Естай Мырзахметов шығармашылығының қазақ әдебиетіндегі орны
Мазмұны
1. Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... 3
2. Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
2.1. Құрыш ғұмыр ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.6
2.2. Жан туымды жықпас үшін қалам алып,
ой кешем... (шығармашылығы)
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..11
2.2.1. Естай Мырзахметов – қазақ прозасының көрнекті өкілі ... ...11
а) Шығармаларының зерттелу сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
ә) Шығарма тақырыбы - өмір шындығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2.2.2. Естай Мырзахметов – көркем сөз шебері
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 39
а) Образдар жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
ә) Е.Мырзахметов шығармаларының тілі ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
3. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..57
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 59
Кіріспе
Көкірек көзі ояу, рухани байлығын сәбиіндей мәпелеп, тәрбиелей
білетін халық, әдебиетіне енжар қарай алмаса керек. Егер жылдар тереңіне,
тіпті ғасырлар қойнауына ой жүгіртетін болсақ, халқымыздың арасынан
шығыстың жұлдыздары атанып, жарқырап шыққан талай шайырларды, ақыл-ойы
дариядай, сөздері шегедей шешендер мен шежірешілерді, өмір бояуын ондырмай,
тағдыр суретін қалам ұшымен кестелей білген күні кешегі қарымды
қаламгерлерді көз алдымызға келтірер едік.
Қазақ әдебиеті дегенде ең алдымен алдында Абай, жанында Жамбылы бар
сахарадағы салқар көшбастаушыдай өзі оқ бойы озық, соңынан ілескен сарабдал
сарбаздары бар киелі Мұхтар Әуезов сынды үркердей бөлек топ жұлдыз
елестейді. Құр елес қана емес нақтылы көрініске ішің жылиды, көңіл түндігі
желпілдеп, жүректі мақтаныш пен қуаныш сезімі керіп кетеді. Өйткені, қазақ
әдебиеті қай елдің болсын дамыған делінетін әдебиетінен қалысты емес.
Әсіресе, өркениетті елдер арасын берік дәнекерлеп жатар ірі тұлғалар
сабақтастығының арқауындай болып, туған халқына қасиетті де құдіретті күшті
сөз өнерімен ой маржанын төгілдіріп, сұлу сөзден кейінгіге сом дүниелер
қалдырар дарабоз жазушыларымыздың көптігі көңілге қуаныш ұялатады.
Ат аунаған жерде түк қалар деп аузы дуалы аталарымыз текке айтпаса
керек. Арқаның кербезі атанған сұлу Көкшенің құнарлы да киелі топырағы
жаратқан жұлдызды шоғыр: Біржан сал, Ақан сері, Үкілі Ыбырай, Балуан Шолақ
секілді өнердің мәңгі сөнбес шырағын жаққан саңлақтар көшін болашаққа
жалғау қамында белін бекем буып, қолынан қаламын түсірмей жүрген жерлес
қаламгерлер қатарында белгілі жазушы Естай Мырзахметов те бар.
Өмірдің бұралаңы көп жолында, тағдырдың жазуымен қилы-қилы шырғалаңдар
жан алқымнан алса да, қызметтен танбай, қажымас қайратпен шалдықпастан
өміршең еңбек үлгісін танытқан жазушы Естай Мырзахметовтың есімі
Көкшетаудай қасиетті еркін елдің мәртебесімен бірге атақ-абыройын арттырып,
оны тұлғаландырып, кесектендіре түсетіні ақиқат.
Ғасырдың көшпелі керуені мен жылдар легінің тозаңына көміліп, санадан
біртіндеп өше бастаған Шөже, Тезекбай ақындар мен Көкшенің арқалы
азаматтары, өнердің бәйге бермес тарландары Біржан, Ақан, Балуан Шолақ,
Үкілі Ыбырай өмірлері мен қатал тағдырларының бізге белгісіз жайларынан сыр
шертер Естай Мырзахметов туындыларында кешегісі мен бүгінгісін пайымдай
білер, болашақтың саналы ұрпағынан алғыс алар айшықты да, құнды жазба еңбек
деуіміз әбден жөн.
Қаламдас ағасын ардақтаған суырыпсалма, манасшы, айтыскер ақын
Баянғали Әлімжанов Естай Мырзахметовты Көкшенің көзі тірі шежіресі,
қазақтың қадірлісі Ес-ағасы деп, ізбасар іні ретінде ықылас ниетін
білдірсе, бүгін жасы сексенге келген, әдеби қоғамдық еңбегіне елу бес жыл
толып отырған Естай Мырзахметовтың шығармашылық жолына көз жіберіп қарасақ,
жаңа ғасырдан он жас кіші туып, тың игеру жылдарымен тұстас қолына қалам
ұстаған Есаға содан бергі саналы өмірін туған халқына, туған әдебиетіне
арнады. Меніңше, Естай Мырзахметов туралы сөз айту – жаңа мазмұнға ие бола
дамыған, қайта туу, қалыптасу, есею дәуірлерін басынан кешірген қазақ
әдебиеті туралы әңгімелеумен бірдей. Жазушы өмірі - тек жаңа әдебиеттің
тарихы деу де жеткіліксіз. Ол - өз заманындағы барлық қоғамдық даму мен
жаңарудың, қазақ халқының жаңа тарихының куәсі. Қазақ прозасына елеулі үлес
қосып келе жатқан көрнекті қаламгер, КСРО жазушылар одағының мүшесі,
Қазақстанның еңбек сіңірген қызметкері есебінде Естай сол тарихты шынайы
бейнелер суреткерлердің алдыңғы сабында көрініп келеді.
Бұл жұмыстың мақсаты – Естай Мырзахметовтың өмірі мен шығармашылық
әлемімен танысып, шығармаларындағы көркемдік ерекшеліктеріне тоқталу.
Жұмыстың өзектілігі төмендегі мәселелер:
1. Туған өлкенің жекелеген тұлғаларын тану.
2. Әдебиет майданында тың сүрлеу салып, туған жері Көкше тарихы мен
көрнекті тұлғаларын шығармаларына арқау етіп, оқырман
сүйіспеншілігіне бөленген, бүгінгі күні сексен жасқа толып
отырған жазушы-публицист Е.Мырзахметов республикамызға аса
танымал жан. Сондықтан шежіре-қарт жазушының 80 жылдық мерейтойы
қарсаңында оның өмірі мен шығармашылығын зерттеу – бұл жұмыстың
негізгі өзектілігінің бірі.
Жұмыс кіріспе, негізгі бөлім, қорытындыдан құрылған. Кіріспеде
жұмыстың мақсаты, өзектілігі сөз болады. Негізгі бөлім екі тараудан,
бірінші тарау бір бөлімнен, екінші тарау екі бөлімнен тұрады. Бірінші
тарауда жазушы өмірі жайлы, екінші тарауда қаламгер шығармашылығы,
шығармаларының тақырыбы, идеясы, тілі жайлы сөз болады. Қорытындыда Естай
Мырзахметов шығармашылығының қазақ әдебиетіндегі орны айтылады.
2. Негізгі бөлім.
2.1. Құрыш ғұмыр
Ата-қонысы - жер жаннаты Бурабай, Шортан, Қотыркөл болып табылатын
Естай Мырзахметовтың ата-бабалары бұл өңірге 450 жылдай бұрын келген екен.
Бабалары үш жүздің басын қосқан Хан Абылайдың қатты сенім артып, жанына
жақын тұтқан төлеңгіттерінің басында тұрса керек. Хан иеге адал берілген,
Абылайдан соң Қасым сұлтанға, одан кейін Кенесарыға қызмет етіп, сенімді
тірек бола біліпті.
Арғы атасы Нұрғожа деген кісі әкесінің бес қызының арасындағы жалғыз
ұлы болса керек. Кісілігі мол, ақылды Нұрғожа Шортанның тұрғылықты орыс,
мордава, чуваштарымен тату тіршілікте, достық қатынаста болыпты. Өзі он
саусағынан өнер тамған шебер етікші екен. Сол өнерінің, ақылдылығының
арқасында талай-талай жақсылармен сыйласыпты. Соның ішінде атақты Біржан
салмен сырлас дос, Сегіз Серінің Мұстафасымен дәмдес болғанын ел біледі.
Нұрғожадан Шәймерден, Сәдуақас, Шаяхмет, Мырзахмет тарайды. Бұл
ағайындылардың өзге ешкімге ұқсамайтын қасиеттері бар-тын. Төртеуі де орыс,
татар, мордава, чуваш тілдерінде жатық сөйлепті.
Осындай ата-бабларының он бесінші буыны Естай Мырзахметов - 1927
жылдың 15- қаңтарында, бұрынғы Көкшетау обылысы, Щучье ауданы, Жаңа жол
аулында, Мырзахмет Нұрғожаұлындай әке мен Балуан Шолақтың немерелес
қарындасы Рақыш Ғаббасқызы сынды ана отбасында дүниеге келеді.
1-сыныпқа 1934 жылы Жаңа жол колхозының орталығындағы бастауыш
мектепке барады. Шүберектен тігілген портфелімдегі кітап-дәптерлерімнің
жанына анам алақандай нан салып қоятын. Сонымды иығыма іле салып,
Жарқайыңнан 4 шақырымдай жердегі мектепке өзгелерден бірінші болып жетуші
едім- дейді жазушы, оқуға деген құштарлығын есіне алып. Бір ғажабы
Жарқайыңнан келіп оқитын үш баланың үшеуі де үздік оқиды. Өздерінен көп
үлкен 2,3-сыныптарда оқитын 15-16 жастағы жігіттер сабақта мүдіріп, жауап
таппай тосылғанда, мұғалім: Ал, Жарқайың балалары, кім айтады? - деп,
бұлардың білгіштігін бөле-жара мадақтап, жарыстыра сұрайды екен.
Шамасы, бұл өңірге Мақтау грамотасы деген мадақтау 1936 жылдары
келген-ау, үздік оқушы Естай Мырзахметов әр сынып бітірген сайын марапаттау
қағазын сол жылдан ала бастапты. (Сонау бір жұтаң жылдары үй өртенгенде
жанып кеткені өкінішті-ақ - дейді).[8.8]
1938 жылы бастауыш мектепті, 1941 жылы Кіндік-Қарағай орталау мектебін
бітіреді. 1941 жыл - соғыстың басталған жылы. Бұғанасы енді бекіп, 14 жасқа
шыққан жылы.
Білім-ілімге жаны қанша құмар болса да, ел басына күн туған кезеңде
жеті жасынан-ақ, ат басына мініп жаздай үлкендерге шөп шабысып, шаруамен
өскен бала Естай енді үлкен кісілерше еңбекке араласады. Есепке жүйрік
Есағаңды әуелгі жылдары колхоз трактор бригадасына есепші етіп тағайындап,
1943 жылы трактор руліне отырғызады. Ауыр еңбекке ерте араласқанның,
тынымсыз күндердің шаршатып, қалжыратқанының немесе сұмдығы сан-салалы
соғыс қырсығы дерсіз бе, әйтеуір сол жылы әлі жетілмеген жас өспірім 3
тонналық трактордың астына түсіп, бір ажалдан аман қалады. Бірақ, ілініп
кетсе де, кейін сынған қабырғалары сыр беріп, көп қиындық көреді.
Ұзақ науқастан айығып, аяғын басқан бозбала 1947 жылы Қотыркөл ауыл
шаруашылығы механизаторлары мектебіне түсіп, комбайнер болып шығады.
Алайда, арманшыл жас көңілі комбайнерлікке көнши қоймайды, әрі қарай
оқығысы, талай тылсымның сырын ұққысы келеді. Ұлының өз аузына өз қолы
жетіп, дегендейін, табыс тауып жүргенін жөн көрген әкесі оның оқуын
жалғастырғанын қолдай қоймайды. Қайта бір тәуір қызды келіншек қып алып
берсем деп өзінше қызықтырып көреді. Кесек мінезді, бесті айғырды жалғыз
жығып, бауыздайтын, білекті әкенің алдына да ешкім шықпайтын, кесіп айта
қалса, ол айтқанынан қайтпайтын да. Сондықтан анасымен ғана сырласып,
өзінің ішкі ой-мақсатын айтқан. Қанша дегенмен баласының тауын шаққысы
келмеген әкесі: Әне, шешесі екеуі бірікті, енді олар болмайды,- деп,
баласының талабына көнген сыңай танытады.
Сонымен, 21 жасар жігіт оқу аңсап, 1948 жылы Шортан орта мектебінің
бірден 10-сыныбына барып, бір жылдан соң бітіріп шығады.
Есағаң мектепте әр қырлы өнерімен көзге түседі. Сурет салып, өлең
жазып, ән салып, домбыра шертіп жүреді. Осындай өнерлі шәкіртіне бір күні
Қыздар педагогикалық институтын бітіріп келген Гауһар Қасымова атты ұстазы
сынай қарап отырып: Сен ҚазГУ-дің журфагіне бар, сенен түбі жазушы
шығады,- дейді.
1949 жылы ҚазГУ-дің журфагіне түскен Естай аға, студент кезінде өндіре
жазады. Ауылда жүріп жолдаған бір ертегісі сол жолы Пионер журналына
басылып, алдынан сүйіншідей боп қарсы алады. Пионер журналы, Қазақстан
пионері газеттеріне әңгімелерін бастырып, радиодан Нәзилә апайы
әңгімелерін оқытып жүрген IV курс студентін Абай Бейсенбаев Лениншіл жас
(қазіргі Жас алаш) газетіне қызметке шақырады. Университеттің соңғы
курсында оқи жүріп, Лениншіл жас газетінің спорт және дене шынықтыру
бөлімінің меңгерушісі болып журналистік қызметін бастайды. Бұл 1954 жыл
еді.
Университетті ойдағыдай бітіріп шығады да, сол жылы Солтүстік
Қазақстан облыстық Ленин туы (қазіргі Солтүстік Қазақстан) газеті
редакциясына әдеби хатшы болып ауысады.
Ал арада жыл өткен соң, жас күнінде алған жарақаты қозып, комиссиямен
1955 жылы III топ, 1956 жылы II топтағы мүгедектік категория беріледі.
Содан кейін бір күн ауру, бір күн сау дегендей, сауыққанда қызмет істеп,
ауырғанда амалсыз тұсалып арпалысып уақыты өтеді. 1956 жылдың желтоқсан
айынан бастап, өзінің сүйікті газеті Лениншіл жасқа қайта оралады да,
Солтүстік Қазақстан және Көкшетау облыстары бойынша тілші болып, 1961
жылдың наурыз айында тың өлкесінің ұйымдастырылуына байланысты Тың өлкесі
газетіне қызметке шақырылып, хабар бөлімінің, кейін мәдениет және тұрмыс
бөлімінің меңгерушісі болып істейді. Тың өлкесі таратылып, Көкшетау
газетінің қайтадан шығуына орай, 1965 жылдың желтоқсан айынан 1968 жылдың
жазына дейін осы газет редакторының орынбасары қызметін атқарады.
