Етістіктің ауыспалы шағын оқытудың лингвистикалық негізі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
4
І. ЕТІСТІКТІҢ АУЫСПАЛЫ ШАҒЫН ОҚЫТУДЫҢ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗІ
1. Етістіктің ауыспалы шағын оқытудың лингвистикалық негізі
6
2. Қазақ тілін оқыту методикасы ғылымында етістіктің ауыспалы шығын
оқытудың зерттелуі
10
ІІ. ЕТІСТІКТІҢ АУЫСПАЛЫ ШАҒЫН ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗІ
2.1 Етістіктің ауыспалы шағын оқытудың ұстанымдары
12
2.2 Етістіктің ауыспалы шағын оқытудың методтары
14
ҚОРЫТЫНДЫ 53
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 55
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі: Қазақ тіл білімінің бастан өткізген сан
ғасырлық тарихи белестерін жан-жақты айқындап, оның бүгінгі күндегі жай-
күйімен сабақтастығын ашып көрсету – негізгі міндеттердің бірі болып
табылады. Өткенімізді безбендеп алмай алға баса алмаймыз. Қазақ тіл
біліміндегі өзекті мәселенің бірі – морфология саласы. Морфологияның
ішінде етістік сөз табының да тіл білімінде өзіндік орны бар мәселе болып
саналатыны анық. Бүгінгі таңда да қазақ тіл білімінде етістіктің басты
критерийлерінің мәні, өзіндік маңызды сипаттары толық айқындалды деп айта
алмаймыз. Осы тұрғыдан бұл теориялық білімнің қазақ тіл білімінде алғаш
пайда болуын, оның қалыптасу, даму процесін жан-жақты ашу, оның даму
барысындағы өзіндік ерекшеліктерін талдаудың қажеттілігі жұмыстың
өзектілігін анықтайды.
Зерттеудің мақсаты: Тіліміздің грамматикалық құрылысына қатысты
күрделі сала – морфология. Морфологияның ең өзекті, ең басты мәселесі –
етістік, етістіктің шақтары, оның ішінде етістіктің ауыспалы шақтарының
пайда болу, қалыптасу жолдарын айқындау, маңызды іс болып табылады. Осы
қағиданы меже ете отырып жұмыста етістіктің ауыспалы шағының пайда болу
кезеңінен бастап, бүгінгі күнге дейінгі даму тарихын, бүгінгі жайын
саралауды басты мақсат етіп қойдық, сонымен қатар мектептерде ауыспалы осы
шақ, ауыспалы келер шақ, ауыспалы өткен шақ формаларын оқытудың жолдарын
көрсету, аталған тақырыптарға пысықтау жаттығуларын жүргізе отырып,
оқушылар өз бетінше жұмыс істеуіне, шығармашылықпен жұмыс жасауына жағдай
жасау. Түрлі шығармашылық бағыттағы тапсырма-лар арқылы ақпараттық
құзіреттілігін арттыра отырып, жасөспірімдердің шығармашылық қабілетін
дамыту.
Зерттеу пәні: Қазіргі қазақ тілінің грамматикалық құрылысы, морфология
саласының ең өзекті мәселесі – шақ категориясы, оның ішінде ауыспалы шақ
категориясы. Осы етістіктің ауыспалы шағын оқытуда оқушы шығармашылығын
қалыптастыру жолдары.
Зерттеу нысаны: етістіктің ауыспалы шағының қалыптасуын, дамуын
теориялық тұрғыдан зерттеу.
Зерттеу әдістері: Қазақ тіл біліміндегі етістіктің ауыспалы шағының
пайда болуы, дамуы, қалыптасуы, мағыналық ерекшеліктерін анықтау.
Етістіктің ауыспалы шағын оқыту арқылы оқушы шығармашылығын қалыптастыру
жолдарын көрсету.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Грамматикалық категориялардың ішінде шақ
категориясының қазақ тіл біліміндегі алғаш пайда болуын, даму, қалыптасу
жолын саралау арқылы түрлі бағыт ағымдар болғанын, олардың негізгі
қағидаларын анықтау, мағыналық ерекшеліктерін ашу, шақ категориясының
бүгінгі жай-күйін зерделеу – қазақ тіл біліміндегі морфология саласының
өзекті мәселесінің дамуына оң ықпалын тигізері сөзсіз.
Етістіктің ауыспалы шағын оқытуды, етістіктің ауыспалы шағын оқыту
арқылы оқушы шығармашылығын қалыптастыру жолдарын болашық филогог маман
меңгерсе, оны өмірде қажеттілігіне жаратса, білім беру жүйесінде
өзгерістер болады.
Зерттеудің міндеттері: Қазақ тіл біліміндегі етістіктің ауыспалы шақ
категориясының тарихымен, бүгінгі жай-күйімен байланыстыра отырып,
етістіктің ауыспалы шақ категориясының қазақ тіл біліміндегі дамуын ғылыми
тұрғыдан айқындау.
– Етістіктің өткен шақ категориясының өзіндік топтарға бөлу барысында
болған бағыттарды, олардың идеясын анықтау.
– Шақ категориясының етістікті өзге сөз таптарынан әрі
ерекшелендіретін, әрі ажырататын ең негізгі грамматикалық категория екенін
анықтау.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негізі: етістіктің ауыспалы шағын
оқыту жайындағы ғылыми кітаптар, мақалалар, баспасөз материалдары, ғылыми
зерттеулер.
Зерттеудің құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, әр
тарау бірнеше тақырыптардан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі
мен қосымшалардан тұрады.
Етістіктің ауыспалы шағын оқытудың лингвистикалық негізі
атты тармақта етістіктің ауыспалы (ауыспалы осы шақ, ауыспалы келер шақ,
ауыспалы өткен шақ) шақтарының жасалу жолдары жайлы мәлімет берілді.
Қазақ тілін оқыту методикасы ғылымында етістіктің ауыспалы
шағын оқытудың зерттелуі атты тармақта етістік саласын, оның ішінде
етістіктің шақтарын оқытуды кімдер зерттеді? Етістіктің ауыспалы шағын
қалай оқыту керек? деген мәселелер төңірегінде сөз қозғалды.
Етістіктің ауыспалы шығын оқытудың ұстанымдары атты тармақта
етістіктің шақтарын оқытудың ұстамымдары жайлы ақпарат беріледі.
Етістіктің ауыспалы шағын оқытудың методикалары атты
тармақта Д.Әлімжанов., Ы.Маманов, Б.Кәтенбаева., М.Нұрғалиева,
Б.Құлмағанбетовалардың еңбектерінде етістіктің шақтарын оқытудың қандай
жолдармен берілген? Етістіктің ауыспалы шақтарын оқытуға қандай әдіс-тәсіл
қолайлы? Етістіктің ауыспалы шақтарын оқытуда қандай көрнекі және
техникалық құралдарды пайдалануға болады? деген сұрақтарға жауап іздеп, оны
нақты фактілермен дәлелдеп көрсеттік.
Қорытынды бөлімде болжамды дәлелдейтін зерттеудің негізгі нәтижелері
мен тұжырымдары мазмұндалып, ғылыми-әдістемелік ұсыныстар берілді.
І. ЕТІСТІКТІҢ АУЫСПАЛЫ ШАҒЫН ОҚЫТУДЫҢ ҒЫЛЫМИ
НЕГІЗІ
1. Етістіктің ауыспалы шағын оқытудың лингвистикалық негізі
Етістіктің қимыл, іс-әрекетті білдіретіндігі белгілі, ал іс-әрекеттің,
қимылдың орындалу, жүзеге асу мезгілі, уақыты болады. Қимылдың өту кезеңі
сөйлеушінің хабарлау кезімен немесе сөйлеп тұрған сәтпен айқындалады.
Сөйлеп тұрған сәтке байланысты қимылдың өту мезгілін білдіру етістіктің
шағы деп аталады. Шақ, кез, сәт, уақыт, мерзім сөздері –мезгілдің
синонимдері.
Ауыспалы өткен шақ есімшенің -атын, -етін, -йтын, -йтін
жұрнақтары арқылы жасалып, бірде өткен шақ, бірде келер шақ мағынасында
қолданылады. Сондықтан да оны ауыспалы өткен шақ деп атайды. Мысалы: Асан
ауылға жиі баратын. Сен кітапханаға қашан баратын едің? Бірінші сөйлемде
бару қимылының болып кеткенін байқасақ, екінші сөйлемде бару қимылының әлі
болмағанын, бірақ болуға тиісті екенін аңғарамыз.
Ауыспалы өткен шақ жіктеліп те, еді көмекші етістігімен тіркесіп
келіп те (онда еді етістігі жіктеледі) жұмсалады. Ал ауыспалы келер шақ
тікелей жіктелмейді, тек еді көмекші етістігімен тіркесіп қолданылады.
Ауыспалы өткен шақтың жіктелу үлгісі:
көретінмін, қарайтынмын, баратын едім
көретінсің, қарайтынсың, баратын едің
көретінсіз, қарайтынсыз баратын едіңіз
көретін, қарайтын, баратын еді
көретінбіз, қарайтынбыз, баратын едік
көретінсіңдер, қарайтынсыңдар, баратын едіңдер
көретінсіздер, қарайтынсыздар баратын едіңіздер
көретін, қарайтын, баратын еді
Ескерту: Есімшенің -атын, -етін, -йтын, -йтін түрінде тіркесіп,
жіктеліп қолданылған еді көмекші етістігінен жасалған етістіктің күрделі
түрі бірде ауыспалы өткен шақ, бірде ауыспалы келер шақ мәнінде жұмсала
береді. Оның шақтық мағынасы көбінесе ол етістікпен тіркескен басқа сөзден
айқындалып тұрады. Мысалы: Ол ауылға жиі баратын еді. Ол ауылға бүгін
(ертең) баратын еді. Бірінші сөйлемде жиі деген сөздің арқасында бару
қимылының болып кеткендігін байқаймыз (ауыспалы өткен шақ). Екінші сөйлемде
бүгін (ертең) сөздері арқылы бару қимылының әлі болмағандығын аңғарамыз
(ауыспалы келер шақ) [1, 329].
Ауыспалы өткен шақ деп сөйлеушінің бұрын істелмекші
болған,
жүзеге асырылмақшы болған ниетті, мақсатты, шартты, болжалды, тілекті
сөйлеп отырған кезге дейін орындалған-орындалмағанын белгісіз етіп
көрсететін формаларды айтамыз. Ауыспалы өткен шақ формалары төмендегі
көрсеткіштер арқылы жасалады:
-мақ еді (-мек еді, -бақ еді, -пақ еді, -пек еді) фортамы (алмақ еді,
бермек еді, жаөбаөқ еді, төзбек еді, ашпақ еді, түспек еді).
Әр шақтың сыр-сипатын алдын ала қарағанда, шаққа қатысы бар етістік
формаларының жалаң түрі де, күрделі түрлері де түгел қамтылып, олардың
жалпы сипаттары қадағалануға тиіс. Шақ категориясын жасауға қатысатын
формалардың ішінен әсіресе етістік негіздері, есімше, рай категориялары
жайында айтылған қағидалар есте болғаны жөн [1, 331].
Ауыспалы өткен шақ есімшенің -атын, -етін, -йтын, -йтін жұрнақтары
арқылы жасалып, бірде өткен шақ, бірде келер шақ мағынасында қолданылады.
Сондықтан да оны ауыспалы өткен шақ деп атайды. Мысалы: Асан ауылға жиі
баратын. Сен кітапханаға қашан баратын едің? Бірінші сөйлемде бару қимылдың
болып кеткенін байқасақ, екінші сөйлемде бару қимылының әлі болмағанын,
бірақ болуға тиісті екенін аңғарамыз.
Ауыспалы өткен шақ жіктеліп те, еді көмекші етістігімен тіркесіп келіп
те (онда еді етістігі жіктеледі) жұмсалады. Ал ауыспалы келер шақ тікелей
жіктелмейді, тек еді көмекші етістігімен тіркесіп қолданылады.
Ауыспалы өткен шақтың жіктелу үлгісі
Жақ жекеше көпше
І көретемін, қарайтынмын, баратын көретебіз, қарайтынбыз, баратын едік
едім көретенсіңдер, қарайтынсыңдар,
ІІ көретенсің, қарайтынсың, баратын едіңдер
баратын едің көретенсіздер, қарайтынсыздар,
көретенсіз, қарайтынсыз, баратын едіңіздер
баратын едіңіз көретін, қарайтын, баратын еді
ІІІ көретін, қарайтын, баратын еді
Ескерту: Есімшенің -атын, -етін, -йтын, -йтін түрінде тіркесіп,
жіктеліп қолданылған еді көмекші етістігінен жасалған етістіктің күрделі
түрі бірде ауыспалы өткен шақ, бірде ауыспалы келер шақ мәнінде жұмсала
береді. Оның шақтық мағынасы көбіне ол етістікпен тіркескен басқа сөзден
айқындалып тұрады. Мысалы: Ол ауылға жиі баратын еді. Ол ауылға бүгін
(ертең) баратын еді. Бірінші сөйлемдегі жиі деген сөздің арқасында бару
қимылының болып кеткендігін байқаймыз (ауыспалы өткен шақ). Екінші сөйлемде
бүгін (ертең) сөздері арқылы бару қимылының әлі болмағандығын аңғарамыз
(ауыспалы келер шақ) [2, 93-94].
Ауыспалы осы шақ. Осы шақтың бұл түрі аналитикалық формат арқылы
жасалады. Оның біріншісі – көсемшенің келер шақ (-ғалы, -гелі,
-ғалы,
-келі) формасындағы етістікке (барғалы, келгелі, айтқалы, жүргелі) жатыр,
жүр, тұр, отыр етістіктерінің бірі тіркеседі де, соңғы көмекшіге жіктік
жалғау тікелей жалғанып жасалады. (Мысалы: барғалы отырмын, жүргелі
отырмысың? Аттанғалы жатырмыз; келгелі тұрмыз; оқуға түскелі жүрсіңдер
ме?); екіншісі -йын деп (-йін деп) форматы жалғанған етістікке сол төрт
(жатыр, жүр, тұр, отыр) етістіктің бірі тіркеседі де, оған жіктік жалғау
тікелей қосылау арқылы жасалынады (мысалы: алыс аймақтардағы туыс-туғаныма
барайын деп отырмын; Алматыға іссапарға жүрейіндеп тұрмын; асығыс жиналып
жөнелейіндеп жатырсың ба? Институтқа түсейін деп жүрмін).
Бұл амал келешекте істелмекші болған амал туралы ойды сөйлеп тұрған
кезде (осы шақта) жүзеге асырылатындай етіп көрсетеді. Бірақ бұл форма да,
қажеттігіне қарай, есімше, көсемше, рай, шақ қосымшаларын қабылдап, осы
шақтан басқа да қызмет атқарады (келіп қалайық деп отыр едік; жүріп кеткелі
отырғанда, олар келе қалды; сәті түсейін деп тұрған іс екен; жұмысты
бітіріп тастайын деп отырып қалыпын т.б.) [3, 331-332].
Ғалым С.М.Исаев ауыспалы шаққа төмендегідей анықтама береді: Ауыспалы
осы шақ қимыл, іс-әрекеттің дағдылы қалыпта болып тұруын білдіреді.
Ауыспалы осы шақ –а, -е, -й тұлғалы көсемшенің жектелуі арқылы жасалады.
Мысалы: Мен кел-е-мін, Сен ойна-й-сың. Ол бар-а-ды.
Ауыспалы осы шақ түрінің жіктелу үлгісі:
Жақ жекеше көпше
І. айтамын, келемін, сөйлеймін айтамыз, келеміз, сөйлейміз
ІІ. айтасың, келесің, сөйлейсің айтасыңдар, келесіңдер, сөйлейсіңдер
айтамын, келемін, сөйлеймін
ІІІ. айтады, келеді, сөйлейді
Ауыспалы осы шақ тұлғасы (яғни көсемше түрінің жіктелген түрі)
сөйлемде екі түрлі мәнде қолданылады: бірде дағдылы қимылды білдіріп, осы
шақ мағынасын берсе, енді бірде келер шақ мағынасын береді. Сондықтан да
шықтың бұл тұлғасы ауыспалы деп аталады [4, 88].
Ауыспалы келер шақ. Ауыспалы келер шақ та ауыспалы осы шақ сияқты -а,
-е, -й жұрнақты көсемшенің жіктелуі арқылы жасалады. Сондықтан ауыспалы
келер шақ пен ауыспалы осы шақ бір-бірінен сөйлемдегі мағынасы жағынан
ажыратылады. Мысалы: Ол нағашысының қолында тұрады. Келемін тау ішінде
түнделетіп... деген сөйлемдердегі тұрады, келемін етістіктері ауыспалы осы
шақ мағынасын білдіріп тұр. Ол ертең тұрады. Ауылға мен кешке келемін деген
сөйлемдердегі тұрады, келемін етістіктері ауыспалы келер шақ мағынасын
беріп тұр.
Ауыспалы келер шақтық ауыспалы осы шақтан айырмашылығы сөйлемде
мезгіл мәнін білдіретін басқа сөзден де байқалып отырады. Жоғарыдағы
мысалдағы ертең және кешке сөздері осындай мән беріп, қызмет атқарып тұр.
Мына мысалдарды салыстырып көрейік [5, 332].
Осы шақ келер шақ
Ол мектепте оқиды. Ол сабағын кешке оқиды.
Бұл жерде ағаш өседі. Ағаш бұл жерде күтсе ғана өседі.
Мен ылғи ерте тұрамын. Мен ертең ерте тұрамын.
Ол өлең жазады. Өлеңді ол есейгенде жазады.
Ескерту: Ауыспалы келер шақ пен ауыспалы осы шақта I жақ жіктік
жалғауы (-мын, -мін) кейде ықшамдалып, -м түрінде жалғанады: айт-а-мын –
айт-а-м, кел-е-мін – кел-е-м, сөйле-й-м.
Бірінші жақтың мұндай ықшамдалып қолданылуы көбіне ауызекі сөйлеу
тіліне тән.
♦ Ауыспалы осы шақтың жіктелуі.
Мен жаз + а + мын. Біз жаз + а +мыз
Сен жаз + а +сың Сендер жаз + а +сың+дар
Сіз жаз + а +сыз Сіздер жаз + а +сыз+дар
Ол жаз + а + ды Олар жаз + а + ды
♦ Ауыспалы келер шақтың жіктелуі:
Мен ертең кел + е + мін Біз ертең кел + е + міз
Сен ертең кел + е + сің Сендер ертең кел + е + сің +
дер
Сіз ертең кел + е + сіз Сіздер ертең кел + е + сіз +
дер
Ол ертең кел + е + ді Олар ертең кел + е + ді
Барамын
Ертең барамын
Баратын едім
Ауыспалы осы шақ
Ауыспалы келер шақ
Ауыспалы өткен шақ
Барамыз Ауыспалы
осы шақ
Айтып отырмын Ауыспалы келер шақ
Бармаспын Ауыспалы өткен
шақ
Ауыспалы келер шақ та ауыспалы осы шақ сияқты -а, -е, -й жұрнақты
көсемшенің жіктелуі арқылы жасалады. Сондықтан ауыспалы келер шақ пен
ауыспалы осы шақ бір-бірінен сөйлемдегі мағынасы жағынан ажыратылады.
Мысалы, Ол нағашысының қолында тұрады. Келемін тау ішінде түнделетіп...
деген сөйлемдердегі тұрады, келемін етістіктері ауыспалы осы шақ мағынасын
білдіріп тұр. Ол ертең тұрады. Ауылға мен кешке келемін деген сөйлемдердегі
тұрады, келемін етістіктері ауыспалы келер шақ мағынасын беріп тұр [5,
115].
Ауыспалы келер шақтың ауыспалы осы шақтан айырмашылығы сөйлемде мезгіл
мәнін білдіретін басқа сөзден де байқалып отырады. Жоғарыдағы мысалдағы
ертең және кешке сөздері осындай мән беріп, қызмет атқарыптұр.
Мына мысалдарды салыстырып көріңдер.
Осы шақ
Ол мектепте оқиды.
Бұл жерде ағаш өседі.
Мен ылғи ерте тұрамын.
Ол өлең жазады.
Келер шақ
Ол сабағын кешке оқиды.
Ағаш бұл жерде күтсе ғана өседі.
Мен ертең ерте тұрамын.
Өлеңді ол есейгенде жазады.
Ауыспалы келер шақтың (-а, -е, -й тұлғалы) жіктелуі өзгеше, -ды, -ді
жіктік жалғауы бар. -ғалы, -гелі, -қалы, -келі тұлғалы етістік тікелей
жіктелмейді, ал есімше тұлғалы келер шақ былай жіктеледі [5, 118]:
Жақ жекеше көпше
І барамын, сөйлеймін, жүрермін, барамыз, сөйлейміз, жүрерміз,
келетінмін, айтпақпын келетінміз, айтпақпыз
ІІ барасың, сөйлейсің, жүрерсің, барасыңдар, сөйлейсіңдер,
келетінсің, айтпақсың жүрерсіңдер, келетінсіңдер,
айтпақсыңдар
барасыз, сөйлейсіз, жүрерсіз, барасыздар, сөйлейсіздер,
келетінсіз, айтпақсыз жүрерсіздер, келетінсіздер,
айтпақсыздар
ІІІ барады, сөйлейді, жүрер , барады, сөйлейді, жүрер , келетін
келетін , айтпақ , айтпақ
Ескерту: ауыспалы келер шақ пен ауыспалы осы шақ І жақ жіктік
жалғауы
(-мын, -мін) кейде ышамдалып, -м түрінде жалғанады: айт-а-мын – айт-а-м,
кел-е-мін – кел-е-м, сөйле-й-мін – сөйле-й-м. Бірінші жақтың мұндай
ықшамдалып қолданылуы көбіне ауызекі сөйлеу тіліне тән [5, 119].
2. Қазақ тілін оқыту методикасы ғылымында етістіктің ауыспалы шағын
оқытудың зерттелуі
Елімізде қазақ тілін оқыту жұмысы, оның әдістемесін жасау
тарихы
жиырмасыншы жылдардан басталады. Бұл кезде жұртшылыққа бастауыш білім беру
мақсаты көзделді. Соған орай оқу бағдарламасын жасау, оқулық құрастыру
істері қолға алынды.
Қазақ тілі пәні мен оны оқыту әдістемесінің негізін қалағандардың
бірі – А.Байтұрсынов. Ол алғаш мұғалім болған күннен-ақ ұлтжандылық
мәселесіне көңіл бөліп, қазақ балаларын таза ана тілінде оқытып, жедел
сауаттандыруды нысана тұтты. Бұл үлкен жұмысты ол, ең алдымен, Ахаң жазуы
атанып кеткен Әліп-би түзу ісінен бастап, соған лайық Оқу құралы (әліппе)
оқулығын жасады. Ол еңбек 1912 жылдан 1929 жылға дейін қолданылып, жеті рет
баспадан шығарылды. Сонымен қатар А.Байтұрсынов Баяншы, Әліп-би астары
атты әдістемелік кітаптар жазып шығарды. Жаңа мектеп журналында қазақ
тілі әдістемесі мәселесі бойынша біраз мақалалар жариялады [6, 55].
Қазақстандық Халық Ағарту Комиссариаты бағдарламалар жасау,
әдістемелік құралдар жазу мәселелерін 1922 жылғы 22 маусымда қолға алды.
Қазақ тілі мен әдебиеті пәнін оқытуды жақсарту жөнінде Қазақстан
Орталық Комитетінің 1957 жылы 22 мамырда Республика мектептерінде қазақ
тілі мен әдебиетті оқытуды жақсарту туралы қаулысы жарияланды. Осы қаулы
негізінде Қазақстан Оқу министрлігі 1957 жылы 28 маусымда Қазақ тілі мен
әдебиетті оқытуды жақсарту туралы бұйрықты қабылдап, нақты шаралар
белгіледі. Осы қаулыға орай Алматы қаласында 1957 жылы тамыз айында қазақ
тілі мен әдебиеті мұғалімдерінің республикалық кеңесі шақырылды.
1960-1970 жылдар арасында қазақ тілін оқыту мәселесі жаңа кезеңдерге
аяқ басты.
1967 жылғы Жалпы білім беретін мектептің жұмысын онан әрі жақсарту
шаралары туралы қаулысына орай қазақ тілін оқытудың мазмұны мен оқыту
принциптерін жетілдіру мақсаты көзделді. Яғни, қазақ тілі пәнінің ғылыми-
техникалық дәрежесін көтеру, оқушыларға кең көлемді білім беру жолдарын
қарастыру, оқу-тәрбие үдерісін одан әрі жетілдіре түсудегі негізгі
міндеттер белгіленді.
Мектепті өмір талабына сай қайта құру, оқытудың жаңа мазмұнына көшу
қазақ тілін оқытудың мынадай негізгі мәселелерін шешуге тиіс болды:
мектепте оқытылатын қазақ тілі пәні мен тіл ғылымы арасындағы алшақтықты
болдырмауды ескере келіп, мына мәселелерді іске асыру қажет болды:
грамматика және лексика бөлімдеріне байланысты қазақ тілі пәнін ғылыми-
теориялық жақтан жетілдіру керектігі атап айтылды. Мысалы, кейбір ереже,
анықтамалар, тілдік категорияны топтау, қайтадан қарастыру, жинақтау.
Сондай-ақ оқушылар түсінігіне ауыр келетін кейбір ескірген материалдарды
алып тастау т.б. Міне, оқыту мазмұнына осындай жаңалықтар енгізілді.
Әдіскер-ғалымдар қазақ тілінің салаларын оқытуды жан-жақты зерттеп,
қазақ тілін оқытуды жақсарту мәселелері біртіндеп шешімін таба бастады. Осы
бағытта 1957 жылы Б.Құлмағанбетованың Қазақ тіліндегі етістік категориясын
оқыту атты еңбегі, 1961 жылы Ж.Байжұмановтың Етістікті оқыту мәселелері
атты мақалалар жинағы, С.Қазыбаыұлының Есімшені оқыту жөнінде тақырыбымен
мақалалар жинағы, 1997 жылы С.Қазыбайұлының Мектепте қазақ тілін оқыту
тәсілдері атты жарық көрді [7, 33].
Зерттеу еңбектерде көрсетілгендей, етістіктің шақтары, оның ішінде
етістіктің ауыспалы шақтары 7-сыныпта оқыту қарастырылды.
Етістіктің ауыспалы шағын оқыту барысында, ең алдымен, оқушылардың
бұрын меңгерген біліміне негізделіп оқыту жүйесі қатаң ескеріледі. Оқушының
біліміне, дербес белсенділігіне сүйеніп, жаңа тақырыптың ұқсас ұғымы
ашылады. Одан әрі зерттеліп отырған материалдың өзіндік мәні, ерекшелігі
кеңейтіле әрі оқушы мағлұматы толықтырыла түседі.
ІІ ЕТІСТІКТІҢ АУЫСПАЛЫ ШАҒЫН ОҚЫТУДЫҢ
ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗІ
2.1 Етістіктің ауыспалы шығын оқытудың ұстанымдары
Қазақ тілін оқыту әдістемесі мен әдістемелік принциптері
педагогика ғылымының оқу-тәрбие беру жөніндегі барлық теорияларына, оның
дидактика бөліміне негізделеді. Өйткені дидактика – барлық ғылымды оқыту
жөніндегі әдістер жайлы теорияның жиынтығы немесе педагогикалық ғылымның
оқыту әдістері жөніндегі саласы. Сондықтан дидактикалық принциптер әр пәнді
оқытуәдістемесінің, оның ішінде ана тілін оқыту әдістемесінің теориялық
негізі болып есептеледі [7, 27].
Демек, қазақ тілін оқыту әдістемесі де жалпы дидактикалық
принциптерге сүйенеді. Олар:
1. Оқытудың ғылыми принципі. Ол принцип бойынша қазақ тілі пәнінің
бағдарламалары мен оқулықтары осы принципті басшылыққа алып жасалады. Тек
ғылымға сүйенген пән ғана жас ұрпақты жан-жақты тәрбиелеуге көмектеседі.
Сондықтан мұғалім оқытудың ғылыми принципін терең білумен бірге, оны оқу-
тәрбие ісінде дұрыс пайдалануы да қажет. Сонда ғана ана тілінің заңдылығы
мен теориясын (ережесін, анықтамасын) қатесіз, оны лингвистика ғылымына
байланыстыра отырып түсіндіруге, теориялық материалдарды үнемі практикалық
жаттығу, мысалдар арқылы дәлелдеп отыруға болады. Мысалы, етістіктің
ауыспалы шақтарын (ауыспалы осы шақ, ауыспалы келер шақ, ауыспалы өткен
шақты) оқытуда аталған тақырып жайлы теориялық білім (тақтаға мысалдар
жазып, түрлі тірек сызбалар іліп, сабақты түсіндіріп, анықтамасын
оқушылардың өздеріне шығартамыз) бере отырып, тақырыпты жаттығулар, түрлі
тапсырмалар (-а, -е, -й тұлғалары арқылы жасалған ауыспалы осы шақты бір
бағанға, ауыспалы келер шақты екінші бағанға бөліп жазыңдар) арқылы
оқушылардың білімін шыңдаймыз.
2. Оқытудың жүйелілік принципі – оқу материалдарының (әр пән бойынша)
логикалық жағынан бірізбен сатылай құрылу, берілу тәртібін оқытудың
жүйелілік принципі дейміз. Яғни оқытудағы берік жүйелілік пен бірізіділік –
ғылыми білім берудің негізі. Мысалы қазақ тілінен етістіктің ауыспалы
шақтарын (ауыспалы осы шақ, ауыспалы келер шақ, ауыспады өткен шақты) бір-
бірінан ажырата алмайынша, оларды сөйлем ішінде қолдануы қиын болады.
Бұл принцип бойынша бұрын өтілген тілдік материалдарды оқушы әбден
меңгергеннен кейін ғана жаңа материал таныстырылады. Демек, оқу
материалдарының логикалық ішкі заңдылықтарын жүйелі ақып үйренген жағдайда
ғана оның ғылыми негіздерін шын мағынасында меңгеруге болады. Қазақ тілі
бағдарламасы жүйелілік принципі негізінде құрастырылады. Бағдарламадағы
бұрын берілген материал мен келесі материалдың сабақтас болуын
байланыстырып отыру көзделеді.
3. Оқытудың материалды дұрыс орналастыру принципі – оқу
материалдарының дұрыс бір-бірімен сабақтаса орналасуы, берілуі үйретілетін
материалды оқушының тиянақты, жүйелі, бірізділікпен қабылдауына
мүмкіндіктер жасайды. Мысалы, етістік туралы түсінік, дара, күрделі
етістіктер, негізгі, туынды етістіктерден кейін, салт, сабақты етістік,
одан кейін етіс, оның түрлері, одан кейін болымды, болымсыз етістіктер,
көсемше, оның жасалуынан кейін есімше, оның жасалуынан кейін рай, рай
түрлері, одан кейін шақ, оның түрлері жайлы түсінік беріледі. Шақ
категориясын оқыту кезінің өзінде бірінші осы шақ, оның түрлері, одан кейін
өткен шақ, оның түрлері, одан кейін келер шақ, оның түрлері жайлы түсінік
беріледі. Мұны біз оқытудың дұрыс орналастыру принципі дейміз.
4. Оқытудың алдын ала болжау принципі – үйретіліп отырған материалдың
келесі сабақтардағы материалды меңгерудегі тиімділігін алдын ала болжау,
соны ескере келіп дамыту. Мысалы, етістік жайлы түсінік, дара, күрделі,
негізгі, туынды етістіктер жайлы мәліметтер алтыншы сыныпта беріледі,
жетінші сыныпта шақ категориясын өтерде етістік жайлы алтыншы сыныпта
берілген барлық мәліметтер қайталанып, еске түсіріледі.
5. Оқытудың саналылық принципі – үйретілген материалды оқушылардың
құрғақ жаттаймай, толық түсініп, саналы меңгеруі. Оқу материалдарын саналы
түсіну үшін оқушылардың оқуға деген белсенділігі, ынтасы арттырылады,
теориялық білімдерін іс жүзінде қолдана білуге үйретіледі, материалды өз
бетінше түсініп, өз сөздерімен айтуға дағдыландырылады. Түрлі шығармашылық
жұмыстарды өздігінен орындауға бейімделеді. Сонымен бірге ережелер мен
анықтамаларды саналы түсіну үшін, оқушылар тіл фактілерін дұрыс ажырата
білуге тиіс. Мысалы, ауыспалы осы шақ та ауыспалы келер шақ та көсемшенің
-а, -е, -й жұрнақтары арқылы жасалады. Егер аталған тақырыптарды дұрыс
түсініп, меңгермеше, ауыспалы осы шақ пен ауыспалы келер шақты бір-бірінен
ажырата алмауы жиі кездеседі. Сондықтан әр тақырыпты түсіндіргенде, оөушыға
жан-жақты меңгертетіндей әдіс-тәсілді таңдап алып, тақырыпты саналы түрде
меңгертеміз.
Бұл оқыту принципі оқулықтағы теориялық материалдардың мазмұны мен
көлемі оқушылардың жас ерекшелігіне сай, әр оқушының жеке-дара қабілетіне,
ақыл-ой өрісінің дамуына және білім көлеміне бейімделіп құрылуын талап
етеді.
Оқу материалдары жеңілден – ауырға, оңайдан қиынға қарай баяндау
принципімен түсіндіріледі. Яғни оқушылардың бұрын білетін материалдарының
негізінде жаңа материалдарды байланыстыра түсіндіру мақсат етіледі. Мысалы:
етістіктің шақтарын өтерде алдымен жеңіл тақырып осы шақтан бастап, іс-
әрекеттің сөйлеуші сөйлеп тұрған кезде орындалатынын айтып келіп, ережесін
шығарамыз. Келесі сабақты жеңілден қиынға қарай принципін ұстай отырып,
тақырыпты күрделендіріп, ауыспалы осы шақты жан-жақты меңгертуге әрекет
етеміз. Демек, оқытудың бұл принципі бойынша оқушының өз бетімен білім
алуына мүмкіншілік болады.
6. Оқытудың берік, тиянақты болу принципі – оқушылардың өрелі ой-
санасын ғылыми негізде дамыту үшін, олардың меңгерген білім дағдылары
тиянақты болуы қажет. Оқушының дүние тану жөніндегі көзқарасын
қалыптастыруда білімді тиянақты, берік меңгерудің маңызы зор. Оқыған
материалды жан-жақты меңгеру, есіне берік сақтау, құрғақ жаттауға жол
бермеу, білгенді ұмытпау үшін қайталау, білімін бағалап отыру сияқты
жұмыстарды жүргізу қажет. Мысалы, ауыспалы келер шақты өткенде, ауыспалы
осы шақты еске түсіріп қайталаймыз, ал ауыспалы өткен шақты өткенде
ауыспалы келер шақты еске түсіріп қайталап отырамыз.
Білімнің беріктілік, тиянақтылық принципін жүзеге асыруда жаттығу
жұмыстарын жүйелі ұйымдастыру да шешуші роль атқарады. Түрлі жаттығу
жұмыстары оқушының іскерлігі мен дағдысын жетілдіре түседі.
7. Оқытудың теория мен практика, өмірмен байланыстыру принципі арқылы
оқушылардың мектептегі оқу-тәрбие үрдісінде алған теориялық білімдерін
өндірісте, іс жүзінде қолдана білуге дағдыландырады. Мысалы, мұғалім түрлі
тіл дамыту, тіл ұстарту жұмыстарын жүргізу арқылы дұрыс сөйлей білуге,
қатесіз жаза білуге үйретеді, конференцияларда оқушыларға сөйлеуге,
баяндама жасауға, мақала жазуға дағды беріледі. Мұндай дағды ұзақ, жүйелі
жүргізілген жұмыстар арқылы іске асады.
8. Оқытудың көрнекілік принципі де басты роль атқарады. Көрнекілік
принципі жөнінде К.Д.Ушинский былай деген еді: Көрнекі оқытудағы басты
мақсат оқушыны байқағыштыққа, оймен топшылауға жаттықтыру және өзінің
байқағандарын сөзбен айтып бере білуге, сондай-ақ одан логикалық қорытынды
шығаруға үйрету болып табылады. [7, 27-29]
Көрнекіліктің ғылыми негізі таным теориялары мен И.П.Павловтың жоғары
нерв қызметі туралы ілімі негізінде психология ғылымында түбегейлі
зерттеледі.
Өмірде бар заттар мен құбылыстарды көрнекі құрал арқылы көрсету
мектепті өмірмен байланыстырады. Демек, теорияны практикамен ұштастыру
жөніндегі дидактикалық принципті жүзеге асыруға көмектеседі. Нақты көрнекі
материалды сапалы түрде меңгерту үшін қабылданатын зат пен құбылысты дұрыс
байқау, анализ жасау керек. Дұрыс анализ жасауарқылы оқушы көрген затының
негізгі бөлігі мен қосымшасын ажыратуға, салыстыруға, белгілі қорытынды
жасауға, заңдылықтарын анықтауға үйренеді.
Көрнекілік оқу үрдісінің барлық кезеңінде пайдалануға болады, бірақ
оны жиі қолдануға да болмайды. Көрнекілікті белгілі тақырып мақсатында
пайдаланғанда ғана тиімді болмақ.
Біз етістіктің ауыспалы шақтарын оқыту барысында тірек сызбаларды
қолдана отырып, сабақты түсіндірдік, үлестірмелі карточкалар арқылы жеке
оқушымен жұмыс жүргіздік, Венн диаграммасының сызбасы арқылы шақтарды бір-
бірімен салыстырып, ортақ қасиетін шығардық.
Қорыта келгенді, жас жеткіншектерге білім беруде оқытудың әр принципі
өзіндік орны бар.
2. Етістіктің ауыспалы шағын оқытудың методтары
Етістіктің шақтары туралы оқушылар бастауыш мектепте түсінік алады.
Кейін V сыныпта да жаттығу жұмыстарын орындау үстінде оқушылар шақ
формаларымен танысып отырады. Оның үстіне көсемше, есімше формалары
жіктеліп, баяндауыш қызметінде шақтық мағына білдіретіндегі оқушыларға
таныс. Сондықтан етістіктің шақтарын меңгеру оқушыларға ас қиынға түспейді.
Бірінші сабақта алдымен етістіктің шақтары атты грамматикалық термин
мезгіл, уақыт деген ұғымнан басқа күз, жаз, кеше, бүгін деген сөздердің
ұғымын білдірмейтіндігін, етістіктің шағы сөйлеу кезеңімен өлшенетіндігін
аса шеберлікпен түсіндіру керек [8, 78].
Отыр, тұр, жатыр, жүр етістіктерінің өзгешеліктері түсіндіріледі.
Бұл төрт етістіктің басқа етістіктерден мынадай басты айырмашылықтары бар:
1. Отыр, тұр, жатыр, жүр етістіктеріне І және ІІ жақ жіктік
жалғаулары, есім сөздер сияқты тікелей жалғанады.
Мысалдары көрсетіледі:
Мен оқушымын
Сен оқушысың
Сіз оқушысыз
Ол оқушы
Мен тұрмын, жүрмін, жатырмын, отырмын.
Сен тұрсың, жүрсің, жатырсың, отырсың.
Сіз тұрсыз, жүрсіз, жатырсыз, отырсыз.
Ол тұр, жүр, жатыр, отыр.
Басқа етістіктерге жіктік жалғауы тікелей жалғанбайтынын айтып,
мысалдар келтіреді, оқушылардаң өздеріне айтқызып байқатады (мысалы,
бермін, берсің деп айтылмайды деген сияқты).
2. Отыр, тұр, жатыр, жүр етістіктері түбір тұлғасында сен және ол
есімдіктерімен бірдей тіркесіп айтылады. Сен отыр. Ол отыр. Сен тқр. Сен
жүр. Ол жүр. Сен жат. Ол жатыр. Ал басқа етістіктер тек екінші жақта сен
есімдігімен ғана тіркеседі. Сен ал (ол ал деп айтылмайды), Сен тоқта (Ол
тоқта деп айтылмайды).
Соның артынан мұғалім орындыққа отырып:
– Міне, қазір біз сөйлесіп отырған уақытта, мен отырмын.
Алдында отырған бір оқушыны нұсқап:
– Сен отырсың; тағы бір оқушыны нұсқап:
– Ол отыр, – дейді де, бұл сөздерді тақтаға жазып қойып, бір оқушыға
оқытады. Мен отырмын. Сен отырсың. Ол отыр.
– Бұл қай шақта тұр?
– Осы шақта тұр.
– Осы шақ екенін қайдан білдіңдер?
– Сөйлеп тұрған кезді білдіреді.
Сұрақ-жауап арқылы осы шақ екенін оқушылар түсінеді.
Сонан соң бір оқушыны шақырып, тақтаны сүрткізеді де, сол оқушыдан: –
Сен не істеп тұрсың? – деп сұрайды.
Оқушы:
– Тақтаны сүртіп тұрмын, – дейді. Оқушы сол жауабын тақтаға жазады.
Мұндағы сүртіп тұрмын етістігінің астын сызып, бұл нақ осы шақ формасы
екендігін түсіндіреді. Осы ретпен оның ІІ, ІІІ жақта, ІІ жақтың сыпайы түрі
(тұрсыз) қалай қолданылғандығын үйретеді.
Ауыспалы осы шақ сөйлеу кезінде болып жатқан істі, қимылды
білдірмейтіндіктен, ол жалпы осы шақтық мағына екендігін оқушыларға баса
түсіндіру керек.
Мұғалім тақтаға Адам сөйлейді. Құс ұшады. Жамал сахнада ән салды. Сен
орысша жақсы сөйлейсің деген сөйлемдерді жазып, сұрау-жауап арқылы мұндағы
сөйлейді, ұшады, ән салады, сөйлейсің етістіктері сөйлеу кезінде емес,
жалпы осы шақта болатын істе білдіретіндігін түсіндіреді.
Ауыспалы осы шақ формасының жасалуы туралы айтқанда, ауыспалы осы шақ
көсемшеге жіктік жалғаулары жалғану арқылы жасалатындығына оқушылардың
назарын аудару керек. Яғни оқушылар ауыспалы көсемше жіктелгенде, ауыспалы
осы шақ формасы пайда болатындығын, мұндағы -а,
-е, -й жұрнақтары ауыспалы осы шақтың грамматикалық көрсеткіші екендігін
саналы түрде түсінетін болады.
Сонымен, ауыспалы осы шаққа ІІІ жақ жіктік жалғауының І, ІІ жақтық
түрін ғана (мын, сың) білетіндігімізді айту керек.
Бұған мысалдар келтіріп, салыстырып көрсету қажет.
отырмын
отырсың
отырсыз
отыр
барамын
барасың
барасыз
барады
Оқулықтан осы тақырыпқа арналған бір жаттығуды орындап келуге тапсырма
беріледі.
Ауыспалы осы шақ формасы конттекске байланыстыкейде келер шақ
мағынасында да айтылады. Мен ертең киноға барамын. Сен қазір үйге қайтасың.
Мақаш бүгін колхозға кетеді. Мұнда келер шақ мағынасында айтылып тұр.
Келер шақ формаларын өткенде де, бұлар болжалды кеклер шақ есімшенің
жіктелуінен пайда болатындығын, мұнда -ар, -ер, -р және –мақ, -мек, -бақ,
-бек, -пақ, -пек жұрнақтары келер шақ грамматикалық фортанты (көрсеткіші)
екенідігі үйретіледі [9, 78].
Болжалды келер шық және мақсатты келер шақ формаларының ьолымсыз
түрлерінің жасалуы басқа формалардан өзгеше екендігіне оқушылардың назары
айдарылады. Барармын – бармаспын, барасың – бармассың, барар – бармас;
бармақ емеспін; келмекші емессің – келмекші емес.
Өткен шақ формаларын өткенде, алдымен жедел өткен шақформасы
үйлетіледі. Өйткені мұның өткен шақтық мағынасы, басқа өткен шақ
формаларымен салыстырғанда, анық және тілімізде көбірек қолданылады.
Өткен шақтың қалған формалары алдағы өткен шақ формалары сияқты есімше
мен көсемшенің жіктелуінен пайда болады, яғни қазақ тілінде шақ
формаларының негізі – есімше мен көсемше формалары. Тек жедел өткен шақ
формасы мен нақ осы шақ формалары ғана есімше мен көсемшеден
жасалмайтындығын оқушылар саналы түрде терең түсінуі керек.
Өткен шақ формаларының бір-бірінен мағыналық ерекшелігі олардың әр
түрлі мезгілді білдіруінде емес, бұлардың әрқайсысының өзіне тән
семантикалық мағынасы бар. Тұрар кеше Астанадан келді немесе Тұрар кеше
Астанадан келіпті дегенде бұлардың арасындамезгілдік айырма жоқ, екеуі де
кеше болған істі білдіріп тұр. Ал келді дегенде сөйлеуші Тұрардың келгенін
өзі көрген, келіпті дегенде сөйлеуші өзі көрмей, басқа біреудің айтқанын
естіген. Ауыспалыөткен шақ бір істің бірнеше рет қайталанып, үйреншікті,
дағдылы болғандығын білдіреді.
Міне, әрқайсының осындай мағыналық өзгешіліктерін оқушылар саналы
түрде меңгеруі қажет.
Ол үшін мұғалім оқушылармен сұрау-жауап арқылы әңгіме жүргізіп, не
әдебиет кітібінан үзінділер оқып, өткен шақ формаларының қандай мағына
беретіндігін байқайды.
Оқушылардың арасында ауыспалы осы шақ (барады) пен жедел өткен шақ
(барды) формаларын шатастырушылық жиі кездеседі. Осы екі форманы айырту
үшін арнайы жаттығу жұмысы жүргізіледіү
Өткен шақтың осы жоғарыда көрсетілген формаларынан басқа күрделі
түрін, оның жасалу амалын айырым, тақырып етіп өту керек.
Қазақ тілі грамматикасында күрделі өткен шақ формаларының мәні, алатын
орны зор. Сондықтан бұғаноқушылардың назарын аударып, тереңірек оқыту
керек.
Күрделі өткен шақ формалары е көмекші етістігінің мына формаларымен
тіркесу арқылы жасалады [10, 55]:
1. Отыр, тұр, жатыр, жүр етістіктерімен тіркесу арқылы. Отыр едім, жүр
едім, тұр еді, ақып отыр едік, бара жатыр едіңдер, жазып жатыр еді т.б. Е
көмекші етістігі тікелей тек төрт етістікпен ғана тіркеседі, басқа
етістіктермен тікелей тіркеспейді (ал еді, жаз еді деп айтылмайды).
2. Өткен шақ көсемшемен тіркеседі. Оқып едім, оқып еді, оқып едіңіз,
оқып еді.
3. Өткен шақ есімшемен тіркесіп, күрделі өткен шақ формасы жасалады.
Айтқан едім, айтқан едің, айтқан едіңіз, айтқан еді т.б.
Күрделі өткен шақ формаларын үйретумен байланысты е көмекші
етістігінің басқа етістіктерден ерекшелігі түсіндіріледі: е көмекші
етістіктерден мағынасы, қызмет жағынан да басқа, ол тек қана күрделі өткен
шақ формаларын жасайды, ал ал басқа көмекші етістіктер етістіктің барлық
формаларымен өзгереді және олдарың дербес мағынасы болады, жеке тұрып
сөйлемнің мүшесі бола алады. Күрделі өткен шақ формаларын өткенде, е кө-
мекші етістігінің осындай ерекшеліктеріне назар аударылады [10, 78].
Етістіктің шақтарын өтіп болған соң, қорыту мақсатымен арнайы бекіту
сабағы өткізіледі. Бекіту сабағында әр түрлі жаттығу жұмыстары жүргізіледі.
Жаттығу жұмыстарының бір түрі – етістіктің шақтарын сызба бойынша бөліп
жазу.
Осы шақ Келер шақ Өткен шақ
Нақ осы шақ Ауыспалы осы шақ Болжалдық келер шақ
Жедел өткен шақ Нақ осы шақ Болжалды келер шақ
Жедел өткен шақ әдетте Нақ осы шақ қимылдың, Болжалды келер шақ
ұимылдың, іс-әрекеттің іс-әрекеттің сөйлеп қимылдың, іс-әрекеттің
таяу уақытта болғанын тұраған сәтте болып болу мүмкіндігін айқын
білдереді. Мысалы, Асан жатқанын білдіреді. көрсетпей, болжай ғана
домбыра тартты. Мен өлең Мысалы, Мен оқып отырмын.айтылады. Мысалы, біз
айттым. Сен ойнап жүрсің. бар-ар-мыз. Сен
оқы-р-сың.
Бұрынғы өткен шақ Ауыспалы осы шақ Мақсатты келер шақ
Бұрынңы өткен шақ Ауыспалы осы шақ қимыл, Мақсатты келер шақ
қимылдың, іс-әрекеттің іс-әрекеттің дағдылы қимылдың, іс-әрекеттің
сөйлеп тұрған сәтпен қалыпта болып тұрғанын келешекте мақсат етіле
салыстырғанда әлдеқайда білдіреді. Мысалы, орындалатынын білдіреді.
бұрын болғандығын Мен кел-е-мін Мысалы, Мен ауылға
білдіреді. Мысалы, сен Сен ойна-й-сың бар-мақ-пын. Сен ерте
мектеп бітіргенсің. Ол Ол бар-а-ды кет-пек-сің.
ауылға барыпты.
Ауыспалы өткен шақ Ауыспалы келер шақ
Ауыспалы өткен шақ Ауыспалы келер шақ та
есімшенің -атын, -етін, ауыспалы осы шақ сияқты
-йтын, -йтін жұрнақтары көсемшенің -а,
арқылы жасалып, бірде -е, -й жұрнақтарының
өткен шақ, бірде келер жіктелуі арқылы жасалады.
шақ мағынасында Мысалы, Ол ертең барады.
қолданылады. Мысалы, Асан Ауылға мен кешке келемін.
ауылға жиі баратын. Сен
кітапханаға қашан баратын
едің?
5-сызба. Шақтар
Міне, осы тектес сызбаларды қолданып, көрнекілік әдісі арқылы
етістіктің ауыспалы шақтарын түсіндіреміз.
Қазақ тілінен етістікті ауыспалы шағын көрнекілік әдістері
арқылы (тірек сызбалар арқылы) меңгерту өте қиынға түспейді. Оқушылар шақ
категориясын мұқият меңгеріп алса, кейіннен сөйлемді күрделендіріп құрай
отырып, әдеби тілде сөйлеуге төселеді. Шақ категориясына байланысты
тапсырмаларды орындаған сайын оқушылар алдыңғы сабақтарда қолданыл-ған
тірек сызбаларды көз алдыларына елестетіп, үнемі жаңғыртып отырады.
Етістіктің шақ категориясын тірек сызбалар арқылы оқытуда оқушылардың,
біріншіден, көзбен көріп, еске сақтау қабілеттері дамиды; екіншіден,
білімге деген құштарлығы, ынтасы артады.
Берілген тірек сызбаларды пайдалана отырып, оқушыларға грамматиканы
кеңінен және керекті ережені қолдануларына мүмкіншілік туғызуға болады.
Сабақ барысында көп сөйлемей-ақ сабақ негіздерін қысқа да нұсқа ұсынып,
шығармашылық ой-өріс жүйесін арттыруға жағдай жасалады. Тірек сызбаларды,
әсіресе, орта буында қолданғанда, жақсы нәтиже береді.
Кейбір сыныптарда сабақ түсіндіру барысында қолданып отырған әдіс-
тәсілдерді түрлендіріп алмастырып отырған да дұрыс. Себебі кей тақырыптарды
меңгерту барысында алдыңғы сабақтарда қолданылған әдіс-тәсілдер нәтиже
бермеуі мүмкін. Сондықтан мұндай жағдайда сол тақырыпты меңгерту жағдайына
тиімді әдісті қолданған жөн. Мәселен, салыстырмалы әдісті қолдану.
Салыстырмалы әдісте екі тақырыпты бір-бірімен салыстыра отырып, өзіндік
ерекшеліктерін, айырмашылықтар көрсете отырып, түсіндірген тиімді. Мысалы,
ауыспалы осы шақ пен ауыспалы келер шақты түсіндіру барысында, оқушылар осы
екі категорияны бір-бірінен ажырату үшін салыстырмалы әдісті қолданған жөн
Себебі екі форманың жасалу жолдары бірдей. (Мен Астанада тұрамын. Келесі
жылы мен Астанада тұрамын.).
Осындай жұмыс жасау барысында кездесетін қиындықтарды жою кезінде
төмендегі шараларды орындау қажет болды:
1. Өткен сабақтарда алған білімдерін жаңғыртып, салыстырмалы түрде
жаттығулар жүргізу;
2. Алған білімдерін бір жүйеге келтіру.
3. Ауыспалы осы шақ пен ауыспалы келер шақтың өзіндік белгілерін
нақтылай түсу.
Осы үш мақсатты жүзеге асыруда түрлі әдіс-тәсілдерді пайдаланып,
жаттығуларды толығымен орындаса, сонда ғана оқушылар грамматикалық
тақырыпты терең меңгереді.
Етістіктің ауыспалы шақтарын басқа әдіс-тәсілдер арқылы оқытып,
меңгертуге болады. Ол мұғалімгінң шеберлігіне байланысты. Мәселен, жаңа
сабақты қарапайым баяндау әдісі арқылы түсіндіріп, тақырыпты пысықтау
кезеңінде Ж.Қараевтың деңгейлеп-саралап оқыту технологиясын қолдануға
болады. Мысалы: І деңгей – репродуктивті деңгей. Мұнда оқушылар стандарттық
деңгейдегі міндетті тапсырмаларды орындайды. Берілген мәтіннен ауыспалы
келер шақта тұрған етістікті теріп жазыңдар. Олар жазғы демалысты Астанаға
барады. Көптен кездестірмеген туыс-туғандарын, дос-жарандарын кездестіреді.
Астана қаласының көрікте жерлерін аралап, саяхат жасайды. ІІ деңгей –
алгоритмдік деңгей. Мұнда оқушылар өткен сабақтарда алған білімдерін
пайдаланып тапсырмалар орындайды. Мақсатты келер шақты ауыспалы келер шаққа
ауыстырыңдар. Мен осы оқу орынын бітіргесін, өз мамандығым бойынша
өндіріске қызметке бармақпын. Бірнеше жаңа әнді үйренген соң, Астана
жұртшылығына қорытынды концерт бермекпін. ІІІ деңгей – эвристикалық деңгей.
Мұнда оқушылар жартылай ізденушілік бағыттағы тапсырмаларды орындайды.
Ауыспалы осы шақ пен ауыспалы келер шақта тұрған етістіктерді қолданып,
алты сөйлем құрап, бір-бірінен айырмашылықтарын айқындап,
түсіндіріп беріңдер. IV деңгей – шығармашылық деңгей [14, 45-47]. Мұнда
оқушылар шығармашылық бағыттағы жұмыстар жасайды. Астана көркі
тақырыбында шағын әңгіме жазыңдар. Он екі жылдың ішінде астана тез
көркейді. Бірнеше қабатты зәулім үйлер салынып, көпшілік жиі баратын мәдени
ошақтар ашылды. Хан шатырдың жазғы көрнісіне көз тоймайды. Жан-жағына
отырғызылған гүлдердің өзі ұлттық мәдениетімізден хабар береді...
Сабақты қорытындылау кезеңінде оқушылар өз ойларын айтып, бүгінгі
сабаққа баға беріп, өздерін-өздері балдық жүйе негізінде бағалайды.
Педагог мамандар арнайы кәсіби біліммен қаруланумен қатар оқушылармен
қарым-қатынас орнату жолдарын терең меңгеруі тиіс. Педагогикалық қарым-
қатынас туралы түсініктерінің болуы мұғалім мен оқушы арасындағы
мақсатты қарым-қатынасты орнатуға мүмкіндік береді. Мұғалімнің оқушылармен
қарым-қатынасқа түсуі мұғалімдік мамандықтың қыр-сырын игеруіне
бағытталады.
Мұғалімдердің оқушымен қарым–қатынасының негізгі қағидасы ізгілендіру
болуға тиіс. Қарым-қатынас орнату жолдарын игеру – нәтижелі тәрбиеге жетуге
және оқушылардың ерікті түрде педагогтың беделін, білімін мойындауға
негізделеді. Мұндай жағдай оқушылардың мұғалімге деген еліктеуін туғызып,
білімге деген құлшынысын арттырады. Мұғалім оқушылармен оқу үрдісінде ең
алдымен бағдарламада көрсетілген міндеттерді, тапсырмаларды орындау
мақсатында қарым-қатынас жасайтыны белгілі. Бұл қарым-қатынастың
маңыздылығы оқушының білімге деген белсенді, жағымды көзқарасын саналы
түрде қалыптастырады. Мұғалім оқу материалын меңгерту үрдісінде оқушыларды
басқара отырып, олармен саналы түрде белсенді қарым -қатынас жасай білсе,
оның әсері зор болмақ.
Мұғалім теориялық білім берумен қатар олардың өздерінің ұстанымын,
белсенділігін қалыптастырмайынша қиын жағдаяттарда дұрыс шешім қабылдай
алмайды. Педагогикалық қарым-қатынас біріккен әрекет үстінде қалыптасады.
Кез келген іс-әрекетті ұйымдастыру барысында тәжірибе жинақтаушы белгілі
оқушыларға белгілі талаптарды қоя білуі керек. Нәтижесі оны орындауға
байланысты болады. Қарым-қатынасты орнату барысында оқушылардың білімдерін
әділ бағалау маңызды рөл атқарады. Мұғалім мен оқушының өзара
қатынастарының қалыптасуына оқушының жеке басының мінез-құлқы,
адамгершілік қасиеттері, олардың сеніміне ие болуы да үлкен ықпал етеді.
Педагогикалық қарым-қатынас технологиясы – жоспарланған ұйымдастыру
үрдісі, біріккен әрекеттің мазмұны мен мақсатынан туындаған педагог пен
оқушы арасындағы өзара әрекет пен түсіністік. Мұғалім мен оқушы арасында
толық түсіністік болған жағдайда жақсы байланыс орнап, сапалы нәтижеге
жетуге болады.
Осы бағыттағы жетістіктерге жетуде педагогикалық этика мен әдептің
алатын орны ерекше. Әрқашан да әдепті педагог оқушылармен тіл табыса
алатыны белгілі. Педагогикалық әдеп – мұғалімнің ақыл-ойының көрінісі,
ізденісінің нәтижесі, мамандығына байланысты білімінің жиынтығы.
Педагогикалық әдеп әр мұғалімде әр түрлі көрініс береді. Бұл оның
мәдениеттілігіне, адамгершілігіне және тағы ізгі қасиеттеріне байланысты.
Педагогикалық әдеп – әр адамның дара қасиеті.
Педагог мамандығының маңызды белгілерінің бірі – байқағыштық. Байқағыш
педагог оқушылардың ішкі сезімдеріне терең үңіліп, көңіл-күйлерін
қабақтарынан танып, әрқайсысының мінез-құлықтарымен санаса біледі. Байқағыш
мұғалімнің назарынан ешнәрсе тыс қалмайды. Барлық оқушыларды өзіне тартып,
олардың ашылуына ықпал жасайды. Алайда, байқағыштықты қатаң талап қоюмен
шектеп, оқушылардың еркін дамуына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
4
І. ЕТІСТІКТІҢ АУЫСПАЛЫ ШАҒЫН ОҚЫТУДЫҢ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗІ
1. Етістіктің ауыспалы шағын оқытудың лингвистикалық негізі
6
2. Қазақ тілін оқыту методикасы ғылымында етістіктің ауыспалы шығын
оқытудың зерттелуі
10
ІІ. ЕТІСТІКТІҢ АУЫСПАЛЫ ШАҒЫН ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗІ
2.1 Етістіктің ауыспалы шағын оқытудың ұстанымдары
12
2.2 Етістіктің ауыспалы шағын оқытудың методтары
14
ҚОРЫТЫНДЫ 53
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 55
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі: Қазақ тіл білімінің бастан өткізген сан
ғасырлық тарихи белестерін жан-жақты айқындап, оның бүгінгі күндегі жай-
күйімен сабақтастығын ашып көрсету – негізгі міндеттердің бірі болып
табылады. Өткенімізді безбендеп алмай алға баса алмаймыз. Қазақ тіл
біліміндегі өзекті мәселенің бірі – морфология саласы. Морфологияның
ішінде етістік сөз табының да тіл білімінде өзіндік орны бар мәселе болып
саналатыны анық. Бүгінгі таңда да қазақ тіл білімінде етістіктің басты
критерийлерінің мәні, өзіндік маңызды сипаттары толық айқындалды деп айта
алмаймыз. Осы тұрғыдан бұл теориялық білімнің қазақ тіл білімінде алғаш
пайда болуын, оның қалыптасу, даму процесін жан-жақты ашу, оның даму
барысындағы өзіндік ерекшеліктерін талдаудың қажеттілігі жұмыстың
өзектілігін анықтайды.
Зерттеудің мақсаты: Тіліміздің грамматикалық құрылысына қатысты
күрделі сала – морфология. Морфологияның ең өзекті, ең басты мәселесі –
етістік, етістіктің шақтары, оның ішінде етістіктің ауыспалы шақтарының
пайда болу, қалыптасу жолдарын айқындау, маңызды іс болып табылады. Осы
қағиданы меже ете отырып жұмыста етістіктің ауыспалы шағының пайда болу
кезеңінен бастап, бүгінгі күнге дейінгі даму тарихын, бүгінгі жайын
саралауды басты мақсат етіп қойдық, сонымен қатар мектептерде ауыспалы осы
шақ, ауыспалы келер шақ, ауыспалы өткен шақ формаларын оқытудың жолдарын
көрсету, аталған тақырыптарға пысықтау жаттығуларын жүргізе отырып,
оқушылар өз бетінше жұмыс істеуіне, шығармашылықпен жұмыс жасауына жағдай
жасау. Түрлі шығармашылық бағыттағы тапсырма-лар арқылы ақпараттық
құзіреттілігін арттыра отырып, жасөспірімдердің шығармашылық қабілетін
дамыту.
Зерттеу пәні: Қазіргі қазақ тілінің грамматикалық құрылысы, морфология
саласының ең өзекті мәселесі – шақ категориясы, оның ішінде ауыспалы шақ
категориясы. Осы етістіктің ауыспалы шағын оқытуда оқушы шығармашылығын
қалыптастыру жолдары.
Зерттеу нысаны: етістіктің ауыспалы шағының қалыптасуын, дамуын
теориялық тұрғыдан зерттеу.
Зерттеу әдістері: Қазақ тіл біліміндегі етістіктің ауыспалы шағының
пайда болуы, дамуы, қалыптасуы, мағыналық ерекшеліктерін анықтау.
Етістіктің ауыспалы шағын оқыту арқылы оқушы шығармашылығын қалыптастыру
жолдарын көрсету.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Грамматикалық категориялардың ішінде шақ
категориясының қазақ тіл біліміндегі алғаш пайда болуын, даму, қалыптасу
жолын саралау арқылы түрлі бағыт ағымдар болғанын, олардың негізгі
қағидаларын анықтау, мағыналық ерекшеліктерін ашу, шақ категориясының
бүгінгі жай-күйін зерделеу – қазақ тіл біліміндегі морфология саласының
өзекті мәселесінің дамуына оң ықпалын тигізері сөзсіз.
Етістіктің ауыспалы шағын оқытуды, етістіктің ауыспалы шағын оқыту
арқылы оқушы шығармашылығын қалыптастыру жолдарын болашық филогог маман
меңгерсе, оны өмірде қажеттілігіне жаратса, білім беру жүйесінде
өзгерістер болады.
Зерттеудің міндеттері: Қазақ тіл біліміндегі етістіктің ауыспалы шақ
категориясының тарихымен, бүгінгі жай-күйімен байланыстыра отырып,
етістіктің ауыспалы шақ категориясының қазақ тіл біліміндегі дамуын ғылыми
тұрғыдан айқындау.
– Етістіктің өткен шақ категориясының өзіндік топтарға бөлу барысында
болған бағыттарды, олардың идеясын анықтау.
– Шақ категориясының етістікті өзге сөз таптарынан әрі
ерекшелендіретін, әрі ажырататын ең негізгі грамматикалық категория екенін
анықтау.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негізі: етістіктің ауыспалы шағын
оқыту жайындағы ғылыми кітаптар, мақалалар, баспасөз материалдары, ғылыми
зерттеулер.
Зерттеудің құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, әр
тарау бірнеше тақырыптардан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі
мен қосымшалардан тұрады.
Етістіктің ауыспалы шағын оқытудың лингвистикалық негізі
атты тармақта етістіктің ауыспалы (ауыспалы осы шақ, ауыспалы келер шақ,
ауыспалы өткен шақ) шақтарының жасалу жолдары жайлы мәлімет берілді.
Қазақ тілін оқыту методикасы ғылымында етістіктің ауыспалы
шағын оқытудың зерттелуі атты тармақта етістік саласын, оның ішінде
етістіктің шақтарын оқытуды кімдер зерттеді? Етістіктің ауыспалы шағын
қалай оқыту керек? деген мәселелер төңірегінде сөз қозғалды.
Етістіктің ауыспалы шығын оқытудың ұстанымдары атты тармақта
етістіктің шақтарын оқытудың ұстамымдары жайлы ақпарат беріледі.
Етістіктің ауыспалы шағын оқытудың методикалары атты
тармақта Д.Әлімжанов., Ы.Маманов, Б.Кәтенбаева., М.Нұрғалиева,
Б.Құлмағанбетовалардың еңбектерінде етістіктің шақтарын оқытудың қандай
жолдармен берілген? Етістіктің ауыспалы шақтарын оқытуға қандай әдіс-тәсіл
қолайлы? Етістіктің ауыспалы шақтарын оқытуда қандай көрнекі және
техникалық құралдарды пайдалануға болады? деген сұрақтарға жауап іздеп, оны
нақты фактілермен дәлелдеп көрсеттік.
Қорытынды бөлімде болжамды дәлелдейтін зерттеудің негізгі нәтижелері
мен тұжырымдары мазмұндалып, ғылыми-әдістемелік ұсыныстар берілді.
І. ЕТІСТІКТІҢ АУЫСПАЛЫ ШАҒЫН ОҚЫТУДЫҢ ҒЫЛЫМИ
НЕГІЗІ
1. Етістіктің ауыспалы шағын оқытудың лингвистикалық негізі
Етістіктің қимыл, іс-әрекетті білдіретіндігі белгілі, ал іс-әрекеттің,
қимылдың орындалу, жүзеге асу мезгілі, уақыты болады. Қимылдың өту кезеңі
сөйлеушінің хабарлау кезімен немесе сөйлеп тұрған сәтпен айқындалады.
Сөйлеп тұрған сәтке байланысты қимылдың өту мезгілін білдіру етістіктің
шағы деп аталады. Шақ, кез, сәт, уақыт, мерзім сөздері –мезгілдің
синонимдері.
Ауыспалы өткен шақ есімшенің -атын, -етін, -йтын, -йтін
жұрнақтары арқылы жасалып, бірде өткен шақ, бірде келер шақ мағынасында
қолданылады. Сондықтан да оны ауыспалы өткен шақ деп атайды. Мысалы: Асан
ауылға жиі баратын. Сен кітапханаға қашан баратын едің? Бірінші сөйлемде
бару қимылының болып кеткенін байқасақ, екінші сөйлемде бару қимылының әлі
болмағанын, бірақ болуға тиісті екенін аңғарамыз.
Ауыспалы өткен шақ жіктеліп те, еді көмекші етістігімен тіркесіп
келіп те (онда еді етістігі жіктеледі) жұмсалады. Ал ауыспалы келер шақ
тікелей жіктелмейді, тек еді көмекші етістігімен тіркесіп қолданылады.
Ауыспалы өткен шақтың жіктелу үлгісі:
көретінмін, қарайтынмын, баратын едім
көретінсің, қарайтынсың, баратын едің
көретінсіз, қарайтынсыз баратын едіңіз
көретін, қарайтын, баратын еді
көретінбіз, қарайтынбыз, баратын едік
көретінсіңдер, қарайтынсыңдар, баратын едіңдер
көретінсіздер, қарайтынсыздар баратын едіңіздер
көретін, қарайтын, баратын еді
Ескерту: Есімшенің -атын, -етін, -йтын, -йтін түрінде тіркесіп,
жіктеліп қолданылған еді көмекші етістігінен жасалған етістіктің күрделі
түрі бірде ауыспалы өткен шақ, бірде ауыспалы келер шақ мәнінде жұмсала
береді. Оның шақтық мағынасы көбінесе ол етістікпен тіркескен басқа сөзден
айқындалып тұрады. Мысалы: Ол ауылға жиі баратын еді. Ол ауылға бүгін
(ертең) баратын еді. Бірінші сөйлемде жиі деген сөздің арқасында бару
қимылының болып кеткендігін байқаймыз (ауыспалы өткен шақ). Екінші сөйлемде
бүгін (ертең) сөздері арқылы бару қимылының әлі болмағандығын аңғарамыз
(ауыспалы келер шақ) [1, 329].
Ауыспалы өткен шақ деп сөйлеушінің бұрын істелмекші
болған,
жүзеге асырылмақшы болған ниетті, мақсатты, шартты, болжалды, тілекті
сөйлеп отырған кезге дейін орындалған-орындалмағанын белгісіз етіп
көрсететін формаларды айтамыз. Ауыспалы өткен шақ формалары төмендегі
көрсеткіштер арқылы жасалады:
-мақ еді (-мек еді, -бақ еді, -пақ еді, -пек еді) фортамы (алмақ еді,
бермек еді, жаөбаөқ еді, төзбек еді, ашпақ еді, түспек еді).
Әр шақтың сыр-сипатын алдын ала қарағанда, шаққа қатысы бар етістік
формаларының жалаң түрі де, күрделі түрлері де түгел қамтылып, олардың
жалпы сипаттары қадағалануға тиіс. Шақ категориясын жасауға қатысатын
формалардың ішінен әсіресе етістік негіздері, есімше, рай категориялары
жайында айтылған қағидалар есте болғаны жөн [1, 331].
Ауыспалы өткен шақ есімшенің -атын, -етін, -йтын, -йтін жұрнақтары
арқылы жасалып, бірде өткен шақ, бірде келер шақ мағынасында қолданылады.
Сондықтан да оны ауыспалы өткен шақ деп атайды. Мысалы: Асан ауылға жиі
баратын. Сен кітапханаға қашан баратын едің? Бірінші сөйлемде бару қимылдың
болып кеткенін байқасақ, екінші сөйлемде бару қимылының әлі болмағанын,
бірақ болуға тиісті екенін аңғарамыз.
Ауыспалы өткен шақ жіктеліп те, еді көмекші етістігімен тіркесіп келіп
те (онда еді етістігі жіктеледі) жұмсалады. Ал ауыспалы келер шақ тікелей
жіктелмейді, тек еді көмекші етістігімен тіркесіп қолданылады.
Ауыспалы өткен шақтың жіктелу үлгісі
Жақ жекеше көпше
І көретемін, қарайтынмын, баратын көретебіз, қарайтынбыз, баратын едік
едім көретенсіңдер, қарайтынсыңдар,
ІІ көретенсің, қарайтынсың, баратын едіңдер
баратын едің көретенсіздер, қарайтынсыздар,
көретенсіз, қарайтынсыз, баратын едіңіздер
баратын едіңіз көретін, қарайтын, баратын еді
ІІІ көретін, қарайтын, баратын еді
Ескерту: Есімшенің -атын, -етін, -йтын, -йтін түрінде тіркесіп,
жіктеліп қолданылған еді көмекші етістігінен жасалған етістіктің күрделі
түрі бірде ауыспалы өткен шақ, бірде ауыспалы келер шақ мәнінде жұмсала
береді. Оның шақтық мағынасы көбіне ол етістікпен тіркескен басқа сөзден
айқындалып тұрады. Мысалы: Ол ауылға жиі баратын еді. Ол ауылға бүгін
(ертең) баратын еді. Бірінші сөйлемдегі жиі деген сөздің арқасында бару
қимылының болып кеткендігін байқаймыз (ауыспалы өткен шақ). Екінші сөйлемде
бүгін (ертең) сөздері арқылы бару қимылының әлі болмағандығын аңғарамыз
(ауыспалы келер шақ) [2, 93-94].
Ауыспалы осы шақ. Осы шақтың бұл түрі аналитикалық формат арқылы
жасалады. Оның біріншісі – көсемшенің келер шақ (-ғалы, -гелі,
-ғалы,
-келі) формасындағы етістікке (барғалы, келгелі, айтқалы, жүргелі) жатыр,
жүр, тұр, отыр етістіктерінің бірі тіркеседі де, соңғы көмекшіге жіктік
жалғау тікелей жалғанып жасалады. (Мысалы: барғалы отырмын, жүргелі
отырмысың? Аттанғалы жатырмыз; келгелі тұрмыз; оқуға түскелі жүрсіңдер
ме?); екіншісі -йын деп (-йін деп) форматы жалғанған етістікке сол төрт
(жатыр, жүр, тұр, отыр) етістіктің бірі тіркеседі де, оған жіктік жалғау
тікелей қосылау арқылы жасалынады (мысалы: алыс аймақтардағы туыс-туғаныма
барайын деп отырмын; Алматыға іссапарға жүрейіндеп тұрмын; асығыс жиналып
жөнелейіндеп жатырсың ба? Институтқа түсейін деп жүрмін).
Бұл амал келешекте істелмекші болған амал туралы ойды сөйлеп тұрған
кезде (осы шақта) жүзеге асырылатындай етіп көрсетеді. Бірақ бұл форма да,
қажеттігіне қарай, есімше, көсемше, рай, шақ қосымшаларын қабылдап, осы
шақтан басқа да қызмет атқарады (келіп қалайық деп отыр едік; жүріп кеткелі
отырғанда, олар келе қалды; сәті түсейін деп тұрған іс екен; жұмысты
бітіріп тастайын деп отырып қалыпын т.б.) [3, 331-332].
Ғалым С.М.Исаев ауыспалы шаққа төмендегідей анықтама береді: Ауыспалы
осы шақ қимыл, іс-әрекеттің дағдылы қалыпта болып тұруын білдіреді.
Ауыспалы осы шақ –а, -е, -й тұлғалы көсемшенің жектелуі арқылы жасалады.
Мысалы: Мен кел-е-мін, Сен ойна-й-сың. Ол бар-а-ды.
Ауыспалы осы шақ түрінің жіктелу үлгісі:
Жақ жекеше көпше
І. айтамын, келемін, сөйлеймін айтамыз, келеміз, сөйлейміз
ІІ. айтасың, келесің, сөйлейсің айтасыңдар, келесіңдер, сөйлейсіңдер
айтамын, келемін, сөйлеймін
ІІІ. айтады, келеді, сөйлейді
Ауыспалы осы шақ тұлғасы (яғни көсемше түрінің жіктелген түрі)
сөйлемде екі түрлі мәнде қолданылады: бірде дағдылы қимылды білдіріп, осы
шақ мағынасын берсе, енді бірде келер шақ мағынасын береді. Сондықтан да
шықтың бұл тұлғасы ауыспалы деп аталады [4, 88].
Ауыспалы келер шақ. Ауыспалы келер шақ та ауыспалы осы шақ сияқты -а,
-е, -й жұрнақты көсемшенің жіктелуі арқылы жасалады. Сондықтан ауыспалы
келер шақ пен ауыспалы осы шақ бір-бірінен сөйлемдегі мағынасы жағынан
ажыратылады. Мысалы: Ол нағашысының қолында тұрады. Келемін тау ішінде
түнделетіп... деген сөйлемдердегі тұрады, келемін етістіктері ауыспалы осы
шақ мағынасын білдіріп тұр. Ол ертең тұрады. Ауылға мен кешке келемін деген
сөйлемдердегі тұрады, келемін етістіктері ауыспалы келер шақ мағынасын
беріп тұр.
Ауыспалы келер шақтық ауыспалы осы шақтан айырмашылығы сөйлемде
мезгіл мәнін білдіретін басқа сөзден де байқалып отырады. Жоғарыдағы
мысалдағы ертең және кешке сөздері осындай мән беріп, қызмет атқарып тұр.
Мына мысалдарды салыстырып көрейік [5, 332].
Осы шақ келер шақ
Ол мектепте оқиды. Ол сабағын кешке оқиды.
Бұл жерде ағаш өседі. Ағаш бұл жерде күтсе ғана өседі.
Мен ылғи ерте тұрамын. Мен ертең ерте тұрамын.
Ол өлең жазады. Өлеңді ол есейгенде жазады.
Ескерту: Ауыспалы келер шақ пен ауыспалы осы шақта I жақ жіктік
жалғауы (-мын, -мін) кейде ықшамдалып, -м түрінде жалғанады: айт-а-мын –
айт-а-м, кел-е-мін – кел-е-м, сөйле-й-м.
Бірінші жақтың мұндай ықшамдалып қолданылуы көбіне ауызекі сөйлеу
тіліне тән.
♦ Ауыспалы осы шақтың жіктелуі.
Мен жаз + а + мын. Біз жаз + а +мыз
Сен жаз + а +сың Сендер жаз + а +сың+дар
Сіз жаз + а +сыз Сіздер жаз + а +сыз+дар
Ол жаз + а + ды Олар жаз + а + ды
♦ Ауыспалы келер шақтың жіктелуі:
Мен ертең кел + е + мін Біз ертең кел + е + міз
Сен ертең кел + е + сің Сендер ертең кел + е + сің +
дер
Сіз ертең кел + е + сіз Сіздер ертең кел + е + сіз +
дер
Ол ертең кел + е + ді Олар ертең кел + е + ді
Барамын
Ертең барамын
Баратын едім
Ауыспалы осы шақ
Ауыспалы келер шақ
Ауыспалы өткен шақ
Барамыз Ауыспалы
осы шақ
Айтып отырмын Ауыспалы келер шақ
Бармаспын Ауыспалы өткен
шақ
Ауыспалы келер шақ та ауыспалы осы шақ сияқты -а, -е, -й жұрнақты
көсемшенің жіктелуі арқылы жасалады. Сондықтан ауыспалы келер шақ пен
ауыспалы осы шақ бір-бірінен сөйлемдегі мағынасы жағынан ажыратылады.
Мысалы, Ол нағашысының қолында тұрады. Келемін тау ішінде түнделетіп...
деген сөйлемдердегі тұрады, келемін етістіктері ауыспалы осы шақ мағынасын
білдіріп тұр. Ол ертең тұрады. Ауылға мен кешке келемін деген сөйлемдердегі
тұрады, келемін етістіктері ауыспалы келер шақ мағынасын беріп тұр [5,
115].
Ауыспалы келер шақтың ауыспалы осы шақтан айырмашылығы сөйлемде мезгіл
мәнін білдіретін басқа сөзден де байқалып отырады. Жоғарыдағы мысалдағы
ертең және кешке сөздері осындай мән беріп, қызмет атқарыптұр.
Мына мысалдарды салыстырып көріңдер.
Осы шақ
Ол мектепте оқиды.
Бұл жерде ағаш өседі.
Мен ылғи ерте тұрамын.
Ол өлең жазады.
Келер шақ
Ол сабағын кешке оқиды.
Ағаш бұл жерде күтсе ғана өседі.
Мен ертең ерте тұрамын.
Өлеңді ол есейгенде жазады.
Ауыспалы келер шақтың (-а, -е, -й тұлғалы) жіктелуі өзгеше, -ды, -ді
жіктік жалғауы бар. -ғалы, -гелі, -қалы, -келі тұлғалы етістік тікелей
жіктелмейді, ал есімше тұлғалы келер шақ былай жіктеледі [5, 118]:
Жақ жекеше көпше
І барамын, сөйлеймін, жүрермін, барамыз, сөйлейміз, жүрерміз,
келетінмін, айтпақпын келетінміз, айтпақпыз
ІІ барасың, сөйлейсің, жүрерсің, барасыңдар, сөйлейсіңдер,
келетінсің, айтпақсың жүрерсіңдер, келетінсіңдер,
айтпақсыңдар
барасыз, сөйлейсіз, жүрерсіз, барасыздар, сөйлейсіздер,
келетінсіз, айтпақсыз жүрерсіздер, келетінсіздер,
айтпақсыздар
ІІІ барады, сөйлейді, жүрер , барады, сөйлейді, жүрер , келетін
келетін , айтпақ , айтпақ
Ескерту: ауыспалы келер шақ пен ауыспалы осы шақ І жақ жіктік
жалғауы
(-мын, -мін) кейде ышамдалып, -м түрінде жалғанады: айт-а-мын – айт-а-м,
кел-е-мін – кел-е-м, сөйле-й-мін – сөйле-й-м. Бірінші жақтың мұндай
ықшамдалып қолданылуы көбіне ауызекі сөйлеу тіліне тән [5, 119].
2. Қазақ тілін оқыту методикасы ғылымында етістіктің ауыспалы шағын
оқытудың зерттелуі
Елімізде қазақ тілін оқыту жұмысы, оның әдістемесін жасау
тарихы
жиырмасыншы жылдардан басталады. Бұл кезде жұртшылыққа бастауыш білім беру
мақсаты көзделді. Соған орай оқу бағдарламасын жасау, оқулық құрастыру
істері қолға алынды.
Қазақ тілі пәні мен оны оқыту әдістемесінің негізін қалағандардың
бірі – А.Байтұрсынов. Ол алғаш мұғалім болған күннен-ақ ұлтжандылық
мәселесіне көңіл бөліп, қазақ балаларын таза ана тілінде оқытып, жедел
сауаттандыруды нысана тұтты. Бұл үлкен жұмысты ол, ең алдымен, Ахаң жазуы
атанып кеткен Әліп-би түзу ісінен бастап, соған лайық Оқу құралы (әліппе)
оқулығын жасады. Ол еңбек 1912 жылдан 1929 жылға дейін қолданылып, жеті рет
баспадан шығарылды. Сонымен қатар А.Байтұрсынов Баяншы, Әліп-би астары
атты әдістемелік кітаптар жазып шығарды. Жаңа мектеп журналында қазақ
тілі әдістемесі мәселесі бойынша біраз мақалалар жариялады [6, 55].
Қазақстандық Халық Ағарту Комиссариаты бағдарламалар жасау,
әдістемелік құралдар жазу мәселелерін 1922 жылғы 22 маусымда қолға алды.
Қазақ тілі мен әдебиеті пәнін оқытуды жақсарту жөнінде Қазақстан
Орталық Комитетінің 1957 жылы 22 мамырда Республика мектептерінде қазақ
тілі мен әдебиетті оқытуды жақсарту туралы қаулысы жарияланды. Осы қаулы
негізінде Қазақстан Оқу министрлігі 1957 жылы 28 маусымда Қазақ тілі мен
әдебиетті оқытуды жақсарту туралы бұйрықты қабылдап, нақты шаралар
белгіледі. Осы қаулыға орай Алматы қаласында 1957 жылы тамыз айында қазақ
тілі мен әдебиеті мұғалімдерінің республикалық кеңесі шақырылды.
1960-1970 жылдар арасында қазақ тілін оқыту мәселесі жаңа кезеңдерге
аяқ басты.
1967 жылғы Жалпы білім беретін мектептің жұмысын онан әрі жақсарту
шаралары туралы қаулысына орай қазақ тілін оқытудың мазмұны мен оқыту
принциптерін жетілдіру мақсаты көзделді. Яғни, қазақ тілі пәнінің ғылыми-
техникалық дәрежесін көтеру, оқушыларға кең көлемді білім беру жолдарын
қарастыру, оқу-тәрбие үдерісін одан әрі жетілдіре түсудегі негізгі
міндеттер белгіленді.
Мектепті өмір талабына сай қайта құру, оқытудың жаңа мазмұнына көшу
қазақ тілін оқытудың мынадай негізгі мәселелерін шешуге тиіс болды:
мектепте оқытылатын қазақ тілі пәні мен тіл ғылымы арасындағы алшақтықты
болдырмауды ескере келіп, мына мәселелерді іске асыру қажет болды:
грамматика және лексика бөлімдеріне байланысты қазақ тілі пәнін ғылыми-
теориялық жақтан жетілдіру керектігі атап айтылды. Мысалы, кейбір ереже,
анықтамалар, тілдік категорияны топтау, қайтадан қарастыру, жинақтау.
Сондай-ақ оқушылар түсінігіне ауыр келетін кейбір ескірген материалдарды
алып тастау т.б. Міне, оқыту мазмұнына осындай жаңалықтар енгізілді.
Әдіскер-ғалымдар қазақ тілінің салаларын оқытуды жан-жақты зерттеп,
қазақ тілін оқытуды жақсарту мәселелері біртіндеп шешімін таба бастады. Осы
бағытта 1957 жылы Б.Құлмағанбетованың Қазақ тіліндегі етістік категориясын
оқыту атты еңбегі, 1961 жылы Ж.Байжұмановтың Етістікті оқыту мәселелері
атты мақалалар жинағы, С.Қазыбаыұлының Есімшені оқыту жөнінде тақырыбымен
мақалалар жинағы, 1997 жылы С.Қазыбайұлының Мектепте қазақ тілін оқыту
тәсілдері атты жарық көрді [7, 33].
Зерттеу еңбектерде көрсетілгендей, етістіктің шақтары, оның ішінде
етістіктің ауыспалы шақтары 7-сыныпта оқыту қарастырылды.
Етістіктің ауыспалы шағын оқыту барысында, ең алдымен, оқушылардың
бұрын меңгерген біліміне негізделіп оқыту жүйесі қатаң ескеріледі. Оқушының
біліміне, дербес белсенділігіне сүйеніп, жаңа тақырыптың ұқсас ұғымы
ашылады. Одан әрі зерттеліп отырған материалдың өзіндік мәні, ерекшелігі
кеңейтіле әрі оқушы мағлұматы толықтырыла түседі.
ІІ ЕТІСТІКТІҢ АУЫСПАЛЫ ШАҒЫН ОҚЫТУДЫҢ
ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗІ
2.1 Етістіктің ауыспалы шығын оқытудың ұстанымдары
Қазақ тілін оқыту әдістемесі мен әдістемелік принциптері
педагогика ғылымының оқу-тәрбие беру жөніндегі барлық теорияларына, оның
дидактика бөліміне негізделеді. Өйткені дидактика – барлық ғылымды оқыту
жөніндегі әдістер жайлы теорияның жиынтығы немесе педагогикалық ғылымның
оқыту әдістері жөніндегі саласы. Сондықтан дидактикалық принциптер әр пәнді
оқытуәдістемесінің, оның ішінде ана тілін оқыту әдістемесінің теориялық
негізі болып есептеледі [7, 27].
Демек, қазақ тілін оқыту әдістемесі де жалпы дидактикалық
принциптерге сүйенеді. Олар:
1. Оқытудың ғылыми принципі. Ол принцип бойынша қазақ тілі пәнінің
бағдарламалары мен оқулықтары осы принципті басшылыққа алып жасалады. Тек
ғылымға сүйенген пән ғана жас ұрпақты жан-жақты тәрбиелеуге көмектеседі.
Сондықтан мұғалім оқытудың ғылыми принципін терең білумен бірге, оны оқу-
тәрбие ісінде дұрыс пайдалануы да қажет. Сонда ғана ана тілінің заңдылығы
мен теориясын (ережесін, анықтамасын) қатесіз, оны лингвистика ғылымына
байланыстыра отырып түсіндіруге, теориялық материалдарды үнемі практикалық
жаттығу, мысалдар арқылы дәлелдеп отыруға болады. Мысалы, етістіктің
ауыспалы шақтарын (ауыспалы осы шақ, ауыспалы келер шақ, ауыспалы өткен
шақты) оқытуда аталған тақырып жайлы теориялық білім (тақтаға мысалдар
жазып, түрлі тірек сызбалар іліп, сабақты түсіндіріп, анықтамасын
оқушылардың өздеріне шығартамыз) бере отырып, тақырыпты жаттығулар, түрлі
тапсырмалар (-а, -е, -й тұлғалары арқылы жасалған ауыспалы осы шақты бір
бағанға, ауыспалы келер шақты екінші бағанға бөліп жазыңдар) арқылы
оқушылардың білімін шыңдаймыз.
2. Оқытудың жүйелілік принципі – оқу материалдарының (әр пән бойынша)
логикалық жағынан бірізбен сатылай құрылу, берілу тәртібін оқытудың
жүйелілік принципі дейміз. Яғни оқытудағы берік жүйелілік пен бірізіділік –
ғылыми білім берудің негізі. Мысалы қазақ тілінен етістіктің ауыспалы
шақтарын (ауыспалы осы шақ, ауыспалы келер шақ, ауыспады өткен шақты) бір-
бірінан ажырата алмайынша, оларды сөйлем ішінде қолдануы қиын болады.
Бұл принцип бойынша бұрын өтілген тілдік материалдарды оқушы әбден
меңгергеннен кейін ғана жаңа материал таныстырылады. Демек, оқу
материалдарының логикалық ішкі заңдылықтарын жүйелі ақып үйренген жағдайда
ғана оның ғылыми негіздерін шын мағынасында меңгеруге болады. Қазақ тілі
бағдарламасы жүйелілік принципі негізінде құрастырылады. Бағдарламадағы
бұрын берілген материал мен келесі материалдың сабақтас болуын
байланыстырып отыру көзделеді.
3. Оқытудың материалды дұрыс орналастыру принципі – оқу
материалдарының дұрыс бір-бірімен сабақтаса орналасуы, берілуі үйретілетін
материалды оқушының тиянақты, жүйелі, бірізділікпен қабылдауына
мүмкіндіктер жасайды. Мысалы, етістік туралы түсінік, дара, күрделі
етістіктер, негізгі, туынды етістіктерден кейін, салт, сабақты етістік,
одан кейін етіс, оның түрлері, одан кейін болымды, болымсыз етістіктер,
көсемше, оның жасалуынан кейін есімше, оның жасалуынан кейін рай, рай
түрлері, одан кейін шақ, оның түрлері жайлы түсінік беріледі. Шақ
категориясын оқыту кезінің өзінде бірінші осы шақ, оның түрлері, одан кейін
өткен шақ, оның түрлері, одан кейін келер шақ, оның түрлері жайлы түсінік
беріледі. Мұны біз оқытудың дұрыс орналастыру принципі дейміз.
4. Оқытудың алдын ала болжау принципі – үйретіліп отырған материалдың
келесі сабақтардағы материалды меңгерудегі тиімділігін алдын ала болжау,
соны ескере келіп дамыту. Мысалы, етістік жайлы түсінік, дара, күрделі,
негізгі, туынды етістіктер жайлы мәліметтер алтыншы сыныпта беріледі,
жетінші сыныпта шақ категориясын өтерде етістік жайлы алтыншы сыныпта
берілген барлық мәліметтер қайталанып, еске түсіріледі.
5. Оқытудың саналылық принципі – үйретілген материалды оқушылардың
құрғақ жаттаймай, толық түсініп, саналы меңгеруі. Оқу материалдарын саналы
түсіну үшін оқушылардың оқуға деген белсенділігі, ынтасы арттырылады,
теориялық білімдерін іс жүзінде қолдана білуге үйретіледі, материалды өз
бетінше түсініп, өз сөздерімен айтуға дағдыландырылады. Түрлі шығармашылық
жұмыстарды өздігінен орындауға бейімделеді. Сонымен бірге ережелер мен
анықтамаларды саналы түсіну үшін, оқушылар тіл фактілерін дұрыс ажырата
білуге тиіс. Мысалы, ауыспалы осы шақ та ауыспалы келер шақ та көсемшенің
-а, -е, -й жұрнақтары арқылы жасалады. Егер аталған тақырыптарды дұрыс
түсініп, меңгермеше, ауыспалы осы шақ пен ауыспалы келер шақты бір-бірінен
ажырата алмауы жиі кездеседі. Сондықтан әр тақырыпты түсіндіргенде, оөушыға
жан-жақты меңгертетіндей әдіс-тәсілді таңдап алып, тақырыпты саналы түрде
меңгертеміз.
Бұл оқыту принципі оқулықтағы теориялық материалдардың мазмұны мен
көлемі оқушылардың жас ерекшелігіне сай, әр оқушының жеке-дара қабілетіне,
ақыл-ой өрісінің дамуына және білім көлеміне бейімделіп құрылуын талап
етеді.
Оқу материалдары жеңілден – ауырға, оңайдан қиынға қарай баяндау
принципімен түсіндіріледі. Яғни оқушылардың бұрын білетін материалдарының
негізінде жаңа материалдарды байланыстыра түсіндіру мақсат етіледі. Мысалы:
етістіктің шақтарын өтерде алдымен жеңіл тақырып осы шақтан бастап, іс-
әрекеттің сөйлеуші сөйлеп тұрған кезде орындалатынын айтып келіп, ережесін
шығарамыз. Келесі сабақты жеңілден қиынға қарай принципін ұстай отырып,
тақырыпты күрделендіріп, ауыспалы осы шақты жан-жақты меңгертуге әрекет
етеміз. Демек, оқытудың бұл принципі бойынша оқушының өз бетімен білім
алуына мүмкіншілік болады.
6. Оқытудың берік, тиянақты болу принципі – оқушылардың өрелі ой-
санасын ғылыми негізде дамыту үшін, олардың меңгерген білім дағдылары
тиянақты болуы қажет. Оқушының дүние тану жөніндегі көзқарасын
қалыптастыруда білімді тиянақты, берік меңгерудің маңызы зор. Оқыған
материалды жан-жақты меңгеру, есіне берік сақтау, құрғақ жаттауға жол
бермеу, білгенді ұмытпау үшін қайталау, білімін бағалап отыру сияқты
жұмыстарды жүргізу қажет. Мысалы, ауыспалы келер шақты өткенде, ауыспалы
осы шақты еске түсіріп қайталаймыз, ал ауыспалы өткен шақты өткенде
ауыспалы келер шақты еске түсіріп қайталап отырамыз.
Білімнің беріктілік, тиянақтылық принципін жүзеге асыруда жаттығу
жұмыстарын жүйелі ұйымдастыру да шешуші роль атқарады. Түрлі жаттығу
жұмыстары оқушының іскерлігі мен дағдысын жетілдіре түседі.
7. Оқытудың теория мен практика, өмірмен байланыстыру принципі арқылы
оқушылардың мектептегі оқу-тәрбие үрдісінде алған теориялық білімдерін
өндірісте, іс жүзінде қолдана білуге дағдыландырады. Мысалы, мұғалім түрлі
тіл дамыту, тіл ұстарту жұмыстарын жүргізу арқылы дұрыс сөйлей білуге,
қатесіз жаза білуге үйретеді, конференцияларда оқушыларға сөйлеуге,
баяндама жасауға, мақала жазуға дағды беріледі. Мұндай дағды ұзақ, жүйелі
жүргізілген жұмыстар арқылы іске асады.
8. Оқытудың көрнекілік принципі де басты роль атқарады. Көрнекілік
принципі жөнінде К.Д.Ушинский былай деген еді: Көрнекі оқытудағы басты
мақсат оқушыны байқағыштыққа, оймен топшылауға жаттықтыру және өзінің
байқағандарын сөзбен айтып бере білуге, сондай-ақ одан логикалық қорытынды
шығаруға үйрету болып табылады. [7, 27-29]
Көрнекіліктің ғылыми негізі таным теориялары мен И.П.Павловтың жоғары
нерв қызметі туралы ілімі негізінде психология ғылымында түбегейлі
зерттеледі.
Өмірде бар заттар мен құбылыстарды көрнекі құрал арқылы көрсету
мектепті өмірмен байланыстырады. Демек, теорияны практикамен ұштастыру
жөніндегі дидактикалық принципті жүзеге асыруға көмектеседі. Нақты көрнекі
материалды сапалы түрде меңгерту үшін қабылданатын зат пен құбылысты дұрыс
байқау, анализ жасау керек. Дұрыс анализ жасауарқылы оқушы көрген затының
негізгі бөлігі мен қосымшасын ажыратуға, салыстыруға, белгілі қорытынды
жасауға, заңдылықтарын анықтауға үйренеді.
Көрнекілік оқу үрдісінің барлық кезеңінде пайдалануға болады, бірақ
оны жиі қолдануға да болмайды. Көрнекілікті белгілі тақырып мақсатында
пайдаланғанда ғана тиімді болмақ.
Біз етістіктің ауыспалы шақтарын оқыту барысында тірек сызбаларды
қолдана отырып, сабақты түсіндірдік, үлестірмелі карточкалар арқылы жеке
оқушымен жұмыс жүргіздік, Венн диаграммасының сызбасы арқылы шақтарды бір-
бірімен салыстырып, ортақ қасиетін шығардық.
Қорыта келгенді, жас жеткіншектерге білім беруде оқытудың әр принципі
өзіндік орны бар.
2. Етістіктің ауыспалы шағын оқытудың методтары
Етістіктің шақтары туралы оқушылар бастауыш мектепте түсінік алады.
Кейін V сыныпта да жаттығу жұмыстарын орындау үстінде оқушылар шақ
формаларымен танысып отырады. Оның үстіне көсемше, есімше формалары
жіктеліп, баяндауыш қызметінде шақтық мағына білдіретіндегі оқушыларға
таныс. Сондықтан етістіктің шақтарын меңгеру оқушыларға ас қиынға түспейді.
Бірінші сабақта алдымен етістіктің шақтары атты грамматикалық термин
мезгіл, уақыт деген ұғымнан басқа күз, жаз, кеше, бүгін деген сөздердің
ұғымын білдірмейтіндігін, етістіктің шағы сөйлеу кезеңімен өлшенетіндігін
аса шеберлікпен түсіндіру керек [8, 78].
Отыр, тұр, жатыр, жүр етістіктерінің өзгешеліктері түсіндіріледі.
Бұл төрт етістіктің басқа етістіктерден мынадай басты айырмашылықтары бар:
1. Отыр, тұр, жатыр, жүр етістіктеріне І және ІІ жақ жіктік
жалғаулары, есім сөздер сияқты тікелей жалғанады.
Мысалдары көрсетіледі:
Мен оқушымын
Сен оқушысың
Сіз оқушысыз
Ол оқушы
Мен тұрмын, жүрмін, жатырмын, отырмын.
Сен тұрсың, жүрсің, жатырсың, отырсың.
Сіз тұрсыз, жүрсіз, жатырсыз, отырсыз.
Ол тұр, жүр, жатыр, отыр.
Басқа етістіктерге жіктік жалғауы тікелей жалғанбайтынын айтып,
мысалдар келтіреді, оқушылардаң өздеріне айтқызып байқатады (мысалы,
бермін, берсің деп айтылмайды деген сияқты).
2. Отыр, тұр, жатыр, жүр етістіктері түбір тұлғасында сен және ол
есімдіктерімен бірдей тіркесіп айтылады. Сен отыр. Ол отыр. Сен тқр. Сен
жүр. Ол жүр. Сен жат. Ол жатыр. Ал басқа етістіктер тек екінші жақта сен
есімдігімен ғана тіркеседі. Сен ал (ол ал деп айтылмайды), Сен тоқта (Ол
тоқта деп айтылмайды).
Соның артынан мұғалім орындыққа отырып:
– Міне, қазір біз сөйлесіп отырған уақытта, мен отырмын.
Алдында отырған бір оқушыны нұсқап:
– Сен отырсың; тағы бір оқушыны нұсқап:
– Ол отыр, – дейді де, бұл сөздерді тақтаға жазып қойып, бір оқушыға
оқытады. Мен отырмын. Сен отырсың. Ол отыр.
– Бұл қай шақта тұр?
– Осы шақта тұр.
– Осы шақ екенін қайдан білдіңдер?
– Сөйлеп тұрған кезді білдіреді.
Сұрақ-жауап арқылы осы шақ екенін оқушылар түсінеді.
Сонан соң бір оқушыны шақырып, тақтаны сүрткізеді де, сол оқушыдан: –
Сен не істеп тұрсың? – деп сұрайды.
Оқушы:
– Тақтаны сүртіп тұрмын, – дейді. Оқушы сол жауабын тақтаға жазады.
Мұндағы сүртіп тұрмын етістігінің астын сызып, бұл нақ осы шақ формасы
екендігін түсіндіреді. Осы ретпен оның ІІ, ІІІ жақта, ІІ жақтың сыпайы түрі
(тұрсыз) қалай қолданылғандығын үйретеді.
Ауыспалы осы шақ сөйлеу кезінде болып жатқан істі, қимылды
білдірмейтіндіктен, ол жалпы осы шақтық мағына екендігін оқушыларға баса
түсіндіру керек.
Мұғалім тақтаға Адам сөйлейді. Құс ұшады. Жамал сахнада ән салды. Сен
орысша жақсы сөйлейсің деген сөйлемдерді жазып, сұрау-жауап арқылы мұндағы
сөйлейді, ұшады, ән салады, сөйлейсің етістіктері сөйлеу кезінде емес,
жалпы осы шақта болатын істе білдіретіндігін түсіндіреді.
Ауыспалы осы шақ формасының жасалуы туралы айтқанда, ауыспалы осы шақ
көсемшеге жіктік жалғаулары жалғану арқылы жасалатындығына оқушылардың
назарын аудару керек. Яғни оқушылар ауыспалы көсемше жіктелгенде, ауыспалы
осы шақ формасы пайда болатындығын, мұндағы -а,
-е, -й жұрнақтары ауыспалы осы шақтың грамматикалық көрсеткіші екендігін
саналы түрде түсінетін болады.
Сонымен, ауыспалы осы шаққа ІІІ жақ жіктік жалғауының І, ІІ жақтық
түрін ғана (мын, сың) білетіндігімізді айту керек.
Бұған мысалдар келтіріп, салыстырып көрсету қажет.
отырмын
отырсың
отырсыз
отыр
барамын
барасың
барасыз
барады
Оқулықтан осы тақырыпқа арналған бір жаттығуды орындап келуге тапсырма
беріледі.
Ауыспалы осы шақ формасы конттекске байланыстыкейде келер шақ
мағынасында да айтылады. Мен ертең киноға барамын. Сен қазір үйге қайтасың.
Мақаш бүгін колхозға кетеді. Мұнда келер шақ мағынасында айтылып тұр.
Келер шақ формаларын өткенде де, бұлар болжалды кеклер шақ есімшенің
жіктелуінен пайда болатындығын, мұнда -ар, -ер, -р және –мақ, -мек, -бақ,
-бек, -пақ, -пек жұрнақтары келер шақ грамматикалық фортанты (көрсеткіші)
екенідігі үйретіледі [9, 78].
Болжалды келер шық және мақсатты келер шақ формаларының ьолымсыз
түрлерінің жасалуы басқа формалардан өзгеше екендігіне оқушылардың назары
айдарылады. Барармын – бармаспын, барасың – бармассың, барар – бармас;
бармақ емеспін; келмекші емессің – келмекші емес.
Өткен шақ формаларын өткенде, алдымен жедел өткен шақформасы
үйлетіледі. Өйткені мұның өткен шақтық мағынасы, басқа өткен шақ
формаларымен салыстырғанда, анық және тілімізде көбірек қолданылады.
Өткен шақтың қалған формалары алдағы өткен шақ формалары сияқты есімше
мен көсемшенің жіктелуінен пайда болады, яғни қазақ тілінде шақ
формаларының негізі – есімше мен көсемше формалары. Тек жедел өткен шақ
формасы мен нақ осы шақ формалары ғана есімше мен көсемшеден
жасалмайтындығын оқушылар саналы түрде терең түсінуі керек.
Өткен шақ формаларының бір-бірінен мағыналық ерекшелігі олардың әр
түрлі мезгілді білдіруінде емес, бұлардың әрқайсысының өзіне тән
семантикалық мағынасы бар. Тұрар кеше Астанадан келді немесе Тұрар кеше
Астанадан келіпті дегенде бұлардың арасындамезгілдік айырма жоқ, екеуі де
кеше болған істі білдіріп тұр. Ал келді дегенде сөйлеуші Тұрардың келгенін
өзі көрген, келіпті дегенде сөйлеуші өзі көрмей, басқа біреудің айтқанын
естіген. Ауыспалыөткен шақ бір істің бірнеше рет қайталанып, үйреншікті,
дағдылы болғандығын білдіреді.
Міне, әрқайсының осындай мағыналық өзгешіліктерін оқушылар саналы
түрде меңгеруі қажет.
Ол үшін мұғалім оқушылармен сұрау-жауап арқылы әңгіме жүргізіп, не
әдебиет кітібінан үзінділер оқып, өткен шақ формаларының қандай мағына
беретіндігін байқайды.
Оқушылардың арасында ауыспалы осы шақ (барады) пен жедел өткен шақ
(барды) формаларын шатастырушылық жиі кездеседі. Осы екі форманы айырту
үшін арнайы жаттығу жұмысы жүргізіледіү
Өткен шақтың осы жоғарыда көрсетілген формаларынан басқа күрделі
түрін, оның жасалу амалын айырым, тақырып етіп өту керек.
Қазақ тілі грамматикасында күрделі өткен шақ формаларының мәні, алатын
орны зор. Сондықтан бұғаноқушылардың назарын аударып, тереңірек оқыту
керек.
Күрделі өткен шақ формалары е көмекші етістігінің мына формаларымен
тіркесу арқылы жасалады [10, 55]:
1. Отыр, тұр, жатыр, жүр етістіктерімен тіркесу арқылы. Отыр едім, жүр
едім, тұр еді, ақып отыр едік, бара жатыр едіңдер, жазып жатыр еді т.б. Е
көмекші етістігі тікелей тек төрт етістікпен ғана тіркеседі, басқа
етістіктермен тікелей тіркеспейді (ал еді, жаз еді деп айтылмайды).
2. Өткен шақ көсемшемен тіркеседі. Оқып едім, оқып еді, оқып едіңіз,
оқып еді.
3. Өткен шақ есімшемен тіркесіп, күрделі өткен шақ формасы жасалады.
Айтқан едім, айтқан едің, айтқан едіңіз, айтқан еді т.б.
Күрделі өткен шақ формаларын үйретумен байланысты е көмекші
етістігінің басқа етістіктерден ерекшелігі түсіндіріледі: е көмекші
етістіктерден мағынасы, қызмет жағынан да басқа, ол тек қана күрделі өткен
шақ формаларын жасайды, ал ал басқа көмекші етістіктер етістіктің барлық
формаларымен өзгереді және олдарың дербес мағынасы болады, жеке тұрып
сөйлемнің мүшесі бола алады. Күрделі өткен шақ формаларын өткенде, е кө-
мекші етістігінің осындай ерекшеліктеріне назар аударылады [10, 78].
Етістіктің шақтарын өтіп болған соң, қорыту мақсатымен арнайы бекіту
сабағы өткізіледі. Бекіту сабағында әр түрлі жаттығу жұмыстары жүргізіледі.
Жаттығу жұмыстарының бір түрі – етістіктің шақтарын сызба бойынша бөліп
жазу.
Осы шақ Келер шақ Өткен шақ
Нақ осы шақ Ауыспалы осы шақ Болжалдық келер шақ
Жедел өткен шақ Нақ осы шақ Болжалды келер шақ
Жедел өткен шақ әдетте Нақ осы шақ қимылдың, Болжалды келер шақ
ұимылдың, іс-әрекеттің іс-әрекеттің сөйлеп қимылдың, іс-әрекеттің
таяу уақытта болғанын тұраған сәтте болып болу мүмкіндігін айқын
білдереді. Мысалы, Асан жатқанын білдіреді. көрсетпей, болжай ғана
домбыра тартты. Мен өлең Мысалы, Мен оқып отырмын.айтылады. Мысалы, біз
айттым. Сен ойнап жүрсің. бар-ар-мыз. Сен
оқы-р-сың.
Бұрынғы өткен шақ Ауыспалы осы шақ Мақсатты келер шақ
Бұрынңы өткен шақ Ауыспалы осы шақ қимыл, Мақсатты келер шақ
қимылдың, іс-әрекеттің іс-әрекеттің дағдылы қимылдың, іс-әрекеттің
сөйлеп тұрған сәтпен қалыпта болып тұрғанын келешекте мақсат етіле
салыстырғанда әлдеқайда білдіреді. Мысалы, орындалатынын білдіреді.
бұрын болғандығын Мен кел-е-мін Мысалы, Мен ауылға
білдіреді. Мысалы, сен Сен ойна-й-сың бар-мақ-пын. Сен ерте
мектеп бітіргенсің. Ол Ол бар-а-ды кет-пек-сің.
ауылға барыпты.
Ауыспалы өткен шақ Ауыспалы келер шақ
Ауыспалы өткен шақ Ауыспалы келер шақ та
есімшенің -атын, -етін, ауыспалы осы шақ сияқты
-йтын, -йтін жұрнақтары көсемшенің -а,
арқылы жасалып, бірде -е, -й жұрнақтарының
өткен шақ, бірде келер жіктелуі арқылы жасалады.
шақ мағынасында Мысалы, Ол ертең барады.
қолданылады. Мысалы, Асан Ауылға мен кешке келемін.
ауылға жиі баратын. Сен
кітапханаға қашан баратын
едің?
5-сызба. Шақтар
Міне, осы тектес сызбаларды қолданып, көрнекілік әдісі арқылы
етістіктің ауыспалы шақтарын түсіндіреміз.
Қазақ тілінен етістікті ауыспалы шағын көрнекілік әдістері
арқылы (тірек сызбалар арқылы) меңгерту өте қиынға түспейді. Оқушылар шақ
категориясын мұқият меңгеріп алса, кейіннен сөйлемді күрделендіріп құрай
отырып, әдеби тілде сөйлеуге төселеді. Шақ категориясына байланысты
тапсырмаларды орындаған сайын оқушылар алдыңғы сабақтарда қолданыл-ған
тірек сызбаларды көз алдыларына елестетіп, үнемі жаңғыртып отырады.
Етістіктің шақ категориясын тірек сызбалар арқылы оқытуда оқушылардың,
біріншіден, көзбен көріп, еске сақтау қабілеттері дамиды; екіншіден,
білімге деген құштарлығы, ынтасы артады.
Берілген тірек сызбаларды пайдалана отырып, оқушыларға грамматиканы
кеңінен және керекті ережені қолдануларына мүмкіншілік туғызуға болады.
Сабақ барысында көп сөйлемей-ақ сабақ негіздерін қысқа да нұсқа ұсынып,
шығармашылық ой-өріс жүйесін арттыруға жағдай жасалады. Тірек сызбаларды,
әсіресе, орта буында қолданғанда, жақсы нәтиже береді.
Кейбір сыныптарда сабақ түсіндіру барысында қолданып отырған әдіс-
тәсілдерді түрлендіріп алмастырып отырған да дұрыс. Себебі кей тақырыптарды
меңгерту барысында алдыңғы сабақтарда қолданылған әдіс-тәсілдер нәтиже
бермеуі мүмкін. Сондықтан мұндай жағдайда сол тақырыпты меңгерту жағдайына
тиімді әдісті қолданған жөн. Мәселен, салыстырмалы әдісті қолдану.
Салыстырмалы әдісте екі тақырыпты бір-бірімен салыстыра отырып, өзіндік
ерекшеліктерін, айырмашылықтар көрсете отырып, түсіндірген тиімді. Мысалы,
ауыспалы осы шақ пен ауыспалы келер шақты түсіндіру барысында, оқушылар осы
екі категорияны бір-бірінен ажырату үшін салыстырмалы әдісті қолданған жөн
Себебі екі форманың жасалу жолдары бірдей. (Мен Астанада тұрамын. Келесі
жылы мен Астанада тұрамын.).
Осындай жұмыс жасау барысында кездесетін қиындықтарды жою кезінде
төмендегі шараларды орындау қажет болды:
1. Өткен сабақтарда алған білімдерін жаңғыртып, салыстырмалы түрде
жаттығулар жүргізу;
2. Алған білімдерін бір жүйеге келтіру.
3. Ауыспалы осы шақ пен ауыспалы келер шақтың өзіндік белгілерін
нақтылай түсу.
Осы үш мақсатты жүзеге асыруда түрлі әдіс-тәсілдерді пайдаланып,
жаттығуларды толығымен орындаса, сонда ғана оқушылар грамматикалық
тақырыпты терең меңгереді.
Етістіктің ауыспалы шақтарын басқа әдіс-тәсілдер арқылы оқытып,
меңгертуге болады. Ол мұғалімгінң шеберлігіне байланысты. Мәселен, жаңа
сабақты қарапайым баяндау әдісі арқылы түсіндіріп, тақырыпты пысықтау
кезеңінде Ж.Қараевтың деңгейлеп-саралап оқыту технологиясын қолдануға
болады. Мысалы: І деңгей – репродуктивті деңгей. Мұнда оқушылар стандарттық
деңгейдегі міндетті тапсырмаларды орындайды. Берілген мәтіннен ауыспалы
келер шақта тұрған етістікті теріп жазыңдар. Олар жазғы демалысты Астанаға
барады. Көптен кездестірмеген туыс-туғандарын, дос-жарандарын кездестіреді.
Астана қаласының көрікте жерлерін аралап, саяхат жасайды. ІІ деңгей –
алгоритмдік деңгей. Мұнда оқушылар өткен сабақтарда алған білімдерін
пайдаланып тапсырмалар орындайды. Мақсатты келер шақты ауыспалы келер шаққа
ауыстырыңдар. Мен осы оқу орынын бітіргесін, өз мамандығым бойынша
өндіріске қызметке бармақпын. Бірнеше жаңа әнді үйренген соң, Астана
жұртшылығына қорытынды концерт бермекпін. ІІІ деңгей – эвристикалық деңгей.
Мұнда оқушылар жартылай ізденушілік бағыттағы тапсырмаларды орындайды.
Ауыспалы осы шақ пен ауыспалы келер шақта тұрған етістіктерді қолданып,
алты сөйлем құрап, бір-бірінен айырмашылықтарын айқындап,
түсіндіріп беріңдер. IV деңгей – шығармашылық деңгей [14, 45-47]. Мұнда
оқушылар шығармашылық бағыттағы жұмыстар жасайды. Астана көркі
тақырыбында шағын әңгіме жазыңдар. Он екі жылдың ішінде астана тез
көркейді. Бірнеше қабатты зәулім үйлер салынып, көпшілік жиі баратын мәдени
ошақтар ашылды. Хан шатырдың жазғы көрнісіне көз тоймайды. Жан-жағына
отырғызылған гүлдердің өзі ұлттық мәдениетімізден хабар береді...
Сабақты қорытындылау кезеңінде оқушылар өз ойларын айтып, бүгінгі
сабаққа баға беріп, өздерін-өздері балдық жүйе негізінде бағалайды.
Педагог мамандар арнайы кәсіби біліммен қаруланумен қатар оқушылармен
қарым-қатынас орнату жолдарын терең меңгеруі тиіс. Педагогикалық қарым-
қатынас туралы түсініктерінің болуы мұғалім мен оқушы арасындағы
мақсатты қарым-қатынасты орнатуға мүмкіндік береді. Мұғалімнің оқушылармен
қарым-қатынасқа түсуі мұғалімдік мамандықтың қыр-сырын игеруіне
бағытталады.
Мұғалімдердің оқушымен қарым–қатынасының негізгі қағидасы ізгілендіру
болуға тиіс. Қарым-қатынас орнату жолдарын игеру – нәтижелі тәрбиеге жетуге
және оқушылардың ерікті түрде педагогтың беделін, білімін мойындауға
негізделеді. Мұндай жағдай оқушылардың мұғалімге деген еліктеуін туғызып,
білімге деген құлшынысын арттырады. Мұғалім оқушылармен оқу үрдісінде ең
алдымен бағдарламада көрсетілген міндеттерді, тапсырмаларды орындау
мақсатында қарым-қатынас жасайтыны белгілі. Бұл қарым-қатынастың
маңыздылығы оқушының білімге деген белсенді, жағымды көзқарасын саналы
түрде қалыптастырады. Мұғалім оқу материалын меңгерту үрдісінде оқушыларды
басқара отырып, олармен саналы түрде белсенді қарым -қатынас жасай білсе,
оның әсері зор болмақ.
Мұғалім теориялық білім берумен қатар олардың өздерінің ұстанымын,
белсенділігін қалыптастырмайынша қиын жағдаяттарда дұрыс шешім қабылдай
алмайды. Педагогикалық қарым-қатынас біріккен әрекет үстінде қалыптасады.
Кез келген іс-әрекетті ұйымдастыру барысында тәжірибе жинақтаушы белгілі
оқушыларға белгілі талаптарды қоя білуі керек. Нәтижесі оны орындауға
байланысты болады. Қарым-қатынасты орнату барысында оқушылардың білімдерін
әділ бағалау маңызды рөл атқарады. Мұғалім мен оқушының өзара
қатынастарының қалыптасуына оқушының жеке басының мінез-құлқы,
адамгершілік қасиеттері, олардың сеніміне ие болуы да үлкен ықпал етеді.
Педагогикалық қарым-қатынас технологиясы – жоспарланған ұйымдастыру
үрдісі, біріккен әрекеттің мазмұны мен мақсатынан туындаған педагог пен
оқушы арасындағы өзара әрекет пен түсіністік. Мұғалім мен оқушы арасында
толық түсіністік болған жағдайда жақсы байланыс орнап, сапалы нәтижеге
жетуге болады.
Осы бағыттағы жетістіктерге жетуде педагогикалық этика мен әдептің
алатын орны ерекше. Әрқашан да әдепті педагог оқушылармен тіл табыса
алатыны белгілі. Педагогикалық әдеп – мұғалімнің ақыл-ойының көрінісі,
ізденісінің нәтижесі, мамандығына байланысты білімінің жиынтығы.
Педагогикалық әдеп әр мұғалімде әр түрлі көрініс береді. Бұл оның
мәдениеттілігіне, адамгершілігіне және тағы ізгі қасиеттеріне байланысты.
Педагогикалық әдеп – әр адамның дара қасиеті.
Педагог мамандығының маңызды белгілерінің бірі – байқағыштық. Байқағыш
педагог оқушылардың ішкі сезімдеріне терең үңіліп, көңіл-күйлерін
қабақтарынан танып, әрқайсысының мінез-құлықтарымен санаса біледі. Байқағыш
мұғалімнің назарынан ешнәрсе тыс қалмайды. Барлық оқушыларды өзіне тартып,
олардың ашылуына ықпал жасайды. Алайда, байқағыштықты қатаң талап қоюмен
шектеп, оқушылардың еркін дамуына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz