бастап-ақ, бұл мәселе назардан тыс қалмай, үнемі жаңарып, жаңғырып, толығып келеді. Қазақ тілінің тарихына, халқымыздың мәдениетіне қатысты бірқатар жазба ескерткіштер ғылыми сарапқа түсті, талданды, қазақ тілінде баспадан шығарылды.

Дегенмен, қазақ тілінің тарихи тамырларының бірі, әрі бастысы болып табылатын ескі қыпшақ жазба ескерткіштерінің барлығы бірдей толығынан ғылыми айналысқа түсті, олардың тілдік ерекшеліктеріне қатысты мэселелердің барлығы толығымен шешімін тапты деп айтуға әлі ертерек. «Ескі қыпшақ тілінің лексика-грамматикалық ерекшеліктерін» айқындау да осы уақытқа дейін шешімін таба алмай келе жатқан мәселелердің қатарына жатады. Кейінгі орта ғасырларда Алтай таулары, Еуразия, Жерорта теңізі, Египет, Сирия, Ұлы Моғолдар империясы аймақтарында түркі бірлестіктерінің қарым-қатынас, ресми іс-құжат, халықаралық қатынас тілі ретінде қолданылған, сол дәуірдің өзінде қыпшақ тілі деп танылған түркі тілдерінің үлкен бір тобына қатысты мәселелердің ара-жігін айқындау мүдделі қажеттіліктер қатарына жатады. Ортағасырлық қолжазбаларда қыпшақ тілі деп аталынған бұл тіл - қазіргі қыпшақ тілдері тобына жатқызылып жүрген татар, қарақалпақ, құмық, башқұрт, қырғыз тілдерінің, оның ішінде қазақ тілі де бар. Өз алдына жеке ұлт, халық тілі болып қалыптасуына негізгі ұйытқы болды, - деп есептелінеді.

Аймақтық таралым өрісі үлкен аумақты қамтыған және күрделі тарихи-қоғамдық, әлеуметтік құбылыстардың куәсі болып табылатын ескі қыпшақ тілі бүгінгі дәуірде өлі тіл болып қалды. Ал осы өлі тілдің тарихи мұрагерлерінің бірі, әрі негізгісі - қазақ тілі. Қазақ тілі өзінің қалыптасу, даму, жетілу жолдарында бір сәтте, бір мезетте пайда бола салған жоқ. Алғашқы және кейінгі орта ғасырлардағы түркі тілдерінің арасында қалыптасып, қазіргі қазақ тілі деңгейіне көтерілгенше түрлі даму сатыларынан өтті, фонетикалық жүйесі, синтаксистік қүрылымы, лексикалық қоры қалыптасты. Тарихи даму ерекшеліктеріне байланысты ортағасырлық ескі қыпшақ тілінің сөзжасам құрамы қалай қалыптасты, дамыды, қазіргі қазақ тілімен қандай ұқсастықтары бар деген мәселелер әлі де ғылыми түрде тиянақталуда. Ұсынылып отырған жұмыста «Түркілер тілінің інжу-маржандары кітабы» жазба ескерткішінің грамматикалық мәтінін және ондағы ескі қыпшақ сөз жасау, лексикасын ғылыми аяға тарту барысында, осы бір үлкен мәселенің шешіміне аз да болса септігі тиер нәтижелер қарастырылады.

Аталмыш ескерткіш атауы қазақ филологиясында «Түркі тілі туралы жазылған түсіндірме кітап» деген баламалық аударма арқылы беріліп жүр [1, 54] . Бірақ ескерткіштің араб тіліндегі атауын қайта қарай отырып, оны «Түркілер тілінің інжу-маржандары кітабы» деп атау қажет деген қорытындыға келдік.

Орта ғасыр жазба ескерткіштері соның ішінде, «Әл-Идрак» ескерткішіндегі сөзжасам мәселесіне тоқталатын болсақ, мұндағы сөз жасайтын жұрнақтарды: есім жасайтын және етістік жасайтын жұрнақтар деп бөліп, оларды өзара іштей жіктестірдік.

Зерттеудің нысаны. XIV ғасырда Мәмлүк қыпшақтары тілі туралы жазылған, бірақ әлі күнге қазақ тіліне аударылмаған, жарияланбаған «Түркілер тілінің інжу-маржандары кітабы» (ар. : Kitab al-idrak li-lisan al-Atrak) жазба ескерткішіндегі сөздердің тұлғалық ерекшеліктерін, олардың лексикалық мағыналарын және сөздердің жасалуы мен қолданымын талдау, аталған жазба ескерткіштің тілдік ортақ заңдылықтарын анықтау, сол арқылы жазба жәдігерліктің басқадай ескі қыпшақ ескерткіштері арасындағы қазақ тілі тарихына қатысты орнын айқындау болды.

«Түркілер тілінің інжу-маржандары кітабы» жазба ескерткіші мәмлүк қыпшақтарының тілі және кейбір ерекшеліктері туралы кейінгі орта ғасырдағы классикалық араб тілінде түзілген шығарма, авторы - Асир ад-Дин Абий (Абу) Хаийан әл-Андалуси. Абу Хайиан араб халифатының Андалузиядағы (Испания) мәдени орталығы Гарнат қаласында 1265 жылы туылды және 1344 жылы Мәмлүктер Египетінде қайтыс болды.

Шығарма мәселелер мазмұнына қарай орындалған, шартты түрде екі топқа жіктелетін үлкен екі бөлімнен тұрады: I ) ескі қыпшақ тілінің грамматикасы туралы трактат; II) ескі қыпшақ тілінің сөздігі . Мұндағы «Ескі қыпшақ тілінің грамматикасы» бөлімі іштей 1) «Сөзжасам дыбыстары» және 2) «Сөйлеудің құрылымдық заңдылықтары» деген екі бөлімге жіктелінеді [2, 102-103] . Біздің жұмысымызда осы соңғы екі бөлімнің тілдік ерекшеліктері қарастырылады.

Зерттеудің өзектілігі. Абу Хайианның «Китаб әл-Идра ли-лисан әл-Әтрак» атты жазба ескерткіштегі тарихи мәтіндер сол кезеңдегі, яғни ХIII-ХІV ғасырлардағы ескі қыпшақ жазба тілінің болмысынан, тілдік құрылысынан жалпылама және нақты мәліметтер береді. Бұл жазба ескерткіш түркі халықтарының ортағасырлық құнды мұрасы ретінде үнемі назарда тұтылып келеді. Ескі қыпшақ жазба тілінің ғасырлар бойы қолданылып келген заңдылықтары, оның ішінде сөзжасам жүйесі айтарлықтай өзгеріске ұшырамай, қазіргі уақытқа дейін жеткендігі аңғарылады. Ескі қыпшақ тілі мен қазіргі қазақ тілінің сабақтастығын, әсіресе ортағасыр ширегіндегі жай-күйін, қалыптасуы мен даму жолдарын анықтаудың басты бір әдісі - ескі жазба ескерткіштерді терең талқылап, ғылыми зердеден өткізу. Сол арқылы өз мәдениетіміз бен тарихымызды, рухани құндылықтар мен нақты мұраларымызды тану мен танытуға байланысты қазіргі заман талабынан туындап отырған, зәрулігі, өзектілігі жоғары деңгейлі мәселе болып саналады. Осы тұрғыдан зерттеудің өзектілігі дау тудырмайды

Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты ескі қыпшақ жазба ескерткіштеріндегі жұрнақтардың қолданыс ерекшеліктерін айқындап, қазақ тілі филологиясы аясында ғылыми айналысқа тарту болды.

Зерттеудің негізгі мақсаты - ХIII-ХІV ғасырлардағы «Түркілер тілінің інжу-маржандары кітабы» жазба ескерткішіндегі лексика-семантикалық және сөзжасамдық жүйе ерекшеліктерін анықтай отырып, олардың ескі қыпшақ жазба тіліне тән екендігін дәлелдеу, сондай-ақ, ескі қыпшақ жазба тілінің аталған үлгідегі тілдік заңдылықтардың қазіргі қазақ тілімен дәстүрлі сабақтастығын көрсету.

Осыған байланысты зерттеу жұмысында төмендегі міндеттерді шешу көзделді:

- жазба ескерткіштің сөзжасамдық жүйесін зерттей отырып, оған тән негізгі ерекшеліктерді анықтау;

- жазба ескерткіштегі сөзжасам жұрнақтарының қазіргі қазақ тіліндегі жұрнақтармен сәйкестігі мен сабақтастығын айқындау.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы.

Ескі қыпшақ, түрікмен және жалпы түркі тілдеріне араб грамматикасы тұрғысынан анықтамалар, талдаулар берген Абу Хайиан лексикалық, морфологиялық материалдарды флективті тілдер грамматикасына сай берген. Сондықтан қолжазба мәтіндегі сөз түбірлерін, олардың морфологиялық өзгерістерін дыбыс алмасуы, дыбыстың түсіп қалуы тұрғысында көрсеткен

Жұмыстың басты ғылыми жаңалықтары ретінде мыналарды атауға болады:

- ескі қыпшақ тілінің аталған жазба үлгісіндегі сөзжасам ерекшеліктері салғастырмалы, салыстырмалы тұрғыда айқындалды;

- ескі қыпшақ жазба тіліндегі сөзжасамдық үлгі мен қазіргі қазақ тілі сөзжасам үлгісінің сәйкестігі нақты дәйектелді.

Зерттеудің әдістері. Ескі қыпшақ жазба тілінің үлгілеріндегі тілдік материалды зерттеу барысында басқа да ескерткіштермен салыстырмалы-тарихи тәсіл, салғастыру, баяндау әдістері қолданылды.

Зерттеу нәтижелерінің теориялық маңызы. Зерттеу барысында анықталған ескі қыпшақ жазба тіліндегі сөзжасамдық модельдер мен қазіргі қазақ тіліндегі сөзжасамдық модельдер базасының ортақтығы, ескі қыпшақ жазба үлгілеріндегі сөзжасам жүйесінің қолданымы мен жұмсалымындағы кейбір ареалдық-тілдік ерекшеліктеріне қатысты зерттеу нәтижелері мен тұжырымдары, ескерткіштер тілі, тарихи сөзжасам салаларының нақты деректік және теориялық әдістанымдық тұрғыдан толығып дәйектелуіне өзіндік деңгейінде үлес қоса алады.

Дегенмен, бүгінгі уақытқа дейін аталмыш жазба ескерткіштің мәтіні, мазмұны, сондай-ақ тілдік материалдары қазақ тілінде сөйлеп, қазақ оқырманының, ізденушісінің қолына толығымен жете қоймағандығы байқалып отыр.

1ЕСКІ ҚЫПШАҚ ЖАЗБА ЕСКЕРТКІШТЕРІ

Ескі қыпшақ жазба ескерткіштері - қыпшақ рулары мен тайпалары, сол тайпалар одағына біріккен басқа да түркі халықтарының тілінде XI-XYI ғасырларда жазылған шығармалар[3, 5] . Ескі қыпшақ жазба ескерткіштері, жалпы алып қарағанда, 4 түрлі әліпбимен жазылған: ескі араб, ескі армян, ескі орыс және ескі готикалық әліпби. Ескі қыпшақ жазба ескерткіштерінің материалдары негізінен М. Қашғаридың «Диуани луғат-ат-түрік» сөздігіне қарасты зерттелуде, Еуропа ғалымдарының қумандар туралы жазылған тарихи, лингвистикалық еңбектерінде, орыс хроникаларының, жылнамалары мен деректерінің половецтер туралы мәліметтері мен жер-су, адам аттарына байланысты сақталған еңбектерде, араб авторларының мәмүлк қыпшақтарының тіл матералдары бойынша жазылған насихаттар мен филологиялық зерттеулерінде (грамматика, қыпшақша-арабша сөздік, анықтағыш т. б. ) армян авторларының хроникалары мен іс қағаздарында, трактаттар мен сөздіктерінде, қыпшақ тілдерінде жазылған дастандар мен прозалық көркем туындыларда сақталған [4, 22-23] . Ескі қыпшақ жазба ескерткіштері екі түрлі тілде жазылған: жалпы түркі жазушыларына ортақ әдеби тілде және қарапайым халықтың ауызекі сөйлеу тілінде. Бірінші топқа жататын көркем шығармаларды ішінара екі топқа бөлуге болады; дәстүрлі - тарихи әдиби тілде жазылған еңбектер және жергілікті халық тілі негізінде жазылған Орта Азия мен Еділ бойларының (Алтын Орда) ескерткіштері. Олар: Рабғузидің «Қиса сул-әнбиясі», Құтыбтың «Хусрау мен Шырын», Рауанидің «Мухаббатнамасы», Әлидің «Нахджул-Фарадисі», С. Сараидың «Гүлистан бит-түркиі», Сади Ахмедтің «Ташшұқнамасы», Хорезмидің «Тәржіма Шаһнамасы», Ахмет Йүгінекидің «Һибату-л-хақайығы», авторлары белгісіз «Қорқыт ата кітабы», «Сираж-әл-кулуб», «Оғызнама», «Рахат-әл-кулуб», «Миражнама», «Дастан-и Жұмжұма Сұлтан», «Мифтаһ әділ», «Тефсир» т. б. шығармалар. Ал жергілікті халық тілінін негізінде жасалған әдеби тілде Қожа Ахмет Йассаудің «Хикметі» және осы ғұламалардың жолын қуған көптеген друәш ғұламалардың шығармалары тараған [5, 22] . Қыпшақ тайпаларын ауызекі сөйлеу тілінін материалдары негізінде жазылғандар; «Диуани лұғат ат-түрк» (М. Қашғари) «Кодекс куманикус», «Китаб әлидрак ли-лисан әл-атрак» (Абу Хайан) «Китаб булағат әл- мүштақ фи-л-лұғат ит-түрки» (Жамаладдин-ат-Түрки), «Аттуһфат аз-закия фи-л-луғат-ит түркийа», «Китаб ад-дурра әлмудийа фи-л-луғат ит-туркийа әл ат-тамам уал-камал», «Әл-кауанийна-әл-куллийа лидабт әл-лұғат-ти-түркийа», «Аш-шудур әд-даһабия уа-л-хита әлахадия фил-лұғати-ат-түркийа», (Ибн М. Салих), «Хуласа», «Мани-ул-фузат», «Китаб муқаддима» (А. Самарканди), «Китабу ад-дағуа» т. б. нықтамалар, армянша-қыпшақша сөздіктер, кеңсе қағаздары, тарихи жазбалар т. б. осы топқа жатады. Бұлардың ішінде әр тілге (түрік, неміс, француз, венгр, поляк) аударылып, басылып шыққандары бар, әлі де болса жарық көрмей, қолжазба күйінде сақталғандары да кездеседі (Санкт-Петербург, Москва, Киев, Ереван, Вена, Париж, Краков, Варшава, Берлин, Стамбул, Анкара, Венеция, т. б. кітапханаларында), Мәмлүк қыпшақтарының тілінде 10 шақты грамматикалық, лексикалық, лексико-грамматикалық еңбектері туған (онда 11 мың реестірлік сөз бар) [6, 145] . Ескі қыпшақ жазба ескерткіштерінің басым көшілігі қыпшақ тілінің негізінде жазылып, кейбіреулері оғыз тілінің әсеріне ұшыраған Мәмлүк мемлекеті мен Орта Азия аймағында жазылған мұралар немесе оғыз тілінің негізінде, қыпшақ тілінің ықпалына түскен (Хорезм өлкесінде жазылған нұсқалар) . Қайсыбір жазбалар аталған тілдерге бірдей ортақ. Енді бір топ ескерткіштер қарлұқ тобындағы тілдермен астарлас. Ескі қыпшақ жазба ескерткіштері тілінің бірнеше диалектикалық ерекшеліктерге бөлінуі де мүмкін, олар әлі зерттеліп, анықталмаған. Орта ғасырда жасаған қыпшақ тайпаларының сөйлеу тілі мен әдеби тіл нұсқасын, олардың тарихи тамырын және қазақ тілін жалпы халықтың тілі болып қалыптасу тарихын танытуда ескі қыпшақ жазба ескерткіштерінің маңызы зор.

1. 1 Ескі қыпшақ жазба ескерткіштерінің зерттелуі

Ескі түркі тілі дәуірі ретінде қарастырылатын Көктүрік пен Ұйғыр кезеңімен жалғасатын Қарахан кезеңі көне түрік тіліне тиісті болса керек. Хорезм дәуірінде, яғни ХIII-ХIV ғғ. әртүрлі топтарға бөліне бастады [7, 24] . Сол ғасырларда Хорезм орталық болғанда, солтүстігінде Хорезм-Алтын Орда, Алтын Орда-Қыпшақ, Куман-Қыпшақ деген аттармен даму жүріп жатты. Ал оңтүстігінде Мәмлүк қыпшақшасы, оғыз-қыпшақ аралас тілі және оғыз тілі ерекшеліктері көріне бастады. Осы кезде шығыста қыпшақ және шағатай тілі қалыптаса бастағанда, оғыз-түркімен тіліне негізделген Батыс түрікшесі де дамуын жалғастырды. Дегенмен қыпшақ тілі баяу дамыды. Бұл тілдің шығу мәселесіне орай нақты олардың уақытымен географиялық аймағын шектеп айту мүмкін емес [8, 1-3] .

Негізінен ескі қыпшақ жазба ескерткішткерін сөз еткенде, біз Хорезм және Алтын Орда әдебиеті; Мәмлүк қыпшақ әдебиеті деп қарастырамыз.

Жошының үлкен баласы Батый ХIII ғасырдың 30 жылдарында әкесінің үлесіне тиген территорияда Алтын Орда мемлекетін құрды. Астанасы Еділдің төменгі жағында орналасқан Сарай қаласы болды. Археологиялық қазба жұмыстары кезінде табылған тұрмыстық заттармен жазу ескерткіштері Сарай қаласының негізгі халқы қыпшақтар болғанын көрсетіп отыр. Мысалы, 1961 жылы Жаңа Сарай қаласының орнын қазу үстінде арабша жазуы бар өгіздің жауырыны табылған. Ғалымдар бұл жазуы оқып шығып, қыпшақ тілінде жазылғандығын анықтады [8, 24] .

ХIV ғасырда өмір сүрген итальян қаржыгері Франческо Пегалотти сауда мәселесімен Алтын Орда мемлекетіне жүргелі жатқан көпестерге коман тілін білетін тілмаш алу керектігін айтып кеңес береді [9, 164] . Міне, осындай қажеттіліктерден барып туса керек, ХIII ғасырдың аяғында Қара теңіздің маңындағы Алтын Орда қалаларының бірінде «Кодекс Куманикус» («Кумандардың кітабы») жазылды. Екі бөлімнен тұратын бұл ескерткіштің көлемі - 82 парақ. Бұл жазба ескерткішті итальяндық саудагерлермен францис ағымындағы немістер жазған деген болжам бар. Бірінші бөлімінде латынша-парсыша және куманша сөздік берілген. Екінші бөлімінде куманша жазылған текстер, куманша-немісше-латынша сөздік, куман тілінің қысқаша грамматикалық очеркі бар.

«Кодекс» шетелдерде бірнеше рет басылды. В. В. Радловтың бастыруымен 1887 жылы Петербургте жарық көрді. Сонымен қатар В. В. Родлов бұл сөздіктің тілі туралы да көлемді зерттеу жұмысын жазып, «О языке куманов» деген атпен жарияланды [9, 134] .

Қазақ тілі тарихы үшін аса құнды материал болып табылатын «Кодекстің» тілін зерттеумен Ә. Құрышжанов көптен бері айналысып келеді. Соның нәтижесінде бірнеше мақалалар жазып жариялады. Кандидаттық, кейін докторлық диссертация қорғады [10] . А. Жұбанов А. Белботаевпен бірлесіп, 1978 жылы жиілік сөздігін де шығарды.

Алтын Орда халқы этникалық құрамы жағынан ала-құла болды. Монғол шапқыншылығынан бұрын, Еділдің төменгі сағасын қыпшақтар жайласа, олардың терістігінде бұлғарлар, хазарлар және печенегтер өмір сүрді. Ал Солтүстік Хорезмде түркіленген иран тілдес жергілікті халықтармен бірге, оғыз және қыпшақ тайпалары аралас отырды [10, 205] .

1245 жылы Хорезмде болған Плано Карпини: «Из земли Кангитов съехали в землю Биссерминов (Хорезмийцев) . Эти люди говорили и доселе еще говорят команским языком», - дейді Л. А. Семенова. Бұдан біз Х ғасырдың орта шенінде тек Алтын Орда мемлекетінде емес, онымен көрші Хорезмде де қыпшақ тілі ықпалының күшті болғанын көреміз.

Өзара қырқысқан соғыс кезінде қолға түскендері итальян көпестері құл есебінде сатып алып, Қара теңіз арқылы Египет және Сирия мемлекеттеріне алып келтіп жатты. Олардың құрамында қыпшақ даласын мекендеген әр түрлі тайпалары болғанымен, негізгі көпшілігі қыпшақтар мен оғыздар еді. Бұл процесс монғол шапқыншылығына дейін де, кейін де үздіксіз болып тұрған. Ал монғол шапқыншылығы кезінде бұрынғыдан да күшейе түседі. «Взятые в плен из этих народов были отвезены в земли Сирийские и Египетские. От них-то (и произошли) мамлюки адилийские, камийлиские, ашрафийские, муззамийские, насирийские да азийские, оставившие прекрасные следы в государствах мусульманских», - деп жазады әл-Айни.

Араб елдеріне құл есебінде әкелінген қыпшақтар жалдамалы әскери сақшы қызметін атқарған. Орта ғасыр авторлары қалдырған деректерде, Египет армиясының басым көпшілігі қыпшақтар болғандығы және олардың арасынан талантты қолбасшылар өсіп шыққандығы айтылды. Мәмлүктер күшейе келе 1250 жылы Айюбидтер династиясын құлатып, 250 жылдан астам уақыт өкімет билігін өз қолдарына ұстап тұрады. Қыпшақтардан шыққан сұлтандардың ішіндегі көрнекілері Айбек, Бейбарыс және Калаун болды. Қыпшақтар өкімет басына келген соң Алтын Орда мемлекетіне келген мәмлүктердің саны бұрынғыдан да көбейе түседі. Олардың біразы құл есебінде сатылып алынса, енді бір бөлігі өз еріктерімен келіп Каирде қалып қойған. Оның үстіне, Алтын Орда территориясынан қыпшақтарды көбірек тартуға Египет сұлтандарының өздері де құштар болғанға ұқсайды. Мысалы, әл-Холидың келтірген деректеріне қарағанда, Калаунның 12 мың мәмлүгі болған. Ал оның баласы ан-Насыр да осынша мәмлүк сатып алған.

Египет жеріне келген қыпшақтар өздерімен бірге тілін, дінін, әдет-ғұрпын ала келді. Қыпшақтардан шыққан Египет сұлтандары өз ана тілінде сөйлеген. Хан сарайында отандастарының тілін, әдет-ғұрпын, заңын білетін айрықша чиновниктер болған [9, 125] . Мысалы, осыған байланысты әл-Холи былай деп жазады: «Калаун, ставший султаном после многолетнего пребывания Египте и Сирии, не знал арабского языка» [12] . Керісінше, көптеген араб білімпаздары қыпшақ тілін үйреніп, аудармашылар қоғамда көрнекті орынға ие болған. Міне, осы кезде мәмлүктік Египтте көптеген грамматикалық оқулықтар жазылып, қыпшақша- арабша сөздіктер түзілді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.