1968 жылы жазушыға 11-рет операция жасалып, I топтағы мүгедек болады.
Бірақ, ғұмырында адам баласына жамандық жасамаған, жолдас-жораларымен
қабақ шытыспаған жайсаң жазушыға сол достары көп көмек көрсетеді. Солардың
ақ тілеу ниеттері сағын сындырмаған жазушы төсекте шалқасынан жатып алып-ақ
жазып, талай шығармаларын дүниеге әкеледі.
Жазушының Он бес жыл өткен соң, Медет романдарының жазылуына
еңбегі сіңген жан - жұбайы Гүлжәмилә. Гүлжәмилә жазушы танымын жетелеп
отыратын қиял, қуат көзі. Бұл ешқандай әсірелеусіз шындық. Осы жайында
жазушының өз аузынан тыңдасақ:
Ақмолада сегізінші рет жаттым. Көкшетауға оралып, балаларымның
қасында бірер күн болған соң, тағы да аурухана төсегіне таңылдым. Беліме
дейін қапсыра құшақтаған тас мүсін – гипс. Былай-былай аунап түсуге мұрша
жоқ. Балаларымды ойлаймын. Осы жатқаннан тұра алмай қалсам, жағдайлары не
болады?! Сонда не істеуім керек?! Гүлжәмиләм: Сенің қолың – жазу,- дейді.
Қайрауы тегін емес. Бақытыма қарай Жазушы баспасының аударма бөлімі
бірнеше шығармаларды аударуға береді. Бір түрлі жүректенетін сияқтымын.
Гүлжәмилә іске кірісті. Балаларға жұқа фанер тақтайдан екі парақ қағаз
сиятындай етіп үстел жасатып берді. Кішкентай жастықша істетті. Қалам,
қағаз әкелді. Жаз! - дейді. Өзіме бағынатын оң қолым, оң аяғым, басым
ғана. Оң аяғымды бүгемін, оның үстіне үстелімді қонжитамын. Жаны қиналып,
азап тартып жатқан адамның жағдайы белгілі. Жазу шимай-шатпақ. Оны
Гүлжәмилә үйге әкетіп, таза қағазға көшіреді. Баспагерлердің жазуыңыз
қандай әдемі - деуі содан.
Мынаны қараңызшы... 1975 жылғы 2-сәуір күні түс ауа үйде жалғыз едім.
Ешкімнің көмегінсіз киініп, өзім далаға шықтым. Қазіргі Әуелбеков
көшесінде тұратынбыз. Сол аяғымды сылти басып, үйді айналып келе
жатырмын. Арт жағымда тротуарды тық-тық еткізген аяқ дыбысы еріп келеді.
Гүлжәмилә екенін жан-дүниеммен сездім. Әдейі аңдып тұрғандай:
- Тәубе! Бұл күнге де жеттік. Енді осы жүріп кеткенің, жүріп кеткен, -
деді ол көзіне жас алып.[2.4]
Жан-жағына шуақ шашып жүретін Гүлжәмилә апай – көзге түссем дейтін
жарқ-жұрқ мінезі жоқ, көп сөйлеп алға озбайтын, аяғын санап басатын, биязы
мінезді жан еді. Бұл шаңырақта орынсыз дауыс көтеру болмаған екен.
Асқар, Алтай, Зәмзәгүл, Абай осы тәрбиенің жетегімен жетілген.
Немерлері де заман өзгердінің тасырақбайлары емес. Есағаңның
отбасындағылар ерте есейген жандар ...
Гүлжәмилә Мырзахмет келіні Бурабай өңірінің тумасы. Әкесі Мусин
Нұрқан Қазақ КСР Жоғарғы кеңесінің алғашқы шақырылымы депутаттарының бірі.
Ұзақ жылдар бойы Жаңа жол колхозының басқарма бастығы болған. Анасы
Мәлике Жұпарқызы алты бала тәрбиелеген ана.
Гүлжәмилә Нұрқанқызы өзі мектепті қазақ тілінде бітіріп, Алматы шет
тілдер институтының француз тілі факультетін тәмәмдаған. Соған қарамастан
мектепте қазақ тілі мен әдебиетінен сабақ беріпті. 1952 жылы Есағаң
екеуінің жұптары жарасып, 53 жылдан астам отау құрады.
Тату-тәтті шаңырақ астында жазушының жан серігі бола білген аяулы жар
Гүлжәмилә Нұрқанқызы 2006 жылдың жаз айында дүниеден озды. Мұны да өмірдің
кезекті соққыларының біріндей қабыл алып, Есаға бүгінгі күнде де қолынан
қаламы түспеген жауынгер жазушы.
2.2. Жан туымды жықпас үшін қалам алып, ой кешем... (шығармашылығы)
2.2.1. Естай Мырзахметов – қазақ прозасының көрнекті өкілі
Әдебиеттің дамуы, өсуі бір қалыпта бола бермейді. Әдебиет жанды
организм, ол әрқашан даму үстінде болып, молаяды, жаңарады. Әр кезеңде
туған әдебиеттің өзіне ғана тән белгілері мен ерекшеліктері бар болуы
арқылы әдеби кезеңдер қалыптасады. Мәселен, жыраулар поэзиясы мен қазіргі
ақындар шығармаларын салыстыруға да келмейді. Бұған ең бірінші әлеуметтік-
тарихи жағдай себеп болды. Қоғамда орын алып жатқан кез-келген өзгерістің
әдебиетте жаңғырықтай үні естіледі. Өйткені әдебиет – халық өмірінің
айнасы.
XX ғасыр қазақ әдебиеті үшін ерекше кезең. Бұл кезеңде әдебиет
тектері: проза, поэзия, драма өз дамуының биігіне жетті. Ең алғаш қазақ
әдебиетінде ұяң қадам басқан роман, драмалар кейін нағыз классикалық
үлгілердің тууына себепші болды.
70 -80 жылдар аралығында туған прозалық туындылар да өз кезеңінің бар
ахуалын бойына сіңірді. Қоғамда алдыңғы қатарға шыққан ғылым мен техника
жаңалықтары, өндіріс салалары әдебиет әлемінде көбірек көрінді. Осы
жаңалықтарды өмірге әкеліп, сол үшін күрес-тартыстарға баратын кейіпкерлер
қазақ әдебиетінен өз орнын тапты. Әңгіме, повесть, роман сияқты жанрларда
жарық көрген көптеген туындылар, жиылып келгенде бір арнада тоғысты.
Көркемдік деңгейі, стильдік-тілдік ізденістері әркелкі заман, бүгінгі
күн мәселелерін көтергендігінде жатыр. Осы шығармалардың ішінде сөз болатын
оқиғалар ағымы, өмір көріністері, адам тағдыры да сол кезеңнің шындығынан
туындап жатты. Қоғам тіршілігі барлық көрінісімен адамдар арасындағы қарым-
қатынасы арқылы, солардың өмір тағдыры арнасында ашылады.
Бұл кезеңді прозалық шығармалардың ең басты құндылығы өмірдің өзекті
мәселелерінің әдеби шығармаларда, негізгі сюжеттік желіні құрауы, сол
арқылы адамды тану, оның қоғаммен ара-қатынасын суреттеу болғандығы. Сол
жылдары жұрт назарын оқырман өзіне күрт аударған адамгершілік, имандылық
мәселелерін арқау еткен шығармаларымызда интеллект-парасатымен, әлеуметтік-
философиялық ой-толғамдарымен баурайтын, сол арқылы оқырмандарын ордалы
ойларға жетелейтін кейіпкерлер әдебиетіміз үшін аса қажет болды. Сондықтан
да 60-80 жылдарда басқа кезеңдерге қарағанда қазақ әдебиетінде, оның ішінде
әсіресе қазақ прозасында адамгершілік, адамның рухани жан дүниесі, адам мен
қоғам, адам мен орта мәселелеріне тереңдеп баруға тырысқан, осынау
тақырыпты заман, уақыт талабына сай биік көркемдік деңгейде бейнелеп беруді
мақсат еткен шығармалар көбірек жазылыпты. Сондай шығармалар қатарына Естай
Мырзахметов шығармаларын жатқызуға болады.
Құнарлы Көкше топырағында дүниеге келген ұлттық сөз өнері өкілдерінің
қатарында қазақ әдебиетінде Естай Мырзахметовтың қаламгерлік шығармашылығы
көрнекті орын алады.
Естай Мырзахметовтың шығармашылық еңбек жолы журналистік қызметімен
тұспа-тұс келеді. Жазушының алғашқы Көкшенің көркі атты очергі 1949 жылы
10-сынып оқып жүргенде республикалық Пионер журналында жарияланады.
Тұңғыш әңгімесі осы Пионер журналының 1953 жылғы 12-санында жарық көреді.
Содан бастап қаламгердің әңгімелері республикалық Қазақстан әйелдері,
Мәдениет және тұрмыс, Балдырған журналдарында, республикалық, облыстық,
мерзімдік баспасөз беттерінде жариялана бастайды.
Алғашқы әңгімелер жинағы 1962 жылы Сынық шаңғы деген атпен Жазушы
баспасынан жарық көреді. 1969 жылы Шағалалы мемлекеттік тәжірибе
станциясының атақты шопаны Мәнтай Әлкебаев туралы жазған Тынымсыз жігіт
атты деректі повесі республикалық Қайнар баспасы арқылы жарыққа шығады.
Сол жылы екінші кітапшасы – Туған күн оқушылар қолына тиеді. Жинаққа
жазушының бір топ әңгімелері енген.
Соның бірі – Абзал әңгімесі екенін айтуымыз керек. Әңгіме бар
болғаны үш-ақ беттен тұрады. Дегенмен, аз көлемімен әркімге де айтары мол,
көтерген жүгі қомақты дүние. Әңгіме алтын астық үшін күрес жайында
баяндалып, ел ырыздығы жолындағы ауыртпалықпен арпалыса білген адамдардың
кейіпі сомдалған.
Жазушы астық, тың туралы толғаныстарды жалаң баяндамай адам
қарекетімен, оның саналы түсінігі мен көзқарасы арқылы жеткізіп отырады.
Әңгімедегі оқиға желісіне арқау болатын екі кейіпкердің де ісі жағымды
дейміз. Аты-жөні беймәлім, палуан тұлғалы, кесек мінезді жүргізуші өз іс-
әрекетімен жадымызда жатталып қалады. Оның өзімсіне сөйлеуі, ұрысуы бәрі-
бәрі үлкен бір ағалық жанашырлық ниетпен туған.
Мұнда оқиғаның шарықтау шегіне жететін, сөйтіп барып автордың айтары
сезілетін тұс Дәудің ұсынған ақшаны алмауы. Оқиға ширақ дамып, дәл
осылай ойыспағанда оқырман Дәуді менмен, өркөкірек жан деп ұғар ма еді,
кім білсін. Бірақ, бұл жолы жазушының өзі Дәудің аузына салып берген бір
ауыз сөз ой мен сезімді басқа арнаға салады.
Жазушы келесі Командировкада атты әңгімесінде керісінше ақшақұмар,
дүниені жаны сүйетін пасық арамзаларды әшкерелеп, оқырманға ой сала біледі.
Мұнда жағымсыз кейіпкер ретінде Сабыр дегеннің мінез-құлқы сомдалып, оның
қызмет бабын пайдаланар алаяқ, өмірдің мәнін арақпен өлшер, адамгершілік
асыл қасиеттерден жұрдай екендігін, жазушы кейіпкер қарекеті арқылы
танытқан.
Сабыр бейнесі арқылы қаламгер бүгінгі шен құмар қызметкерлердің сиқын
жеткізе суреттеген. Көреген қаламгер бұл ретте дәуір үнімен үндесе отырып,
келелі түйін жасаған.
Жазушының Өмір сыйы атты әңгімесі жастар тәрбиесі жайлы туынды.
Әңгіменің идеялық-тақырыптық арқауы адамгершілік парасаты дер едік.
Әңгіме өрісі күнделікті тірішілік қамы, жұмыс барысында дамып отырады.
Хайдар есімді заводтың қарапайым жұмысшысы, маңдай алды токарь мүгедек
жарын қуантпақ ниетпен, телевизор алмаққа, аз-мұз ақшасын жырымдап жинайды.
Сөтіп, тірнектеп жинаған ақшасын әйелі Сәлім деген жігітке емделу үшін
беріп қояды. Яғни, алдымыздан адамгершіліктің екінші қыры ашылады. Бұл
жастардың әуел бастан қалыптасқан дәстүрлі моралі, шығарма шындығына арқау
болғаны да сондықтан.
Естай Мырзахметов әңгімелері осындай өмірдегі мәселелерге құрылып,
орайлы шешім тапқан. Әңгімелер ширақ та, жинақы сюжеттерге құрылған.
Характерлер кесек те тұлғалы көркемделген. Қаламгердің сөз түзуі өте
үйлесімді, жарасымды жатық әрі аз сөзбен көп мағына танытуға тырысқан. Бұл
жазушының күрделі жанрларға барар жолдағы сәтті қадамдар дер едік.
Есағаңның алғашқы сүбелі еңбегі Он бес жыл өткен соң (1973ж).
Повестің басты кейіпкерлері Болатбек пен Арайлым тағдырының майдан
даласында тоғысуы, тағы да сол соғыстың от орнаған ортасында ажырасып
кетуі, сөйтіп 15 жылды араға салып барып, қайта ұшырасуы шығарманың желісін
құрайды. Шығармадағы негізгі кейіпкерлер Болатбек пен Арайлымның бір-біріне
деген адал, шексіз сүйіспеншілігінен басқа өмірдің көлеңкелі-күңгейлі
әрқилы тұстары да суреттеледі.
Бас кейіпкер Болатбекпен біз оның кабинетінде танысамыз. Жұмыс бабымен
кіріп-шығып жатқан Уткин, Иванова, Айтбаевтарды да осы арада кездестіреміз.
Әрқайсысының мінез-құлқын толық білеміз. Алғашқы екеуінің адал
бейнетқор жандар екенін, ал соңғысының су жұқпас сумақай, жылпос, жылмаң,
жаныққан жағымпаз, озбыр екенін бірден аңғарамыз. Мұның Теміржан сияқты
қолдаушысы бар екенін сеземіз.
Хайроштың аманаты повесі Естай Мырзахметовтың көлемді де шұрайлы
шығармаларының бірі. Повесть оқиғасы Есбол есімді кейіпкердің қатысуымен
өріліп баяндалады. Ұзақ жыл өз басы аурухананың сарытап төсегін, сырқат
жандардың секемшіл мінезі мен пәс көңілін жете білетін ол ауруханадағы
адамдармен жиі араласып, олардың хал-ахуалын білуге ұмтылады. Осында
бұрыннан таныс Хайрош есімді азамат Есболды жақын тартып жан сырын айтады,
ақыл сұрайды.
Повесть оқиғасы осы арада қоюлай түседі. Асылы Естай Мырзахметов
психологилық анализ жасауға шебер жазушы. Ол кейіпкердің ішкі жан сезімін
терең толғап жеткізе біледі.
Бұл ретте, Естай Мырзахметов, әсіресе Болатбек, Арайлым, Медет, Айнұр
психологиясына, көңіл қалтарыстарына үңіле түсіп, шебер көрсетеді.
Кейіпкердің даралануы – оның мінезі, ісі, сөзіне байланысты.
Естай Мырзахметовтың шығармаларындағы кейіпкерлердің сөздік сипаттамасы
көбіне диолог формасында берілсе, ал жекелеген жағдайларда психологиялық
монолог түрінде суреттеледі. Кейіпкерлердің монологын беруде жазушы
шеберлігі өте оралымды келеді. Ол бірде кейіпкерлердің монологын авторлық
баяндауға ұластырып, енді бірде авторлық баяндауды монологқа ұластырып,
жігін білдірмей жібереді.
Естай Мырзахметов жасаған пейзаждар өзінің көлемі, орны жағынан
әрқалай болып келеді. Ол бірде кең толғанып, ұзақ әңгімеленсе, енді бірде
қысқа-қысқа қайырылып отырады. Бірақ, осының бәрінде де жазушының идеялық-
эстетикалық көзқарасы көрініп, аңғарыла түседі.
Бір сөзбен айтқанда, Естай Мырзахметовтың жақсы сапада жазылған
шығармаларының еңбекшілері, әсіресе жастарды жоғары идеялық, ізгі мораль
және ұлттар арасындағы өзара достық рухында тәрбиелеу ісінде маңызы зор.
Мұның бәрі белгілі қағиданың – халықпен бірге тыныстау әуенінде
жасалған дер едік. Жазушы шығармашылығының парасаттылығы да осында жатыр.
Е.Мырзахметовтың белгілі шығармаларының бірі – Медет. Шығарманың аты
айтып тұрғандай негізгі кейіпкері – Медет. Төрт бөлімнен тұратын романның
басынан аяғына дейін Медеттің басынан кешкен қиындықтары мен қилы тағдыры,
өмірдің басына салған ауыр тауқыметі мен аурушаң кездері суреттеліп
айтылады.
Махаббат жолында кездескен ирелең жолдар мен тауқыметтер Медеттің
махаббатына беріктікпен медеу бола білді.
Медеттің қандай істі алдына мақсат етіп қойса соған жету жолында
барлық қиындықты жеңе білетініне қай оқырман болса да ризашылықпен қарайды.
Яғни, еңбек жетістігіне, махаббатты аялай білетіндігіне, ананы құрметтей
білетіндігіне, сонымен қатар ауырған кездегі ауыртпалықты жеңе
білетіндігіне анық көз жеткізгендейміз.
Бұл шығармадағы Медеттен кейінгі көп кездесетін басты кейіпкердің бірі
– Айнұр.
Айнұрдың бойынан қазақ қыздарына тән сыпайлықты, инабаттылықты,
кішіпейілділікті, ақылдылықты, ибалықты көруімізге болады. Атына заты сай
Медет үшін айдай нұрлы болып Медеттің басынан кешкен қиындықтарды бірге
кешіп, ауырпалықты көтере білетін, қызығына қуанып, жақсылыққа шаттана
білетін Медеттің сүйіктісін көреміз. Бұл шығарманың тақырыбы Медет пен
Айнұрдың махаббатынан құрылған.
Автордың айтайын деген идеясы махаббаттың құдіретті сезім, қасиетті
күш екенін айтқысы келгендігі, яғни махаббат қандай да бір қиындықты,
ауырпалықты жеңе білетіндігін суреттеуі.
Шығарманың соңында аяғын баса алмай отырған Медеттің Айнұрын көргенде
арбадан тұрып, аяғын қаз басуының өзінде екеуінің бір-біріне деген
махаббатының мәнін, қасиетін көруімізге болады.
Шығармадағы Қамқаштың сөзімен айтқанда Медет пен Айнұрдың арасындағы
махаббат бұрынғы Қозы Көрпеш пен Баян сұлудың махаббатындай еді.
Екеуінің берік махаббаты қазіргі жастарға үлгі боларлықтай. Осы
шығарманы оқыған оқырмандар өз балаларының есімдерін ұлдарына Медет деп,
қыздарына Айнұр деп атай бастады.
Шығарманың композициялық құрамына тоқталатын болсақ оқиға бірінен
соң бірі өрбіп, оқыған сайын оқырманын жетелеп әрі қарай қалай болар екен,
не болар екен деп жетелеп отырады. Шығармадағы әрбір негізгі кейіпкерге
тоқталатын болсақ: алып та анадан туады дегендей анасы – Асыл, бауыры –
Зейнеп әрқашан Медетке медет бола білген, тілеуқор бола білген жандар. Адал
достары Ақтан мен Қамқаш, Жұмат әрқашан қасынан табылады.
Шығарма өмірден алынғандықтан жағымды кейіпкерлер мен жағымсыз
кейіпкерлердің де болуы да орынды. Жақсы адамдардың жақсы өмір сүруіне
кедергі жасайтын, бақытына бөгет болатын адамдар да бар. Олар: Құлжабай,
Ұлжандар сияқтылар да кездеседі.
Айнұрдың бақытына балта шапқандай болған аға мен жеңге Ерден мен
Мәржәпияны да көңіліміз қаламайды.
Шығармадағы Биқа мен Шәкен ақсақалдардың да мінез-қылықтары,
адамгершіліктері қарама-қайшылықта, Биқа Асыл ананы қалай ренжітіп,
жүйкесін тоздыратын сөздер айтса, Айнұрдың басқа адаммен кеткенін сампылдап
жеткізсе, ал Шәкен Асыл анаға болған іске болаттай берік болу керектігін
айтып, бойына күш, өзіне қайрат береді. Шығарманың соңында ауырған, дертті
болған, жүрегі жазылмастай жаралы болған Медетті сүйгені, адал махаббат
иесі Айнұрдың Медетті өзі іздеп келуімен, жақсылықпен аяқтайды. Арбада
танулы отырған Медеттің аяғын нық басып тұруына Айнұрдың махаббат
жолындағы пәк сезімі мол әсер етті.
Шығарманың басынан аяғына дейін диалог көптеп кездеседі. Мысалы: Медет
пен Айнұрдың, Құлжабай мен Айнұрдың, Асыл мен Биқаның, Зейнеп пен Айнұрдың.
Медет те Айнұр да қала балалары болғанымен екеуі де қазақи әдепті,
сыпайы, тәртіпті. Ал қалаға бейімделген жастар, өздерін басқа қырынан
көрсетіп жатқан жастар да кездеседі. Олар: Эрик, Жюф, Горилла.
Шығармада Көкшетаудың көрікті жерлері, Бұқпа тауының баурайы тамаша
суреттелген.
Бір ғажабы романның қай тарауы болмасын, соның бәрінде сөз зергерінің
қолтаңбасы сезіледі. Солардың бәрінде автордың өзіндік ырғақ-үйлесімі,
Есағаңа тән нәзіктік, сыршылдық, мұңшылдық, жан тербелісі, өзіндік сөз
саптасы, тек Есағаға тән сөз кестесі ерекше оқшауланып көрінеді.
Есаға Медет романында жастардың арманшыл да арлы махаббатын үлкен
суреткерлікпен жырлаған.
Жазушы Сарыарқаның қыз-бозбаласының асыл махаббатын бар тұнығымен,
шырай көркімен, өзіндік сарынымен, нәзіктігімен, қымбат қызығымен, шерлі
мұң-зарымен, адамгершілік абзалдығымен көрсеткен.
Жазушы Медет пен Айнұр арасындағы сүйіспеншілікті романның шебер
құрылған композициясы, қою сюжеті, талай адамдардың тағдырлары арқылы
өрнектеген.
Адамдар арасындағы сан алуан қатынастар солардың арасындағы тартыстар,
талпыныстар, тіршілік-қарекеттер арқылы көрінген.
Соның ішінде ең алдымен Медет пен Айнұр арасындағы махаббат ерекше
оқшауланады. Жазушы оны аса бір тебіренісімен, жүрек толқынымен, жан
лүпілімен суреттеген. Медет пен Айнұр екеуінің бір-біріне деген махаббаты
романда бар сыпайлығымен, айнымас адалдығымен бой көрсеткен, оқырманды
солардың қалтқысыз, қалтарықсыз ашық та жарқын, нұрлы, бір-біріне деген
құштар-құмарлығы сөнбеген, мәңгі ынтызарлықпен өткен махаббатты
сүйсіндіріп, толғандырады. Жазушы екеуін мұңы арылмас, сағынышы солмас,
ынтызары таусылмас, құштары мен құштарлығы басылмас жандар етіп бейнелеген.
Айнұр үшін Медетсіз өмір – қуыс дүние, өлі тіршілік.
Бұл тұста Есағаң екі жүректің егілісін де, қос жүректің шынайы соғысын
да шебер суреттеген.
Естай Мырзахметов оқырман жүрегіне жол тапқан, адам мінездерінің талай
құбылыстарын арқау ете отырып, жас ұрпаққа идеялық-эстетикалық тәрбие
беруге өзіндік үлесін қоса білетін қаламгер.
Осынау қилы-қилы тағдырлар мен алуан-алуан оқиғаларды шебер өріп,
шеңдестіре өзектестіріп, шиыра дамытады. Болатбек пен Арайлымның, Медет пен
Айнұрдың адал да мөлдір сезімін, асыл махаббатын шынайы суреттейді. Сөйтіп
ол өзінің адамға тән адамгершілік пен қайырымдылық, ізгілік пен жанашырлық,
достық пен махаббат сезімдерін көрсетуге шебер екенін танытты. Есағаң
шығармаларының оқушы жүрегіне сара жол тауып, тез тарауы, сөреде сүрленіп
жатып қалмауы да содан болар.
Иә, Естай Мырзахметов кемел жазушы, тынбай еңбектенетін шын бейнетқор
қаламгер.
Аударма саласында да елеулі еңбек етіп, әдебиетімізге бұл тұста да өз
үлесін қосты. Әлемдік балалар әдебиетінің көрнекті өкілі Г.Х.Андерсенді
қазақша сөйлетіп, даттың ұлы жазушысы М.А. Нексенің Жаннета романын
тәржімеледі. Татар жазушысы Ш.Усмановтың Торғай даласында атты әңгімелер
жинағы қазақ оқырмандарының қолына Е. Мырзахметов аудармасы арқылы жетті.
Естай Мырзахметов жайсаң жазушы ғана емес, зерделі зерттеуші екенін де
танытты. Ғасырлар көші мың жылдар легінің тозаңына көміліп, санадан
біртіндеп өше бастаған Шөже, Тезекбай ақындар, Біржан, Ақан, Балуан Шолақ,
Үкілі Ыбырай өмірлері мен тағдырларының белгісіз жайларынан сыр шертер
Естай аға туындыларын бүгінгі күн мен болашақтың саналы ұрпақтарынан алғыс
алар айшықты еңбек.
Қазақ әндерінің текстологиясы туралы ой-пікірі де өз алдына бір жүйе.
Балуан Шолақтың бір шумақ өлеңі деген мақаласы ғылыми құндылығы жағынан
салиқалы монографияға бергісіз дүние. Осы мақаласы үшін автор Қазақ
әдебиеті газетінің 1986 жылғы лауреаты атанды. Жазушының ерінбейтін
табандылығын, зерттеушілік қабілетін осыдан-ақ аңғаруға болады.
1977 жылы Жалын баспасынан Өмір сыйы, 1987 жылы Көгалдайдың
көкшақпағы жинағы жарыққа шағады.
Қасиетті Көкше топырағы жаратқан жұлдызды шоғыр: Біржан сал, Ақан
сері, Үкілі Ыбырай, Балуан Шолақ сынды өнердің мәңгі сөнбес алауын жаққан
алыптар өмірі әрдәйім жұмбаққа толы. Сол сансыз жұмбақтың біреуінің шешуі
ретінде Көгалдайдың көкшақпағы повесі дүниеге келеді.
Балуанның 1917 жылғы Көкшетауда болған үлкен жиында Сабыр
Шәріповпен кездесуі, Шәріповтың қайыршы кейіпіне еніп, Балуанның үйіне
келуі, тіпті Балуанның ішінде оқ болуы – бәрі де тарихи факт, ойдан
шығарылған дүние емес - дейді автор.
Е.Мырзахметов шығармашылығы тек бұл еңбектермен шектелмейді. Сансыз
әңгімелері, мақалалар мен очерктері – жазушының жазушы ретіндегі тұлғасын
асыра түспек.
Ж.Ерғалиев: Бір өркениет пен екінші өркениет арасын берік дәнекерлеп
жатар тұлғалар сабақтастығының арқауындай болып, қилы-қилы жағдайлар жан
алқымынан алса да, туған халқына қасиетті сөз өнерімен қызмет етуден
танбаған, қажымаған, шалдықпаған жазушы Е.Мырзахметов есімі Көкшетау елінің
қадір-қасиетін, атақ-абыройын арттырып, тұлғаландырып, кесектендіре
түсетіні ақиқат - деп жоғары баға береді. [6.3]
Жазушының өзі: Мен биікке қалықтап шыққан жоқпын, қарманып
шықтым[17.3-4] -деуі жазушылық жолдың жеңіл емес екенін, тіпті азапқа толы
екендігін ескертеді.
Қаламгер ағаның бұл шығармалары әр оқырманның жүрегінің нәзік қылын
шертіп, шынайы өмірден алынған тағдыр тауқыметтерінен сыр шертеді. Шындық
пен өтірік белдесіп, сезім мен борыш күресіп, жалғасын табады. Адамның
адамшылығы сыналар шағы туындының негізгі идеясына алынып, оқиғаның шешімін
көп жағдайда жазушы оқырманның өзіне қалдырады. Бұл да жазушы шеберлігінің
бір қырын аңғартады. Оқырманға ой тастау арқылы оны қалың ойға, ізгі
ниеттерге жетелейді.
а) Шығармаларының зерттелу сипаты.
Естай Мырзахметов шығармалары - көпшіліктен қолдау тапқан, көпшілік
көңілінен шыққан туындылар. Сондықтан оларға деген қызығушылық өте жоғары
еді. Бұл заңды құбылыс, егер олар халыққа арналып жазылып, бірақ халық
оларды қабылдамаса, қызықпаса онда мәселе суреткердің шын суреткер емес
екенінде. Халықтан тыс тұрған, творчествосын халық қабылдамаған жазушы -
шын суреткер емес, құр далбаса, құрғақ даурығушы ғана. Халыққа
түсінікті болудан, халыққа жақын тұрудан, халықтан үйренуден, оған қызмет
етуден бой тартқан жазушы, өзіне қайдағы бір мәнсіз, мақсатсыз "еркіндік"
іздеуші жазушы. Шын мәнінде еркін жазушы емес, ол тек сағым сезімнің, саяз
ақылдың, сұйық қиялдың, алдамшы ойдың жетегінде кетуші ғана. Шын талант,
нағыз суреткер халық талабын қастерлей біледі, халыққа қызмет етуді зор
бақыт, үлкен абырой, қасиетті парыз көреді. Халық - жазушының оқушысы ғана
емес, оның дана ұстазы да. [27.92]
1973 жылы Е.Мырзахметовтың "Он бес жыл өткен соң" атты повесі жарық
көрді (Кейін 1977 жылы өңделіп, толықтырылып, роман болып қайта басылады).
Повес оқырман арасында қолдауын тауып, сүбелі туындыға айналып кете барды.
Дәл сол жылдары шығармаға байланысты пікірлер туа бастады. 1973 жылдың 8-
желтоқсанында Т.Қажыбаев "Көкшетау правдасы" газетіне "Он бес жыл өткен
соң" атты мақаласын жариялайды. Мақаланың басында повестің жалпы жаман емес
екенін, бірақ аздап кемшіліктер бар екені сөз етіледі:
"М.Әуезов: "Әдебиет - адамды тану өнері деп танылғанда, әр шақта, әр
дәуірде адамды, оның жан дүниесінің жаратылысының барынша шарқына жеткен
шағына апара түсіп суреттеуі керек" деген болатын. Бұл қай қаламгерге
болсын қойылатын басты талап. Осы талап тұрғысынан келсек, повесте
суреттелетін жекелеген кейіпкерлер әлі де болса биік деңгейге көтеріле
алмағандығын мойындауымыз қажет. Мәселен, Болатбекпен тілектес Жабай,
Щербаков бейнелерін толымды, басты кейіпкерді сомдай түсуге елеулі қызмет
етіп тұрған тұлғалар дей алмаймыз. Бұлар Болатбек күйзелісіне сырттай
ортақтасқанымен, іштей араласып, нақтылы қызмет көрсетуде солғын тарта
береді. Болмашы әрекеттер деңгейінде қалу, жағымсыз бейнелерді тереңірек
ашып, типтендіре түсуге кері әсер ететіндігін ескергіміз келеді.
Сондай-ақ жекелеген бейнелерді сомдай түсуде де солғындық байқалады. Біз,
бұл арада шығармада есімі айтылар бар кейіпкер оқиғаның өн бойынан көрініп
жарқырап тұрсын деген келте тұжырымнан аулақпыз. Алайда, "егерде сіз
шығарманың бірінші тарауында қабырғада мылтық ілулі тұр деп жазсаңыз, ол
келесі тараулардың бірінде міндетті түрде атылуы керек, атылмаса,
қабырғада ілінбеуі тиіс" - деген Чехов тұжырымын ұмытуға болмайды.
Сондықтан әр кейіпкер өз дәрежесінде, белгілі бір ситуацияға орай толымды
қызмет көрсеткені жөн" - [12.3] деп жазады. Айтып кеткендей, роман
алғашқыда повес болып жарық көрген..
Бұл мақала сол повеске орай шыққан. Әрине, бұл туынды Мырзахметов
қаламынан шыққан алғашқы көлемді еңбек болғандықтан, кемшіліктердің болуы
заңды да, бірақ дәл бұл пікірге қосыла алмаймын. Мәселен, мақала авторы
Болатбекпен тілектес Жабай, Щербаков бейнелері толымды емес деп мін тағады,
ал олардың толымды болуы қажет пе? Бұл тұлғалар кез-келген шығармада бар
екінші дәрежелі кейіпкерлер, мәселе олардың бейнесінің ашылуында емес,
олар тек оқиғаның дамуына, өрбуіне үлес қосады, және бас кейіпкердің
бейнесін даралауға, сомдауға септігін тигізеді. Ал бас кейіпкерлердің
бейнесі ашылып тұр. Немесе мақала иесі: "...Жекелеген бейнелерді сомдай
түсуде де солғындық байқалады"- деп жазады да, нақты ол қай бейнелер екенін
анықтамайды, сондықтан оған жауап қайыру да мәнсіз. Мүмкін, дәл бұл
мақаладан кейін, автор өз кемшіліктерін жойып, шығарманы өңдеп
толықтырғаннан кейін, қазір олар байқалмайды. (Повестің қайта роман болып
басылуының себебін Е.Мырзахметов "Осы бес жыл өткен соң" романының алғы
сөзінде жазған). Оның үстіне бұл шығарма автордың алғашқы елеулі шығармасы,
оны да мақала иесі ескертеді. Бірақ бұл мақала, Көкшетау көлемінен асып
кетеді. 1974 жылы "Жұлдыз" журналының №6 санында Төлеген Қажыбаев "Тағдыр
тартысы" атты мақала жариялайды.
Бұл мақалада автор повестің оқиға желісіне тоқтала келіп, тағы да
аталған кемшіліктерді тізіп шығады: "Сондай-ақ Болатбектің зайыбы Нұрзияның
да ерінің басы дал болып, әлем тапырық күй кешкенде самарқау, селсоқ қарауы
(бар тындырғаны төркініне кетуі) да иландыра қоймайды." [13.112] - деп
Нұрзияны тағы қосады. Бұл пікірге тағы да келісе алмаймын. Автор шығарма
жазып, сөз еткен оқиғасының сюжеттер желісін қалай құрса да, өз еркі.
Шығарма белгілі бір сценарий бойынша жазылмауы тиіс, егер бәрі біздің
ойымыздағыдай болса, көркем шығарманы оқу да қызық болмас еді. Нұрзияның
төркініне кетіп қалуы – жеке, индивидуальды мінезінің ерекшелігімен
байланысты. Төлеген Қажыбаевпен, дәл сол жылы 1973 жылы, 8-желтоқсанда
"Көкшетау правдасына" М.Жұмағалиев пен Б.Есқуатовтардың "Махаббат сыры -
терең сыр" атты мақаласы шықты. Бұл мақала да Е.Мырзахметов повесіне орай
жазылған. Повестің кейбір ерекшелігіне тоқтала келіп, ең соңында
кемшіліктерін атап өтеді: "Әрине, повес өн бойына саф алтыннан соғылған
деп айта алмаймыз. Әрбір сауатты оқушы шығарманың асылынан жасығын бөліп
саралап отырады ғой. Біздің де осындай бірен-саран ойларымыз жоқ емес.
Алдымен шығарманың тілінде ептеген кемістіктер бар. Әсіресе жағымды
кейіпкерлер Болатбек, Арайлымдарда кейбір сөз қайталаушылық, екі ұштылық
кездеседі. Болатбек сияқты көрегенді, тәжірибелі қызметкерлердің тілі
орнықты, байыпты, мірдің оғындай болғаны қуантар еді.
Бұлардан басқа майдан эпизодтарын суреттеген тұстарда кейбір басы
артық оқиға, детальдардың бар екенін айту ләзім" [10.3]
Бұл пікірге тек кез-келген шығармаға сын керек екенін ескерткіміз
келеді. Смағұл Садуақасовтың "Қазақ әдебиетіне толық сын керек, сынағаннан
әдебиет ақсамайды, қайта сынның жоқтығынан әдебиетті тот басады, жазушының
қайрағы - сыншы" [30.9] деген пікірін есімізге алсақ, "жаңылмайтын жақ жоқ,
сүрінбейтін тұяқ жоқ" демекші, қайта сынның болуы автордың өз қателіктерін
көруге көмектеседі, бұған дәлел повестің 1977 жылы роман болып қайта
басылуы.
1976 жылы Е.Мырзахметовтың "Медет" романы оқырман қауымға жол тартты.
Осыған байланысты З.Ақышевтың "Бір автордың екі кітабы туралы",
Е.Домбаевтың "Жұмысшы өмірі - шабыт көрігі", М.Дәуренбековтың "Медет
романы туралы" мақалалары жарық көрді. Роман оқырман жүрегіне бірден жол
тапты. Алдыңғы повеске қарағанда, Медет автордың нағыз қылқалам шебері
екенін танытқан соқталы шығарма еді. З.Ақышев: Жазушы Е.Мырзахметов
қоғамда бірен-саран болса да, бүгінге дейін жойылмай келе жатқан
жексұрындардың бейнесін жасауға шебер.
Естай Мырзахметов азаматтарға тән зор адамгершілік, қайырымдылық, шын
жолдастық, жан ашырлық қасиеттерді суреттеуге де шебер жазушы. Оған
"Медет" романын оқығанда көзіңіз жетеді." [1. 216]
Кітап - адамгершілікті, ерлікті, қалтқысыз достық пен шынайы
махаббатты жырлаған. Мақала иесі романдағы кейіпкерлердің сомдалуына
тоқталып, әсіресе жағымсыз образдардың шығуы сәтті еді деп жазады:
"Жағымсыз кейіпкерлерді суреттеуге келгенде Естай қаламы тіптен жүрдек.
Ауруханада Медет, Сейілжандармен бірге Құлжабай деген жігіт жатты. Ол Медет
қиналса тыжырынып: "...өлген өгіздей өкіріп, пәле болды-ау мынау кісінің
жүрегін айнытып" - деп көмейі бүлкілдеп, терісіне сыймай жүреді." [13. 217]
1977 жылы Көкшетау орталық кітапханасынан "Естай Мырзахметовтың
туғанына 50 жыл толуына байланысты библиографиялық материал" атты шағын
ғана брошюра жарық көрді. Онда Мырзахметов еңбектері қай жылы жарық көргені
ретке салынып, бір жүйеге келтірілді, және жазушы еңбектеріне байланысты
қандай мақалалар жарық көргені туралы мәлімет бар. Сонымен қатар жазушы
еңбектеріне байланысты, атап айтқанда "Медет" романына аннотация жазылған:
"Роман арқауы осы заманғы жұмысшы жастар арасындағы достық пен
махаббат, бір-біріне деген адалдық, риясыз көңіл, пәк жүректер. Автор Медет
пен Айнұр махаббатының қиын жолын, қызықты хикаясын баяндай отырып,
олар қоршаған ортаны, коллектив бірлігін, жастар махаббатын, тоғышар топ
өкілдерін бейнелейді. Екі жас тағдырына деген басқа да кейіпкерлердің
көзқарастары шебер мотивировкалар арқылы иланымды суреттеліп, характерлер
нақтылы іс үстінде ширатыла түседі. Мәнді, мағыналы мақсаттары бар саналы
күрестің екі ұдай әрекеттері айқын көрініс береді.
Автор роман сияқты соқталы шығармаларды жазуда шеберлік танытады.
Оқиға желісі шымыр, баяндау тәсілі жатық, тілі ұғынықты. Көркем бейнелер
өрнектеуде де өзіндік қолтаңбасы айқын байқалады." [12.8] - деген пікір
"Медет" романының дәрежесін биіктете түседі.
1987 жылы Е.Мырзахметов "Көгалдайдың көкшақпағы" атты жинағын
бастырады. Бұл жинаққа "Көгалдайдың көкшақпағы", "Қара жолдың бойында"
повестері және бірқатар әңгімелер енді. Осыған орай 1988 жылы филология
ғылымдарының кандидаты Нарбай Ыбыраевтың "Көкшетау правдасында" "Жұлдыздар
сөнбейді" атты мақаласы шығады. Мақала Е.Мырзахметов еңбегінің жанғандығын
, шығармаларының сәтті жазылғандығын айғақтап тұр:
"Шын көркем шығарманың арқауы өмірдің өзегі, нәрі болса оны
оқығанда да жаныңа рухани азық алып, сүйсінесің де риза боласың. Бүгінгі
белгілі жазушымыз Е.Мырзахметов туындыларын біз әр кез осылай қабылдап,
әсер аламыз. " [29 .4] - деп ең алдымен жазушы шығармашылығына жалпы баға
беріп, бұдан соң "Көгалдайдың көкшақпағына" тоқталады:
"Көгалдайдың көкшақпағы" кітабы жазушы шеберлігінің биік бір белесті
кезеңі дер едік. Кітап екі повестен, бір топ әңгімелерден тұрады.
Жинақтағы әр шығарма өз әуенімен тартымды. Дегенмен, күретамыр "Көгалдайдың
көкшақпағы" повесі кітаптың атын да, затын да салмақтай түскені даусыз.
Көркемдігі келіскен өмір мен аңыз астасқан тарихи өресі биік, шебер
соғылған мүсін шығарма дер едік. Сонда бұл шығарманы жазуға қаламгер
құштарлығы басым болғаны ғой? Неге? Бұл жай дүние емес. Аспанымызда
сөнбес сәуледей болып қалған, аңыздағы "Көгалдайдың көкшақпағы"
жарқылындай халқымыздың асыл азаматтары Балуан Шолақ пен Сабыр Шәріпов
жайлы сыр сандық. Күтпеген, аңғармаған жай, өткен қиын қыстау кезеңнен
беймәлім сыр ақтарған. Балуан Шолақ жайлы халқымыз аз білмесе керек-ті.
Талантты жазушымыз С.Мұқановтың ол жайлы кітабы көпке мәлім. Ал Сабыр
Шәріпов ше? Онымен балуан өмірінің жібі қалайша жалғасып жүр, сол жайт
жазушы туындысының көркем желісін түзеген"- деп жаза келіп, Н.Ыбыраев
повестің тарихи-әлеуметтік маңызын, көркемдік желісін аса жоғары бағалайды.
Мақала авторы дәл сол жинаққа енген "Қара жолдың бойында" повесіне де
тоқталады:
"Бүгінгі жастар өмірінің күрделі де көлеңкелі жайларын, көркем
бейнелеген махаббат пен достық, сенім мен жанұя шырқы, оның қадір-қасиетін
танып білу не болмаса кейбір жөнсіз түсініктің салдарынан ізгілік жолынан
тайып, аяғында бақытты өмірді өкінішке айналдырып алу. Сонда да айнымайтын
ізгілік бейнесі ретінде биіктен көріну - мінекей өз проблемасы осылай
өрілген жастар тағдыры терең де күрделі психологиялық ішкі сырлар ақтару
ауқымында сипатталған." Ең аяғында Естай Мырзахметовке қаламгер ретінде
баға береді:
"Әр алуан тақырыптарға философиялық нәр берген, қаламгердің көркемдік,
эстетикалық мұраты бұлардың қайсысында болсын аса жоғары заман мен адам,
ізгілік пен ілтипат, шынайы достық, асыл махаббат өмірге деген ыстық
құштарлық тартымды, көркемдік шешім тапқан. Повестердегі тәрізді шығарма
құрылысын жымдастыра ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... 3
2. Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
2.1. Құрыш ғұмыр ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.6
2.2. Жан туымды жықпас үшін қалам алып,
ой кешем... (шығармашылығы)
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..11
2.2.1. Естай Мырзахметов – қазақ прозасының көрнекті өкілі ... ...11
а) Шығармаларының зерттелу сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
ә) Шығарма тақырыбы - өмір шындығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2.2.2. Естай Мырзахметов – көркем сөз шебері
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 39
а) Образдар жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
ә) Е.Мырзахметов шығармаларының тілі ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
3. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..57
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 59
Кіріспе
Көкірек көзі ояу, рухани байлығын сәбиіндей мәпелеп, тәрбиелей
білетін халық, әдебиетіне енжар қарай алмаса керек. Егер жылдар тереңіне,
тіпті ғасырлар қойнауына ой жүгіртетін болсақ, халқымыздың арасынан
шығыстың жұлдыздары атанып, жарқырап шыққан талай шайырларды, ақыл-ойы
дариядай, сөздері шегедей шешендер мен шежірешілерді, өмір бояуын ондырмай,
тағдыр суретін қалам ұшымен кестелей білген күні кешегі қарымды
қаламгерлерді көз алдымызға келтірер едік.
Қазақ әдебиеті дегенде ең алдымен алдында Абай, жанында Жамбылы бар
сахарадағы салқар көшбастаушыдай өзі оқ бойы озық, соңынан ілескен сарабдал
сарбаздары бар киелі Мұхтар Әуезов сынды үркердей бөлек топ жұлдыз
елестейді. Құр елес қана емес нақтылы көрініске ішің жылиды, көңіл түндігі
желпілдеп, жүректі мақтаныш пен қуаныш сезімі керіп кетеді. Өйткені, қазақ
әдебиеті қай елдің болсын дамыған делінетін әдебиетінен қалысты емес.
Әсіресе, өркениетті елдер арасын берік дәнекерлеп жатар ірі тұлғалар
сабақтастығының арқауындай болып, туған халқына қасиетті де құдіретті күшті
сөз өнерімен ой маржанын төгілдіріп, сұлу сөзден кейінгіге сом дүниелер
қалдырар дарабоз жазушыларымыздың көптігі көңілге қуаныш ұялатады.
Ат аунаған жерде түк қалар деп аузы дуалы аталарымыз текке айтпаса
керек. Арқаның кербезі атанған сұлу Көкшенің құнарлы да киелі топырағы
жаратқан жұлдызды шоғыр: Біржан сал, Ақан сері, Үкілі Ыбырай, Балуан Шолақ
секілді өнердің мәңгі сөнбес шырағын жаққан саңлақтар көшін болашаққа
жалғау қамында белін бекем буып, қолынан қаламын түсірмей жүрген жерлес
қаламгерлер қатарында белгілі жазушы Естай Мырзахметов те бар.
Өмірдің бұралаңы көп жолында, тағдырдың жазуымен қилы-қилы шырғалаңдар
жан алқымнан алса да, қызметтен танбай, қажымас қайратпен шалдықпастан
өміршең еңбек үлгісін танытқан жазушы Естай Мырзахметовтың есімі
Көкшетаудай қасиетті еркін елдің мәртебесімен бірге атақ-абыройын арттырып,
оны тұлғаландырып, кесектендіре түсетіні ақиқат.
Ғасырдың көшпелі керуені мен жылдар легінің тозаңына көміліп, санадан
біртіндеп өше бастаған Шөже, Тезекбай ақындар мен Көкшенің арқалы
азаматтары, өнердің бәйге бермес тарландары Біржан, Ақан, Балуан Шолақ,
Үкілі Ыбырай өмірлері мен қатал тағдырларының бізге белгісіз жайларынан сыр
шертер Естай Мырзахметов туындыларында кешегісі мен бүгінгісін пайымдай
білер, болашақтың саналы ұрпағынан алғыс алар айшықты да, құнды жазба еңбек
деуіміз әбден жөн.
Қаламдас ағасын ардақтаған суырыпсалма, манасшы, айтыскер ақын
Баянғали Әлімжанов Естай Мырзахметовты Көкшенің көзі тірі шежіресі,
қазақтың қадірлісі Ес-ағасы деп, ізбасар іні ретінде ықылас ниетін
білдірсе, бүгін жасы сексенге келген, әдеби қоғамдық еңбегіне елу бес жыл
толып отырған Естай Мырзахметовтың шығармашылық жолына көз жіберіп қарасақ,
жаңа ғасырдан он жас кіші туып, тың игеру жылдарымен тұстас қолына қалам
ұстаған Есаға содан бергі саналы өмірін туған халқына, туған әдебиетіне
арнады. Меніңше, Естай Мырзахметов туралы сөз айту – жаңа мазмұнға ие бола
дамыған, қайта туу, қалыптасу, есею дәуірлерін басынан кешірген қазақ
әдебиеті туралы әңгімелеумен бірдей. Жазушы өмірі - тек жаңа әдебиеттің
тарихы деу де жеткіліксіз. Ол - өз заманындағы барлық қоғамдық даму мен
жаңарудың, қазақ халқының жаңа тарихының куәсі. Қазақ прозасына елеулі үлес
қосып келе жатқан көрнекті қаламгер, КСРО жазушылар одағының мүшесі,
Қазақстанның еңбек сіңірген қызметкері есебінде Естай сол тарихты шынайы
бейнелер суреткерлердің алдыңғы сабында көрініп келеді.
Бұл жұмыстың мақсаты – Естай Мырзахметовтың өмірі мен шығармашылық
әлемімен танысып, шығармаларындағы көркемдік ерекшеліктеріне тоқталу.
Жұмыстың өзектілігі төмендегі мәселелер:
1. Туған өлкенің жекелеген тұлғаларын тану.
2. Әдебиет майданында тың сүрлеу салып, туған жері Көкше тарихы мен
көрнекті тұлғаларын шығармаларына арқау етіп, оқырман
сүйіспеншілігіне бөленген, бүгінгі күні сексен жасқа толып
отырған жазушы-публицист Е.Мырзахметов республикамызға аса
танымал жан. Сондықтан шежіре-қарт жазушының 80 жылдық мерейтойы
қарсаңында оның өмірі мен шығармашылығын зерттеу – бұл жұмыстың
негізгі өзектілігінің бірі.
Жұмыс кіріспе, негізгі бөлім, қорытындыдан құрылған. Кіріспеде
жұмыстың мақсаты, өзектілігі сөз болады. Негізгі бөлім екі тараудан,
бірінші тарау бір бөлімнен, екінші тарау екі бөлімнен тұрады. Бірінші
тарауда жазушы өмірі жайлы, екінші тарауда қаламгер шығармашылығы,
шығармаларының тақырыбы, идеясы, тілі жайлы сөз болады. Қорытындыда Естай
Мырзахметов шығармашылығының қазақ әдебиетіндегі орны айтылады.
2. Негізгі бөлім.
2.1. Құрыш ғұмыр
Ата-қонысы - жер жаннаты Бурабай, Шортан, Қотыркөл болып табылатын
Естай Мырзахметовтың ата-бабалары бұл өңірге 450 жылдай бұрын келген екен.
Бабалары үш жүздің басын қосқан Хан Абылайдың қатты сенім артып, жанына
жақын тұтқан төлеңгіттерінің басында тұрса керек. Хан иеге адал берілген,
Абылайдан соң Қасым сұлтанға, одан кейін Кенесарыға қызмет етіп, сенімді
тірек бола біліпті.
Арғы атасы Нұрғожа деген кісі әкесінің бес қызының арасындағы жалғыз
ұлы болса керек. Кісілігі мол, ақылды Нұрғожа Шортанның тұрғылықты орыс,
мордава, чуваштарымен тату тіршілікте, достық қатынаста болыпты. Өзі он
саусағынан өнер тамған шебер етікші екен. Сол өнерінің, ақылдылығының
арқасында талай-талай жақсылармен сыйласыпты. Соның ішінде атақты Біржан
салмен сырлас дос, Сегіз Серінің Мұстафасымен дәмдес болғанын ел біледі.
Нұрғожадан Шәймерден, Сәдуақас, Шаяхмет, Мырзахмет тарайды. Бұл
ағайындылардың өзге ешкімге ұқсамайтын қасиеттері бар-тын. Төртеуі де орыс,
татар, мордава, чуваш тілдерінде жатық сөйлепті.
Осындай ата-бабларының он бесінші буыны Естай Мырзахметов - 1927
жылдың 15- қаңтарында, бұрынғы Көкшетау обылысы, Щучье ауданы, Жаңа жол
аулында, Мырзахмет Нұрғожаұлындай әке мен Балуан Шолақтың немерелес
қарындасы Рақыш Ғаббасқызы сынды ана отбасында дүниеге келеді.
1-сыныпқа 1934 жылы Жаңа жол колхозының орталығындағы бастауыш
мектепке барады. Шүберектен тігілген портфелімдегі кітап-дәптерлерімнің
жанына анам алақандай нан салып қоятын. Сонымды иығыма іле салып,
Жарқайыңнан 4 шақырымдай жердегі мектепке өзгелерден бірінші болып жетуші
едім- дейді жазушы, оқуға деген құштарлығын есіне алып. Бір ғажабы
Жарқайыңнан келіп оқитын үш баланың үшеуі де үздік оқиды. Өздерінен көп
үлкен 2,3-сыныптарда оқитын 15-16 жастағы жігіттер сабақта мүдіріп, жауап
таппай тосылғанда, мұғалім: Ал, Жарқайың балалары, кім айтады? - деп,
бұлардың білгіштігін бөле-жара мадақтап, жарыстыра сұрайды екен.
Шамасы, бұл өңірге Мақтау грамотасы деген мадақтау 1936 жылдары
келген-ау, үздік оқушы Естай Мырзахметов әр сынып бітірген сайын марапаттау
қағазын сол жылдан ала бастапты. (Сонау бір жұтаң жылдары үй өртенгенде
жанып кеткені өкінішті-ақ - дейді).[8.8]
1938 жылы бастауыш мектепті, 1941 жылы Кіндік-Қарағай орталау мектебін
бітіреді. 1941 жыл - соғыстың басталған жылы. Бұғанасы енді бекіп, 14 жасқа
шыққан жылы.
Білім-ілімге жаны қанша құмар болса да, ел басына күн туған кезеңде
жеті жасынан-ақ, ат басына мініп жаздай үлкендерге шөп шабысып, шаруамен
өскен бала Естай енді үлкен кісілерше еңбекке араласады. Есепке жүйрік
Есағаңды әуелгі жылдары колхоз трактор бригадасына есепші етіп тағайындап,
1943 жылы трактор руліне отырғызады. Ауыр еңбекке ерте араласқанның,
тынымсыз күндердің шаршатып, қалжыратқанының немесе сұмдығы сан-салалы
соғыс қырсығы дерсіз бе, әйтеуір сол жылы әлі жетілмеген жас өспірім 3
тонналық трактордың астына түсіп, бір ажалдан аман қалады. Бірақ, ілініп
кетсе де, кейін сынған қабырғалары сыр беріп, көп қиындық көреді.
Ұзақ науқастан айығып, аяғын басқан бозбала 1947 жылы Қотыркөл ауыл
шаруашылығы механизаторлары мектебіне түсіп, комбайнер болып шығады.
Алайда, арманшыл жас көңілі комбайнерлікке көнши қоймайды, әрі қарай
оқығысы, талай тылсымның сырын ұққысы келеді. Ұлының өз аузына өз қолы
жетіп, дегендейін, табыс тауып жүргенін жөн көрген әкесі оның оқуын
жалғастырғанын қолдай қоймайды. Қайта бір тәуір қызды келіншек қып алып
берсем деп өзінше қызықтырып көреді. Кесек мінезді, бесті айғырды жалғыз
жығып, бауыздайтын, білекті әкенің алдына да ешкім шықпайтын, кесіп айта
қалса, ол айтқанынан қайтпайтын да. Сондықтан анасымен ғана сырласып,
өзінің ішкі ой-мақсатын айтқан. Қанша дегенмен баласының тауын шаққысы
келмеген әкесі: Әне, шешесі екеуі бірікті, енді олар болмайды,- деп,
баласының талабына көнген сыңай танытады.
Сонымен, 21 жасар жігіт оқу аңсап, 1948 жылы Шортан орта мектебінің
бірден 10-сыныбына барып, бір жылдан соң бітіріп шығады.
Есағаң мектепте әр қырлы өнерімен көзге түседі. Сурет салып, өлең
жазып, ән салып, домбыра шертіп жүреді. Осындай өнерлі шәкіртіне бір күні
Қыздар педагогикалық институтын бітіріп келген Гауһар Қасымова атты ұстазы
сынай қарап отырып: Сен ҚазГУ-дің журфагіне бар, сенен түбі жазушы
шығады,- дейді.
1949 жылы ҚазГУ-дің журфагіне түскен Естай аға, студент кезінде өндіре
жазады. Ауылда жүріп жолдаған бір ертегісі сол жолы Пионер журналына
басылып, алдынан сүйіншідей боп қарсы алады. Пионер журналы, Қазақстан
пионері газеттеріне әңгімелерін бастырып, радиодан Нәзилә апайы
әңгімелерін оқытып жүрген IV курс студентін Абай Бейсенбаев Лениншіл жас
(қазіргі Жас алаш) газетіне қызметке шақырады. Университеттің соңғы
курсында оқи жүріп, Лениншіл жас газетінің спорт және дене шынықтыру
бөлімінің меңгерушісі болып журналистік қызметін бастайды. Бұл 1954 жыл
еді.
Университетті ойдағыдай бітіріп шығады да, сол жылы Солтүстік
Қазақстан облыстық Ленин туы (қазіргі Солтүстік Қазақстан) газеті
редакциясына әдеби хатшы болып ауысады.
Ал арада жыл өткен соң, жас күнінде алған жарақаты қозып, комиссиямен
1955 жылы III топ, 1956 жылы II топтағы мүгедектік категория беріледі.
Содан кейін бір күн ауру, бір күн сау дегендей, сауыққанда қызмет істеп,
ауырғанда амалсыз тұсалып арпалысып уақыты өтеді. 1956 жылдың желтоқсан
айынан бастап, өзінің сүйікті газеті Лениншіл жасқа қайта оралады да,
Солтүстік Қазақстан және Көкшетау облыстары бойынша тілші болып, 1961
жылдың наурыз айында тың өлкесінің ұйымдастырылуына байланысты Тың өлкесі
газетіне қызметке шақырылып, хабар бөлімінің, кейін мәдениет және тұрмыс
бөлімінің меңгерушісі болып істейді. Тың өлкесі таратылып, Көкшетау
газетінің қайтадан шығуына орай, 1965 жылдың желтоқсан айынан 1968 жылдың
жазына дейін осы газет редакторының орынбасары қызметін атқарады.
1968 жылы жазушыға 11-рет операция жасалып, I топтағы мүгедек болады.
Бірақ, ғұмырында адам баласына жамандық жасамаған, жолдас-жораларымен
қабақ шытыспаған жайсаң жазушыға сол достары көп көмек көрсетеді. Солардың
ақ тілеу ниеттері сағын сындырмаған жазушы төсекте шалқасынан жатып алып-ақ
жазып, талай шығармаларын дүниеге әкеледі.
Жазушының Он бес жыл өткен соң, Медет романдарының жазылуына
еңбегі сіңген жан - жұбайы Гүлжәмилә. Гүлжәмилә жазушы танымын жетелеп
отыратын қиял, қуат көзі. Бұл ешқандай әсірелеусіз шындық. Осы жайында
жазушының өз аузынан тыңдасақ:
Ақмолада сегізінші рет жаттым. Көкшетауға оралып, балаларымның
қасында бірер күн болған соң, тағы да аурухана төсегіне таңылдым. Беліме
дейін қапсыра құшақтаған тас мүсін – гипс. Былай-былай аунап түсуге мұрша
жоқ. Балаларымды ойлаймын. Осы жатқаннан тұра алмай қалсам, жағдайлары не
болады?! Сонда не істеуім керек?! Гүлжәмиләм: Сенің қолың – жазу,- дейді.
Қайрауы тегін емес. Бақытыма қарай Жазушы баспасының аударма бөлімі
бірнеше шығармаларды аударуға береді. Бір түрлі жүректенетін сияқтымын.
Гүлжәмилә іске кірісті. Балаларға жұқа фанер тақтайдан екі парақ қағаз
сиятындай етіп үстел жасатып берді. Кішкентай жастықша істетті. Қалам,
қағаз әкелді. Жаз! - дейді. Өзіме бағынатын оң қолым, оң аяғым, басым
ғана. Оң аяғымды бүгемін, оның үстіне үстелімді қонжитамын. Жаны қиналып,
азап тартып жатқан адамның жағдайы белгілі. Жазу шимай-шатпақ. Оны
Гүлжәмилә үйге әкетіп, таза қағазға көшіреді. Баспагерлердің жазуыңыз
қандай әдемі - деуі содан.
Мынаны қараңызшы... 1975 жылғы 2-сәуір күні түс ауа үйде жалғыз едім.
Ешкімнің көмегінсіз киініп, өзім далаға шықтым. Қазіргі Әуелбеков
көшесінде тұратынбыз. Сол аяғымды сылти басып, үйді айналып келе
жатырмын. Арт жағымда тротуарды тық-тық еткізген аяқ дыбысы еріп келеді.
Гүлжәмилә екенін жан-дүниеммен сездім. Әдейі аңдып тұрғандай:
- Тәубе! Бұл күнге де жеттік. Енді осы жүріп кеткенің, жүріп кеткен, -
деді ол көзіне жас алып.[2.4]
Жан-жағына шуақ шашып жүретін Гүлжәмилә апай – көзге түссем дейтін
жарқ-жұрқ мінезі жоқ, көп сөйлеп алға озбайтын, аяғын санап басатын, биязы
мінезді жан еді. Бұл шаңырақта орынсыз дауыс көтеру болмаған екен.
Асқар, Алтай, Зәмзәгүл, Абай осы тәрбиенің жетегімен жетілген.
Немерлері де заман өзгердінің тасырақбайлары емес. Есағаңның
отбасындағылар ерте есейген жандар ...
Гүлжәмилә Мырзахмет келіні Бурабай өңірінің тумасы. Әкесі Мусин
Нұрқан Қазақ КСР Жоғарғы кеңесінің алғашқы шақырылымы депутаттарының бірі.
Ұзақ жылдар бойы Жаңа жол колхозының басқарма бастығы болған. Анасы
Мәлике Жұпарқызы алты бала тәрбиелеген ана.
Гүлжәмилә Нұрқанқызы өзі мектепті қазақ тілінде бітіріп, Алматы шет
тілдер институтының француз тілі факультетін тәмәмдаған. Соған қарамастан
мектепте қазақ тілі мен әдебиетінен сабақ беріпті. 1952 жылы Есағаң
екеуінің жұптары жарасып, 53 жылдан астам отау құрады.
Тату-тәтті шаңырақ астында жазушының жан серігі бола білген аяулы жар
Гүлжәмилә Нұрқанқызы 2006 жылдың жаз айында дүниеден озды. Мұны да өмірдің
кезекті соққыларының біріндей қабыл алып, Есаға бүгінгі күнде де қолынан
қаламы түспеген жауынгер жазушы.
2.2. Жан туымды жықпас үшін қалам алып, ой кешем... (шығармашылығы)
2.2.1. Естай Мырзахметов – қазақ прозасының көрнекті өкілі
Әдебиеттің дамуы, өсуі бір қалыпта бола бермейді. Әдебиет жанды
организм, ол әрқашан даму үстінде болып, молаяды, жаңарады. Әр кезеңде
туған әдебиеттің өзіне ғана тән белгілері мен ерекшеліктері бар болуы
арқылы әдеби кезеңдер қалыптасады. Мәселен, жыраулар поэзиясы мен қазіргі
ақындар шығармаларын салыстыруға да келмейді. Бұған ең бірінші әлеуметтік-
тарихи жағдай себеп болды. Қоғамда орын алып жатқан кез-келген өзгерістің
әдебиетте жаңғырықтай үні естіледі. Өйткені әдебиет – халық өмірінің
айнасы.
XX ғасыр қазақ әдебиеті үшін ерекше кезең. Бұл кезеңде әдебиет
тектері: проза, поэзия, драма өз дамуының биігіне жетті. Ең алғаш қазақ
әдебиетінде ұяң қадам басқан роман, драмалар кейін нағыз классикалық
үлгілердің тууына себепші болды.
70 -80 жылдар аралығында туған прозалық туындылар да өз кезеңінің бар
ахуалын бойына сіңірді. Қоғамда алдыңғы қатарға шыққан ғылым мен техника
жаңалықтары, өндіріс салалары әдебиет әлемінде көбірек көрінді. Осы
жаңалықтарды өмірге әкеліп, сол үшін күрес-тартыстарға баратын кейіпкерлер
қазақ әдебиетінен өз орнын тапты. Әңгіме, повесть, роман сияқты жанрларда
жарық көрген көптеген туындылар, жиылып келгенде бір арнада тоғысты.
Көркемдік деңгейі, стильдік-тілдік ізденістері әркелкі заман, бүгінгі
күн мәселелерін көтергендігінде жатыр. Осы шығармалардың ішінде сөз болатын
оқиғалар ағымы, өмір көріністері, адам тағдыры да сол кезеңнің шындығынан
туындап жатты. Қоғам тіршілігі барлық көрінісімен адамдар арасындағы қарым-
қатынасы арқылы, солардың өмір тағдыры арнасында ашылады.
Бұл кезеңді прозалық шығармалардың ең басты құндылығы өмірдің өзекті
мәселелерінің әдеби шығармаларда, негізгі сюжеттік желіні құрауы, сол
арқылы адамды тану, оның қоғаммен ара-қатынасын суреттеу болғандығы. Сол
жылдары жұрт назарын оқырман өзіне күрт аударған адамгершілік, имандылық
мәселелерін арқау еткен шығармаларымызда интеллект-парасатымен, әлеуметтік-
философиялық ой-толғамдарымен баурайтын, сол арқылы оқырмандарын ордалы
ойларға жетелейтін кейіпкерлер әдебиетіміз үшін аса қажет болды. Сондықтан
да 60-80 жылдарда басқа кезеңдерге қарағанда қазақ әдебиетінде, оның ішінде
әсіресе қазақ прозасында адамгершілік, адамның рухани жан дүниесі, адам мен
қоғам, адам мен орта мәселелеріне тереңдеп баруға тырысқан, осынау
тақырыпты заман, уақыт талабына сай биік көркемдік деңгейде бейнелеп беруді
мақсат еткен шығармалар көбірек жазылыпты. Сондай шығармалар қатарына Естай
Мырзахметов шығармаларын жатқызуға болады.
Құнарлы Көкше топырағында дүниеге келген ұлттық сөз өнері өкілдерінің
қатарында қазақ әдебиетінде Естай Мырзахметовтың қаламгерлік шығармашылығы
көрнекті орын алады.
Естай Мырзахметовтың шығармашылық еңбек жолы журналистік қызметімен
тұспа-тұс келеді. Жазушының алғашқы Көкшенің көркі атты очергі 1949 жылы
10-сынып оқып жүргенде республикалық Пионер журналында жарияланады.
Тұңғыш әңгімесі осы Пионер журналының 1953 жылғы 12-санында жарық көреді.
Содан бастап қаламгердің әңгімелері республикалық Қазақстан әйелдері,
Мәдениет және тұрмыс, Балдырған журналдарында, республикалық, облыстық,
мерзімдік баспасөз беттерінде жариялана бастайды.
Алғашқы әңгімелер жинағы 1962 жылы Сынық шаңғы деген атпен Жазушы
баспасынан жарық көреді. 1969 жылы Шағалалы мемлекеттік тәжірибе
станциясының атақты шопаны Мәнтай Әлкебаев туралы жазған Тынымсыз жігіт
атты деректі повесі республикалық Қайнар баспасы арқылы жарыққа шығады.
Сол жылы екінші кітапшасы – Туған күн оқушылар қолына тиеді. Жинаққа
жазушының бір топ әңгімелері енген.
Соның бірі – Абзал әңгімесі екенін айтуымыз керек. Әңгіме бар
болғаны үш-ақ беттен тұрады. Дегенмен, аз көлемімен әркімге де айтары мол,
көтерген жүгі қомақты дүние. Әңгіме алтын астық үшін күрес жайында
баяндалып, ел ырыздығы жолындағы ауыртпалықпен арпалыса білген адамдардың
кейіпі сомдалған.
Жазушы астық, тың туралы толғаныстарды жалаң баяндамай адам
қарекетімен, оның саналы түсінігі мен көзқарасы арқылы жеткізіп отырады.
Әңгімедегі оқиға желісіне арқау болатын екі кейіпкердің де ісі жағымды
дейміз. Аты-жөні беймәлім, палуан тұлғалы, кесек мінезді жүргізуші өз іс-
әрекетімен жадымызда жатталып қалады. Оның өзімсіне сөйлеуі, ұрысуы бәрі-
бәрі үлкен бір ағалық жанашырлық ниетпен туған.
Мұнда оқиғаның шарықтау шегіне жететін, сөйтіп барып автордың айтары
сезілетін тұс Дәудің ұсынған ақшаны алмауы. Оқиға ширақ дамып, дәл
осылай ойыспағанда оқырман Дәуді менмен, өркөкірек жан деп ұғар ма еді,
кім білсін. Бірақ, бұл жолы жазушының өзі Дәудің аузына салып берген бір
ауыз сөз ой мен сезімді басқа арнаға салады.
Жазушы келесі Командировкада атты әңгімесінде керісінше ақшақұмар,
дүниені жаны сүйетін пасық арамзаларды әшкерелеп, оқырманға ой сала біледі.
Мұнда жағымсыз кейіпкер ретінде Сабыр дегеннің мінез-құлқы сомдалып, оның
қызмет бабын пайдаланар алаяқ, өмірдің мәнін арақпен өлшер, адамгершілік
асыл қасиеттерден жұрдай екендігін, жазушы кейіпкер қарекеті арқылы
танытқан.
Сабыр бейнесі арқылы қаламгер бүгінгі шен құмар қызметкерлердің сиқын
жеткізе суреттеген. Көреген қаламгер бұл ретте дәуір үнімен үндесе отырып,
келелі түйін жасаған.
Жазушының Өмір сыйы атты әңгімесі жастар тәрбиесі жайлы туынды.
Әңгіменің идеялық-тақырыптық арқауы адамгершілік парасаты дер едік.
Әңгіме өрісі күнделікті тірішілік қамы, жұмыс барысында дамып отырады.
Хайдар есімді заводтың қарапайым жұмысшысы, маңдай алды токарь мүгедек
жарын қуантпақ ниетпен, телевизор алмаққа, аз-мұз ақшасын жырымдап жинайды.
Сөтіп, тірнектеп жинаған ақшасын әйелі Сәлім деген жігітке емделу үшін
беріп қояды. Яғни, алдымыздан адамгершіліктің екінші қыры ашылады. Бұл
жастардың әуел бастан қалыптасқан дәстүрлі моралі, шығарма шындығына арқау
болғаны да сондықтан.
Естай Мырзахметов әңгімелері осындай өмірдегі мәселелерге құрылып,
орайлы шешім тапқан. Әңгімелер ширақ та, жинақы сюжеттерге құрылған.
Характерлер кесек те тұлғалы көркемделген. Қаламгердің сөз түзуі өте
үйлесімді, жарасымды жатық әрі аз сөзбен көп мағына танытуға тырысқан. Бұл
жазушының күрделі жанрларға барар жолдағы сәтті қадамдар дер едік.
Есағаңның алғашқы сүбелі еңбегі Он бес жыл өткен соң (1973ж).
Повестің басты кейіпкерлері Болатбек пен Арайлым тағдырының майдан
даласында тоғысуы, тағы да сол соғыстың от орнаған ортасында ажырасып
кетуі, сөйтіп 15 жылды араға салып барып, қайта ұшырасуы шығарманың желісін
құрайды. Шығармадағы негізгі кейіпкерлер Болатбек пен Арайлымның бір-біріне
деген адал, шексіз сүйіспеншілігінен басқа өмірдің көлеңкелі-күңгейлі
әрқилы тұстары да суреттеледі.
Бас кейіпкер Болатбекпен біз оның кабинетінде танысамыз. Жұмыс бабымен
кіріп-шығып жатқан Уткин, Иванова, Айтбаевтарды да осы арада кездестіреміз.
Әрқайсысының мінез-құлқын толық білеміз. Алғашқы екеуінің адал
бейнетқор жандар екенін, ал соңғысының су жұқпас сумақай, жылпос, жылмаң,
жаныққан жағымпаз, озбыр екенін бірден аңғарамыз. Мұның Теміржан сияқты
қолдаушысы бар екенін сеземіз.
Хайроштың аманаты повесі Естай Мырзахметовтың көлемді де шұрайлы
шығармаларының бірі. Повесть оқиғасы Есбол есімді кейіпкердің қатысуымен
өріліп баяндалады. Ұзақ жыл өз басы аурухананың сарытап төсегін, сырқат
жандардың секемшіл мінезі мен пәс көңілін жете білетін ол ауруханадағы
адамдармен жиі араласып, олардың хал-ахуалын білуге ұмтылады. Осында
бұрыннан таныс Хайрош есімді азамат Есболды жақын тартып жан сырын айтады,
ақыл сұрайды.
Повесть оқиғасы осы арада қоюлай түседі. Асылы Естай Мырзахметов
психологилық анализ жасауға шебер жазушы. Ол кейіпкердің ішкі жан сезімін
терең толғап жеткізе біледі.
Бұл ретте, Естай Мырзахметов, әсіресе Болатбек, Арайлым, Медет, Айнұр
психологиясына, көңіл қалтарыстарына үңіле түсіп, шебер көрсетеді.
Кейіпкердің даралануы – оның мінезі, ісі, сөзіне байланысты.
Естай Мырзахметовтың шығармаларындағы кейіпкерлердің сөздік сипаттамасы
көбіне диолог формасында берілсе, ал жекелеген жағдайларда психологиялық
монолог түрінде суреттеледі. Кейіпкерлердің монологын беруде жазушы
шеберлігі өте оралымды келеді. Ол бірде кейіпкерлердің монологын авторлық
баяндауға ұластырып, енді бірде авторлық баяндауды монологқа ұластырып,
жігін білдірмей жібереді.
Естай Мырзахметов жасаған пейзаждар өзінің көлемі, орны жағынан
әрқалай болып келеді. Ол бірде кең толғанып, ұзақ әңгімеленсе, енді бірде
қысқа-қысқа қайырылып отырады. Бірақ, осының бәрінде де жазушының идеялық-
эстетикалық көзқарасы көрініп, аңғарыла түседі.
Бір сөзбен айтқанда, Естай Мырзахметовтың жақсы сапада жазылған
шығармаларының еңбекшілері, әсіресе жастарды жоғары идеялық, ізгі мораль
және ұлттар арасындағы өзара достық рухында тәрбиелеу ісінде маңызы зор.
Мұның бәрі белгілі қағиданың – халықпен бірге тыныстау әуенінде
жасалған дер едік. Жазушы шығармашылығының парасаттылығы да осында жатыр.
Е.Мырзахметовтың белгілі шығармаларының бірі – Медет. Шығарманың аты
айтып тұрғандай негізгі кейіпкері – Медет. Төрт бөлімнен тұратын романның
басынан аяғына дейін Медеттің басынан кешкен қиындықтары мен қилы тағдыры,
өмірдің басына салған ауыр тауқыметі мен аурушаң кездері суреттеліп
айтылады.
Махаббат жолында кездескен ирелең жолдар мен тауқыметтер Медеттің
махаббатына беріктікпен медеу бола білді.
Медеттің қандай істі алдына мақсат етіп қойса соған жету жолында
барлық қиындықты жеңе білетініне қай оқырман болса да ризашылықпен қарайды.
Яғни, еңбек жетістігіне, махаббатты аялай білетіндігіне, ананы құрметтей
білетіндігіне, сонымен қатар ауырған кездегі ауыртпалықты жеңе
білетіндігіне анық көз жеткізгендейміз.
Бұл шығармадағы Медеттен кейінгі көп кездесетін басты кейіпкердің бірі
– Айнұр.
Айнұрдың бойынан қазақ қыздарына тән сыпайлықты, инабаттылықты,
кішіпейілділікті, ақылдылықты, ибалықты көруімізге болады. Атына заты сай
Медет үшін айдай нұрлы болып Медеттің басынан кешкен қиындықтарды бірге
кешіп, ауырпалықты көтере білетін, қызығына қуанып, жақсылыққа шаттана
білетін Медеттің сүйіктісін көреміз. Бұл шығарманың тақырыбы Медет пен
Айнұрдың махаббатынан құрылған.
Автордың айтайын деген идеясы махаббаттың құдіретті сезім, қасиетті
күш екенін айтқысы келгендігі, яғни махаббат қандай да бір қиындықты,
ауырпалықты жеңе білетіндігін суреттеуі.
Шығарманың соңында аяғын баса алмай отырған Медеттің Айнұрын көргенде
арбадан тұрып, аяғын қаз басуының өзінде екеуінің бір-біріне деген
махаббатының мәнін, қасиетін көруімізге болады.
Шығармадағы Қамқаштың сөзімен айтқанда Медет пен Айнұрдың арасындағы
махаббат бұрынғы Қозы Көрпеш пен Баян сұлудың махаббатындай еді.
Екеуінің берік махаббаты қазіргі жастарға үлгі боларлықтай. Осы
шығарманы оқыған оқырмандар өз балаларының есімдерін ұлдарына Медет деп,
қыздарына Айнұр деп атай бастады.
Шығарманың композициялық құрамына тоқталатын болсақ оқиға бірінен
соң бірі өрбіп, оқыған сайын оқырманын жетелеп әрі қарай қалай болар екен,
не болар екен деп жетелеп отырады. Шығармадағы әрбір негізгі кейіпкерге
тоқталатын болсақ: алып та анадан туады дегендей анасы – Асыл, бауыры –
Зейнеп әрқашан Медетке медет бола білген, тілеуқор бола білген жандар. Адал
достары Ақтан мен Қамқаш, Жұмат әрқашан қасынан табылады.
Шығарма өмірден алынғандықтан жағымды кейіпкерлер мен жағымсыз
кейіпкерлердің де болуы да орынды. Жақсы адамдардың жақсы өмір сүруіне
кедергі жасайтын, бақытына бөгет болатын адамдар да бар. Олар: Құлжабай,
Ұлжандар сияқтылар да кездеседі.
Айнұрдың бақытына балта шапқандай болған аға мен жеңге Ерден мен
Мәржәпияны да көңіліміз қаламайды.
Шығармадағы Биқа мен Шәкен ақсақалдардың да мінез-қылықтары,
адамгершіліктері қарама-қайшылықта, Биқа Асыл ананы қалай ренжітіп,
жүйкесін тоздыратын сөздер айтса, Айнұрдың басқа адаммен кеткенін сампылдап
жеткізсе, ал Шәкен Асыл анаға болған іске болаттай берік болу керектігін
айтып, бойына күш, өзіне қайрат береді. Шығарманың соңында ауырған, дертті
болған, жүрегі жазылмастай жаралы болған Медетті сүйгені, адал махаббат
иесі Айнұрдың Медетті өзі іздеп келуімен, жақсылықпен аяқтайды. Арбада
танулы отырған Медеттің аяғын нық басып тұруына Айнұрдың махаббат
жолындағы пәк сезімі мол әсер етті.
Шығарманың басынан аяғына дейін диалог көптеп кездеседі. Мысалы: Медет
пен Айнұрдың, Құлжабай мен Айнұрдың, Асыл мен Биқаның, Зейнеп пен Айнұрдың.
Медет те Айнұр да қала балалары болғанымен екеуі де қазақи әдепті,
сыпайы, тәртіпті. Ал қалаға бейімделген жастар, өздерін басқа қырынан
көрсетіп жатқан жастар да кездеседі. Олар: Эрик, Жюф, Горилла.
Шығармада Көкшетаудың көрікті жерлері, Бұқпа тауының баурайы тамаша
суреттелген.
Бір ғажабы романның қай тарауы болмасын, соның бәрінде сөз зергерінің
қолтаңбасы сезіледі. Солардың бәрінде автордың өзіндік ырғақ-үйлесімі,
Есағаңа тән нәзіктік, сыршылдық, мұңшылдық, жан тербелісі, өзіндік сөз
саптасы, тек Есағаға тән сөз кестесі ерекше оқшауланып көрінеді.
Есаға Медет романында жастардың арманшыл да арлы махаббатын үлкен
суреткерлікпен жырлаған.
Жазушы Сарыарқаның қыз-бозбаласының асыл махаббатын бар тұнығымен,
шырай көркімен, өзіндік сарынымен, нәзіктігімен, қымбат қызығымен, шерлі
мұң-зарымен, адамгершілік абзалдығымен көрсеткен.
Жазушы Медет пен Айнұр арасындағы сүйіспеншілікті романның шебер
құрылған композициясы, қою сюжеті, талай адамдардың тағдырлары арқылы
өрнектеген.
Адамдар арасындағы сан алуан қатынастар солардың арасындағы тартыстар,
талпыныстар, тіршілік-қарекеттер арқылы көрінген.
Соның ішінде ең алдымен Медет пен Айнұр арасындағы махаббат ерекше
оқшауланады. Жазушы оны аса бір тебіренісімен, жүрек толқынымен, жан
лүпілімен суреттеген. Медет пен Айнұр екеуінің бір-біріне деген махаббаты
романда бар сыпайлығымен, айнымас адалдығымен бой көрсеткен, оқырманды
солардың қалтқысыз, қалтарықсыз ашық та жарқын, нұрлы, бір-біріне деген
құштар-құмарлығы сөнбеген, мәңгі ынтызарлықпен өткен махаббатты
сүйсіндіріп, толғандырады. Жазушы екеуін мұңы арылмас, сағынышы солмас,
ынтызары таусылмас, құштары мен құштарлығы басылмас жандар етіп бейнелеген.
Айнұр үшін Медетсіз өмір – қуыс дүние, өлі тіршілік.
Бұл тұста Есағаң екі жүректің егілісін де, қос жүректің шынайы соғысын
да шебер суреттеген.
Естай Мырзахметов оқырман жүрегіне жол тапқан, адам мінездерінің талай
құбылыстарын арқау ете отырып, жас ұрпаққа идеялық-эстетикалық тәрбие
беруге өзіндік үлесін қоса білетін қаламгер.
Осынау қилы-қилы тағдырлар мен алуан-алуан оқиғаларды шебер өріп,
шеңдестіре өзектестіріп, шиыра дамытады. Болатбек пен Арайлымның, Медет пен
Айнұрдың адал да мөлдір сезімін, асыл махаббатын шынайы суреттейді. Сөйтіп
ол өзінің адамға тән адамгершілік пен қайырымдылық, ізгілік пен жанашырлық,
достық пен махаббат сезімдерін көрсетуге шебер екенін танытты. Есағаң
шығармаларының оқушы жүрегіне сара жол тауып, тез тарауы, сөреде сүрленіп
жатып қалмауы да содан болар.
Иә, Естай Мырзахметов кемел жазушы, тынбай еңбектенетін шын бейнетқор
қаламгер.
Аударма саласында да елеулі еңбек етіп, әдебиетімізге бұл тұста да өз
үлесін қосты. Әлемдік балалар әдебиетінің көрнекті өкілі Г.Х.Андерсенді
қазақша сөйлетіп, даттың ұлы жазушысы М.А. Нексенің Жаннета романын
тәржімеледі. Татар жазушысы Ш.Усмановтың Торғай даласында атты әңгімелер
жинағы қазақ оқырмандарының қолына Е. Мырзахметов аудармасы арқылы жетті.
Естай Мырзахметов жайсаң жазушы ғана емес, зерделі зерттеуші екенін де
танытты. Ғасырлар көші мың жылдар легінің тозаңына көміліп, санадан
біртіндеп өше бастаған Шөже, Тезекбай ақындар, Біржан, Ақан, Балуан Шолақ,
Үкілі Ыбырай өмірлері мен тағдырларының белгісіз жайларынан сыр шертер
Естай аға туындыларын бүгінгі күн мен болашақтың саналы ұрпақтарынан алғыс
алар айшықты еңбек.
Қазақ әндерінің текстологиясы туралы ой-пікірі де өз алдына бір жүйе.
Балуан Шолақтың бір шумақ өлеңі деген мақаласы ғылыми құндылығы жағынан
салиқалы монографияға бергісіз дүние. Осы мақаласы үшін автор Қазақ
әдебиеті газетінің 1986 жылғы лауреаты атанды. Жазушының ерінбейтін
табандылығын, зерттеушілік қабілетін осыдан-ақ аңғаруға болады.
1977 жылы Жалын баспасынан Өмір сыйы, 1987 жылы Көгалдайдың
көкшақпағы жинағы жарыққа шағады.
Қасиетті Көкше топырағы жаратқан жұлдызды шоғыр: Біржан сал, Ақан
сері, Үкілі Ыбырай, Балуан Шолақ сынды өнердің мәңгі сөнбес алауын жаққан
алыптар өмірі әрдәйім жұмбаққа толы. Сол сансыз жұмбақтың біреуінің шешуі
ретінде Көгалдайдың көкшақпағы повесі дүниеге келеді.
Балуанның 1917 жылғы Көкшетауда болған үлкен жиында Сабыр
Шәріповпен кездесуі, Шәріповтың қайыршы кейіпіне еніп, Балуанның үйіне
келуі, тіпті Балуанның ішінде оқ болуы – бәрі де тарихи факт, ойдан
шығарылған дүние емес - дейді автор.
Е.Мырзахметов шығармашылығы тек бұл еңбектермен шектелмейді. Сансыз
әңгімелері, мақалалар мен очерктері – жазушының жазушы ретіндегі тұлғасын
асыра түспек.
Ж.Ерғалиев: Бір өркениет пен екінші өркениет арасын берік дәнекерлеп
жатар тұлғалар сабақтастығының арқауындай болып, қилы-қилы жағдайлар жан
алқымынан алса да, туған халқына қасиетті сөз өнерімен қызмет етуден
танбаған, қажымаған, шалдықпаған жазушы Е.Мырзахметов есімі Көкшетау елінің
қадір-қасиетін, атақ-абыройын арттырып, тұлғаландырып, кесектендіре
түсетіні ақиқат - деп жоғары баға береді. [6.3]
Жазушының өзі: Мен биікке қалықтап шыққан жоқпын, қарманып
шықтым[17.3-4] -деуі жазушылық жолдың жеңіл емес екенін, тіпті азапқа толы
екендігін ескертеді.
Қаламгер ағаның бұл шығармалары әр оқырманның жүрегінің нәзік қылын
шертіп, шынайы өмірден алынған тағдыр тауқыметтерінен сыр шертеді. Шындық
пен өтірік белдесіп, сезім мен борыш күресіп, жалғасын табады. Адамның
адамшылығы сыналар шағы туындының негізгі идеясына алынып, оқиғаның шешімін
көп жағдайда жазушы оқырманның өзіне қалдырады. Бұл да жазушы шеберлігінің
бір қырын аңғартады. Оқырманға ой тастау арқылы оны қалың ойға, ізгі
ниеттерге жетелейді.
а) Шығармаларының зерттелу сипаты.
Естай Мырзахметов шығармалары - көпшіліктен қолдау тапқан, көпшілік
көңілінен шыққан туындылар. Сондықтан оларға деген қызығушылық өте жоғары
еді. Бұл заңды құбылыс, егер олар халыққа арналып жазылып, бірақ халық
оларды қабылдамаса, қызықпаса онда мәселе суреткердің шын суреткер емес
екенінде. Халықтан тыс тұрған, творчествосын халық қабылдамаған жазушы -
шын суреткер емес, құр далбаса, құрғақ даурығушы ғана. Халыққа
түсінікті болудан, халыққа жақын тұрудан, халықтан үйренуден, оған қызмет
етуден бой тартқан жазушы, өзіне қайдағы бір мәнсіз, мақсатсыз "еркіндік"
іздеуші жазушы. Шын мәнінде еркін жазушы емес, ол тек сағым сезімнің, саяз
ақылдың, сұйық қиялдың, алдамшы ойдың жетегінде кетуші ғана. Шын талант,
нағыз суреткер халық талабын қастерлей біледі, халыққа қызмет етуді зор
бақыт, үлкен абырой, қасиетті парыз көреді. Халық - жазушының оқушысы ғана
емес, оның дана ұстазы да. [27.92]
1973 жылы Е.Мырзахметовтың "Он бес жыл өткен соң" атты повесі жарық
көрді (Кейін 1977 жылы өңделіп, толықтырылып, роман болып қайта басылады).
Повес оқырман арасында қолдауын тауып, сүбелі туындыға айналып кете барды.
Дәл сол жылдары шығармаға байланысты пікірлер туа бастады. 1973 жылдың 8-
желтоқсанында Т.Қажыбаев "Көкшетау правдасы" газетіне "Он бес жыл өткен
соң" атты мақаласын жариялайды. Мақаланың басында повестің жалпы жаман емес
екенін, бірақ аздап кемшіліктер бар екені сөз етіледі:
"М.Әуезов: "Әдебиет - адамды тану өнері деп танылғанда, әр шақта, әр
дәуірде адамды, оның жан дүниесінің жаратылысының барынша шарқына жеткен
шағына апара түсіп суреттеуі керек" деген болатын. Бұл қай қаламгерге
болсын қойылатын басты талап. Осы талап тұрғысынан келсек, повесте
суреттелетін жекелеген кейіпкерлер әлі де болса биік деңгейге көтеріле
алмағандығын мойындауымыз қажет. Мәселен, Болатбекпен тілектес Жабай,
Щербаков бейнелерін толымды, басты кейіпкерді сомдай түсуге елеулі қызмет
етіп тұрған тұлғалар дей алмаймыз. Бұлар Болатбек күйзелісіне сырттай
ортақтасқанымен, іштей араласып, нақтылы қызмет көрсетуде солғын тарта
береді. Болмашы әрекеттер деңгейінде қалу, жағымсыз бейнелерді тереңірек
ашып, типтендіре түсуге кері әсер ететіндігін ескергіміз келеді.
Сондай-ақ жекелеген бейнелерді сомдай түсуде де солғындық байқалады. Біз,
бұл арада шығармада есімі айтылар бар кейіпкер оқиғаның өн бойынан көрініп
жарқырап тұрсын деген келте тұжырымнан аулақпыз. Алайда, "егерде сіз
шығарманың бірінші тарауында қабырғада мылтық ілулі тұр деп жазсаңыз, ол
келесі тараулардың бірінде міндетті түрде атылуы керек, атылмаса,
қабырғада ілінбеуі тиіс" - деген Чехов тұжырымын ұмытуға болмайды.
Сондықтан әр кейіпкер өз дәрежесінде, белгілі бір ситуацияға орай толымды
қызмет көрсеткені жөн" - [12.3] деп жазады. Айтып кеткендей, роман
алғашқыда повес болып жарық көрген..
Бұл мақала сол повеске орай шыққан. Әрине, бұл туынды Мырзахметов
қаламынан шыққан алғашқы көлемді еңбек болғандықтан, кемшіліктердің болуы
заңды да, бірақ дәл бұл пікірге қосыла алмаймын. Мәселен, мақала авторы
Болатбекпен тілектес Жабай, Щербаков бейнелері толымды емес деп мін тағады,
ал олардың толымды болуы қажет пе? Бұл тұлғалар кез-келген шығармада бар
екінші дәрежелі кейіпкерлер, мәселе олардың бейнесінің ашылуында емес,
олар тек оқиғаның дамуына, өрбуіне үлес қосады, және бас кейіпкердің
бейнесін даралауға, сомдауға септігін тигізеді. Ал бас кейіпкерлердің
бейнесі ашылып тұр. Немесе мақала иесі: "...Жекелеген бейнелерді сомдай
түсуде де солғындық байқалады"- деп жазады да, нақты ол қай бейнелер екенін
анықтамайды, сондықтан оған жауап қайыру да мәнсіз. Мүмкін, дәл бұл
мақаладан кейін, автор өз кемшіліктерін жойып, шығарманы өңдеп
толықтырғаннан кейін, қазір олар байқалмайды. (Повестің қайта роман болып
басылуының себебін Е.Мырзахметов "Осы бес жыл өткен соң" романының алғы
сөзінде жазған). Оның үстіне бұл шығарма автордың алғашқы елеулі шығармасы,
оны да мақала иесі ескертеді. Бірақ бұл мақала, Көкшетау көлемінен асып
кетеді. 1974 жылы "Жұлдыз" журналының №6 санында Төлеген Қажыбаев "Тағдыр
тартысы" атты мақала жариялайды.
Бұл мақалада автор повестің оқиға желісіне тоқтала келіп, тағы да
аталған кемшіліктерді тізіп шығады: "Сондай-ақ Болатбектің зайыбы Нұрзияның
да ерінің басы дал болып, әлем тапырық күй кешкенде самарқау, селсоқ қарауы
(бар тындырғаны төркініне кетуі) да иландыра қоймайды." [13.112] - деп
Нұрзияны тағы қосады. Бұл пікірге тағы да келісе алмаймын. Автор шығарма
жазып, сөз еткен оқиғасының сюжеттер желісін қалай құрса да, өз еркі.
Шығарма белгілі бір сценарий бойынша жазылмауы тиіс, егер бәрі біздің
ойымыздағыдай болса, көркем шығарманы оқу да қызық болмас еді. Нұрзияның
төркініне кетіп қалуы – жеке, индивидуальды мінезінің ерекшелігімен
байланысты. Төлеген Қажыбаевпен, дәл сол жылы 1973 жылы, 8-желтоқсанда
"Көкшетау правдасына" М.Жұмағалиев пен Б.Есқуатовтардың "Махаббат сыры -
терең сыр" атты мақаласы шықты. Бұл мақала да Е.Мырзахметов повесіне орай
жазылған. Повестің кейбір ерекшелігіне тоқтала келіп, ең соңында
кемшіліктерін атап өтеді: "Әрине, повес өн бойына саф алтыннан соғылған
деп айта алмаймыз. Әрбір сауатты оқушы шығарманың асылынан жасығын бөліп
саралап отырады ғой. Біздің де осындай бірен-саран ойларымыз жоқ емес.
Алдымен шығарманың тілінде ептеген кемістіктер бар. Әсіресе жағымды
кейіпкерлер Болатбек, Арайлымдарда кейбір сөз қайталаушылық, екі ұштылық
кездеседі. Болатбек сияқты көрегенді, тәжірибелі қызметкерлердің тілі
орнықты, байыпты, мірдің оғындай болғаны қуантар еді.
Бұлардан басқа майдан эпизодтарын суреттеген тұстарда кейбір басы
артық оқиға, детальдардың бар екенін айту ләзім" [10.3]
Бұл пікірге тек кез-келген шығармаға сын керек екенін ескерткіміз
келеді. Смағұл Садуақасовтың "Қазақ әдебиетіне толық сын керек, сынағаннан
әдебиет ақсамайды, қайта сынның жоқтығынан әдебиетті тот басады, жазушының
қайрағы - сыншы" [30.9] деген пікірін есімізге алсақ, "жаңылмайтын жақ жоқ,
сүрінбейтін тұяқ жоқ" демекші, қайта сынның болуы автордың өз қателіктерін
көруге көмектеседі, бұған дәлел повестің 1977 жылы роман болып қайта
басылуы.
1976 жылы Е.Мырзахметовтың "Медет" романы оқырман қауымға жол тартты.
Осыған байланысты З.Ақышевтың "Бір автордың екі кітабы туралы",
Е.Домбаевтың "Жұмысшы өмірі - шабыт көрігі", М.Дәуренбековтың "Медет
романы туралы" мақалалары жарық көрді. Роман оқырман жүрегіне бірден жол
тапты. Алдыңғы повеске қарағанда, Медет автордың нағыз қылқалам шебері
екенін танытқан соқталы шығарма еді. З.Ақышев: Жазушы Е.Мырзахметов
қоғамда бірен-саран болса да, бүгінге дейін жойылмай келе жатқан
жексұрындардың бейнесін жасауға шебер.
Естай Мырзахметов азаматтарға тән зор адамгершілік, қайырымдылық, шын
жолдастық, жан ашырлық қасиеттерді суреттеуге де шебер жазушы. Оған
"Медет" романын оқығанда көзіңіз жетеді." [1. 216]
Кітап - адамгершілікті, ерлікті, қалтқысыз достық пен шынайы
махаббатты жырлаған. Мақала иесі романдағы кейіпкерлердің сомдалуына
тоқталып, әсіресе жағымсыз образдардың шығуы сәтті еді деп жазады:
"Жағымсыз кейіпкерлерді суреттеуге келгенде Естай қаламы тіптен жүрдек.
Ауруханада Медет, Сейілжандармен бірге Құлжабай деген жігіт жатты. Ол Медет
қиналса тыжырынып: "...өлген өгіздей өкіріп, пәле болды-ау мынау кісінің
жүрегін айнытып" - деп көмейі бүлкілдеп, терісіне сыймай жүреді." [13. 217]
1977 жылы Көкшетау орталық кітапханасынан "Естай Мырзахметовтың
туғанына 50 жыл толуына байланысты библиографиялық материал" атты шағын
ғана брошюра жарық көрді. Онда Мырзахметов еңбектері қай жылы жарық көргені
ретке салынып, бір жүйеге келтірілді, және жазушы еңбектеріне байланысты
қандай мақалалар жарық көргені туралы мәлімет бар. Сонымен қатар жазушы
еңбектеріне байланысты, атап айтқанда "Медет" романына аннотация жазылған:
"Роман арқауы осы заманғы жұмысшы жастар арасындағы достық пен
махаббат, бір-біріне деген адалдық, риясыз көңіл, пәк жүректер. Автор Медет
пен Айнұр махаббатының қиын жолын, қызықты хикаясын баяндай отырып,
олар қоршаған ортаны, коллектив бірлігін, жастар махаббатын, тоғышар топ
өкілдерін бейнелейді. Екі жас тағдырына деген басқа да кейіпкерлердің
көзқарастары шебер мотивировкалар арқылы иланымды суреттеліп, характерлер
нақтылы іс үстінде ширатыла түседі. Мәнді, мағыналы мақсаттары бар саналы
күрестің екі ұдай әрекеттері айқын көрініс береді.
Автор роман сияқты соқталы шығармаларды жазуда шеберлік танытады.
Оқиға желісі шымыр, баяндау тәсілі жатық, тілі ұғынықты. Көркем бейнелер
өрнектеуде де өзіндік қолтаңбасы айқын байқалады." [12.8] - деген пікір
"Медет" романының дәрежесін биіктете түседі.
1987 жылы Е.Мырзахметов "Көгалдайдың көкшақпағы" атты жинағын
бастырады. Бұл жинаққа "Көгалдайдың көкшақпағы", "Қара жолдың бойында"
повестері және бірқатар әңгімелер енді. Осыған орай 1988 жылы филология
ғылымдарының кандидаты Нарбай Ыбыраевтың "Көкшетау правдасында" "Жұлдыздар
сөнбейді" атты мақаласы шығады. Мақала Е.Мырзахметов еңбегінің жанғандығын
, шығармаларының сәтті жазылғандығын айғақтап тұр:
"Шын көркем шығарманың арқауы өмірдің өзегі, нәрі болса оны
оқығанда да жаныңа рухани азық алып, сүйсінесің де риза боласың. Бүгінгі
белгілі жазушымыз Е.Мырзахметов туындыларын біз әр кез осылай қабылдап,
әсер аламыз. " [29 .4] - деп ең алдымен жазушы шығармашылығына жалпы баға
беріп, бұдан соң "Көгалдайдың көкшақпағына" тоқталады:
"Көгалдайдың көкшақпағы" кітабы жазушы шеберлігінің биік бір белесті
кезеңі дер едік. Кітап екі повестен, бір топ әңгімелерден тұрады.
Жинақтағы әр шығарма өз әуенімен тартымды. Дегенмен, күретамыр "Көгалдайдың
көкшақпағы" повесі кітаптың атын да, затын да салмақтай түскені даусыз.
Көркемдігі келіскен өмір мен аңыз астасқан тарихи өресі биік, шебер
соғылған мүсін шығарма дер едік. Сонда бұл шығарманы жазуға қаламгер
құштарлығы басым болғаны ғой? Неге? Бұл жай дүние емес. Аспанымызда
сөнбес сәуледей болып қалған, аңыздағы "Көгалдайдың көкшақпағы"
жарқылындай халқымыздың асыл азаматтары Балуан Шолақ пен Сабыр Шәріпов
жайлы сыр сандық. Күтпеген, аңғармаған жай, өткен қиын қыстау кезеңнен
беймәлім сыр ақтарған. Балуан Шолақ жайлы халқымыз аз білмесе керек-ті.
Талантты жазушымыз С.Мұқановтың ол жайлы кітабы көпке мәлім. Ал Сабыр
Шәріпов ше? Онымен балуан өмірінің жібі қалайша жалғасып жүр, сол жайт
жазушы туындысының көркем желісін түзеген"- деп жаза келіп, Н.Ыбыраев
повестің тарихи-әлеуметтік маңызын, көркемдік желісін аса жоғары бағалайды.
Мақала авторы дәл сол жинаққа енген "Қара жолдың бойында" повесіне де
тоқталады:
"Бүгінгі жастар өмірінің күрделі де көлеңкелі жайларын, көркем
бейнелеген махаббат пен достық, сенім мен жанұя шырқы, оның қадір-қасиетін
танып білу не болмаса кейбір жөнсіз түсініктің салдарынан ізгілік жолынан
тайып, аяғында бақытты өмірді өкінішке айналдырып алу. Сонда да айнымайтын
ізгілік бейнесі ретінде биіктен көріну - мінекей өз проблемасы осылай
өрілген жастар тағдыры терең де күрделі психологиялық ішкі сырлар ақтару
ауқымында сипатталған." Ең аяғында Естай Мырзахметовке қаламгер ретінде
баға береді:
"Әр алуан тақырыптарға философиялық нәр берген, қаламгердің көркемдік,
эстетикалық мұраты бұлардың қайсысында болсын аса жоғары заман мен адам,
ізгілік пен ілтипат, шынайы достық, асыл махаббат өмірге деген ыстық
құштарлық тартымды, көркемдік шешім тапқан. Повестердегі тәрізді шығарма
құрылысын жымдастыра ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz