Әкім Таразидің Қорқау жұлдыз романы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-4
Негізгі бөлім
1. Етістіктің лексика-семантикалық топтарының
зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...5-8
2. Тіліміздегі лексика-семантикалық топ құбылысы ... ... ... ..9-18
3. Қазақ тіл біліміндегі етістіктердің лексика-семантикалық
топтарға жүйеленуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19-27
1. Ә. Тарази шығармасында қолданылған етістіктердің
лексика-семантикалық топтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28-
74
1. Амал-әрекет етістіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28-35
2. Қозғалу етістіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36-3 9
3. Сөйлеу етістіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40-45
4. Қалып сапа етістіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46-49
5. Сезіну етістіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50-54
6. Ойлау етістіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55-6 2
7. Көңіл-күй етістіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63-67
8. Дыбыс – сес және бейнелеу етістіктері ... ... ... ... ... ... ...68-70
9. Өсіп-өну етістіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...71
10. Табиғаттың түрлі құбылыстарына байланысты
қолданылатын
етістіктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...72
11. Субьектив реңді білдіретін етістіктер ... ... ... ... ... ... ... .73-74
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7 6-78
Пайдаланылған әдебиеттер тізмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .79-80
Кіріспе
Қазақ тілінің негізгі сөздік қоры мен сөздік құрамы және
грамматикалық құрлысында етістік ерекше орын алатын сөз табы екені белгілі.
Өйткені есімдер тобы іштей зат есім, сын есім, сан есім, есімді болып
жүйеленгенімен, оларды біріктіріп қарауға мүмкіндік беретін көптеген
лексика-семантикалық та, фонетика-морфологиялық та, синтаксис-
стилистикалық та тұтастықтар бар, ал етістік өзінің жаратылысы жағынан
бұлардан мүлдем өзгеше.
Етістік қимылдың немесе қимыл түрінде өтетін түрлі процестердің атын
білдіретін сөз табы. Яғни заттың қимылын, күйін, белгісін, көңіл- күйдің,
қарым – қатынастың қимыл түрінде өзгеру процесін білдіретін сөздер етістік
деп аталады. Етістік сөз таптарының ішіндегі ең көлемді де күрделісі болып
саналады. Себебі етістік өзгергіш, сөйлем құруда, сөз тіркесін жасауда өте
икемді түрде үлкен қызмет атқарады. Етістіктердің грамматикалық құбылыстары
әр алуан және олардың орамды қолданылуы оның ерекше белгісі болып табылады.
Етістік есім сөздердің септік формаларын меңгереді, сөйтіп, басқа сөздермен
синтаксистік байланысқа түседі.
Зерттеудің өзектілігі. Сөздің семантикалық жағын зерттеу қазіргі
кезде тіл білімінің негізгі нысандарының бірі болып табылады. Етістіктің
лексикада алатын орыны өзгеше. Әсіресе, етістіктің семантикасы, оның
лексика-семантикалық топтары қазіргі таңда ғалымдарымыздың назарын аудартып
отыр. Бұл мәселе көптеген жылдар бойы аз да болса зерттеліп келеді. Алайда,
бұл ғылыми жарық көрген еңбектер мен мақалаларда етістіктердің лексика
–семантикалық топтары жайында толық талдау кездеспеді. Лингвистикада
лексика-семантикалық топ бірлі - жарым зерттелген мәселелердің бірі болса
да, оның ашылмаған қыр –сырлары да жоқ емес. Мәселен, ғалымдарымыз лексика
– семантикалық топ құбылысы жайында сөз еткенде есім сөздерге ғана
тоқталады, ал етістіктердің лексика – семантикалық топтары болатындығы
ескерілмейді. Сондықтан негізгі мақсатымыз- Ә. Тарази шығармасында
қолданылған етістіктердің лексика-семантикалық топтарын көрсетіп, оларды
жүйелеп, толықтырып, ғалым – тілшілер назарын аударту.
Көркем туынды белгілі бір оқиғаны оқырман сезіміне әсерлі, бейнелі етіп
жеткізетін болса, етістіктердің лексика -–семантикалық топтары бұл орайда
үлкен қызмет атқарады. Осы орайда қазақтың қазіргі бай, мейлінше жетілген
көркем шығармаларында етістіктердің лексика-семантикалық топтарын
қолданудағы орны айрықша екендігін нақты фактілермен жүйелеп көрсету
қажеттілігі туындайды. Осы мәселелердің барлығы етсітіктердің лексика –
семантикалық топтарын зерттеудің өзектілігін дәлелдейді.
Зерттеудің нысаны. Зерттеуміздің нысаны ретінде Әкім Таразидің
Қорқау жұлдыз романы алынып отыр. Біз осы аталған еңбекте кездесетін
етістіктерді талдап, олардың лексика-семантикалық топ бола алатындығына,
бұл топтардың бір-бірінен ерекше екендігіне тоқтала отырып, мынадай
мәселелерді қарастырмақшымыз:
- тілдегі лексика-семантикалық топ құбылысы;
- етістіктің лексика – семантикалық топтары;
- етістікті семантикасына қарай топтасуындағы семалардың рөлін көрсету;
- шығарма тілінде қолданылған етістіктердің лексика-семантикалық топтарын
анықтау;
- шығармалар тілінде қоданылған етістіктердің лексика-семантикалық топтарын
жаңа топтармен толықтыру.
Зерттеу материалы. Ә. Таразидің Қорқау жұлдыз романынан алынған
мысалдырдан 504 етістік топтастырылған.
Зерттеу жұмысының құрылысы. Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімнен,
және қорытындыдан тұрады. Жұмыс соңында пайдаланған әдебиеттер тізімі
беріледі.
1.1.1. Етістіктің лексика-семантикалық топтарының зерттелуі
Түркі тілдерін зерттеген алғашқы ғалымдар ХІ ғасырда етістіктерді жеке
бөліп алса, одан кейінгі кезеңде және қазіргі тіл білімінде олардың сан
түрлі категориялардан тұратын лексика-грамматикалық жүйе екендігін, әр
категорияның өзіндік ерекшелігі, белгісі бар екендігі негізінде
қарастырылады. Қазіргі күнде жарық көрген оқулықтар мен зерттеулерде де
етістікті күрделі де жүйелі нысана етіп, оның өзіндік түрлі белгілері мен
заңдылықтары кешенді түрде жан-жақты қарастырылып, табиғаты анықталуда.
Уақыт өтілуімен байланысты зерттеу әдістерінің жетіліп, методолгиялық
негізі айқындала түсетіні белгілі. Сондай зерттеуді қажет ететін мәселенің
бірі – етістіктердің мағыналық дамуы, лекстка-семантикалық топтары,
зерттелуі. Себебі тіл білімінде лексика-семантикалық топ құбылысы біршама
зерттелген мәселелердің бірі болса да, оның ашылмаған сырлары да баршылық.
Мәселен, көбінесе есім сөздің мағыналық топтары жайлы көп айтылады да, ал
етістіктердің лексика-семантикалық топтары ескерілмейді. Сондықтан да
етістіктердің лексика-семантикалық топтары арнайы зерттеуді қажет ететін
мәселелердің бірі деп ойлаймыз.
Лексиканың элементтері белгілі бір заңдылықтар бойынша өзара байланысып
жататындығы дау туғызбайды. Бірақ тюркологияда, жалпы тіл білімінде
сөздерді байланыстыратын заңдылықтарды ашу, байланысу тәсілін анықтау оңай
міндет емес. Қиыншылық көзін тіл мамандары сөздердің дербестігінен іздейді.
Сөздер белгілі бір жүйе аясында шектелгенімен, дербестігін сақтайды.
Сондықтан да көп уақытқа дейін тіл мамандары лексиканы жүйелеуге болмайды
деп келді [1;3].
Қазақ тіл білімінде зерттеуді керек ететін мәселелердің бірі- ірі
жазушылардың еңбектеріндегі я олардың жеке шығармаларындағы сөз қолдану
дағдысын, үлгісін талдау болатыны даусыз. Егер қазақ тіл білімінде
лексикологияны жас ғылым деп танысақ, оның семасиология (семантика) тарауын
одан да жас, әлі де барланбаған өте кенже сала деуге болады. Соңғы жылдарда
синонимика категориясының мәселелері тюрклогияда да, қазақ тіл білімінде
де арнайы тақырып етіліп, тексеріле басталды. Сөздің мағынасы туралы жалпы
топшылаулар жеке еңбектерде, мақалаларда, граммтиканың тиісті бөлімдерінде
жол-жөнекей сөз етіледі, бірақ арнайы зерттеу болмағандықтан, етістіктердің
лексика-семантикалық топтары зерттеуді керек ететін мәселелердің бірі
екендігі байқалады.
Атақты ғалымдар Бодуэн де Куртэнэ, Ф. Де Сосюр – тілдің барлық салалары
белгілі бір жүйеге бағынады деген болатын.Ал тюркологияда лексиканың
элементтерін белгілі бір жүйеге бағынады деп, түркі тілдеріндегі сөздердің
лексика-семантикалық жүйесін, оның ерекшеліктерін ескере отырып, алғаш
пікір айтып, үлгі көрсеткен ғалым Н.К.Дмитртев болатын [2;596]. Ол 1953
жылы Грамматика башкирского языка деген еңбегінде түркі тілдеріндегі
етістіктерге (татар тілінің материалы негізінде) бірінші болып семантикалық
талдау жасап, оларды сөйлеу етістіктері (глаголы речи), ойлау етістіктері
(глаголы мышления), қозғалу етістіктері (глаголы движения) деп бөле отырып,
олардың әрқайсысын жеке-жеке топ ретінде зерттеп, мақала жазды.
Н.К.Дмитриев алғаш рет етістіктерді сөйлеу, ойлау, қозғалу етістіктері
деп бөлгенде ертеден келе жатқан дәстүрге сүйенген, солардың үлгісі бойынша
топтастырған; семантикалық топтарға бөлудің ғылыми негізін, принципін
жасамаған, әр топтың жекеленетін белгісін көрсетпеген, оны автор мақсат
тұтпаған,-дейді М.Оразов [1;4], бірақ ғалым етістіктерді жеке семантикалық
топтарға топтастырудың өзі үлкен табыс екендігін де мойындайды.
Ғалымның үлгісінен кейін бірқатар ғылыми еңбектер жарық көрді.
Н.С.Сауранбаев Қазақ тілі еңбегінде етістіктер мағынасына қарай мынадай
топқа бөлінген: қозғалыс етістіктері, іс-әрекет етістіктері, сөйлеу
етістіктері, қабылдау, сезіну етістіктері, қалып-күй етістіктері.
Н.К.Дмитртев еңбегінен кейін түркі тілдернің етістіктерін лексика-
семантикалық топтар бойынша қарастырған еңбектер, түрлі грамматикалық
категорияларды зерттеген монографиялық еңбектер мен кейбір грамматикалық
очерктерде (Лебедев Л.И. Глагольные управления в киргизском языке. КДМ,
1954; Вещилова В.Ф. Глагольные движения в турецком языке.М., 1962) ғана
қаралды.
Якут тілінің маманы Л.Н.Харитонов лексика-семантикалық табиғатына,
грамматикалық құрылысындағы ерекшеліктеріне орай, етістіктерді 3 топқа
саралаған:
1) Қалып-күй етістіктері
2) Еліктеуіш етістіктер
3) Бейнелі етістіктер [3;15]
Г.К.Багиров азербайжан тіліндегі етістіктерді жоғарыдағы
үлгіге сүйене отырып бөлген, ал ғалым М.Садықов өзбек тіліндегі
етістіктерді үлкен 4 топқа бөлген.
Ғалым Г.К.Кулиев өз еңбегінде әзербайжан тіліндегі етістіктерді
9 топқа және түрікмен тіліндегі етістіктерді 10 топқа жіктесе, әзербайжан
тілінің маманы С.А.Рзаев Семантические разряды глаголов в современнном
азербайджанском литературном языке деген дисссертациясында етістіктерді 8
топқа бөлген. С.А.Рзаев көру және есту етістіктерін жеке-жеке топ етіп
алса, Г.К.Кулиев оларды бір топ етіп көрсеткен [4;11], [1;5].
Сондай–ақ ғалым Г.К.Кулиев өзінің 1975 жылғы Семантические
группы глаголов атты еңбегінде түркі тілдерінің оңтүстік-батыс тобындағы
түбір және синтаксистік етістіктерді семантикалық бөліністерге топтастыруға
талпыныс жасайды.
1. Қимыл-әрект етістігі
2. Сезіну етістіктері (көру және есту)
3. Сөйлеу етістіктері
4. Ойлау етістігі
5. Қозғалу етістігі
6. Қалып етістіктері
7. Бейнелеуіш етістіктері
8. Табиғи құбылыстырды білдіретін етістіктер
Сөйтіп, автор оңтүстік-батыс тобындағы етістіктер 9 семантикалық
бөлімге бөлінетіндігін айтады [5;59].
Орыс тіл білімінде ғалым Л.М.Васильев Семантика русского
глагола атты еңбегінде етістіктің лексика-семантикалық топтарының
классификациясын 3 принципке негіздейді:
1) денотативный (или тематический)
2) парадигматический
3) синтагматический [17;39].
Л.М.Васильев етістікті мынадай 10 лексика-
семантикалық топқа жіктейді.
Глаголы психической деятельности:
1. Глаголы ощущения
2. Глаголы желания
3. Глаголы восприятия
1) Глаголы с общим значением восприятия
2) Глаголы зрительного восприятия
3) Глаголы слухового восприятия
4) Глаголы обоняния
5) Глаголы осязания
4. Глаголы внимания
5. Глаголы эмоционального состояния (настроения)
6. Глаголы эмоционального переживания
7. Глаголы эмоционального отношения
8. Глаголы мышления
1) Гаголы со значением мыслительного процесса
2) Глаголы со значением результата мыслительного акта
3) Глаголы с ядерным значением представлять
4) Глаголы с ядерным значением полагать
5) Глаголы с ядерным значением решать
6) Глаголы с ядерным значением верить
7) Глаголы с ядерным значением понимать
8) Глаголы с ядерным значением ошибаться
9. Глаголы знания
10. Глаголы памяти
Ғалым сезіну етістіктері мен ойлау етісітктерін өз
ішінен тағы да топшылайды [17;3].
Өзге тілдердегі сияқты, қазақ тіл білімінде етістіктің лексика-
семантикалық топтары жайында пікір айтқан Н.Т.Сауранбав, И.Е.Маманов,
А.Қалыбаева, А.С.Аманжолов, Н.Оралбаева, Ә.Болғанбаев, М.Оразов, А.Ысқақов
сынды ғалымдарды атауға болады.
Мәселен, етістіктерді мағынасына қарай бөлу мәселесі Современный
казахский язык атты еңбекте 7 топқа сараланған [6;239].
Ал ғалым Б.Б.Құлмамбетова түбір етістіктерді(первообразных)
6 семантикалық топқа бөліп қарастыруды ұсынады [5;59].
И.Е.Маманов Қазіргі қазақ тілі деген еңбегінде етістіктерді
мағыналық ерекшелігіне қарай 8 топқа жіктеген [9;32-33].
Ғалым А.Хасенова етістіктерді 6 лексика-семантикалық бөлсе,
ғалым А.С.Аманжолов етістіктерді негізгі 5 лексика-семантикалық топқа
топтайды [11;97-98].
Қазақ тілінің грамматикасында түбір етістіктерді 5 лексика-
семантикалық топқа бөліп қарастырған [14;127].
Н.Оралбаева өзінің еңбегінде етістітерді 6 топқа бөліп көрсеткен
[12,85].
Ал ғалым А.Ысқақов 11 етістіктің лексика-семантикалық тобын
атап, топшылаған [13;224] болса, ғалым Қ.Қасабек бір буынды негізгі түбір
салт етістіктерін 7 мағыналық топқа бөлген [5;61].
Етістіктің лексика-семантикалық топтары жайлы мәселеге арналған
еңбектер өте аз. Соңғы зерттеудің ішінен М.Оразовтың 1983 жылы жарық көрген
Қазақ етістіктерінің мағынасы деген еңбегін атауға болады Бұл еңбекте
автор қазақ тіліндегі етістктерді 12 топқа бөледі [15;17]. Сонымен қоса
М.Оразов 1981 жылы қорғаған Семантика казахского глагола атты
кандидаттық диссертациясында етістіктің лексика-семантикалық топтарын 12
разрядтарға бөлген. Ал 1980 жылы шыққан Қазіргі қазақ тіліндегі қалып
етістіктері деген еңбегінде М.Оразов етстіктің 11 лексика-семантикалық
тобын көрсетеді [1;18].
Кейінгі кездерде етістікке тән кейбір лексика-семантикалық
топтың өздерін жеке-жеке бөлп, сөз етіп жазылған еңбектер жарық көруде.
Мәселен, М.Оразовтың Қазақ тіліндегі көңіл-күй дыбыс
етістіктері деген мақаласы, 1977 жылғы Қазақ филологиясы жинағында
жарияланған ғалым А.А.Қияшеваның Из историй изучения глаголов эмоций в
русистике и тюркологии мақаласы, З.Е.Сүлейменованың Семантическая
структура глаголов радоваться деген авторефераты, Т.Капесованың Сөйлеу
етістіктерінің семантика-грамматикалық ерекшеліетері, Р.Ж.Қияқованың Де
көмекші етістігінің қолданылу аясы, Г.М.Сыбанқұлованың Көңіл-күй
етістіктерінің тюркологияда және қазақ тіл білімінде зерттелу,
Д.А.Қарағойшиеваның Қазақ тіліндегі кес(у) мағынасындағы етістіктің
семнатикалық валенттілігі, Р.Д.Ашимбетованың Глаголы физического
восприятия в русской и казахской картинах мира, И.Лозенконың Лексико-
семантическое поле мыслить в немецком языке деген мақалалар жарық
көрген.
Шолудан байқағанымыз Ә. Тарази шығармаларында қолданылған
етістіктің лексика-семантикалық топтары зерттелінбеген. Сондықтан біз осы
тақырыпты жан-жақты зерттеуді көздеп отырмыз.
1.1.2. Тілдегі лексика –семантикалық топ құбылысы
Сөздерді белгілі бір лексика –семнатикалық топқа топтастырудан бұрын
жалпы терминның өзіне бере кеткен жөн. Ф.П.Филин Лексика –сематикалық
топ деп екі не бірнеше сөздердің лексикалық мағынасына қарай бірігуін
айтамыз, -деп анықтама берген [25;525]. Осыған жақын анықтаманы басқа
тілшілерден де кездестіруге болады. Демек, лексика –семантикалық топ жасалу
үшін кемінде екі не одан да көп сөздерді лексикалық мағынасына қарай
топтау керек. Лексика –семантикалық топ теориясын шешу үшін сөздердің
лексикалық мағынасын, олардың семантикалық құрылымын анық білу керек.
Лексика –семантикалық топтың екінші жағы да бар. Қазіргі қазақ тіл
біліміне байланысты жазылған еңбектерде лексика –семантикалық топ
түсінігімен бірге тематикалық түсінігі де қатар қолданады. Тематикалық
топ термині лексика –семантикалық топ терминіне бұрынырақ қолданылған.
Дегенмен кейде бұл екі терминның ара жігі алынып, бірін екіншісімен
салыстыра үйренуге мүмкіндік туса, кейде бұл екі терминді ажырату мүмкін
болмай қалады. Бұл, әсіресе, есім сөздерді топтастырған кезде анық
байқалады. Сонда да мұның айырмашылығы аңғаруға болады. Мысалы, Орысша
-өзбекше тематикалық сөздікте явление, природа деген тематикалық топқа
природа, климат, погода сияқты сөздермен бірге термометр, градус,
град, снег, туман, роса, свет, луч, темнота сияқты сөздерді де енгізген
[26;23-30]. Бұл сөздерді бірнеше лексика –семантикалық топтарға бөлуге
болады. Жалпы тематикалық топ лексика –семантикалық топқа қарағанда кең
түсінік, тіпті лексика –семантикалық топтар осы тематикалық топтардың
аясына еніп кетеді. Идеографиялық сөздік жасаушылардың тәжірибесіне ой
жүгіртсек, тематикалық топқа түрлі сөз табына жататын сөздер ене береді,
ал лексика –семантикалық топтарға тек бір сөз тобына енетін сөздер ғана
енеді. Сөздердің белгілі бір лексика –семантикалық топқа енгізу үшін әр
топтың басқа семантикалық топтардан ажырайтын белгісін, сөздерді
топтастырудың критериясын жасап алу керек. Бұл үшін әр лесика
–семантикалық топтың құрамына енетін жеке сөздердің өзара қарым
–қатынасын анықтаудан бастау керек. Мысалы, кел, кет, өт, қаш, түс, шық,
сырғы жорғала, ұш т.б. сөздер бір лексика –семантикалық топқа неліктен
енеді? Кел сөзімен сырғы сөзінің арасында мағыналық байланыс бар ма?
Кел етістігі қимылдың айтушыға не басқа бір нүктеге бағытталғандығын
білдірсе, сырғы сөзі бағытсыз қозғалысты білдірмейді ме? Жоғарыда мысал
ретінде келтірілген сөздердің барлығы да қозғалысқа түскен заттың бір
орнынан екінші орынға өткендігін білдіретін мағыналық реңкке ие. Сондықтан
да олар қозғалу етістіктерінің қатарына қосамыз. Әр сөзді екінші бір
сөзден ажырататын мағыналық реңк барлығын да шығармауы керек. Салыстырсақ
шық етістігі қимылдың төменнен жоғарыға қарай бағытталғандығын, қаш
етістігі қимылдың бір нүктеден басталғандығын, одан ұзақтағандығын және
тез, жылдам қарқынмен өтетіндігін білдіретіндігі белгілі. Екінші мәселе
әр лексика –семантикалық топтың екінші бір семантикалық топтарымен
арақатынасын ашу. Мысалы, қозғалу етістігі мен көру етістігінің арасында
қандай байланыс бар? Көру етістіктері сезіну етістіктерінің құрамына
енеді ( киноны көр). Ал мына мақаланы көріп шық дейтін болсақ. Көр
етістігі сезіну етістіктерінің мағынасында қолданылмай амал -әрекет
етістігінің мағынасында қолданып тұр. Бұл сияқты етістіктердің бір лексика
–семантикалық топтың аясынан шығып, екінші бір лексика –семантикалық
топтың құрамында жүретінін жиі кездестіруге болады.
Ю.Н.Караулов орыс тіліндегі лексика –семантикалық топтарға
тоқталып, бұл мәселенің дұрыс шешілуі үшін мына екі мәселенің басын
дұрыс ашып алу керек дейді. Біріншісі, сөздердің жеке өз алдына
дербестігі, басқа сөздерден бөлініп тұратындығы тән алынады ма; екіншісі,
контекстің қызметінде қандай роль беріледі [27;5]. Бұл екі мәселенің
екеуі де лексикологияның өзекті мәселелері. Кеңес тіл мамандары бұл
мәселені түрліше шешіп жүр. Мысалы, кеңес мамандарының көбі сөздің
дербестігін мойындайды. Дегенмен кейбір ғалымдарымыз сөздердің
дербестігін жоққа шығарады. Мысалы, М.Д.Шмелев үлкен, жақсы сияқты
сөздердің мағынасы тек кіші және жаман сөздері болғандықтан ғана өмір
сүреді дейді [28;134].
Идеалистік методологияны өз еңбегіне арқау еткен тіл біліміндегі
өріс(поле) теориясының негізін қалаған И.Трир жеке сөздер түсінікті болу
үшін олар бір бүтін болып сөз таңбалардың өрісінде болуы керек және сөз сол
сөздік өріс құрамында, сонымен бірге ғана түсінікті болады. Бір бүтін
өрістен тыс сөз мағына білдірмейді,- деп жазған болатын [25;6]. Нақ
осындай пікір Прага тіл үйірмесінің тезистерінде де бар. Негізінде бұл
пікірдің өмірге келуінде Ф.де Соссюрдың қызметі бар. Ол 1933 жылы жарық
көрген Курс общей лингвистикидеген еңбегінде: ...тілдік системаның
мүшелеріне тек кез келген дыбысталу мен ұғымның жай бірлігі деп қарау үлкен
жаңылысушылық болып табылады. Жүйе мүшелерін бұлай анықтау – оны өзі мүше
болған жүйеден ажырату болады, бұл қате пікірге алып келеді [1;10]. Не
Тіл системасы болғандықтан олардың элементтері бір бүтін болады, ал жеке
элементтердің мағынасы (значимость-О.М.) оның басқа элементтерімен
байланыста болады,- деген болатын [1;10]. Бұл пікірді қазіргі структуралды
тіл білімінің өкілдері белсене қолдап жүр.
Бір лексика-семнатикалық топ құрамындағы бірнеше сөздер мағына жағынан
бірі екіншісімен ұштасып, бірін екіншісі толықтырып жататындығы анық.
Айталық, сөйледі айтты, міңгірледі, сыбырлады, жеткізді, аузынан ақ ит
кіріп көк ит шықты, оттау дегендердің барлығына ортақ мағына бір пікірді
екінші біреуге жеткізу, баяндау. Бірақ бұл айт етістігі болғандығы үшін
ғана міңгірледі етістігі мағынаға ие болып тұр деген, керіснше
міңгірлеу етістігі болғандығы үшін айт етістігі мағынаға ие болып тұр
деген қорытынды шығаруға құқық бермейді. Шындығында адам сөйлеу процесін
түрлі жағдайда, түрлі дауыста орындайды. Сондықтан да жазушы не айтушы сол
жағдайларды нақтылы етіп беру үшін, кейде субьектив көзқарасын, эмоциясын
білдіру үшін сөздерді талғап қолданады. Сөйле етістігінің лексикалық
мағына құрамында ешқандай эмоциялық мән беретін мағыналық реңк жоқ. Ал
міңгірлеу дегенде, біріншіден, сөйлеуші адамды жақтырмау эмоциясы бар;
екіншіден, сөйлеу процесінің анық болмағандығын білдіреді. Егер бұлар
болмаса, біз көрсеткендей мағыналық айырмашылық болмас еді. Немесе сөздер
аралығындағы оппозициялық қатынастың барлығы шарт дейтін болсақ, лексика-
семантикалық топ құрамындағы сөздердің дербестігін мойындауымыз шарт.
Ю.Н.Караулов көрсеткен екінші мәселенің талданылған мәселемен тікелей
байланысы бар. Соңғы кездерде сөз мағынасы қатынас деп дәлелдеуге әрекет
етушілер көріне бастады. Кеңес тілшілерінің көпшілігі контекстің сөз
мағынасын анықтауда, нақтылауда қызметі мол екендігін, бірақ өздігінше
мағына жасай алмайтыныдығын көптен бері айтып, дәлелдеп келеді.
Структурализмнің ықпалымен кей тілшілер сөздің мағынасын қатынас, сөздердің
өзара қатынасы деп анықтама беріп жүр. Тіл білімініде қатынас термині
полисемантикалық терминдер қатарынан орын алып жүр. Егер сөз мағынасы
обьектив дүниедегі заттар мен ұғым және тілдік дәстүрдің байланысынан,
солардың қатынасынан деп түсіндірілсе, жеке сөздердің дербестігін
мойындаған болып табылады. Ал егер В.А.Звегинцев сияқты: Тек
лингвистикалық тұрғыдан сөз мағынасы оның басқа сөздермен байланысу
қабілетімен, мүмкіншілігімен анықталады дейтін болсақ [27;123], онда сөз
жеке тұрғанда мағыналық дербестігі жоқ, тек дыбыстардың тізбегі болып
табылады. Ал олар басқа сөздермен тіркескенде (олар да мағынасыз) ғана
мағынаға ие болады. Сонда жоқ мағына қайдан пайда болады? Бұл сияқты
пікірлермен келісуге болмайды.
Сөздерді лексика-семантикалық топтарға топтастыруда негізгі сүйеніш
етіп сөздердің лексикалық мағыналарын аламыз. Бірақ сөздердің лексикалық
мағыналары өте күрделі, сондықтан оларды түрліше топтастыруға болады.
Оқулықтағы сөздерге зат атауы деп анықтама беру, сөз мағынасын шектеу болып
табылады. Бұл жөнінде ғалым А.Ә.Османова сөздің мағынасы дегеніміз-
адамның ойлауына әсер еткен заттардың сәулесі бола тұрса да, сөздің
мағынасы дара ұғым емес, ол жинақталған, күрделі, тұтас ұғым [4;24] деген
анықтама береді. Сөз бен зат аралығында адам миының жалпылауыш қызметі
болмаса, онда бір затқа бір сөз тең келіп, сөздер аралығындағы синонимдік,
антонимдік қатарлар мен полисемантикалық құбылыстар болмас еді. Тіпті
сөздерді мағынасына қарай жинақтап сөйлеу, айту, тілін безеу, қақсау,
сарнау, балғаттау, ұрысу, жеку, сыпсыңдау, даусын көтеру, сыбырлау,
мылжыңдау, міңгірлеу, қорс ету, оттау, көку, бөсу, әңгімелесу, мақтану,
зарлау, тілі шығу, сөзге келу, сөзге арарласу, әзілдесу, қалжыңдасу, жар
салу, айқай салу, ән салу, ән шырқау, жалыну, сұрану сайрау, деу,
шікіреңдеу сияқты сөздерді топтастырып, сөйлеу етістігі деп бір лексика-
семантикалық топқа ендіре алмаған едік [1;120].
Жалпы тілімздегі сөздер белгілі бір заңдылыққа бағынған, байланысқан
жүйе ретінде танудның лексикалық мағынасымен тікелей байланысты. Сөздік
құрамның ішкі бірлігі оның парадигмалық және синтагматикалық байланысынан
көрінеді.
Лексикалық жүйе үшін сөз дер тобының негізгі түрі лексика-семантикалық
тобы болып табылады. Ал ол сөздерді белгілі бір заңдылық бойынша лексика-
семнтикалық топтарға біріктіреді. Бір лексика-семантикалық топтағы
сөздердің негізгі парадигмалық ерекшелігі олардың мағыналарында біркелкі
семалар болады. Яғни бір ғана топқа бірігу не мағыналары ортақ болады, не
мағына қарама-қарсылығына негзіделеді. Осындай топтар кейде өзара
байланысып та келеді [28;11].
Структуралистік лингвистика, жоғарыда айтқандай,сөздер тек басқа
сөздермен байланысу нәтижесінде ғана лексикалық мағынаға ие болады деген
идеяны ұстанған және сөз мағынасы бірнеше элементтерден (семалардан)
құралады.
Жалпы тіл білімінде сөздерді лексика-семантикалық топтарға бөлудің
ғылыми қағидалары жасалған. Ең, бірінші, сөздерді лексика-семантикалық
топтарға бөлу үшін әр сөзді семантикалық талдауларға салып,
семантикалық құрылымын анықтау керек. Тіл білімінде мұндай талдау
әідісін компонентті талдау деп атайды.
Лингвистиалық түсіндірме сөздікте: Компоненттік талдау әдісі –тіл
бірліктерінің мағыналық жақтарын зерттеу әдісі. Оның мақсаты – мағынаның ең
кіші семантикалық бөлшектерін бөліп қарастыру. Компонентті талдау әдісі
алғашқыда әр түрлі тілдердің лексикалық қорын зерттеп, тұтастығын анықтау
үшін қолданылған (ХХғ.50ж). Гипотезаға сәйкес тілдегі әр бірліктің мағынасы
семантикалық компоненттен (сема) тұрады және тілдің сөздік құрамын шағын
семантикалық белгілер арқылы анықтауға болады [38;107].
Сөздердің мағынасын компоненттік әдіспен талдау, екінші сөзбен айтқанда
семаларға талдау, сөз мағыналарын өте қарапайым жолмен түсіндіруге
мүмкіндік береді. Сема - сөздердің ары қарай бөлшектеуге келмейтін ең кіші
мағыналық бөлігі.
Сема определяется как минимальная предельная единица плана содержания.
Семы представляют собой элементарные отражения в языке различных сторон и
свойств обозначаемых предметов и явлении действительности [29;16].
Сема (грек. Sema белгі) – мағынаның ең кіші бірлігі. Сема
белгіленетін заттардың, болмыс құбылыстардың әр түрлі қырлары мен
қасиеттерінің тілдегі элементарлы көрінісі. Сөздердің мағыналық өрісін және
лексика-семантикалық варианттарын зерттеу негізінде қолданылатын
компоненттік талдаудың бірлігі [28;181].
Етістіктердің семантикалық өрісін есім сөздердің семантикалық өрісіне
қарағанда,сан жағынан көп және әр алуан, сапа жағынан мүлдем өзгеше.
Сөз мағынасында адам ойының жалпыланған, дерексізденген обьектив
дүниенің бейнесі болуымен бірге тілдік системамен байланысты мағыналық
элементер де болады. Сема мағынаның ең кішкентай бөлшегі, арықарай майда
бөлшектеуге бөлінбейді. Сондықтан да сөз мағынасын компонентті анализ
әдісімен талдап қарайтын болсақ, онда сөз мағыналарын бір не бірнеше
семаларға бөлуге болатындығына көз жеткізуге болады.
Мысалы, жүр етістігін алып көрейік. Бұл етістіктің лексикалық мағына
құрамында, мынадай семалар бар:
қозғалу қимылы;
қозғалған заттың бір орыннан екінші орынға өтетіндігін білдіру;
қозғалу жерде болатындығы;
бағытсыз қозғалысты білдіретіндігі;
процестің созылыңқылығын, тағы басқаларын білдіреді.
Ал, түс тістігінде болса,
қозғалыс қимылы бар;
қозғалған заттың бір орыннан екінші орынға өтетіндігін;
қозғалыстың жоғарыдан төмен қарай болатындығын;
қозғалған заттың белгілі бір жерге, территорияға бағытталғандығын
білдіреді.
Бұл мысалдардан кез келген сөздердің мағынасын майда семаларға
бөлуге болатындығын байқаймыз [31;175].
Тіл білімінде сема терминімен бірге семема термині де қолданылады.
О.С.Ахманова сема мен семемаларды тең түсінік деп қарайды [30;104]. Басқа
ғалымдар семемаларды сөздің лексикалық мағынасымен тең түсінік деп қарайды
да, семема семалардың жиынтығы деп түсіндіреді. Өзбек тілінің маманы
И.Қучқартаев 1977 жылы жарық көрген Суз маьноси ва унинг валентлиги деген
еңбегінде дәл осындай пікірді ұстанады.
Лингвистикалық түсіндірме сөздікте: Сема (грек. Sema-белгі) –
мағынаның ең кіші бірлігі. Сема семеманың (сөздің элементарлы мағынасы)
бөлігі ретінде танылады. Семема семаға қарағанда мағынаның жоғары деңгейін
білдіретін бірлік, ол коммуникативтік деңгейдегі бірліктің мағыналық қыры
ретінде танылады.Семеманың құрылысында негізгі болып есептелетіні архисема,
ол белгілі топ бірліктерінің қасиеттері мен белгілерін қамтиды. Сөздің
мағыналық құрылысында тұрақты ететін семалардан басқа, оның мағынасында
контекстік сема да бар. Олар затпен не құбылыспен байланысты сөздерден
туындайтын әр түрлі ассоциациялардан өз көрінісін табады. Сема терминімен
қатар мағынаның ең кіші бірлігі ретінде басқа де терминдер қолданылады:
семантикалық бөлік, семантикалық маркер, ноэма, семантикалық
элемент. Сема туралы түсініктер қазақ тілінде М.Оразов еңбегінде қолға
алынған [38;181].
Ал, семалардың табиғатын анықтауда тілші ғалымдар арасында бірізділік
жоқ. Мәселен, өзбек тілінің маманы И.Қошқартаев та өзбек тіліндегі
етістіктерге талдау жасай отырып, сема мен семемаларды ажыратады. Сема,
автордың көрсетуінше, сөздердің майда мағыналық бөлшегі, семема болса,
сөздің мағынасымен тең [31;177].
Ғалым И.Қошқартаев сөздердегі семаны 3 түрге бөледі:
1. Идентификациялық сема.
2. Дифференциялық сема.
3. Қосымша сема.
Негізгі мәселе семалардың санына не түрлеріне байланысты емес, мәселе
оларға қандай мағына беруінде. Егер семема семалардан тұрады дейтін болсақ,
онда семема семалардың жиынтығы болып шығады. Н.В.Цветков семемалар кемінде
2 семадан құралады деп есептейді [31;70].
Ал, В.Г.Гак семантемалар мен семаларды ажыратады. Бірақ автор
семантема терминіне мағыналық құрамындағы түрлі заттардың, құбылыстардың
сәулеленуі, сема болса, соның түрлі жеке элементтерінің сәулеленуі деп
анықтама береді [32;370].
В.Г.Гак семалардың мағынаны қалыптастырудағы ролін ескерте отырып,
тілдегі семаларды 3 топқа бөледі:
а) архисема
б) дифференциалды сема
в) потенциалды сема
Архисема обозначает общие для нескольких слов признаки. А
дифференциальная сема организует ядро только отдельных слов и отличает
слово от другого, потенциальная сема – она второстепенна [33;14].
В.Г.Гак сема, семантеманы сәл басқашалау түсіндіреді. Семантема
сөздердің лексикалық мағынасымен тең түседі, сема болса морфемалардың
мағынасына сәйкес келеді. Автор өз пікірін түсіндіру үшін орыс тіліндегі
приходить сөзінің мағынасын алады да, при прификсының мағынасы
(жақындау) семемаға сәйкес, ход морфемасының мағынасы (жаяу жүру)
семантеманың мағынасымен тең деп түсіндіреді [32;370]. Нақ осындай
мазмұнда Л.М.Васильев те сема, семема (семантема) терминдеріне түсініктеме
берген [17;21].
Семалардың табиғатын және олардың арақатынасын тіл мамандары түрліше
түсінеді. Мысалы, В.Г.Гак семаларды үш топқа бөлетіндігін, өзбек тілінің
маманы И.Қучқартаев та В.Г.Гак сияқты семаларды үш топқа бөлген. Бірақ бұл
екі автордың архисема мен дифференциалды семалар туралы пікірлері ұштасып
жатса да, виртуалды (салыстырмалы) семаны ажыратуда аралары алшақ жатады.
Мысалы, В.Г.Гак архисема сөздерді белгілі бір лексика-семантикалық топқа
топтастыратын сема болса, дифференциалды сема сөздердің лексикалық
мағыналарына негіз болатын және бір сөзді екінші сөзден ажыратып тұратын
сема, ал виртуалды сема екінші дәрежелі мағынаны білдіретін сема деп
анықтайды [1;13]. Автор өз пікірін дәледеу үшін жүр етістігі мен жүгір
етістіктерінің мағыналарын салыстырады да олардың архисемасы қозғалысты
білдіреді дейді. Ал қозғалу етстіктернің дифференциалды семасы олардың
қозғалу сипатында. Салыстырыңыз, жүгіру, ұшу т.б. Салыстырмалы семасы
жүгірудің дағдылы қозғалыс екендігін, жүгірудің тез, жылдам болатын
қозғалыс екендігін, еңбектеудің баяу қозғалыс екендігін білдіретін
семалары [1;14]. И.Қошқартаев басқаша түсіндіреді. Ол мысал ретінде өзбек
тіліндегі бұзау сөзін келтіреді. Бұзау сөзінің төрт түлік мал атауы
болуы оның жалпылауыш семасы. Ал 1) сиырға тән, 2) жас төлінің болуы оның
айырушы (дифференциалды) семасы. Өзбек тілінде бұзау тентек, ақымақ
сияқты мағынада да қолданылады. Бұл оның салыстырмалы семасы деп көрсетеді.
Бірақ сөз болып отырған авторлардың екеуі де көмекші семалар мен негізгі
семалардың арасы онша алшақ еместігін, кейде көмекші сема негізгі сема
қызметінде қолданыла алатындығын атап көрсеткен болады.
Жүр мен жүгір етістіктерінің қимылдың жерде болуын, аяқтың
әрекетімен болатындығын, бір орыннан екінші орынға өтетіндігін білдіретін
семаларын негізгі сема, тездігін білдіретін көмекші сема деу дұрыс емес.
Керісінше, жүгір етістігін жүр етістігінен ажыратып тұратын айырушы
семасы осы тездікті білдіретін семасы. Сондай-ақ бұзау сөзінің
синтаксистік шартты мағынасы (термин В.В.Виноградовтікі) негізінде
қалыптасқан ақымақ мағынасын көмекші дейтін болсақ, онда барлық сөздердің
келтірінді және синтаксистік шартты мағыналарын көмекші семаларға қосу
керек. Бұл пікір қисынды емес. Біріншіден, сөздердің келтірінді мағынасы
да, синтаксистік шартты мағынасы да сол сөздің номинативті мағынасының бір
семасына негзіделеді. Хан емессің қасқырсың, ...Хан емессің жылансың
(Мхамабет) дегендегі қасқыр, жылан сөздері пікірімізге дәлел бола алады.
Жылан мен қасқырдың адамға жақсылық жасамайтындығын, ебін тапса шағатын,
қабатынын есепке ала отырып, Махамбет Жәңгір ханды жылан, қасқыр деп
атайды. Әрине Жәңгір жорғалап жүрген жылан, мал аңдып жүрген қасқыр да
емес. Екіншіден, бұзау ақымақ, тентек мағынасында, жылан залым
мағынасында қолданылғанда біріншісі төл мағынасынан, екіншісі бауырмен
жорғалаушы мағынасынан айрылады.Ол сөздердің тентек, залым мағыналары шешу
мағынаға айналады. Сондықтан бұлардың семантикалық мағыналарын, өз жолымен,
бірнеше семаларға бөлуге болады. Демек, сөздердің мағына компоненттері
айырушы сема мен жалпылауыш семалардын құралады [1;15].
В.Г.Гак архисема сөздерді өзара байланыстырып тұратын, оларды белгілі
бір лексика-семантикалық топқа біріктіруде негіз болатын сема деп есептесе,
дифференциалды семаны сөздердің лексикалық мағынасына негіз болып, бір
сөзді екінші бір сөзден ажыратып тұратын сема деп көрсетеді. Мысалы, кел,
кет, алыста, айнал, өт тағы да басқа етістіктердің барлығына да ортақ
архисема- қозғалған заттың бір орыннан екінші бір орынға өтуі, орын
ауыстыруы. Сонымен бірге олар бірінен екіншісін ажыратып тұратын семаларға
– дифференциалды семаларға ие. Кел мен кет қарама-қарсы бағыттағы
қозғалысты білдірсе, алыста етістігі ұзау, қашықтау мағынасымен
басқалардан бөлшектеніп тұр. Айналу етістігі бір заттың төңірегінде
болған қозғалысты білдірсе, өт етістігі түрлі кедергіге байланысты болған
қозғалысты білдіретін семасымен ажыратылып тұрады. Потенциалды немесе
салыстырмалы сема екінші дәрежелі мағынамен байланысты көрсетілген [32;14-
15].
Жалпылауыш сема (архисема) сөздерді белгілі бір лексиа-семантикалық
топтарға бөлуге негіз болса, айырушы сема (дифференциалды сема) сөздердің
жеке-жеке өмір сүруіне нгіз болады. Мысалы, жорғала, жүгір, еңбекте, секір,
ұш дегендер қозғалып жүрген заттардың бір орыннан екінші орынға өтетіндігін
білдіретін жалпылауыш семалары бар болғандығы үшін қозғалу етістіктеріне;
іш, же, сүрт, тазала, ой, қаз, түрт дегендер түрлі-түрлі амал-әрекетке
байланысты қимылды білдіретіндіктен амал-әрекет етістіктеріне; сөйлеу,
әңгімелесу, әзілдесу, айту сияқты сөздер бір нәрсені хабарлау, дыбыс арқылы
болатын амал-әрекетті семасы болғандықтан сөйлеу етістіктеріне; көр, есті,
байқа, иіске, құлағу шалу денегдерде сезім мүшелеріне түйсік туғызу
нәтижесінде қабылданған қимылды білдіретіндіктен сезіну етістіктеріне;
жантаю, қисаю, тұру, отыру дегендер заттың белгілі бір қалыпта екендігін
білдіретін семалары бар болғандықтан қалып етістіктеріне енеді.
Бір сөзде айырушы сема біреу не бірнешеу болуы мүмкін. Айырушы
семалардың көп болуы лексика-семантикалық топтардың іштей бірнеше майда
топтарға бөлінуіне жағдай жасайды. Мысалы, жүр, жүгір, зыт, үш дегендерді
кел, кет, түс, шық, бер деген қозғалу етстіктерінен бөліп алып, бірінші
топтағыларды бағытсыз қозғалыстарды білдіретін қозғалу етістіктері, екінші
топтағыларды белгілі бағытқа бағытталған қозғалысты білдіретін қозғалу
етістіктері деп бөлуге мүмкіндік бар. А.Ысқақаов соңғы топтағы етістіктерді
бағыт-бағдар етістіктері деп жеке топ етіп алғанда осы жалпылауыш семаға
сүйенген. Осыған орай, М.Оразовтың пікірі мынадай: сөздерді лексика-
семантикалық топтарға топтастырғанда жалпылауыш семалардың арақатнысын
дұрыс бағалай білген дұрыс [1;15].
Ф.П.Филин лексика-семантикалық топ болу үшін сөздердің сан
мөлшерлерінің мол болуын шарт етіп көрсетпеген, тек екеуден көп болуын шарт
етіп көрсеткен. Лексика-семантикалық топтарды басқа топтардан бөліп алу
үшін жалпылауыш семалардың болуы жеткілікті емес.
Жалпылауыш сема сөздердің лексикалық мағыналарының құрамына енеді және
одан арықарай бөлінбейтін ең кіші бөлшегі болуы керек. Сондықтан да ол сема
лексика-семантикалық топтардың барлығында да кездеседі, олардың
семантикалық құрамына енеді.
Жалпылауыш семаларды сөздердің грамматикалық мағыналарынан да ажыратып
алу керек. Ал грамматикалық мағынаға категориялды мағына жақын тұратындығы
белгілі. Бір ескерте кететін жайт лексика-семантикалық топ осы категориялық
мағынаға да сүйенеді. Екінші сөзбен айтқанда лексика-семантикалық топтың
құрамына енген сөздердің барлығы да бір сөз табынан болады.
Тілші-ғалымдарымызыдың кейбіреулері әр лексика-семантикалық топтың
өзіндік грамматикалық белгісі бар деп сол пікірін дәледеуге әрекет еткен.
Әр лекска-грамматикалық топтардың өзіндік грамматикалық белгісін табу өте
қиын жұмыс; ондай саралай қоятын грамматикалық белгі жоқ. Дегенмен лексика-
грамматикалық топтарға тән лексика-грамматикалық кей белгілерді көрсетуге
болады.
Тіл білімінде валенттілік (сочетаемость (Л.Н.Засорина),
валентность) түсінігі Лингвистикалық түсіндірме сөздікте былай
берілген: Валенттілік (лат. – күш) – сөздің басқа сөздермен
синтаксистік байланыс жасау қабілеті) [38;40-41]. Лингвистикада бұл ұғымды
алғашқы рет С.Д.Канцельсон (1948ж) қолданған. Валенттілік терминіні батыс
еуропалық тіл біліміне енгізген Л.Теньер оны тек етістікке қатысты
жұмсаған.
Валенттілік жалпы орыс ғалымдарының ішінде М.Д.Степанова, Л.Н.Засорина,
В.Т.Берков, С.Д.Канцельсон, Н.И.Филичева, Б.А.Абрамова, Г.Г.Адамян,
Г.А.Замудяк, М.И.Лещенко, тағы басқа және неміс ғалымдарының ішінде
Г.Хольбиг, В.Г.Адомони, В.Шмидт, Г.Бринкман, В.Эрбен, В.Порциг зерттеген.
Сөйтіп, Л.Н.Засорина Валентность определяется нами как потенциальная
сочетаемость однородных элементов языка. Валентности могут быть установлены
для самых различных ярусов языка – фонетического, фонологического,
лексического, морфологического десе, С.Д.Канцельсон Под содержательной
валентностью глагольного значения мы понимаем способность данного глагола
сочетаться с именами той или иной субьектно-обьектой функций.
При выяснении синтагматической характеристики слов различают
синтаксическую, лексическую сочетаемость.
Синтаксическая сочетаемость понимается как возможность употребление
слов в определенных конструкциях, лексическая сочетаемость расматриваеться
как соглосование на уровне смысла, как способность слова сочетаться с
определенным кругом слова (М.Д.Степанова, Г.Хельбиг, Н.И.Бахмутова,
И.П.Слесарева),- деп тұжырымдаған.
Валенттілік түсінігінде семантикалық және синтасистік деген екі аспект
бар. Л.М.Локштанова өзінің мақаласында мынадай анықтама береді:
Под семантической валентностью глагола понимается его сочетаемость с
определенными специфическими классами детерминаторов.
Под синтаксической валентностью глагола понимается его способность
выступать в определенном синтаксическом окружении. Сюда обычно включают;
показатель количественной валентности(число обязательных участников,
предерминируемых глаголом); тип синтаксических отношений между глаголом и
участником внутри предложения – субьектное, обьектное,
обстоятельственное, предикативное; категориальные прзнаки участников их
отнесенность к определенной части речи в определенной морфологической
форме [39;139-140].
Валенттілік теориясы бойынша сөздер екінші бір сөзбен байланысқанда
белгілі бір мағыналық және тұлғалық сыбайластығы жағынан ғана байланысады.
Мысалы, амал-әрекет етістіктері сабақты етістік болғандықтан өзі
байланысқан сөздің табыс септігінде тұруын талап етеді. Бұл топтағы
сөздердің табыс септікті сөзді талап етуі оның сыртқы валенттіліг деп
аталынады. Сонымен бірге олар мағыналық жағынан да байланысып жатулары
керек. Салыстырыңыз, Құрал арқылы әрекет еткенде сөзсіз бір обьектіге
бағытталуы керек. Пышақтау – пышақ арқылы қимыл жасау деген сөз. Егер пышақ
сөзі бағытталған обьектіге жетпесе, пышақтау қимылы болмайды. Сондай-ақ
қозғалу етістіктері қозғалатын кеңістікті талап етеді де, лексикалық
мағынасына сәйкес, кеңістік септіктерінің бірін талап етеді. Сөздердің
валенттілік қасиеті тек категориялды мағынамен не жалпылауыш сема мен
байланысып қана қоймай, айырушы семалармен де байланыса алады. Мысалы,
ішу мен жеу бір лексика-семантикалық топқа енеді. Бірақ, нанды ішті
не суды жеді деп айтпаймыз. Нан қою тамақ кесек бөлшекті болғандықтан оны
шайнау, майдалау процесімен байланысты семаны талап етеді. Ол жеу
етістігінің мағынасының құрамында бар сема.
В.Ф.Вещилова түркі тіліндегі қозғалу етістігін етістіктің лекси-
семантикалық топтарынан ажырату үшін бірінші топтағы етістіктердің өздік
етіс қабылдаса да өздік етіс мағынасын білдірмейтіндігін бірінші белгісі
етіп көрсетеді. Бұл түркі тілінің өзіндік ерекшелігі де болуы мүмкін. Бірақ
А.А.Юлдашев бұл пікірдің толық дәлеледі еместігін де көрсеткен болатын.
Қазақ тілінде, керісінше, қозғалу етістіктері өздік етіс қосымшаларын
қабылдамайды. Салыстырыңыз: жүр-жүріл, шап-шабын, шық-шығын. Жүріл, шабын,
шығын дегендердің қозғалу етістіктерімен байланысы жоқ.Екінші ерекшелік
ретінде бірнеше кеңістік септігін меңгере алатындығын көрсеткен.
Етістіктердің септіктермен меңгеріліп келуі таза грамматикалық ерекшелік
болып саналмайды. Етістіктердің қай септікті меңгеріп келуін сол түбір
сөздің лексикалық мағынасы қадағалап тұрады. Етістіктердің барлығы да
бірдей млрфологиялық қасиетке ие. Олардың бәрі шақ, жақ жалғауларын,
есімше, көсемше, қимыл атауы категорияларының қосымшаларын қабылдай береді.
Қозғалу етістіктерінің өздік етіс қосымшаларын қабылдамауын етіс
қосымшаларының табиғытымен байланыстыру керек. Себебі сөз тудырушы
жұрнақатардың барлығы да түбір сөздің мағынасымен санасады. Мәселен,
етістіктің ең өнімді жұрнағы -ла, -ле қосымшасы да барлық етістіктерге
қосыла бермейді. Балаша дегенді тілдік норма дейтін болсақ, адамда
дегенді тіл нормасы дей алмаймыз. Етістіктің лексика-семантикалық топтары
септік жалғауларын түрліше меңгеріп, өзара ажырап жататындығын анық
байқауға болады. Бірақ кей лексика-семантикалық топтарда бұл да анық
байқалмайды. Мысалы, амал-әрекет етістіктері табыс септікті сөздерді талап
етеді. Тамағыңды же, шайыңды іш, үй сал, шөпті ор тағы басқа етістіктер.
Бірақ бұл амал-әрекет етістіктері басқа септіктегі сөздерді меңгермейді
деген сөз емес. Салыстырыңыз, Асанға балшықтан үй салды. Қозғалу
етістіктері кеңістік септікті сөздермен байланысады. Мысалы, Алматыдан
ауылға атпен келді. Бірақ қозғалу етістіктері салт етістік болғандығынан
табыс септікті меңгермейді. Сөйлеу етсітігінің құрамындағы етсітіктер
жоғары екі семантикалық топтағы етістіктердей саралана қоймаған. Мысалы,
хабарлау етістіктерінің көбі сабақты етістік болғандықтан табыс септікті
сөздермен байланысады. Ал, кеңесу, әңгімелесу сияқты етістіктер табыс
септікті сөздермен байланысапайды. Нақ осылардай ойлау етістіктері де
араласып меңгере береді. Демек лексика-семантикалық топтары меңгеретін
септіктеріне қарай ажырату барлық кезде дұрыс бола бермейді [1;24-26].
Жалпы, етістіктердің лексика-семантикалық топтарының ара қатнасын, әр
топтың құрамындағы жеке сөздердің лексикалық мағынас мен басқа сөздермен
байланысу жолын анықтау үлкен монографиялық зерттеуді талап етеді. Ал
біздің жұмысымыз осы үлкен зерттеуге нұсқаған жол ғана болмақ.
1.1.3. Қазақ тіл біліміндегі етістіктердің лексика-семантикалық
топтарға жүйеленуі
Қазақ тілінде де етістік сөздер мағыналары жағынан істің, қимылдың,
амалдың, әрекеттің, қозғалыстың болу процесін, қалпын білдіретіні аян.
Етістіктердің семантикалық өрісін талдап, мағынасына қарай бөлу мәселесі
Современный казахский язык атты еңбекте төмендегіше 7 топқа бөліп
жіктелген:
1. Қимыл-әрекет мәнді етістіктер (қаз, байла)
Глаголы со значением физического действия
2. Қимыл обьектісі белгісіз мәнді етістіктер (жүгір, қозғал)
Глаголы со значением безобьектного движения
3. Қалып-күй етістіктері (тыңда, жыла)
Глаголы со значением состояния
4. Дерексіз мәнді етістіктер (құрастыр, баянда)
Глаголы со отвлеченными значениями
5. Еліктеуіш мәнді етістіктер (шырылда, қаңқылда)
Глаголы подражательного значения
6. Қалыптасу мәнді етістіктер (бұзаулады, құлындады)
Глаголы со значением становления
7. Көмекшілік қызмет мәніндегі етістіктер (еді, екен, деп)
Глаголы функционального значения [6; 239].
Ал, Н.Т.Сауранбаев осы көмекші етістіктерді 1) нағыз
көмекшілер, 2) шала көмекшілер деп 2 түрге бөліп, шала көмекшілердің
білдіретін амалдық түріне қарай, негізінен 6 жіктеген [7; 118].
Қазақ тіл білімінде семантикалық талдауға арналған алғашқы еңбек
М.Оразовтың Қазақ тілінің семантикасы болды және Семантика казаскокго
глагола атты кандидаттық диссертациясында етістіктердің семантикасын да
сөз етіп, арнайы зерттеген ғалым да осы М.Оразов. Ал бұл еңбеккке дейін тек
кей авторлардың жол-жөнекей айтқан пікірлері мен оқулықтарда берілген қысқа
түсініктер ғана бар еді. Мысалы, қазақ тіліндегі етістіктердің аффиксальдық
құрылымын зерттеген ғалым Б.Б.Құлмамбетова түбір етістіктерді
(первообразных) мынадай семантикалық топтарға бөліп қарастыруды ұсынады:
Адамның қимылын, қозғалысын білдіретін етістіктер;
Адамның ойлауы мен көңіл-күй (сезімін) білдіретін етістіктер;
Адамның уайымын білдіретін етістіктер;
Тамақтану әдісін, тәсілін білдіретін етістіктер;
Адамның бет қимылы мен өзін-өзі ұстау кездерін білдіретін
етстіктер;
Дыбысқа еліктеу етістіктері [5;59].
Автор амал-әрекет етістіктері мен қозғалу етістіктерін бір
семантикалық топ деп қарастырады. Ал, Г.М.Сыбанқұлованың ойынша амал-
әрекет актісі мен қозғалу актісін білдіретін етістіктер бір-біріне сәйкес
келмейді және әрқайсысының ерекшелігі бар, сондықтан бұл екі топ міндетті
түрде ажыратылуы тиіс [5;60].
И.Е.Маманов өз еңбегінде етістіктерді мағыналық ерекшеліктеріне
қарай топтастырып бөлу өте қиын, тіптен мүмкін де емес. Дегенмен, оларды
мағынасы жағынан басты ерекшеліктерне қарай, мынадай бірнеше топқа бөлуге
болады,-деп 8 топқа бөлген:
1. Іс-әрекеттік қимылды білдіретін етістіктер: жазу, сызу, қазу.
2. Қозғалыс қимылын білдіретін етістіктер: еңбектеу, домалау.
3. Қалып-күй процесін білдіретін етістіктер: арықтау, семіру.
4. Көңіл-күйді білдіретін етістіктер: қайғыру, мұңаю, күлу.
5. Сапалық белгінің өзгерісін білдіретін етістіктер: ұзару, қысқару.
6. Еліктеу, бейнелеу етістіктері: жымыңдау, пысылдау.
7. Туу, өсу қимылын білдіретін етістіктер: құлындау, боталау.
8. Субьективтік етсітіктер: азсыну, көпсіну, кісімсу [9;32-33].
Әрине, И.Е.Мамановтың көрсеткен лексика-семантикалық топтары қазақ
тіліндегі етісітіктерді толық қамти алмайды. Тіпті Н.К.Дмитриев көрсеткен
ойлау, сөйлеу етстіктері де кірмей қалған. Автор қазақ тіліндегі
етістіктерді толық лексика-семантикалық жақтан топтастыруды мақсат етпеген
де болуы керек. Тек етісітктің семантикалық топтарына үлгі ретінде ғана
санамалап көрсеткен тәрізді.
Бұл жерде айта кететін жайт көңіл-күйді білдіретін етістіктер
терминін тұңғыш рет осылайша қолданған ғалым И.Е.Маманов болып табылады.
А.Хасенова етісітктерді әр жақты қарап, төмендегіше 6 лексика-
семнатикалық топқа жіктеп көрсеткен. Олар:
1. Обьектімен тікелей байланысты іс-әрекетті білдіретін етістіктер:
іш, же, майла, ұр, соқ, жүр, көр, оқы.
2. Субьектінің қозғалысының беталыс, бағытын білдіретін етістіктер:
кел, кет, түс, шық, ұш, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-4
Негізгі бөлім
1. Етістіктің лексика-семантикалық топтарының
зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...5-8
2. Тіліміздегі лексика-семантикалық топ құбылысы ... ... ... ..9-18
3. Қазақ тіл біліміндегі етістіктердің лексика-семантикалық
топтарға жүйеленуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19-27
1. Ә. Тарази шығармасында қолданылған етістіктердің
лексика-семантикалық топтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28-
74
1. Амал-әрекет етістіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28-35
2. Қозғалу етістіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36-3 9
3. Сөйлеу етістіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40-45
4. Қалып сапа етістіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46-49
5. Сезіну етістіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50-54
6. Ойлау етістіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55-6 2
7. Көңіл-күй етістіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63-67
8. Дыбыс – сес және бейнелеу етістіктері ... ... ... ... ... ... ...68-70
9. Өсіп-өну етістіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...71
10. Табиғаттың түрлі құбылыстарына байланысты
қолданылатын
етістіктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...72
11. Субьектив реңді білдіретін етістіктер ... ... ... ... ... ... ... .73-74
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7 6-78
Пайдаланылған әдебиеттер тізмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .79-80
Кіріспе
Қазақ тілінің негізгі сөздік қоры мен сөздік құрамы және
грамматикалық құрлысында етістік ерекше орын алатын сөз табы екені белгілі.
Өйткені есімдер тобы іштей зат есім, сын есім, сан есім, есімді болып
жүйеленгенімен, оларды біріктіріп қарауға мүмкіндік беретін көптеген
лексика-семантикалық та, фонетика-морфологиялық та, синтаксис-
стилистикалық та тұтастықтар бар, ал етістік өзінің жаратылысы жағынан
бұлардан мүлдем өзгеше.
Етістік қимылдың немесе қимыл түрінде өтетін түрлі процестердің атын
білдіретін сөз табы. Яғни заттың қимылын, күйін, белгісін, көңіл- күйдің,
қарым – қатынастың қимыл түрінде өзгеру процесін білдіретін сөздер етістік
деп аталады. Етістік сөз таптарының ішіндегі ең көлемді де күрделісі болып
саналады. Себебі етістік өзгергіш, сөйлем құруда, сөз тіркесін жасауда өте
икемді түрде үлкен қызмет атқарады. Етістіктердің грамматикалық құбылыстары
әр алуан және олардың орамды қолданылуы оның ерекше белгісі болып табылады.
Етістік есім сөздердің септік формаларын меңгереді, сөйтіп, басқа сөздермен
синтаксистік байланысқа түседі.
Зерттеудің өзектілігі. Сөздің семантикалық жағын зерттеу қазіргі
кезде тіл білімінің негізгі нысандарының бірі болып табылады. Етістіктің
лексикада алатын орыны өзгеше. Әсіресе, етістіктің семантикасы, оның
лексика-семантикалық топтары қазіргі таңда ғалымдарымыздың назарын аудартып
отыр. Бұл мәселе көптеген жылдар бойы аз да болса зерттеліп келеді. Алайда,
бұл ғылыми жарық көрген еңбектер мен мақалаларда етістіктердің лексика
–семантикалық топтары жайында толық талдау кездеспеді. Лингвистикада
лексика-семантикалық топ бірлі - жарым зерттелген мәселелердің бірі болса
да, оның ашылмаған қыр –сырлары да жоқ емес. Мәселен, ғалымдарымыз лексика
– семантикалық топ құбылысы жайында сөз еткенде есім сөздерге ғана
тоқталады, ал етістіктердің лексика – семантикалық топтары болатындығы
ескерілмейді. Сондықтан негізгі мақсатымыз- Ә. Тарази шығармасында
қолданылған етістіктердің лексика-семантикалық топтарын көрсетіп, оларды
жүйелеп, толықтырып, ғалым – тілшілер назарын аударту.
Көркем туынды белгілі бір оқиғаны оқырман сезіміне әсерлі, бейнелі етіп
жеткізетін болса, етістіктердің лексика -–семантикалық топтары бұл орайда
үлкен қызмет атқарады. Осы орайда қазақтың қазіргі бай, мейлінше жетілген
көркем шығармаларында етістіктердің лексика-семантикалық топтарын
қолданудағы орны айрықша екендігін нақты фактілермен жүйелеп көрсету
қажеттілігі туындайды. Осы мәселелердің барлығы етсітіктердің лексика –
семантикалық топтарын зерттеудің өзектілігін дәлелдейді.
Зерттеудің нысаны. Зерттеуміздің нысаны ретінде Әкім Таразидің
Қорқау жұлдыз романы алынып отыр. Біз осы аталған еңбекте кездесетін
етістіктерді талдап, олардың лексика-семантикалық топ бола алатындығына,
бұл топтардың бір-бірінен ерекше екендігіне тоқтала отырып, мынадай
мәселелерді қарастырмақшымыз:
- тілдегі лексика-семантикалық топ құбылысы;
- етістіктің лексика – семантикалық топтары;
- етістікті семантикасына қарай топтасуындағы семалардың рөлін көрсету;
- шығарма тілінде қолданылған етістіктердің лексика-семантикалық топтарын
анықтау;
- шығармалар тілінде қоданылған етістіктердің лексика-семантикалық топтарын
жаңа топтармен толықтыру.
Зерттеу материалы. Ә. Таразидің Қорқау жұлдыз романынан алынған
мысалдырдан 504 етістік топтастырылған.
Зерттеу жұмысының құрылысы. Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімнен,
және қорытындыдан тұрады. Жұмыс соңында пайдаланған әдебиеттер тізімі
беріледі.
1.1.1. Етістіктің лексика-семантикалық топтарының зерттелуі
Түркі тілдерін зерттеген алғашқы ғалымдар ХІ ғасырда етістіктерді жеке
бөліп алса, одан кейінгі кезеңде және қазіргі тіл білімінде олардың сан
түрлі категориялардан тұратын лексика-грамматикалық жүйе екендігін, әр
категорияның өзіндік ерекшелігі, белгісі бар екендігі негізінде
қарастырылады. Қазіргі күнде жарық көрген оқулықтар мен зерттеулерде де
етістікті күрделі де жүйелі нысана етіп, оның өзіндік түрлі белгілері мен
заңдылықтары кешенді түрде жан-жақты қарастырылып, табиғаты анықталуда.
Уақыт өтілуімен байланысты зерттеу әдістерінің жетіліп, методолгиялық
негізі айқындала түсетіні белгілі. Сондай зерттеуді қажет ететін мәселенің
бірі – етістіктердің мағыналық дамуы, лекстка-семантикалық топтары,
зерттелуі. Себебі тіл білімінде лексика-семантикалық топ құбылысы біршама
зерттелген мәселелердің бірі болса да, оның ашылмаған сырлары да баршылық.
Мәселен, көбінесе есім сөздің мағыналық топтары жайлы көп айтылады да, ал
етістіктердің лексика-семантикалық топтары ескерілмейді. Сондықтан да
етістіктердің лексика-семантикалық топтары арнайы зерттеуді қажет ететін
мәселелердің бірі деп ойлаймыз.
Лексиканың элементтері белгілі бір заңдылықтар бойынша өзара байланысып
жататындығы дау туғызбайды. Бірақ тюркологияда, жалпы тіл білімінде
сөздерді байланыстыратын заңдылықтарды ашу, байланысу тәсілін анықтау оңай
міндет емес. Қиыншылық көзін тіл мамандары сөздердің дербестігінен іздейді.
Сөздер белгілі бір жүйе аясында шектелгенімен, дербестігін сақтайды.
Сондықтан да көп уақытқа дейін тіл мамандары лексиканы жүйелеуге болмайды
деп келді [1;3].
Қазақ тіл білімінде зерттеуді керек ететін мәселелердің бірі- ірі
жазушылардың еңбектеріндегі я олардың жеке шығармаларындағы сөз қолдану
дағдысын, үлгісін талдау болатыны даусыз. Егер қазақ тіл білімінде
лексикологияны жас ғылым деп танысақ, оның семасиология (семантика) тарауын
одан да жас, әлі де барланбаған өте кенже сала деуге болады. Соңғы жылдарда
синонимика категориясының мәселелері тюрклогияда да, қазақ тіл білімінде
де арнайы тақырып етіліп, тексеріле басталды. Сөздің мағынасы туралы жалпы
топшылаулар жеке еңбектерде, мақалаларда, граммтиканың тиісті бөлімдерінде
жол-жөнекей сөз етіледі, бірақ арнайы зерттеу болмағандықтан, етістіктердің
лексика-семантикалық топтары зерттеуді керек ететін мәселелердің бірі
екендігі байқалады.
Атақты ғалымдар Бодуэн де Куртэнэ, Ф. Де Сосюр – тілдің барлық салалары
белгілі бір жүйеге бағынады деген болатын.Ал тюркологияда лексиканың
элементтерін белгілі бір жүйеге бағынады деп, түркі тілдеріндегі сөздердің
лексика-семантикалық жүйесін, оның ерекшеліктерін ескере отырып, алғаш
пікір айтып, үлгі көрсеткен ғалым Н.К.Дмитртев болатын [2;596]. Ол 1953
жылы Грамматика башкирского языка деген еңбегінде түркі тілдеріндегі
етістіктерге (татар тілінің материалы негізінде) бірінші болып семантикалық
талдау жасап, оларды сөйлеу етістіктері (глаголы речи), ойлау етістіктері
(глаголы мышления), қозғалу етістіктері (глаголы движения) деп бөле отырып,
олардың әрқайсысын жеке-жеке топ ретінде зерттеп, мақала жазды.
Н.К.Дмитриев алғаш рет етістіктерді сөйлеу, ойлау, қозғалу етістіктері
деп бөлгенде ертеден келе жатқан дәстүрге сүйенген, солардың үлгісі бойынша
топтастырған; семантикалық топтарға бөлудің ғылыми негізін, принципін
жасамаған, әр топтың жекеленетін белгісін көрсетпеген, оны автор мақсат
тұтпаған,-дейді М.Оразов [1;4], бірақ ғалым етістіктерді жеке семантикалық
топтарға топтастырудың өзі үлкен табыс екендігін де мойындайды.
Ғалымның үлгісінен кейін бірқатар ғылыми еңбектер жарық көрді.
Н.С.Сауранбаев Қазақ тілі еңбегінде етістіктер мағынасына қарай мынадай
топқа бөлінген: қозғалыс етістіктері, іс-әрекет етістіктері, сөйлеу
етістіктері, қабылдау, сезіну етістіктері, қалып-күй етістіктері.
Н.К.Дмитртев еңбегінен кейін түркі тілдернің етістіктерін лексика-
семантикалық топтар бойынша қарастырған еңбектер, түрлі грамматикалық
категорияларды зерттеген монографиялық еңбектер мен кейбір грамматикалық
очерктерде (Лебедев Л.И. Глагольные управления в киргизском языке. КДМ,
1954; Вещилова В.Ф. Глагольные движения в турецком языке.М., 1962) ғана
қаралды.
Якут тілінің маманы Л.Н.Харитонов лексика-семантикалық табиғатына,
грамматикалық құрылысындағы ерекшеліктеріне орай, етістіктерді 3 топқа
саралаған:
1) Қалып-күй етістіктері
2) Еліктеуіш етістіктер
3) Бейнелі етістіктер [3;15]
Г.К.Багиров азербайжан тіліндегі етістіктерді жоғарыдағы
үлгіге сүйене отырып бөлген, ал ғалым М.Садықов өзбек тіліндегі
етістіктерді үлкен 4 топқа бөлген.
Ғалым Г.К.Кулиев өз еңбегінде әзербайжан тіліндегі етістіктерді
9 топқа және түрікмен тіліндегі етістіктерді 10 топқа жіктесе, әзербайжан
тілінің маманы С.А.Рзаев Семантические разряды глаголов в современнном
азербайджанском литературном языке деген дисссертациясында етістіктерді 8
топқа бөлген. С.А.Рзаев көру және есту етістіктерін жеке-жеке топ етіп
алса, Г.К.Кулиев оларды бір топ етіп көрсеткен [4;11], [1;5].
Сондай–ақ ғалым Г.К.Кулиев өзінің 1975 жылғы Семантические
группы глаголов атты еңбегінде түркі тілдерінің оңтүстік-батыс тобындағы
түбір және синтаксистік етістіктерді семантикалық бөліністерге топтастыруға
талпыныс жасайды.
1. Қимыл-әрект етістігі
2. Сезіну етістіктері (көру және есту)
3. Сөйлеу етістіктері
4. Ойлау етістігі
5. Қозғалу етістігі
6. Қалып етістіктері
7. Бейнелеуіш етістіктері
8. Табиғи құбылыстырды білдіретін етістіктер
Сөйтіп, автор оңтүстік-батыс тобындағы етістіктер 9 семантикалық
бөлімге бөлінетіндігін айтады [5;59].
Орыс тіл білімінде ғалым Л.М.Васильев Семантика русского
глагола атты еңбегінде етістіктің лексика-семантикалық топтарының
классификациясын 3 принципке негіздейді:
1) денотативный (или тематический)
2) парадигматический
3) синтагматический [17;39].
Л.М.Васильев етістікті мынадай 10 лексика-
семантикалық топқа жіктейді.
Глаголы психической деятельности:
1. Глаголы ощущения
2. Глаголы желания
3. Глаголы восприятия
1) Глаголы с общим значением восприятия
2) Глаголы зрительного восприятия
3) Глаголы слухового восприятия
4) Глаголы обоняния
5) Глаголы осязания
4. Глаголы внимания
5. Глаголы эмоционального состояния (настроения)
6. Глаголы эмоционального переживания
7. Глаголы эмоционального отношения
8. Глаголы мышления
1) Гаголы со значением мыслительного процесса
2) Глаголы со значением результата мыслительного акта
3) Глаголы с ядерным значением представлять
4) Глаголы с ядерным значением полагать
5) Глаголы с ядерным значением решать
6) Глаголы с ядерным значением верить
7) Глаголы с ядерным значением понимать
8) Глаголы с ядерным значением ошибаться
9. Глаголы знания
10. Глаголы памяти
Ғалым сезіну етістіктері мен ойлау етісітктерін өз
ішінен тағы да топшылайды [17;3].
Өзге тілдердегі сияқты, қазақ тіл білімінде етістіктің лексика-
семантикалық топтары жайында пікір айтқан Н.Т.Сауранбав, И.Е.Маманов,
А.Қалыбаева, А.С.Аманжолов, Н.Оралбаева, Ә.Болғанбаев, М.Оразов, А.Ысқақов
сынды ғалымдарды атауға болады.
Мәселен, етістіктерді мағынасына қарай бөлу мәселесі Современный
казахский язык атты еңбекте 7 топқа сараланған [6;239].
Ал ғалым Б.Б.Құлмамбетова түбір етістіктерді(первообразных)
6 семантикалық топқа бөліп қарастыруды ұсынады [5;59].
И.Е.Маманов Қазіргі қазақ тілі деген еңбегінде етістіктерді
мағыналық ерекшелігіне қарай 8 топқа жіктеген [9;32-33].
Ғалым А.Хасенова етістіктерді 6 лексика-семантикалық бөлсе,
ғалым А.С.Аманжолов етістіктерді негізгі 5 лексика-семантикалық топқа
топтайды [11;97-98].
Қазақ тілінің грамматикасында түбір етістіктерді 5 лексика-
семантикалық топқа бөліп қарастырған [14;127].
Н.Оралбаева өзінің еңбегінде етістітерді 6 топқа бөліп көрсеткен
[12,85].
Ал ғалым А.Ысқақов 11 етістіктің лексика-семантикалық тобын
атап, топшылаған [13;224] болса, ғалым Қ.Қасабек бір буынды негізгі түбір
салт етістіктерін 7 мағыналық топқа бөлген [5;61].
Етістіктің лексика-семантикалық топтары жайлы мәселеге арналған
еңбектер өте аз. Соңғы зерттеудің ішінен М.Оразовтың 1983 жылы жарық көрген
Қазақ етістіктерінің мағынасы деген еңбегін атауға болады Бұл еңбекте
автор қазақ тіліндегі етістктерді 12 топқа бөледі [15;17]. Сонымен қоса
М.Оразов 1981 жылы қорғаған Семантика казахского глагола атты
кандидаттық диссертациясында етістіктің лексика-семантикалық топтарын 12
разрядтарға бөлген. Ал 1980 жылы шыққан Қазіргі қазақ тіліндегі қалып
етістіктері деген еңбегінде М.Оразов етстіктің 11 лексика-семантикалық
тобын көрсетеді [1;18].
Кейінгі кездерде етістікке тән кейбір лексика-семантикалық
топтың өздерін жеке-жеке бөлп, сөз етіп жазылған еңбектер жарық көруде.
Мәселен, М.Оразовтың Қазақ тіліндегі көңіл-күй дыбыс
етістіктері деген мақаласы, 1977 жылғы Қазақ филологиясы жинағында
жарияланған ғалым А.А.Қияшеваның Из историй изучения глаголов эмоций в
русистике и тюркологии мақаласы, З.Е.Сүлейменованың Семантическая
структура глаголов радоваться деген авторефераты, Т.Капесованың Сөйлеу
етістіктерінің семантика-грамматикалық ерекшеліетері, Р.Ж.Қияқованың Де
көмекші етістігінің қолданылу аясы, Г.М.Сыбанқұлованың Көңіл-күй
етістіктерінің тюркологияда және қазақ тіл білімінде зерттелу,
Д.А.Қарағойшиеваның Қазақ тіліндегі кес(у) мағынасындағы етістіктің
семнатикалық валенттілігі, Р.Д.Ашимбетованың Глаголы физического
восприятия в русской и казахской картинах мира, И.Лозенконың Лексико-
семантическое поле мыслить в немецком языке деген мақалалар жарық
көрген.
Шолудан байқағанымыз Ә. Тарази шығармаларында қолданылған
етістіктің лексика-семантикалық топтары зерттелінбеген. Сондықтан біз осы
тақырыпты жан-жақты зерттеуді көздеп отырмыз.
1.1.2. Тілдегі лексика –семантикалық топ құбылысы
Сөздерді белгілі бір лексика –семнатикалық топқа топтастырудан бұрын
жалпы терминның өзіне бере кеткен жөн. Ф.П.Филин Лексика –сематикалық
топ деп екі не бірнеше сөздердің лексикалық мағынасына қарай бірігуін
айтамыз, -деп анықтама берген [25;525]. Осыған жақын анықтаманы басқа
тілшілерден де кездестіруге болады. Демек, лексика –семантикалық топ жасалу
үшін кемінде екі не одан да көп сөздерді лексикалық мағынасына қарай
топтау керек. Лексика –семантикалық топ теориясын шешу үшін сөздердің
лексикалық мағынасын, олардың семантикалық құрылымын анық білу керек.
Лексика –семантикалық топтың екінші жағы да бар. Қазіргі қазақ тіл
біліміне байланысты жазылған еңбектерде лексика –семантикалық топ
түсінігімен бірге тематикалық түсінігі де қатар қолданады. Тематикалық
топ термині лексика –семантикалық топ терминіне бұрынырақ қолданылған.
Дегенмен кейде бұл екі терминның ара жігі алынып, бірін екіншісімен
салыстыра үйренуге мүмкіндік туса, кейде бұл екі терминді ажырату мүмкін
болмай қалады. Бұл, әсіресе, есім сөздерді топтастырған кезде анық
байқалады. Сонда да мұның айырмашылығы аңғаруға болады. Мысалы, Орысша
-өзбекше тематикалық сөздікте явление, природа деген тематикалық топқа
природа, климат, погода сияқты сөздермен бірге термометр, градус,
град, снег, туман, роса, свет, луч, темнота сияқты сөздерді де енгізген
[26;23-30]. Бұл сөздерді бірнеше лексика –семантикалық топтарға бөлуге
болады. Жалпы тематикалық топ лексика –семантикалық топқа қарағанда кең
түсінік, тіпті лексика –семантикалық топтар осы тематикалық топтардың
аясына еніп кетеді. Идеографиялық сөздік жасаушылардың тәжірибесіне ой
жүгіртсек, тематикалық топқа түрлі сөз табына жататын сөздер ене береді,
ал лексика –семантикалық топтарға тек бір сөз тобына енетін сөздер ғана
енеді. Сөздердің белгілі бір лексика –семантикалық топқа енгізу үшін әр
топтың басқа семантикалық топтардан ажырайтын белгісін, сөздерді
топтастырудың критериясын жасап алу керек. Бұл үшін әр лесика
–семантикалық топтың құрамына енетін жеке сөздердің өзара қарым
–қатынасын анықтаудан бастау керек. Мысалы, кел, кет, өт, қаш, түс, шық,
сырғы жорғала, ұш т.б. сөздер бір лексика –семантикалық топқа неліктен
енеді? Кел сөзімен сырғы сөзінің арасында мағыналық байланыс бар ма?
Кел етістігі қимылдың айтушыға не басқа бір нүктеге бағытталғандығын
білдірсе, сырғы сөзі бағытсыз қозғалысты білдірмейді ме? Жоғарыда мысал
ретінде келтірілген сөздердің барлығы да қозғалысқа түскен заттың бір
орнынан екінші орынға өткендігін білдіретін мағыналық реңкке ие. Сондықтан
да олар қозғалу етістіктерінің қатарына қосамыз. Әр сөзді екінші бір
сөзден ажырататын мағыналық реңк барлығын да шығармауы керек. Салыстырсақ
шық етістігі қимылдың төменнен жоғарыға қарай бағытталғандығын, қаш
етістігі қимылдың бір нүктеден басталғандығын, одан ұзақтағандығын және
тез, жылдам қарқынмен өтетіндігін білдіретіндігі белгілі. Екінші мәселе
әр лексика –семантикалық топтың екінші бір семантикалық топтарымен
арақатынасын ашу. Мысалы, қозғалу етістігі мен көру етістігінің арасында
қандай байланыс бар? Көру етістіктері сезіну етістіктерінің құрамына
енеді ( киноны көр). Ал мына мақаланы көріп шық дейтін болсақ. Көр
етістігі сезіну етістіктерінің мағынасында қолданылмай амал -әрекет
етістігінің мағынасында қолданып тұр. Бұл сияқты етістіктердің бір лексика
–семантикалық топтың аясынан шығып, екінші бір лексика –семантикалық
топтың құрамында жүретінін жиі кездестіруге болады.
Ю.Н.Караулов орыс тіліндегі лексика –семантикалық топтарға
тоқталып, бұл мәселенің дұрыс шешілуі үшін мына екі мәселенің басын
дұрыс ашып алу керек дейді. Біріншісі, сөздердің жеке өз алдына
дербестігі, басқа сөздерден бөлініп тұратындығы тән алынады ма; екіншісі,
контекстің қызметінде қандай роль беріледі [27;5]. Бұл екі мәселенің
екеуі де лексикологияның өзекті мәселелері. Кеңес тіл мамандары бұл
мәселені түрліше шешіп жүр. Мысалы, кеңес мамандарының көбі сөздің
дербестігін мойындайды. Дегенмен кейбір ғалымдарымыз сөздердің
дербестігін жоққа шығарады. Мысалы, М.Д.Шмелев үлкен, жақсы сияқты
сөздердің мағынасы тек кіші және жаман сөздері болғандықтан ғана өмір
сүреді дейді [28;134].
Идеалистік методологияны өз еңбегіне арқау еткен тіл біліміндегі
өріс(поле) теориясының негізін қалаған И.Трир жеке сөздер түсінікті болу
үшін олар бір бүтін болып сөз таңбалардың өрісінде болуы керек және сөз сол
сөздік өріс құрамында, сонымен бірге ғана түсінікті болады. Бір бүтін
өрістен тыс сөз мағына білдірмейді,- деп жазған болатын [25;6]. Нақ
осындай пікір Прага тіл үйірмесінің тезистерінде де бар. Негізінде бұл
пікірдің өмірге келуінде Ф.де Соссюрдың қызметі бар. Ол 1933 жылы жарық
көрген Курс общей лингвистикидеген еңбегінде: ...тілдік системаның
мүшелеріне тек кез келген дыбысталу мен ұғымның жай бірлігі деп қарау үлкен
жаңылысушылық болып табылады. Жүйе мүшелерін бұлай анықтау – оны өзі мүше
болған жүйеден ажырату болады, бұл қате пікірге алып келеді [1;10]. Не
Тіл системасы болғандықтан олардың элементтері бір бүтін болады, ал жеке
элементтердің мағынасы (значимость-О.М.) оның басқа элементтерімен
байланыста болады,- деген болатын [1;10]. Бұл пікірді қазіргі структуралды
тіл білімінің өкілдері белсене қолдап жүр.
Бір лексика-семнатикалық топ құрамындағы бірнеше сөздер мағына жағынан
бірі екіншісімен ұштасып, бірін екіншісі толықтырып жататындығы анық.
Айталық, сөйледі айтты, міңгірледі, сыбырлады, жеткізді, аузынан ақ ит
кіріп көк ит шықты, оттау дегендердің барлығына ортақ мағына бір пікірді
екінші біреуге жеткізу, баяндау. Бірақ бұл айт етістігі болғандығы үшін
ғана міңгірледі етістігі мағынаға ие болып тұр деген, керіснше
міңгірлеу етістігі болғандығы үшін айт етістігі мағынаға ие болып тұр
деген қорытынды шығаруға құқық бермейді. Шындығында адам сөйлеу процесін
түрлі жағдайда, түрлі дауыста орындайды. Сондықтан да жазушы не айтушы сол
жағдайларды нақтылы етіп беру үшін, кейде субьектив көзқарасын, эмоциясын
білдіру үшін сөздерді талғап қолданады. Сөйле етістігінің лексикалық
мағына құрамында ешқандай эмоциялық мән беретін мағыналық реңк жоқ. Ал
міңгірлеу дегенде, біріншіден, сөйлеуші адамды жақтырмау эмоциясы бар;
екіншіден, сөйлеу процесінің анық болмағандығын білдіреді. Егер бұлар
болмаса, біз көрсеткендей мағыналық айырмашылық болмас еді. Немесе сөздер
аралығындағы оппозициялық қатынастың барлығы шарт дейтін болсақ, лексика-
семантикалық топ құрамындағы сөздердің дербестігін мойындауымыз шарт.
Ю.Н.Караулов көрсеткен екінші мәселенің талданылған мәселемен тікелей
байланысы бар. Соңғы кездерде сөз мағынасы қатынас деп дәлелдеуге әрекет
етушілер көріне бастады. Кеңес тілшілерінің көпшілігі контекстің сөз
мағынасын анықтауда, нақтылауда қызметі мол екендігін, бірақ өздігінше
мағына жасай алмайтыныдығын көптен бері айтып, дәлелдеп келеді.
Структурализмнің ықпалымен кей тілшілер сөздің мағынасын қатынас, сөздердің
өзара қатынасы деп анықтама беріп жүр. Тіл білімініде қатынас термині
полисемантикалық терминдер қатарынан орын алып жүр. Егер сөз мағынасы
обьектив дүниедегі заттар мен ұғым және тілдік дәстүрдің байланысынан,
солардың қатынасынан деп түсіндірілсе, жеке сөздердің дербестігін
мойындаған болып табылады. Ал егер В.А.Звегинцев сияқты: Тек
лингвистикалық тұрғыдан сөз мағынасы оның басқа сөздермен байланысу
қабілетімен, мүмкіншілігімен анықталады дейтін болсақ [27;123], онда сөз
жеке тұрғанда мағыналық дербестігі жоқ, тек дыбыстардың тізбегі болып
табылады. Ал олар басқа сөздермен тіркескенде (олар да мағынасыз) ғана
мағынаға ие болады. Сонда жоқ мағына қайдан пайда болады? Бұл сияқты
пікірлермен келісуге болмайды.
Сөздерді лексика-семантикалық топтарға топтастыруда негізгі сүйеніш
етіп сөздердің лексикалық мағыналарын аламыз. Бірақ сөздердің лексикалық
мағыналары өте күрделі, сондықтан оларды түрліше топтастыруға болады.
Оқулықтағы сөздерге зат атауы деп анықтама беру, сөз мағынасын шектеу болып
табылады. Бұл жөнінде ғалым А.Ә.Османова сөздің мағынасы дегеніміз-
адамның ойлауына әсер еткен заттардың сәулесі бола тұрса да, сөздің
мағынасы дара ұғым емес, ол жинақталған, күрделі, тұтас ұғым [4;24] деген
анықтама береді. Сөз бен зат аралығында адам миының жалпылауыш қызметі
болмаса, онда бір затқа бір сөз тең келіп, сөздер аралығындағы синонимдік,
антонимдік қатарлар мен полисемантикалық құбылыстар болмас еді. Тіпті
сөздерді мағынасына қарай жинақтап сөйлеу, айту, тілін безеу, қақсау,
сарнау, балғаттау, ұрысу, жеку, сыпсыңдау, даусын көтеру, сыбырлау,
мылжыңдау, міңгірлеу, қорс ету, оттау, көку, бөсу, әңгімелесу, мақтану,
зарлау, тілі шығу, сөзге келу, сөзге арарласу, әзілдесу, қалжыңдасу, жар
салу, айқай салу, ән салу, ән шырқау, жалыну, сұрану сайрау, деу,
шікіреңдеу сияқты сөздерді топтастырып, сөйлеу етістігі деп бір лексика-
семантикалық топқа ендіре алмаған едік [1;120].
Жалпы тілімздегі сөздер белгілі бір заңдылыққа бағынған, байланысқан
жүйе ретінде танудның лексикалық мағынасымен тікелей байланысты. Сөздік
құрамның ішкі бірлігі оның парадигмалық және синтагматикалық байланысынан
көрінеді.
Лексикалық жүйе үшін сөз дер тобының негізгі түрі лексика-семантикалық
тобы болып табылады. Ал ол сөздерді белгілі бір заңдылық бойынша лексика-
семнтикалық топтарға біріктіреді. Бір лексика-семантикалық топтағы
сөздердің негізгі парадигмалық ерекшелігі олардың мағыналарында біркелкі
семалар болады. Яғни бір ғана топқа бірігу не мағыналары ортақ болады, не
мағына қарама-қарсылығына негзіделеді. Осындай топтар кейде өзара
байланысып та келеді [28;11].
Структуралистік лингвистика, жоғарыда айтқандай,сөздер тек басқа
сөздермен байланысу нәтижесінде ғана лексикалық мағынаға ие болады деген
идеяны ұстанған және сөз мағынасы бірнеше элементтерден (семалардан)
құралады.
Жалпы тіл білімінде сөздерді лексика-семантикалық топтарға бөлудің
ғылыми қағидалары жасалған. Ең, бірінші, сөздерді лексика-семантикалық
топтарға бөлу үшін әр сөзді семантикалық талдауларға салып,
семантикалық құрылымын анықтау керек. Тіл білімінде мұндай талдау
әідісін компонентті талдау деп атайды.
Лингвистиалық түсіндірме сөздікте: Компоненттік талдау әдісі –тіл
бірліктерінің мағыналық жақтарын зерттеу әдісі. Оның мақсаты – мағынаның ең
кіші семантикалық бөлшектерін бөліп қарастыру. Компонентті талдау әдісі
алғашқыда әр түрлі тілдердің лексикалық қорын зерттеп, тұтастығын анықтау
үшін қолданылған (ХХғ.50ж). Гипотезаға сәйкес тілдегі әр бірліктің мағынасы
семантикалық компоненттен (сема) тұрады және тілдің сөздік құрамын шағын
семантикалық белгілер арқылы анықтауға болады [38;107].
Сөздердің мағынасын компоненттік әдіспен талдау, екінші сөзбен айтқанда
семаларға талдау, сөз мағыналарын өте қарапайым жолмен түсіндіруге
мүмкіндік береді. Сема - сөздердің ары қарай бөлшектеуге келмейтін ең кіші
мағыналық бөлігі.
Сема определяется как минимальная предельная единица плана содержания.
Семы представляют собой элементарные отражения в языке различных сторон и
свойств обозначаемых предметов и явлении действительности [29;16].
Сема (грек. Sema белгі) – мағынаның ең кіші бірлігі. Сема
белгіленетін заттардың, болмыс құбылыстардың әр түрлі қырлары мен
қасиеттерінің тілдегі элементарлы көрінісі. Сөздердің мағыналық өрісін және
лексика-семантикалық варианттарын зерттеу негізінде қолданылатын
компоненттік талдаудың бірлігі [28;181].
Етістіктердің семантикалық өрісін есім сөздердің семантикалық өрісіне
қарағанда,сан жағынан көп және әр алуан, сапа жағынан мүлдем өзгеше.
Сөз мағынасында адам ойының жалпыланған, дерексізденген обьектив
дүниенің бейнесі болуымен бірге тілдік системамен байланысты мағыналық
элементер де болады. Сема мағынаның ең кішкентай бөлшегі, арықарай майда
бөлшектеуге бөлінбейді. Сондықтан да сөз мағынасын компонентті анализ
әдісімен талдап қарайтын болсақ, онда сөз мағыналарын бір не бірнеше
семаларға бөлуге болатындығына көз жеткізуге болады.
Мысалы, жүр етістігін алып көрейік. Бұл етістіктің лексикалық мағына
құрамында, мынадай семалар бар:
қозғалу қимылы;
қозғалған заттың бір орыннан екінші орынға өтетіндігін білдіру;
қозғалу жерде болатындығы;
бағытсыз қозғалысты білдіретіндігі;
процестің созылыңқылығын, тағы басқаларын білдіреді.
Ал, түс тістігінде болса,
қозғалыс қимылы бар;
қозғалған заттың бір орыннан екінші орынға өтетіндігін;
қозғалыстың жоғарыдан төмен қарай болатындығын;
қозғалған заттың белгілі бір жерге, территорияға бағытталғандығын
білдіреді.
Бұл мысалдардан кез келген сөздердің мағынасын майда семаларға
бөлуге болатындығын байқаймыз [31;175].
Тіл білімінде сема терминімен бірге семема термині де қолданылады.
О.С.Ахманова сема мен семемаларды тең түсінік деп қарайды [30;104]. Басқа
ғалымдар семемаларды сөздің лексикалық мағынасымен тең түсінік деп қарайды
да, семема семалардың жиынтығы деп түсіндіреді. Өзбек тілінің маманы
И.Қучқартаев 1977 жылы жарық көрген Суз маьноси ва унинг валентлиги деген
еңбегінде дәл осындай пікірді ұстанады.
Лингвистикалық түсіндірме сөздікте: Сема (грек. Sema-белгі) –
мағынаның ең кіші бірлігі. Сема семеманың (сөздің элементарлы мағынасы)
бөлігі ретінде танылады. Семема семаға қарағанда мағынаның жоғары деңгейін
білдіретін бірлік, ол коммуникативтік деңгейдегі бірліктің мағыналық қыры
ретінде танылады.Семеманың құрылысында негізгі болып есептелетіні архисема,
ол белгілі топ бірліктерінің қасиеттері мен белгілерін қамтиды. Сөздің
мағыналық құрылысында тұрақты ететін семалардан басқа, оның мағынасында
контекстік сема да бар. Олар затпен не құбылыспен байланысты сөздерден
туындайтын әр түрлі ассоциациялардан өз көрінісін табады. Сема терминімен
қатар мағынаның ең кіші бірлігі ретінде басқа де терминдер қолданылады:
семантикалық бөлік, семантикалық маркер, ноэма, семантикалық
элемент. Сема туралы түсініктер қазақ тілінде М.Оразов еңбегінде қолға
алынған [38;181].
Ал, семалардың табиғатын анықтауда тілші ғалымдар арасында бірізділік
жоқ. Мәселен, өзбек тілінің маманы И.Қошқартаев та өзбек тіліндегі
етістіктерге талдау жасай отырып, сема мен семемаларды ажыратады. Сема,
автордың көрсетуінше, сөздердің майда мағыналық бөлшегі, семема болса,
сөздің мағынасымен тең [31;177].
Ғалым И.Қошқартаев сөздердегі семаны 3 түрге бөледі:
1. Идентификациялық сема.
2. Дифференциялық сема.
3. Қосымша сема.
Негізгі мәселе семалардың санына не түрлеріне байланысты емес, мәселе
оларға қандай мағына беруінде. Егер семема семалардан тұрады дейтін болсақ,
онда семема семалардың жиынтығы болып шығады. Н.В.Цветков семемалар кемінде
2 семадан құралады деп есептейді [31;70].
Ал, В.Г.Гак семантемалар мен семаларды ажыратады. Бірақ автор
семантема терминіне мағыналық құрамындағы түрлі заттардың, құбылыстардың
сәулеленуі, сема болса, соның түрлі жеке элементтерінің сәулеленуі деп
анықтама береді [32;370].
В.Г.Гак семалардың мағынаны қалыптастырудағы ролін ескерте отырып,
тілдегі семаларды 3 топқа бөледі:
а) архисема
б) дифференциалды сема
в) потенциалды сема
Архисема обозначает общие для нескольких слов признаки. А
дифференциальная сема организует ядро только отдельных слов и отличает
слово от другого, потенциальная сема – она второстепенна [33;14].
В.Г.Гак сема, семантеманы сәл басқашалау түсіндіреді. Семантема
сөздердің лексикалық мағынасымен тең түседі, сема болса морфемалардың
мағынасына сәйкес келеді. Автор өз пікірін түсіндіру үшін орыс тіліндегі
приходить сөзінің мағынасын алады да, при прификсының мағынасы
(жақындау) семемаға сәйкес, ход морфемасының мағынасы (жаяу жүру)
семантеманың мағынасымен тең деп түсіндіреді [32;370]. Нақ осындай
мазмұнда Л.М.Васильев те сема, семема (семантема) терминдеріне түсініктеме
берген [17;21].
Семалардың табиғатын және олардың арақатынасын тіл мамандары түрліше
түсінеді. Мысалы, В.Г.Гак семаларды үш топқа бөлетіндігін, өзбек тілінің
маманы И.Қучқартаев та В.Г.Гак сияқты семаларды үш топқа бөлген. Бірақ бұл
екі автордың архисема мен дифференциалды семалар туралы пікірлері ұштасып
жатса да, виртуалды (салыстырмалы) семаны ажыратуда аралары алшақ жатады.
Мысалы, В.Г.Гак архисема сөздерді белгілі бір лексика-семантикалық топқа
топтастыратын сема болса, дифференциалды сема сөздердің лексикалық
мағыналарына негіз болатын және бір сөзді екінші сөзден ажыратып тұратын
сема, ал виртуалды сема екінші дәрежелі мағынаны білдіретін сема деп
анықтайды [1;13]. Автор өз пікірін дәледеу үшін жүр етістігі мен жүгір
етістіктерінің мағыналарын салыстырады да олардың архисемасы қозғалысты
білдіреді дейді. Ал қозғалу етстіктернің дифференциалды семасы олардың
қозғалу сипатында. Салыстырыңыз, жүгіру, ұшу т.б. Салыстырмалы семасы
жүгірудің дағдылы қозғалыс екендігін, жүгірудің тез, жылдам болатын
қозғалыс екендігін, еңбектеудің баяу қозғалыс екендігін білдіретін
семалары [1;14]. И.Қошқартаев басқаша түсіндіреді. Ол мысал ретінде өзбек
тіліндегі бұзау сөзін келтіреді. Бұзау сөзінің төрт түлік мал атауы
болуы оның жалпылауыш семасы. Ал 1) сиырға тән, 2) жас төлінің болуы оның
айырушы (дифференциалды) семасы. Өзбек тілінде бұзау тентек, ақымақ
сияқты мағынада да қолданылады. Бұл оның салыстырмалы семасы деп көрсетеді.
Бірақ сөз болып отырған авторлардың екеуі де көмекші семалар мен негізгі
семалардың арасы онша алшақ еместігін, кейде көмекші сема негізгі сема
қызметінде қолданыла алатындығын атап көрсеткен болады.
Жүр мен жүгір етістіктерінің қимылдың жерде болуын, аяқтың
әрекетімен болатындығын, бір орыннан екінші орынға өтетіндігін білдіретін
семаларын негізгі сема, тездігін білдіретін көмекші сема деу дұрыс емес.
Керісінше, жүгір етістігін жүр етістігінен ажыратып тұратын айырушы
семасы осы тездікті білдіретін семасы. Сондай-ақ бұзау сөзінің
синтаксистік шартты мағынасы (термин В.В.Виноградовтікі) негізінде
қалыптасқан ақымақ мағынасын көмекші дейтін болсақ, онда барлық сөздердің
келтірінді және синтаксистік шартты мағыналарын көмекші семаларға қосу
керек. Бұл пікір қисынды емес. Біріншіден, сөздердің келтірінді мағынасы
да, синтаксистік шартты мағынасы да сол сөздің номинативті мағынасының бір
семасына негзіделеді. Хан емессің қасқырсың, ...Хан емессің жылансың
(Мхамабет) дегендегі қасқыр, жылан сөздері пікірімізге дәлел бола алады.
Жылан мен қасқырдың адамға жақсылық жасамайтындығын, ебін тапса шағатын,
қабатынын есепке ала отырып, Махамбет Жәңгір ханды жылан, қасқыр деп
атайды. Әрине Жәңгір жорғалап жүрген жылан, мал аңдып жүрген қасқыр да
емес. Екіншіден, бұзау ақымақ, тентек мағынасында, жылан залым
мағынасында қолданылғанда біріншісі төл мағынасынан, екіншісі бауырмен
жорғалаушы мағынасынан айрылады.Ол сөздердің тентек, залым мағыналары шешу
мағынаға айналады. Сондықтан бұлардың семантикалық мағыналарын, өз жолымен,
бірнеше семаларға бөлуге болады. Демек, сөздердің мағына компоненттері
айырушы сема мен жалпылауыш семалардын құралады [1;15].
В.Г.Гак архисема сөздерді өзара байланыстырып тұратын, оларды белгілі
бір лексика-семантикалық топқа біріктіруде негіз болатын сема деп есептесе,
дифференциалды семаны сөздердің лексикалық мағынасына негіз болып, бір
сөзді екінші бір сөзден ажыратып тұратын сема деп көрсетеді. Мысалы, кел,
кет, алыста, айнал, өт тағы да басқа етістіктердің барлығына да ортақ
архисема- қозғалған заттың бір орыннан екінші бір орынға өтуі, орын
ауыстыруы. Сонымен бірге олар бірінен екіншісін ажыратып тұратын семаларға
– дифференциалды семаларға ие. Кел мен кет қарама-қарсы бағыттағы
қозғалысты білдірсе, алыста етістігі ұзау, қашықтау мағынасымен
басқалардан бөлшектеніп тұр. Айналу етістігі бір заттың төңірегінде
болған қозғалысты білдірсе, өт етістігі түрлі кедергіге байланысты болған
қозғалысты білдіретін семасымен ажыратылып тұрады. Потенциалды немесе
салыстырмалы сема екінші дәрежелі мағынамен байланысты көрсетілген [32;14-
15].
Жалпылауыш сема (архисема) сөздерді белгілі бір лексиа-семантикалық
топтарға бөлуге негіз болса, айырушы сема (дифференциалды сема) сөздердің
жеке-жеке өмір сүруіне нгіз болады. Мысалы, жорғала, жүгір, еңбекте, секір,
ұш дегендер қозғалып жүрген заттардың бір орыннан екінші орынға өтетіндігін
білдіретін жалпылауыш семалары бар болғандығы үшін қозғалу етістіктеріне;
іш, же, сүрт, тазала, ой, қаз, түрт дегендер түрлі-түрлі амал-әрекетке
байланысты қимылды білдіретіндіктен амал-әрекет етістіктеріне; сөйлеу,
әңгімелесу, әзілдесу, айту сияқты сөздер бір нәрсені хабарлау, дыбыс арқылы
болатын амал-әрекетті семасы болғандықтан сөйлеу етістіктеріне; көр, есті,
байқа, иіске, құлағу шалу денегдерде сезім мүшелеріне түйсік туғызу
нәтижесінде қабылданған қимылды білдіретіндіктен сезіну етістіктеріне;
жантаю, қисаю, тұру, отыру дегендер заттың белгілі бір қалыпта екендігін
білдіретін семалары бар болғандықтан қалып етістіктеріне енеді.
Бір сөзде айырушы сема біреу не бірнешеу болуы мүмкін. Айырушы
семалардың көп болуы лексика-семантикалық топтардың іштей бірнеше майда
топтарға бөлінуіне жағдай жасайды. Мысалы, жүр, жүгір, зыт, үш дегендерді
кел, кет, түс, шық, бер деген қозғалу етстіктерінен бөліп алып, бірінші
топтағыларды бағытсыз қозғалыстарды білдіретін қозғалу етістіктері, екінші
топтағыларды белгілі бағытқа бағытталған қозғалысты білдіретін қозғалу
етістіктері деп бөлуге мүмкіндік бар. А.Ысқақаов соңғы топтағы етістіктерді
бағыт-бағдар етістіктері деп жеке топ етіп алғанда осы жалпылауыш семаға
сүйенген. Осыған орай, М.Оразовтың пікірі мынадай: сөздерді лексика-
семантикалық топтарға топтастырғанда жалпылауыш семалардың арақатнысын
дұрыс бағалай білген дұрыс [1;15].
Ф.П.Филин лексика-семантикалық топ болу үшін сөздердің сан
мөлшерлерінің мол болуын шарт етіп көрсетпеген, тек екеуден көп болуын шарт
етіп көрсеткен. Лексика-семантикалық топтарды басқа топтардан бөліп алу
үшін жалпылауыш семалардың болуы жеткілікті емес.
Жалпылауыш сема сөздердің лексикалық мағыналарының құрамына енеді және
одан арықарай бөлінбейтін ең кіші бөлшегі болуы керек. Сондықтан да ол сема
лексика-семантикалық топтардың барлығында да кездеседі, олардың
семантикалық құрамына енеді.
Жалпылауыш семаларды сөздердің грамматикалық мағыналарынан да ажыратып
алу керек. Ал грамматикалық мағынаға категориялды мағына жақын тұратындығы
белгілі. Бір ескерте кететін жайт лексика-семантикалық топ осы категориялық
мағынаға да сүйенеді. Екінші сөзбен айтқанда лексика-семантикалық топтың
құрамына енген сөздердің барлығы да бір сөз табынан болады.
Тілші-ғалымдарымызыдың кейбіреулері әр лексика-семантикалық топтың
өзіндік грамматикалық белгісі бар деп сол пікірін дәледеуге әрекет еткен.
Әр лекска-грамматикалық топтардың өзіндік грамматикалық белгісін табу өте
қиын жұмыс; ондай саралай қоятын грамматикалық белгі жоқ. Дегенмен лексика-
грамматикалық топтарға тән лексика-грамматикалық кей белгілерді көрсетуге
болады.
Тіл білімінде валенттілік (сочетаемость (Л.Н.Засорина),
валентность) түсінігі Лингвистикалық түсіндірме сөздікте былай
берілген: Валенттілік (лат. – күш) – сөздің басқа сөздермен
синтаксистік байланыс жасау қабілеті) [38;40-41]. Лингвистикада бұл ұғымды
алғашқы рет С.Д.Канцельсон (1948ж) қолданған. Валенттілік терминіні батыс
еуропалық тіл біліміне енгізген Л.Теньер оны тек етістікке қатысты
жұмсаған.
Валенттілік жалпы орыс ғалымдарының ішінде М.Д.Степанова, Л.Н.Засорина,
В.Т.Берков, С.Д.Канцельсон, Н.И.Филичева, Б.А.Абрамова, Г.Г.Адамян,
Г.А.Замудяк, М.И.Лещенко, тағы басқа және неміс ғалымдарының ішінде
Г.Хольбиг, В.Г.Адомони, В.Шмидт, Г.Бринкман, В.Эрбен, В.Порциг зерттеген.
Сөйтіп, Л.Н.Засорина Валентность определяется нами как потенциальная
сочетаемость однородных элементов языка. Валентности могут быть установлены
для самых различных ярусов языка – фонетического, фонологического,
лексического, морфологического десе, С.Д.Канцельсон Под содержательной
валентностью глагольного значения мы понимаем способность данного глагола
сочетаться с именами той или иной субьектно-обьектой функций.
При выяснении синтагматической характеристики слов различают
синтаксическую, лексическую сочетаемость.
Синтаксическая сочетаемость понимается как возможность употребление
слов в определенных конструкциях, лексическая сочетаемость расматриваеться
как соглосование на уровне смысла, как способность слова сочетаться с
определенным кругом слова (М.Д.Степанова, Г.Хельбиг, Н.И.Бахмутова,
И.П.Слесарева),- деп тұжырымдаған.
Валенттілік түсінігінде семантикалық және синтасистік деген екі аспект
бар. Л.М.Локштанова өзінің мақаласында мынадай анықтама береді:
Под семантической валентностью глагола понимается его сочетаемость с
определенными специфическими классами детерминаторов.
Под синтаксической валентностью глагола понимается его способность
выступать в определенном синтаксическом окружении. Сюда обычно включают;
показатель количественной валентности(число обязательных участников,
предерминируемых глаголом); тип синтаксических отношений между глаголом и
участником внутри предложения – субьектное, обьектное,
обстоятельственное, предикативное; категориальные прзнаки участников их
отнесенность к определенной части речи в определенной морфологической
форме [39;139-140].
Валенттілік теориясы бойынша сөздер екінші бір сөзбен байланысқанда
белгілі бір мағыналық және тұлғалық сыбайластығы жағынан ғана байланысады.
Мысалы, амал-әрекет етістіктері сабақты етістік болғандықтан өзі
байланысқан сөздің табыс септігінде тұруын талап етеді. Бұл топтағы
сөздердің табыс септікті сөзді талап етуі оның сыртқы валенттіліг деп
аталынады. Сонымен бірге олар мағыналық жағынан да байланысып жатулары
керек. Салыстырыңыз, Құрал арқылы әрекет еткенде сөзсіз бір обьектіге
бағытталуы керек. Пышақтау – пышақ арқылы қимыл жасау деген сөз. Егер пышақ
сөзі бағытталған обьектіге жетпесе, пышақтау қимылы болмайды. Сондай-ақ
қозғалу етістіктері қозғалатын кеңістікті талап етеді де, лексикалық
мағынасына сәйкес, кеңістік септіктерінің бірін талап етеді. Сөздердің
валенттілік қасиеті тек категориялды мағынамен не жалпылауыш сема мен
байланысып қана қоймай, айырушы семалармен де байланыса алады. Мысалы,
ішу мен жеу бір лексика-семантикалық топқа енеді. Бірақ, нанды ішті
не суды жеді деп айтпаймыз. Нан қою тамақ кесек бөлшекті болғандықтан оны
шайнау, майдалау процесімен байланысты семаны талап етеді. Ол жеу
етістігінің мағынасының құрамында бар сема.
В.Ф.Вещилова түркі тіліндегі қозғалу етістігін етістіктің лекси-
семантикалық топтарынан ажырату үшін бірінші топтағы етістіктердің өздік
етіс қабылдаса да өздік етіс мағынасын білдірмейтіндігін бірінші белгісі
етіп көрсетеді. Бұл түркі тілінің өзіндік ерекшелігі де болуы мүмкін. Бірақ
А.А.Юлдашев бұл пікірдің толық дәлеледі еместігін де көрсеткен болатын.
Қазақ тілінде, керісінше, қозғалу етістіктері өздік етіс қосымшаларын
қабылдамайды. Салыстырыңыз: жүр-жүріл, шап-шабын, шық-шығын. Жүріл, шабын,
шығын дегендердің қозғалу етістіктерімен байланысы жоқ.Екінші ерекшелік
ретінде бірнеше кеңістік септігін меңгере алатындығын көрсеткен.
Етістіктердің септіктермен меңгеріліп келуі таза грамматикалық ерекшелік
болып саналмайды. Етістіктердің қай септікті меңгеріп келуін сол түбір
сөздің лексикалық мағынасы қадағалап тұрады. Етістіктердің барлығы да
бірдей млрфологиялық қасиетке ие. Олардың бәрі шақ, жақ жалғауларын,
есімше, көсемше, қимыл атауы категорияларының қосымшаларын қабылдай береді.
Қозғалу етістіктерінің өздік етіс қосымшаларын қабылдамауын етіс
қосымшаларының табиғытымен байланыстыру керек. Себебі сөз тудырушы
жұрнақатардың барлығы да түбір сөздің мағынасымен санасады. Мәселен,
етістіктің ең өнімді жұрнағы -ла, -ле қосымшасы да барлық етістіктерге
қосыла бермейді. Балаша дегенді тілдік норма дейтін болсақ, адамда
дегенді тіл нормасы дей алмаймыз. Етістіктің лексика-семантикалық топтары
септік жалғауларын түрліше меңгеріп, өзара ажырап жататындығын анық
байқауға болады. Бірақ кей лексика-семантикалық топтарда бұл да анық
байқалмайды. Мысалы, амал-әрекет етістіктері табыс септікті сөздерді талап
етеді. Тамағыңды же, шайыңды іш, үй сал, шөпті ор тағы басқа етістіктер.
Бірақ бұл амал-әрекет етістіктері басқа септіктегі сөздерді меңгермейді
деген сөз емес. Салыстырыңыз, Асанға балшықтан үй салды. Қозғалу
етістіктері кеңістік септікті сөздермен байланысады. Мысалы, Алматыдан
ауылға атпен келді. Бірақ қозғалу етістіктері салт етістік болғандығынан
табыс септікті меңгермейді. Сөйлеу етсітігінің құрамындағы етсітіктер
жоғары екі семантикалық топтағы етістіктердей саралана қоймаған. Мысалы,
хабарлау етістіктерінің көбі сабақты етістік болғандықтан табыс септікті
сөздермен байланысады. Ал, кеңесу, әңгімелесу сияқты етістіктер табыс
септікті сөздермен байланысапайды. Нақ осылардай ойлау етістіктері де
араласып меңгере береді. Демек лексика-семантикалық топтары меңгеретін
септіктеріне қарай ажырату барлық кезде дұрыс бола бермейді [1;24-26].
Жалпы, етістіктердің лексика-семантикалық топтарының ара қатнасын, әр
топтың құрамындағы жеке сөздердің лексикалық мағынас мен басқа сөздермен
байланысу жолын анықтау үлкен монографиялық зерттеуді талап етеді. Ал
біздің жұмысымыз осы үлкен зерттеуге нұсқаған жол ғана болмақ.
1.1.3. Қазақ тіл біліміндегі етістіктердің лексика-семантикалық
топтарға жүйеленуі
Қазақ тілінде де етістік сөздер мағыналары жағынан істің, қимылдың,
амалдың, әрекеттің, қозғалыстың болу процесін, қалпын білдіретіні аян.
Етістіктердің семантикалық өрісін талдап, мағынасына қарай бөлу мәселесі
Современный казахский язык атты еңбекте төмендегіше 7 топқа бөліп
жіктелген:
1. Қимыл-әрекет мәнді етістіктер (қаз, байла)
Глаголы со значением физического действия
2. Қимыл обьектісі белгісіз мәнді етістіктер (жүгір, қозғал)
Глаголы со значением безобьектного движения
3. Қалып-күй етістіктері (тыңда, жыла)
Глаголы со значением состояния
4. Дерексіз мәнді етістіктер (құрастыр, баянда)
Глаголы со отвлеченными значениями
5. Еліктеуіш мәнді етістіктер (шырылда, қаңқылда)
Глаголы подражательного значения
6. Қалыптасу мәнді етістіктер (бұзаулады, құлындады)
Глаголы со значением становления
7. Көмекшілік қызмет мәніндегі етістіктер (еді, екен, деп)
Глаголы функционального значения [6; 239].
Ал, Н.Т.Сауранбаев осы көмекші етістіктерді 1) нағыз
көмекшілер, 2) шала көмекшілер деп 2 түрге бөліп, шала көмекшілердің
білдіретін амалдық түріне қарай, негізінен 6 жіктеген [7; 118].
Қазақ тіл білімінде семантикалық талдауға арналған алғашқы еңбек
М.Оразовтың Қазақ тілінің семантикасы болды және Семантика казаскокго
глагола атты кандидаттық диссертациясында етістіктердің семантикасын да
сөз етіп, арнайы зерттеген ғалым да осы М.Оразов. Ал бұл еңбеккке дейін тек
кей авторлардың жол-жөнекей айтқан пікірлері мен оқулықтарда берілген қысқа
түсініктер ғана бар еді. Мысалы, қазақ тіліндегі етістіктердің аффиксальдық
құрылымын зерттеген ғалым Б.Б.Құлмамбетова түбір етістіктерді
(первообразных) мынадай семантикалық топтарға бөліп қарастыруды ұсынады:
Адамның қимылын, қозғалысын білдіретін етістіктер;
Адамның ойлауы мен көңіл-күй (сезімін) білдіретін етістіктер;
Адамның уайымын білдіретін етістіктер;
Тамақтану әдісін, тәсілін білдіретін етістіктер;
Адамның бет қимылы мен өзін-өзі ұстау кездерін білдіретін
етстіктер;
Дыбысқа еліктеу етістіктері [5;59].
Автор амал-әрекет етістіктері мен қозғалу етістіктерін бір
семантикалық топ деп қарастырады. Ал, Г.М.Сыбанқұлованың ойынша амал-
әрекет актісі мен қозғалу актісін білдіретін етістіктер бір-біріне сәйкес
келмейді және әрқайсысының ерекшелігі бар, сондықтан бұл екі топ міндетті
түрде ажыратылуы тиіс [5;60].
И.Е.Маманов өз еңбегінде етістіктерді мағыналық ерекшеліктеріне
қарай топтастырып бөлу өте қиын, тіптен мүмкін де емес. Дегенмен, оларды
мағынасы жағынан басты ерекшеліктерне қарай, мынадай бірнеше топқа бөлуге
болады,-деп 8 топқа бөлген:
1. Іс-әрекеттік қимылды білдіретін етістіктер: жазу, сызу, қазу.
2. Қозғалыс қимылын білдіретін етістіктер: еңбектеу, домалау.
3. Қалып-күй процесін білдіретін етістіктер: арықтау, семіру.
4. Көңіл-күйді білдіретін етістіктер: қайғыру, мұңаю, күлу.
5. Сапалық белгінің өзгерісін білдіретін етістіктер: ұзару, қысқару.
6. Еліктеу, бейнелеу етістіктері: жымыңдау, пысылдау.
7. Туу, өсу қимылын білдіретін етістіктер: құлындау, боталау.
8. Субьективтік етсітіктер: азсыну, көпсіну, кісімсу [9;32-33].
Әрине, И.Е.Мамановтың көрсеткен лексика-семантикалық топтары қазақ
тіліндегі етісітіктерді толық қамти алмайды. Тіпті Н.К.Дмитриев көрсеткен
ойлау, сөйлеу етстіктері де кірмей қалған. Автор қазақ тіліндегі
етістіктерді толық лексика-семантикалық жақтан топтастыруды мақсат етпеген
де болуы керек. Тек етісітктің семантикалық топтарына үлгі ретінде ғана
санамалап көрсеткен тәрізді.
Бұл жерде айта кететін жайт көңіл-күйді білдіретін етістіктер
терминін тұңғыш рет осылайша қолданған ғалым И.Е.Маманов болып табылады.
А.Хасенова етісітктерді әр жақты қарап, төмендегіше 6 лексика-
семнатикалық топқа жіктеп көрсеткен. Олар:
1. Обьектімен тікелей байланысты іс-әрекетті білдіретін етістіктер:
іш, же, майла, ұр, соқ, жүр, көр, оқы.
2. Субьектінің қозғалысының беталыс, бағытын білдіретін етістіктер:
кел, кет, түс, шық, ұш, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz