Әбіш Кекілбаевтың Елең – алаң романындағы монолог пен көркем диалогтың қызметі
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
ҚАЗАҚ ФИЛОЛОГИЯСЫ КАФЕДРАСЫ
... ... ..
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Ә.Кекілбаевтың Елең – алаң романындағы монолог пен
көркем диалогтың қызметі
050117 – Қазақ тілі мен әдебиеті
Оқытудың түрі: сырттай
Ғылыми жұмысты орындаған: Уайс Г
Ғылыми жетекші: ф.ғ.к. Нұржақсина М.Қ.
Ғылыми сарапшы:
Диплом жұмысының қорғауға
жіберілген күні
№ хаттама
Кафедра меңгерушісі: ф.ғ.к., доц. Ә.Қ. Шапауов
Қорғайтын күні:
Бағасы:
Көкшетау – 2014
ЖОСПАР
І.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 3-6
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Халық жазушысы Әбіш Кекілбаев
1.1. Өмірі мен
шығармашылығы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .. 7-14
1.2. Елең –алаң романының тарихилық сипаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 15 -22
2.1. Көркем шығармадағы ішкі монологтың зерттеу
нысандары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 23-36
2.2. Ішкі монолог құрудағы тілдік тәсілдердің ерекшелігі ... ... ... .
37-39
2.3. Елең – алаң романындағы монолог пен диалогтың көркемдік
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 40 -46
2.4. Қос үнді сөздің ішкі монологты қалыптастырудағы қызметі мен
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... . ... ... 47-54
ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . . 55-58
ІҮ. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... .. ..59-60
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілі:
Көркем әдебиет тілі алғаш орыс тіл білімінде зерттеу нысаны болып, бұл
бағытта Виктор Владимирович Виноградов, Григорий Осипович Винокур, Лев
Владимирович Щерба,Маргарита Николаевна Кожина, Александр Николаевич
Гвоздев, Рубен Александрович Будагов, Александр Иванович Ефимов тағы басқа
ғалымдар көркем шығарма тілін, стилистикасын жан – жақты қарастырған. Ал
кейінгі жылдары қазақ тіл білімі де біршама еңбектермен толықтырылды. Бұл
ретте Рабиға Сыздық, Ербол Жанпейісов, Мырзатай Серғалиев, Х. Кәрім,
Бердібай Шалабай еңбектерін атауға болады. Зерттеулерде көркем шығарма
тіліне қатысты құнды пікірлер айтылып, шығарма өнер туындысы ретінде
қаралды.
Көркем шығарма тілін зерттеу – жазушының суреткерлік шеберлігін,
эстетикалық мүмкіндігін қарастыру көркем әдебиет стилистикасы – әдебиеттану
ғылымы мен лингвистиканы байланыстыратын ғылыми саласы, аралық пән. Көркем
туындының табиғаты өте күрделі. Онда тілдік материал мен идеяның біртұтас
бірлігі қалыптасқан. Шығармадағы композициялық тұтастық, образдар жүйесі
тілдік құралдар арқылы беріледі.
Көркем шығарма тілінің бүгінгі даму мен шарықтауы арынды да тым асқақ.
Әсірелеп айтқанда, ол бейне бір тау басынан нәр алып, сай – салалармен
сарқырап құйылып жатқан бұлақ суларымен молығып, толықси аққан үлкен өзен
арнасын көз алдыңа елестететін сияқты. Сондықтан болуы керек, оның айдынды
ағысында лайы мен тұнығы араласқан иірімдері, тас домалатар ұрымтал
тұстары, қалтарыста қалып қойған қойнау – қолтықтары да жоқ емес.
Әрине, көркем шығарма тілі – қыры да, сыры да мол дүние. Әрбір қалам
қайраткерінің, табиғи талантын, дүниетанымын, қабілетін, білім дәрежесін
былай қойғанда, сөз өнерінде өзіндік қолтаңбасы, сөз қолданыс тәсілі, сөз
саптау мәнері бар. Көркем сөздің жан дүниемізге рухани нәр беріп, әсерлі де
әсем сезім ұялататын сиқырлы сыры оның эстетикалық қызметіне байланысты.
Сөз қолданыстың сан алуан тәсілдері мен шынайы шеберліктің өнегесін біз,
міне, осы тұста айқын көреміз. Басқаша айтқанда, әрбір жазушының әр қырынан
көрінер, өзгеден дараланар өзіндік сөз өнері, топ жарған таланты сарапқа
салынар кезі тілдің осы қызметіне байланысты.
Кез – келген жаңа саланың ауқымы кең, қарымы құлаш болуы заңды. Көркем
әдебиет тілі зерттеуге түскенімен, оның ашылмаған не жете зерттелмеген
нысандары өте көп. Көркем шығарма тілін, стильдік ерекшелігін зерттеуде,
ішкі монолог пен диалогтың берілу жолдарын талдап көрсету тек әдебиеттану
ғылымы үшін ғана емес, лингвистика ғылымы саласы үшін де аса қажет. Сол
себепті көркем шығарманың стилін, мәтін құрылымын тілдік тұрғыда зерттеу –
бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі.
Көркем бейнелеу тәсілдердің бірі – ішкі монолог (кейіпкердің ішінен
айтылатын сөз, іштей сөйлесу, өзіңмен – өзіңнің сырласуың, өзіңді – өзің
іштей саралау) көрінісі жан – жақты қарастырылып, арнайы зерттеу
обьектісіне айнала қойған жоқ. Ал, ішкі монологсыз күрделі де көркемдік
дәрежесі биік, нағыз танымды туындының дүниеге келуі мүмкін емес.
Диалог арқылы адамдар бір – бірімен тығыз қарым – қатынас құрып,
рухани, мәдени байланыс орнатып, күнделікті тіршілігінен хабардар болады,
қоғамдағы өз орнын тауып, бағыт – бағдарын анықтайды. Роман жанрын
зерттеуші Михаил Михайлович Бахтин айтқандай: Шындықты іздеудің диалогтық
әдісі дайын шындыққа ие болғысы келетін нақты монологизмге, сонымен қатар,
қандайда бір шындықты білеміз деп ойлаған адамдардың сенімділігіне де қарсы
қойылады. Шындық жеке адам басында туындамайды және болмайды, ол шындықты
іздеуші адамдар арасында олардың диалогтық сөйлесуі кезінде туындайды [1,
26 б].
Классикалық биік деңгейге көтеріліп, әлемдік көркем – өнерге асыл
қазыналар қосқан қазақ прозасында 70-80 жылдары халқымыздың өткен тарихына
ден қою, ата – бабаларымыздың мұрат – мүддесін, мақсат – тілегін бейнелеу
үрдіс сипат алып қадау – қадау қадамдар жасалынды.
Іляс Есенберлин, Әділхан Әкімжанов, Мұхтар Мағауин, Софы Қалыбекович
Сматаев, Әбіш Кекілбаев сияқты таланты жазушылардың кесек бітімді, тарихи
романдары дүниеге келді. Осы шығармаларының қатарына Әбіш Кекілбаевтың
Үркер, Елең – алаң романдары да қосылды.
Жазушы халқымыздың тарихындағы ең бір тұлғалы кезеңді – Қазақстанның
Ресейге өз еркімен қосылуының бастау сәтін шығармасына арқау еткен. Ел
басына сын болған бұл кезең Ілияс Есенберлиннің Көшпенділер
триологиясында және Тахауи Ахтановтың Ант драмалық тарихи дастанында өте
көркем бейнеленгені көпшілікке жақсы таныс. Бұл екі жазушы өз туындыларында
Үркер, Елең – алаңның басты кейіпкерлері болып табылатын – Жәнібек
батыр мен Әбілқайыр ханды, Бопай ханымды қанды шайқастармен ел тағдыры
талқыға түскен тар жол, тайғақ кешулерде халық қамын жеген кесек бейнелер
ретінде көрсеткен болатын. Ал Әбіш Кекілбаев болса басқа ыңғайда,
психологиялық талдау арқылы көрсетуге тырысады.
Әбіш Кекілбаев – қазақ көркем әдебиетіне үлкен үлес қосып жүрген
жазушылардың бірі. Оның халық тарихын бейнелі түрде суреттеген шығармасының
көкжиегі ретінде саналатын Үркер мен Елең – алаң романдары әдеби –
сыни тұрғыдан зерделеніп жүрсе де, тілдік, жазушының стилі жағынан аз
зерттелгені белгілі жайт.
Әдебиеттанушы ғалымдар Гүлзия Пірәлиева, Жанбибі Сенбайқызы
Дүйсенбаевалар Әбіш Кекілбаев шығармаларын әдеби тұрғыда зерттеп,
әдебиеттану ғылымына үлкен үлес қосқан. Ал тілдік түзілімі жағынан қыры мен
сырын ашуда тілші ғалымдар Сәндібек Ғұбайдуллин, Жанна Ибрагимова, Ж.
Абдрахмановалар көп ізденістер жасаған. Көркем шығарма стилі – жазушының
мақсатты түрде пайдаланған тілдік құралдар жүйесі. Олар әдеби бағыт
шығарманың тақырыбы, образдар құрылысы, суреткердің шығармашылық
ерекшелігіне бағындырылған.
Көркем шығарма тілінде сөз өзінің барлық бояу нақышымен, экспрессивтік-
эмоционалдық реңкімен, астарлы мәнімен, образдылық әсерімен, эстетикалық,
мүмкіншілігін аша қолданылмаса, ондай шығарманың құны да төмен, ондай
жазушының суреткер ретінде беделі де төмен. Шығарма әдетте, өзінің тілімен
көркем, – деп өзінің анық мінездемесін ғалым Рабиға Сыздықова берген
болатын.
Сөз қолданыс өнері әрбір жазушының творчестволық шеберханасында туып,
дамып, шыңдалып, өз ерекшелігімен әдебиет үрдісінен орын алып отыратыны
даусыз. Жазушы шеберлігінің, суреткер дарынының бір сыналар тұсы – кейіпкер
образын жасауда. Шынында да жағымды, жағымсыз кейіпкердің бүкіл жан
дүниесін, мінез-құлқын көркем сөз арқылы суреттеу, оны қайткен күнде де,
дара тұлға, тектік бейне етіп көрсету – жазушы үшін үлкен сын.
Зерттеудің нысаны: Әбіш Кекілбаевтың Елең – алаң романындағы ішкі
монолог пен диалог.
Зерттеу жұмысының дерек көздері. Зерттеудің дерек көздері ретінде және
ғылыми тұжырым жасау және стилистикалық талдау жасауға Әбіш Кекілбаевтың
Елең – алаң романы пайдаланылды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері.
Бүгінгі таңда тіл білімінде жазушы шығармаларының тілдік табиғатын
толық тану үшін жазушы шеберлігін стилистикалық тұрғыдан зерттеуді қажет
етуде.
Жұмыстың негізгі мақсаты Әбіш Кекілбаевтың жоғарыдағы аталған
шығармаларында кездесетін ішкі монолог пен диалог түзілімін анықтап, жазушы
қолданған стилистикалық тәсілдердің қызметін ашу болды. Осы мақсатқа орай
жұмыста мынадай міндеттер қойылды:
- ішкі монолог пен диалогтың берілуіне, түрлеріне талдау жасау;
- ішкі монолог пен диалогтың автор баяндауында кездесетін жақтарын
анықтау;
- кейіпкер ойлауындағы ішкі монологты айқындау;
- ішкі монологтың жақтық сипатын анықтау;
- ішкі монологты жасаудағы жағдайлардың стилистикалық түзілімін
сараптау;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
Қорғауға ұсынатын негізгі тұжырымдар:
Зерттеудің теориялық және практикалық мәні:
Зерттеудің әдістері: Жұмыстың әдістемелік негіздері ретінде
психолингвистикалық, сипаттамалық, стилистикалық талдау, жинақтап топтау
әдістері қолданылды. Зерттеу жұмысында көркем әдебиет стилистикасының
мәселелері қарастырылған Виктор Владимирович Виноградов, Григорий Осипович
Винокур, Рабиға Сыздық, Х.Кәрімов Бердібай Шалабай, Мырзатай Серғалиев,
Ербол Жанпейісов тағы басқа ғалымдарының тұжырымдары басшылыққа алынды.
Әдебиеттанушы ғалымдар Бақытжан Майтанов, Зейнола Қабдолов, Қажым
Жұмалиевтің пікірлері де назардан тыс қалмады.
Зерттеу жұмысының жариялануы:
Зерттеу жұмысының құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан
және қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Ғалымдардың көпшілігі жазушы стилистикасын, яғни көркем әдебиет
стилистикасын әдебиеттану мен лингвистика ғылымдарының аралығындағы жаңа
ғылыми саласы деп таниды.
Халық жазушысы Әбіш Кекілбаев
1.1. Әбіш Кекілбаев өмірі мен шығармашылығы
Әбіш Кекілбайұлы 1939 жылы 6 желтоқсан күні Маңғыстау облысы,
Маңғыстау ауданы (бұрыңғы Гурьев облысы), Оңды ауылының Мырзайыр деген
жерінде туған. Арғы атасы Жаңайұлы Қожаназар қазақтар көшін Маңғыстауға
бастап келген топтан. Белгілі білікті, беделді, дәулетті адам. Ата
шаңырағын ұстап қалған ұрпағы Жаманқұл немересі Кекілбайды үйлендірген соң,
1924 жылы Оңдыда қайтыс болған.
1928 – 1931 жылдары асыра сілтеу, тәркілеу кезінде Кекілбай ата
мекеннен баз кешіп Түркменстанның Красноводск портында жүкші, Бекдаш химия
кәсіпорнында біраз жыл жұмысшы болып істеп, елге 1937 жылы Баку мен
Макачкала арқылы оралған соң Оңдыдағы колхозда колхозшы, Таушық кенішінде
шахтер болды.
1942 жылы соғысқа алынып, майданда 3 рет жараланып, Сталинград
маңында қайтыс болады.
Әбіш Кекілбайұлының анасы Айсәуле Жұмабайқызы дәулетті, ел ішінде
аты шыққан бидің отбасында дүниеге келіп, тәрбиеленген. 1936 жылы әуелі
Оңдыда колхозшы, Таушықта 1942 – 1945 жылдар аралығында стахановшы шахтер,
1945 – 1962 жылдары Екпінді колхозында жұмыс істеді.
Әбіш Кекілбайұлы 1947 жылы Таушықтағы мектептің бірінші сыныбына
барып, 1948 – 1954 жылдары Оңды орталау, ал 1956 – 1957 жылдары Үштағандағы
орта мектепте оқиды.
Әдебиетке құмарлығы мектеп қабырғасында басталады. 1957 жылы 5 мамыр
Лениншіл Жастың белсенді ауылдық тілшісі ретінде Қазақстан Комсомолы
Орталық Комитетінің мақтау қағазымен марапатталады.
1957 жылы Қазақ Мемлекеттік Университетінің филология факультетіне
түседі. Университетте әдебиет бірлестігін басқарып, жас талаптар шоғырын
жарыққа шығарады. Соңғы курста оқып жүріп, Қазақ әдебиеті газетінде
қызмет атқарады. Мұнда ол сыншылық қабілетімен көзге түседі.
Қазақ әдебиетінен кейін 1962 – 1965 жылдар аралығында Лениншіл
Жас газетінде бөлім меңгерушісі болып істеді. 1965 – 1968 жылдары ҚазССР
Мәдениет министрлігінде, 1968 – 1970 жылдары Кеңес армиясының қатарында,
1970 – 1975 жылдары Қазақфильм студиясында бас редактор болады.
1975 – 1984 жылдары Қазақстан КП ОК мәдениет бөлімінде нұсқаушы, сектор
меңгерушісі, 1984 – 1986 жылдары ҚазССР Мәдениет министрінің орынбасары,
1986 – 1988 жылдары Қазақстан Жазушылар Одағы басқармасының 2 – ші хатшысы,
1989 – 1990 жылдары ҚазССР тарихи және мәдени ескерткіштерді қорғау қоғамы
Орталық кеңесінің төралқа төрағасы, 1990 жылы Қазақстан КП ОК бөлім
меңгерушісі болады.
1991 жылы Қазақстан Республикасы Жоғары Кеңесінің Мәдениет, тіл және
ұлтаралық қатынастарды дамыту жөніндегі комитеттің төрағасы,
1992 – 1993 жылдары Егемен Қазақстан газетінің бас редакторы болады.
1993 – 1995 жылдары Қазақстан Республикасының Мемлекеттік кеңесшісі.
1994 – 1995 Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің төрағасы,
2002 жылдан бастап Қазақстан Республикасы Парламент Сенатының депутаты.
Әбіш Кекілбайұлы Қазақстан Жоғарғы Кеңесіне екі рет, Мәжілісіне бір рет
баламалы негізде депутат болып сайланады.
Әбіш Кекілбайұлының алғашқы өлеңдер жинағы Алтын шуақ 1962 жылы,
Бір шөкім бұлт 1965 жылы жарық көрді.
Ауыл өмірінен жазылған повесть, әңгімелер жинағы Дала балладалары –
Әбіш Кекілбайұлының кең тынысты эпик, суреткерлік болашағын танытады. 1974
жылы Дәуірмен бетпе – бет сын мақалалар жинағы, Бір уыс топырақ,
1979 жылы Тырау тырау тырналар, Маңғыстау түбегінің өткені, бүгіні,
болашағы туралы Ұйқыдағы арудың оянуы тарихи танымдық баян, 1982 жылы
Шыңырау повестер жинағы, 1992 – 1993 жылдары Таңдамалы екі томдық, 1995
жылы Заманмен сұхбат 1998 жылы Азаттықтың ақ таңы, публицистикалық
мақалалары, толғамдары, 1999 жылы 12 томдық шығармалар жинағы жарыққа
шықты.
Әбіш Кекілбайұлының Үркер (1981), Елең – алаң (1984)
романдары қазақ әдебиетінің үлкен табысы ретінде бағаланып, Қазақ ССР
Мемлекеттік сыйлығын алды.
2001 жылы шыққан Талайғы Тараз, 2002 жылы шыққан Шандоз тарихи
тақырыпты ғылыми дәйекпен, дерекпен түсінікті ұғымды етіп жеткізудің жаңа
бағыт-бағдарын белгілеп берді.
2009 жылы Сыр десте деп аталатын автордың көп жылдық ой – толғаулары,
эссе, естелік, сөйлеген сөздерінің 5 томдық жинағы жарыққа шықты.
Әбіш Кекілбайұлының көптеген шығармалары ТМД халықтары мен шетел
тілдеріне аударылған. Ол ҚазССР Мемлекеттік сыйлығының 1986 жылы, Қазақстан
Республикасы Президентінің бейбітшілік және рухани келісім сыйлығының 1995
жылы, Отан орденімен 1999, Түркі елдері қауымдастығының шешімімен Түркі
дүниесіне сіңірген еңбегі үшін сыйлығын алады. 2003 жылы Қазақстанның
Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаев орденімен марапатталды.
ХХ ғасырдың екінші жартысында, əсіресе 70 – 90 жылдары қазақ
прозасында
Əбіш Кекілбаев, Дулат Исабеков, Рамазан Айыпұлы Тоқтаров, Оралхан
Бөкеев, Төлен Əбдіков, Серик Санбаев, М.Сқақбаев Дүкенбай Досжанов тағы
басқа жазушылардың шығармашылығы реалистік қуаттылығымен қатар романтикалық
сарынымен де ерекшеленді. Бұл романтизм социалистік реализммен астарлас
пафосты, кеңестік жарқын өмірді бір жақты, көтеріңкі лепте ғана
суреттейтін асқақ романтика емес еді.
Əбіш Кекілбаевты əдебиетшілер қауымы тарихи тақырыпты қаузаған, өмір
құбылыстарын шынайы шеберлікпен бейнелейтін реалист суреткер ретінде
таниды. Дегенмен бұл сөзіміз жазушы шығармаларындағы романтикалық арнаны
жоққа шығара алмайды. Əбіш Кекілбаевтың Аңыздың ақыры романы алғаш рет
Махаббат мұнарасы деген атпен жарияланды. Жазушының тарихи тақырыпқа
жазылған алғашқы романында романтикалық бейнелеу тəсілін аңғарамыз.
Кейіннен жазылған Үркер, Елең – алаң романдарында тарихи факт реалистік
тұрғыда игерілген.
Əбіш Кекілбаев өз шығармаларында халық жадында сақталған ескі
аңыздарды жаңғыртып, көне сюжеттерді көбірек бағдар тұтады. Əбіш Кекілбаев
романтизмінің көркемдік жүйесін толықтыратын сипат шығармаларында мифтік –
фольклорлық сарынның, аңыз – əңгімелердің жиі көрініс беруі болып табылады.
Əбіш Кекілбаев туындылары көбінесе бүтіндей мифтік – фольклорлық
сюжетке құрылады. Жазушы аңыз – əңгімелер арқылы өткенге, тарихи оқиғалар
сілемі не көз жібере отырып, мəңгілік мəселелерді шешуге ұмтылыс жасаған.
Осы сипаттағы шығармаларының бірі – Үркер романы.
Жазушы өз шығармасының ерекшелігі туралы: Тарихи материал жасақтауда
құжат дерегі де, ел аузындағы əңгіме де, көркем қиял да көп қызмет ете
алады. Бірақ тарихи шындыққа үлкен жауапкершілікпен қарайтын жазушы қиялдан
гөрі дерекке табынары сөзсіз. Дала балладалары атты циклға енген Аңыздың
ақыры романым мен повестерім, негізінен, белгілі бір көзқарастан
туындаған тұжырымға, концепцияға сүйенеді. Ал Үркерде оған атымен
кереқар бағытта іздендім. Онда, мүмкіндігінше, тарихи деректің ала жібін
аттамауға, нақты тарихи ситуацияның өз драматизмін əсірелеусіз көрсетуге
күш салдым – деп жазады. Яғни, Аңыздың ақыры романы, қаламгердің өзі
атап өткеніндей, деректен гөрі көркемдік қиял, фантазиясы мол, əсірелеулер
басым, философиялық шығарма. Ал Елең – алаң романы – нақты тарихи
негізі бар, нақты тарихи ситуацияға, фактіге құрылған туынды. Лиро –
эпикалық аңыздар Əбіш Кекілбаев шығармаларының негізгі баяндау тініне шебер
өріле отырып, қаламгер туындыларының өзіндік лирико – романтикалық əуенін
береді. Жалпы алғанда, Əбіш Кекілбаевтың қаламгерлік қолтаңбасына, жазу
мəнеріне өз кейіпкерінің характерін, психологиялық ахуалын ішкі
монолог пен авторлық баяндау арқылы ашу əдісі тəн. Негізгі қақтығыс
оқиғаның сыртқы сюжеттік тінінде емес, кейіпкердің ішкі əлемінде, жан
дүниелерінде дамиды. Романда оқиғаның хронологиялық тəртіппен дамуынан гөрі
жеке тұлғаның рухани ішкі дамуына басты назар аударылған.
Жазушының Күй, Ханшадария хикаясы повестерінде сомдалған Жөнейіт,
Шыңғыс хан бейнелерінен бөлек, əлдеқайда кеңінен сомдалған жиынтық образ.
Жазушы шығармалары асқақ гуманистік пафосқа, астарлы романтикалық
сарынға құрылады. Қаламгер қолтаңбасын айқындап тұратын өзіндік
ерекшелігінің бар екендігі даусыз. Соның бірі – кейіпкерлерінің жан
дүниесіне тереңдеп еніп, онда өтіп жататын психологиялық иірімдерді,
қайшылықтарды, сезім толқындарын аша білуінде, кейіпкер тағдырын тереңнен
тарта бейнелеуінде. Оның басқа қаламгерлерден ерекшелігі адам болмысына
терең бойлап, адам табиғатының психологиясын зерттеп – зерделеуінде.
Біздің заманның ақыны сонымен бірге философ болуы керек, – деген
В.Белинский – Поэзия мен философия бірін бірі сыртқа теппейді, қайта қол
ұстасып, бірін – бірі қолдайды, тіпті араласып кетеді. Кейбір философиялық
туындының ақындық, ақындық туындының философиялық деп аталатын себебі
сонда.
Үлкен әдебиетке қойылатын осы талаптар Әбіш шығармашылығы арқылы біздің
ұлттық сөз өнерімізде дәлелденіп келеді. Оның жазушылыққа үлкен мұратпен
қарайтыны, әдебиет алдына биік талап қоя білетіні, оны терең таныммен іске
асыра алатыны қазір мойындалып біткен шындық. Әбіш суреткер ретінде адам
өмірінің әлеуметтік мән – мағынасына үңіліп, оны философиялық ойшылдықпен
өрнектейді. Жазушы өнерінің кейінгіге ғибраттық, ой саларлық, сабақтық мәні
де осында. Ол ашқан өз замандастары мен тарихи кейіпкерлердің жас ұрпаққа
ұсынар тағылымы да әдебиеттің мазмұнын байытуға қызмет етеді.
Оның жазғандары – қазақ өмірі, халқының тағдыры, оның көргені мен
басынан кешкені, кешегісі мен бүгінгісі, солардың бір – бірімен
сабақтастығы. Жазушы суреттеуінде қазақ елі, оның тіршілігі жалпы адамзат
тіршілігінен бөлек, оқшау өмір емес, соның бір бөлігі. Оның тарихы да,
рухани өмірі де әлемдік өркениетпен байланыста. Халықтың сол ұзақ өмірінің
бүгінгі қорытындысы – қазақтардың тәуелсіздігі болса, Әбіш мұрат еткен
шындықтың өзі де сол екенін оның шығармашылық жолын танып барып түсінеміз.
Жазушының соңғы жылдары көркем әдебиеттен бір мезгіл қолын босатып,
көсемсөзге ауысуында да тарих ұсынған осы бір жетістіктің сырын көсіліп
айтып түсіндіру ниеті жатыр. Оның көсемсөзі халықпен бетпе-бет отырып
тілдесуге, заман талабын дәлелдеп ұғындыруға, бүгінгі бар тіршілігімізді
егемендікті баянды етуге бағыттауға үйретеді. Елдің ел болуына әркімнің
қосар үлесін нақтылауға құрылады.
Әбіш – ұлттық әдебиетіміздің белді жанрларының барлығында да белсенді
қызмет істеген қарымды қаламгер. Поэзиялық, прозалық туындыларымен бірге
сын жанрында да көп жазды. Бірақ драматургияға бара қойған жоқ еді. Алайда
ол классикалық драматургияны жақсы біледі, оның көп үлгілерін қазақ тіліне
аударды. Оның аудармаларының ішінде В.Шекспирдің Ромео мен Джульеттасы,
Король Лирі, Кориоланы, Г.Ибсеннің Үрейі, К.Гоццидің Туранбике
ханшайымы, М.Фриштің Дон Жуанның думаны, Л.Дарконың Сүйіктім менің,
Электрасы, В.Буэроның Бүгін мейрам, бүгін тойы, М.Кәрімнің Ай тұтылған
түні сияқты әртүрлі стильдік үлгілер болды. Осыларды аудару үстінде
Әбіштің драма жанрының табиғаты мен құпиясын зерттеп білгені хақ. Абылай
хан атты пьесаның тууына мұның себеп болғаны даусыз.
Екіншіден, Әбіш бұл тұста тәуелсіз Қазақстанның ірі қоғам, мемлекет
қайраткерлерінің алдыңғы легінде белсенді қызмет істеп, біраз шыңдалды. Ол
тәуелсіздік алған кезден Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың сенімді серіктері
қатарында болып, жауапты қызметтер атқарады, тәуелсіздіктің бас идеологы
ретінде оны баянды етуге үлес қосады. Ол жазған ел тарихы мен егемендік
сананы қалыптастыруға арналған еңбектер бірінен соң бірі жарық көріп
жатады. Тәуелсіздік идеясы оның рухына сіңіп, бойын әбден билеп алған еді.
Абылай хан атты пьеса жазуға қаламгердің баруы бойына сіңген, ойын
билеген осы іске Әбіштің тәуекел етуі болды.
Әбіш Абылай хан пьесасын халықтық қаһармандық драмалық дастан деп
атапты. Бұлай атау шығарманың бүкіл рухынан, оның мазмұны мен жазылу
үлгісінен туындағаны сөзсіз. Өйткені, шығарма, қазақ елінің тәуелсіздік
жолындағы күрестерінің ең бір шешуші тұсы оқиғаларына құрылған. Ол ұзақ
уақыт қалмақ шабуылы мен жаулаушылығы астында есеңгіреген қазақ елінің
ХVІІІ ғасырдағы басқыншыларға қарсы ерлік күресінің эпопеясын жыр етеді.
Халықтық қорғаныстарда батырлығымен көзге түсіп, ел бастаған Абылайдың осы
жорықтардағы ерен еңбегі мен басшылық қызметі арқасында қалмақтар түбегейлі
жеңіліс табады. Қазақ жері басқыншылардан бір жола тазарады. Осы қозғалысты
бастаған Абылай бейнесін жазушы бүкіл халықтың азаттық жолындағы туына
айналдырады. Орыс отаршылдығына ұшыраған халықтың бүкіл арман – мүддесі
түгелдей Абылай тұлғасымен байланыстырылып, оның сөзі мен рухы кейінгі
дәуірлердегі азаттық күресі идеясына қозғаушы күшке айналады. Орыс билігі
тұсында Абылай атының аталуына тыйым салудың да негізгі төркіні осында
болатын. Шығарманың символдық идеясы қазіргі тәуелсіздікке қолы жеткен
қазақ елінің, оның Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың осы жолдағы күресімен
жалғасып жатады.
Пьеса жаугершілік заманның сипатын сахнада танытуға лайықталып, басты
қаһарман бейнесін оның жастық шағы, жекпе – жекте қалмақ ханының баласы
Шарышты өлтіруі, қапияда қолға түсіп, сол ханға пенде болуы, елге оралып
хан тағына отыру оқиғаларын негізінде кеңінен ашып көрсетеді. Осы
көріністердің барлығында да Абылай азаматтық мұратының биіктігімен
көрінеді. Оның Көмей әулиеге өзін таныстыруынан бастап, бүкіл пьесада бұл
идея ашық жүріп отырады.
Әбілмансұр қойыпты есімімді,
Бал мен удан бұйыртты несібемді.
Құрсақтағы күнімнен қуғын көріп,
Күдік – күмән тербетті бесігімді.
Тардан төзіп жалғаннан кең іздедім,
Мезі болып дау – шардан жөн іздедім.
Қамқа тонды қомшаға айырбастап,
Аласұрып, ата жұрт, сені іздедім, – дейді ол. Шарышты өлтіру үстінде
осылай көрінген Абылай тұлғасы біртіндеп күрделеніп, өз мұраты жолындағы
күрескерлікке ұласады. Қалдан Шеріннің тас зынданында жатқанда да ол өзінің
асыл жаратылған табиғатынан айнымайды, намысына тырысады. Хан қызы Топыш
сұлу берген бостандықты да қабылдамайды. Ел жолында еркек тоқтымын,
Құрбандыққа шалам басымды деп ел мүддесін биік қояды. Ақыры көрші елмен
өмір бойы өштесіп өтудің жолын таппаған Қалдан Шерін Абылай айбатынан
сескеніп, Ту сыртымнан тұра ұмтылмай, Қолтығымнан демер ме екен деген
дәмемен Топышты қосып, еліне қайтарады. Қалмақ ханының шешімінің ар жағынан
қазақ жеріне иек артып келе жатқан орыс патшалығынан сескеніп, одақтас
іздеу ниеті аңғарылмай қалмайды. Екі елдің (оңтүстіктен көз алартқан Қытай
елі тағы бар) ортасында, ешқайсысына да ырық бермей, өзін амал – айла
саясатымен еркін ұстаған Абылай хан саясаты осылай басталады. Осы күресте
ол ел бірлігін сақтап, соңына халқын ертуге жетеді.
Сөйтіп, Абылайдың ұлы жорығы Азаттықтың қамы үшін, Болашақтың бағы
үшін басталады. Қазақтың қайран даласын жағасы жайлау ел қылам, қара
сирақ баласын басқалармен тең қылам. Ұрымталына іс үйретіп, ұғымталына
сөз үйретіп, ұйтқылы жұрт қылам бұл елді, Білекке емес, білікке сенетін
заман келгендей, білікке сенер заманда ешкімге есе бермедік, Білікке сенер
заманда қапы қалып жүрмейік. Осы сөздерде қазақты ел қылу туралы үлкен
мемлекеттік, қоғамдық ойлар жатқаны түсінікті. Бүгінгі тәуелсіз елдің ой –
мақсаты да жатыр мұнда. Әбіштің сыншылдық, публицистік еңбектері де
авторының жан – жақты білімділігін, өмірді байыпты зерттеп, ол жайлы кең
ойлап, терең толғайтын алымды талантын мойындатады. Ол қазақ әдебиетінің
ғана емес, халық тарихының, оның мәдениетінің аса үлкен білгірі. Оның
сыншылдық ойы ұлт әдебиеті мен мәдениетіне қатысты мәселелермен шектеліп
қалмайды, оларды әлемдік үлгілермен салыстыра қарап, биік талаптар қоюмен
толығады, қолда бардың табысы мен олқысы туралы ой ұсынады. Әбішті
толғандырған әлемдік құбылыстар ішінде Александр Пушкиннің, Лев Толстойдың,
Федор Достоевскийдің, А.Чеховтың, Т.Шевченконың және тағы басқа
классиктердің мұралары ерекше орын алады. Олар жайлы мақалаларында Әбіш
біздің ұлттық сөз өнерімізде жете зерттелмей келе жатқан классика сабақтары
туралы сөз қозғайды, тың ой айтады.Сыншы Толстой шығармаларында қамшының
өріміндей жігі білінбей жымдасып кететін интеллектуализм, әлеуметтік талдау
мен психологиялық талдау, философия мен тұрмыс көріністері қазіргі
шығармашылық процесте жілік – жілік болып бөлшектеніп кететініне көңіл
аударады. Тек әдебиетке ғана емес, осы заманғы көркемөнердің қай түрлеріне
де қатынасы бар ішкі монолог, сезім ағымы, монтаж, қосақ монтаж,
баяндаудың субъективтендірілуі, композиция еркіндігі, ассоциялы
композиция, тағы басқа жаңа көркем әдістердің қай – қайсысының да түп –
төркіні Толстой творчествосынан табылады, – дейді ол.
Сыншы Әбіш Абайдың, Жамбылдың, Ахметтің, Сұлтанмахмұттың, Сәкеннің,
Бейімбеттің, Ілиястың, Мұхтардың, Сәбиттің, Ғабит пен Ғабиденнің, Қасымның
шығармашылығы жайлы толымды пікірлер айтады. Тәкен, Тахауи, Әбдіжәміл,
Олжас, Қалтай, Шыңғыс сияқты ағаларымен қатар өзінің замандастары мен
інілері Қадыр Мырзали, Тұманбай Молдағалиев, Мұқағали Мақатаев, Оразбек,
Қайрат, Жұмекен Нәжімденов, Оралхан Бөкей, Төлеген Айбергенов шығарма –
шылығын талдайды. Бұрын шиырланған үлгілерді қайталамай, жаңа сөз, тың
түйін жасауға ұмтылады. Әбіштің сын мақалалары қашан да шеберліктің мектебі
сияқты.
Жазушы, сыншы Әбіш кейде өнер адамдарында кездесіп қалатын қызғаныш
сезіміне бой алдырмаған, табиғаты кең, айналасына үлкен пейілмен қарайтын,
дархан мінезді тұлға болған. Бүкіл әдебиеттің, халықтың мүддесіне адал
қызмет ететін, жақсыны қуанып қарсы алатын жазушының көңілі әрқашан ашық.
Оның қаламгер ағалары мен бауырларының бәріне жылы көзбен қарап, мақала
арнауы да олардың шығармашылық табысына қуанудан туады.
Әбіштің публицистік мақалалары мен жазбалары оның шығармашылығының
көлемді бөлігін құрайды. Олар әр кезде жазылған, әр заманның сұранысынан
туған. Әсіресе, тәуелсіздік алған тұста Әбіш көп жазады. Ол қоғамдық
жүйенің ауысуы кезінде бұрынғы үйреншікті жолдан адасып, жаңаны түсінуге
жете алмаған жерлестеріне тәуелсіздіктің сөзін айтады. Қоғамдық
өзгерістердің заманында болатын психологияны терең талдап, бұған қатысты
тарих сабағы жайында ойлы сөз қозғады... Кеңестік, партиялық басқару
мектебінен өткен, Тәуелсіз елдің тұңғыш Президенті қасында ұзақ жылдар
сенісіп қызмет істеген, Парламент спикері міндетін де атқарған, бүгінгі
сенатор Әбіш Кекілбаевтың демократтығы мен тәуелсіздікті баянды ету
жолындағы табанды күресі осылай басталып қалыптасқан. Оның уақыттың ең бір
қиын тұстарында елмен бетпе – бет келуден, халық мүддесі үшін күресуден
жасқанбайтын мінезін Желтоқсан, Жаңа өзен оқиғалары көрсетті. Осының бәріне
Әбіштің ең алдымен, үлкен суреткер, заманының заңғар жазушысы ретінде өзі
өмір сүрген күрделі дәуірдің шындығын терең түсініп, болашағын болжай алуы
себеп. Жазушыны да, қайраткерді де, жалпы адамды да заманы тудырып, дәуірі
тәрбиелейді, өсіреді. Тек адамға сол заман, дәуір талаптары дәрежесіндегі
интеллект керек. Әбіште ол бар және мол. [ 13, 25 б ]
Асқар Сүлейменов өзінің бір мақаласында былай деп жазыпты: Кекілбаев
дарыны мейлінше ғибратты дарын. Оның кеңістігінің өзінен ұғымтал көкірекпен
жіті көз адуын өнердің мінезін көреді. [ 24, 387 б ]
Əбіш Кекілбаев өз шығармашылығында адам табиғатында бар жақсылық пен
жамандықтың, мейірімділік пен зұлымдықтың өзара қатынасы қандай, адам
өмірінің мəні не, адам құдіреті неде деген сұрақтарға жауап іздейді.
Жазушы романда лирикалық реңк бояудың молдығы, тілдік өрнектің
эмоционалды бояуға қанықтылығы, шартты түспалдар секілді романтизм
эстетикасына тəн тəсілдерді шебер пайдаланады. Лиризм романда суреттелген
оқиғаға эмоциялық бояу беріп, поэтикалық мазмұн дарытқан.
Әбіш Кекілбаев 1995 жылы Егемен Қазақстан газетіне берген бір
сұхбатында бұл туралы өзі былай деп түйіндейді: Адамдар мен халықтардың
арасындағы жарастыққа қызмет ету – менің суреткерлік те, азаматтық та
парызым. ...Мен әдебиетші болмасам, саясатқа келмес ем. Суреткер болмасам,
күрескер де болмас ем. Бұрын суреткер ретінде толғандырған мәселелер – мені
азамат ретінде де толғандырып жүрген мәселелер еді. Қиял арқылы шешіп
келген мәселелерге нақты өмірде тікелей атсалысуға мүмкіндік туып тұрса,
одан қалайша бой тартамын?Оның үстіне, қай кезде де қаламгерлік еңбекті
қоғамдық қызметпен ұштастырып жүрген адаммын.Саясатқа келгеніме өкінбеймін.
Тауқыметі көп. Күндіз күлкіңді, түнде ұйқыңды бұзатын тұстары да
мол.Әлеуметтік өмірдің талай шиеленісті додаларының ортасында жүруге де
тура келді дейді. [ 48, 397 – 398 б ]
1.2. Елең – алаң романының тарихилық сипаты
Орыс – қазақ халықтарының тарихи байланысының түп негіздері мен
олардың ынтымақтасуы жолының заңдылығын көркем бейнелеуге арналған
туындылар ішінде Әбіш Кекілбаевтың Елең – алаң романы көрнекті орын
алады.
Әбіш романының тарихилық сипаты (историзм) күшті. Ол халықтар тарихының
даму бағытында әлеуметтік өзгерістер негізінде қарайды. Адамдардың қай
дәуірде болса да үмітті болашақтан күткенін, өзара қарым – қатынасқа,
материалдық және рухани байланысқа ұмтылғанын ол жақсы түсінеді. Көрші
елдердің жан – жақты қыспағына түсіп, көшпелі өмір кешкен қазақтың да
ендігі жерде томаға – тұйық, оқшау өмір сүруі мүмкін емес еді. Дүние
жүзілік әлеуметтік тіршіліктің ірі козғалысқа түсуі, жаңа жерлердің ашылып,
халықтар арасында байланыстың күшеюі, басып алу, бағыну шындықтары қазақ
халқын да бұрынғы күйден қозғап, ізденіс жолына бағыттады. Осы жолда оның
іздеп тапқаны – орыс халқы. Осы бір тарихи құбылыстың заңдылығын жазушы
Елең – алаңда үлкен суреткерлікпен және ойшылдықпен бейнелейді.
Адам табиғаты зорлықты, күштеуді сүймесе қашан да еркін болса, ол
жалғыздыққа да, оңашалануға да сондай жат. Тіршілік үшін күрес оны
айналасымен қарым – қатынасқа, тіл табысуға үйретті. Адамдар ынты –
мақтастығы, туыстығы осылай туған. Оның негізінде күштеу, бағыну, бағындыру
саясаты емес, түсінісу, мүдделестік, тағдырластық жатады. Осы жолмен әуелде
тайпалық топтар арасында, кейін тұтас халықтар, елдер арасында байланыс
ұлғайған. Қазақстанның Россияға еркімен қосылуын да екі халықтың осындай
тағдырластығы, мүдделестігін туғызды. Әбіш романы қазақтар іздеп тапқан
жолдың негізі осындай тарихи қажеттіктей туғаны туралы ойлатады. Оның екі
халыққа да, олардың экономикалық, рухани дамуына да пайдалы екеніне
сендіреді. Қазақ халқының Россияға қосылуының прогресті жолын, оның қазақ
елін көшпелі, рулық тартыстардан, көршілердің феодалдық көз алартуынан
құтқаратынын ұғынған да осындай іс басындағы, ел билігіндегі азаматтар
болғанын тарихи деректерге сүйене отырып, Елең – алаң романы бізге
кек суреттеп жеткізеді. Ол тек тәуекелге бел буған, даңққұмар
билеушілердің ғана емес, жоғарыда келтірілгендей ақылдылық, ойлылық,
төзімділік сияқты мінездерге бай характердің ғана қолынан келмек. Әбіш
бізге осындай кесек характер ашып берді. Романдағы бүкіл оқиға дамуы,
әрекет, өмір құбылыстары – бәрі де оның негізгі қаһарманы Әбілқайырдың
көзқарасымен байланысты дамиды, соның ой – елегінен өте
көрсетіледі. ХІХ ғасырдың алпысыншы жылдарынан басталған қазақ тарихына
деген бетбұрыс ұлт тағдырын ойлаған қаламгерлердің ешқайсысын енжар
қалдырған жоқ. Халқының өткені мен бүгінгісін барлай отырып, тарихтың ұзақ
тартыстарында елдігін, ұлттық намысын сақтап қалған халықтың ерлік күресі
көп шығармаларға арқау болғаны белгілі. Солардың ішінде Әбіштің аталған екі
романы өз биігімен әдебиет тарихына кірді. Бұл романдарда Қазақ елінің
жоңғар және басқа көрші халықтар шабуылынан ығыр болып орыс патшалығынан
пана іздеуінің күрделі жағдайларын сөз етті. Қосылу процесін бастаған Кіші
жүз рулары үшін де, олардың ханы Әбілқайыр үшін де бұл оп оңай іске аса
қалған дүние емес еді. Басқа елдің отаршылдығынан қашып, екінші елге отар
болуға мойын ұсыну халық үшін қолайлы емес екенін олар, әрине, білді. Бірақ
амалсыздық көндірді. Әбілқайыр өз тобымен ақылдаса, кеңесе келіп, орыс
патшалығы қол астына кіру арқылы басқа елдің шабуылынан біраз уақыт тыныс
алып, бейбіт тіршілікке көшуді, патшаға бағына отырып, өзінің және елінің
хандық құрылымын сақтауды көкседі. Алайда патша саясаты әрі қарай тереңдеп,
кейін бүкіл халықты, оның жер – суын мемлекеттің меншігіне алуы, қанаудың
күшейгені, осылардың мезгіл – мезгіл наразылықтар тудыруы жалпыға мәлім.
Елең-алаң – Үркер романының заңды жалғасы. Онда орыс елшілігі мен
Әбілқайыр хан арасында қиыншылықпен іске асқан келіссөзден кейінгі екі
елдің ара қатынасының ширай түсуі сөз болады. Романның негізгі сюжеттік
арнасы қазақ өкілдерінің Петербургке баруы, Орынбор экспедициясының құрылуы
және оның қазақ жеріне сапары, Ор өзені бойында бекініс қала салуы, сол
бекіністе Орынбор комиссиясының бастығы Татищев пен Әбілқайыр ханның
кездесуі, ханның Ресей мемлекетіне бодан болу жөніндегі уәдесіне беріктігін
дәлелдеп, жаңа ант беруі сияқты оқиғалар арқылы дамиды. Башқұрттар
көтерілісі, сол негізде орыс – башқұрт қарым – қатынастарының шиеленісуі,
оның қазақ даласына әсері, көрші халықтармен байланыстың қайшылықты
көріністері, қазақ хандығының ішкі жағдайының күрделілене түсуі сияқты
мәселелер негізгі арнаға қосылып, сол дәуір шындығын кең көлемде ашуға
көмектеседі. Осы уақиғалар негізінде жазушы орыс – қазақ қарым – қатынасы
қандай күрделі, қайшылықты жағдайда өтсе де, халықтардың өзара жауласпай,
ортақ тіл табуға ұмтылуын, түпкі мүдде жақындығын ой мен ақылға жеңдіре
отырып түсінуге деген талабын құптай суреттейді. Мұның өзі жалпы қозғалысқа
түскен дүниежүзілік халықтар байланысының негізгі бір өзекті проблемасының
көрінісі сияқты үғылады.
Романда суреттелетін негізгі мәселе Қазақстанның Ресейге қосылуымен
байланысты болғандықтан, ондағы уақиғалар да орыс жерінде, патша саясатын
іске асыру жөніндегі әрекеттерден басталады. Кейіпкерлер ішінде де қазақ
жерінде жұмыс істеуге аттанған патша өкіметінің өкілдері бірінші орында
көрінеді. Олардың бастылары – алғашқы құрылған Орынбор экспедициясының
бастығы Иван Кирилов, кейін оның орнын басқан Орал кен зауыттарының
басқарушысы Татищев, патша генералы Румянцев, экспедиция бастығының
көмекшісі, бұрынғы елші Тевкелев, тағы басқалар. Қазақ жерінде іске асуға
тиісті патша саясаты, оның қайшылықты көріністері, негізінен, осы
кейіпкерлер арқылы суреттеледі. Олардың образын ашуда да жазушы сол дәуірге
тән қайшылықты өмір шындығы мен содан туатын күрделі адамдық ұғым
–түсініктерді негізге алады. Романдағы Кирилов бейнесін Әбіш оның өмірінің
тарихи фактілері негізінде жасаған. Қағаз көшірушінің отбасында туып, өмірі
қағазбен араласып өскен, ісіне ұқыпты, жазуы әдемі, ылғи да асығып –
үсігіп, мұрнынан шаншылып жүретін жұмыс басты адамның қызмет дәрежесінің
өсуі де нанымды. Ресей территориясынан әртүрлі мақсатпен шыққан адамдардың
бәрін алдынан өткізіп, олардың есебін жинау, болған жерлерін картаға түсіру
жұмыстарын жүргізу арқылы оның ғылымдық мәні бар бірталай пайдалы жұмыс
істегенін де білеміз. Осының бәрін ол Ресейдің елдік мүддесіне пайда
келтіру мақсатында істейді. Өз өмірін Ресей мүддесіне арнауды армандайды.
Орынбор экспедициясына бастық болу биік лауазыммен бірге, шет аймақтарда
Ресей саясатын жүргізіп, оның мәртебесін көтере беруге қызмет ететінін ол
мұрат тұтады, оған Кіші жүз қазақтарымен бірге Орта жүзді, Ұлы жүзді
Ресейге қосу, олардың басшыларынан ант алу тапсырылады. Осы тапсырмаларды
орындау, Ресей мемлекетінің шекарасын кеңейтуге, оның іргесін бекіте түсуге
үлес қосу патша шенеунігі үшін зор мәртебе еді. Оның үстіне экспедиция деп
аталғанмен, башқұрттар мен қазақтарды билеу, олардың жерінде Ресейге
бағынышты тәртіп орнату үшін аттанған үлкен бір армияға қолбасшылық қызмет
атқару міндеті де оның арман – қиялын көтере түскені даусыз.Жоғарғы
оқиғалардан кейін – ақ біз Кирилов бойында рухани дағдарыс туғанын, одан
қайтып шығарлық күш патша шенеунігінің бойында жоқ екенін түсінеміз. Бұл
оның рухани өлімінің басы. Оның ар жағында Кирилов өнімді жұмыс жасай
алмайды. Қазақ даласын Ресей қол астына түгелдей кіргізіп, оны билеу туралы
арманы іске аспай қалады. Жазып жүрген еңбегі де (Күллі орыс мемлекетінің
гүл жайнаған келбеті атты еңбегі қолжазба күйінде сақталып, 1881 жылы ғана
басылған) аяқталмады. Бұл тұста бітірген шаруасының ең бастысы –
түздіктерді билеу туралы ереже қабылдатуы. Оның да Румянцевпен, Татищевпен
келісілген нұсқасын емес, түздіктерге деген өшпенділік пен кек алуға толы
өз нұсқасын өткізеді. Сондықтан оның өлімін де жазушы тәптіштеп жатпайды.
Оны жай хабарлап, оның орнына Татищевтің тағайындалғанын жазады.Қазақ
даласын билеумен байланысты Татищевтің де жақсы ойлары болған. Ол Орынбор
комиссиясында (бұл кезде экспедиция комиссия атанған, кейін – Орынбор
шекара комиссиясы) қызмет істейтін орыс шенеуніктерінен қазақ тілін
үйренуді талап еткен. Патшаның ұлт, ру араздығын сақтау туралы нұсқауына
қарамастан, халықтарды өзара достыққа шақырған. Орта жүзді Ресейге қосылуға
икемдеген. Қазақ тарихымен шұғылданған. Ол алғаш Румянцевпен бірге
Кириловпен болған әңгімеде экспедиция бастығының қызбалығына риза еместігін
білдіріп, өзінің ойлы, ұстамды саясатшы екенін танытқан еді. Румянцевпен
оңаша әңгімеде де қолға түскен башқұрттарды әкіреңдеген солдаттардың
қорлауына жол бермей, олардың киім – кешегін, қаруын дұрыс сақтауын
өтінеді. Кейін комиссия бастығы болып, Ор бойында салынып жатқан бекініске
келгенде де, ол көрегендік танытады. Оның хан тұқымымен алғашқы кездесуін
Ералы ханзададан бастауы, оның құрметіне той жасап, зеңбірек атып, сый
тартуы хан көңілін табудың басы еді. Кейін ханды қабылдағанда да ол
Әбілқайыр мен оның айналасын риза етерлік салтанат ұйымдастырады, олардан
патшаға адалдығы жөнінде жаңа ант алуды ақылмен өткізеді. Мұның бәрі
Татищевтің ойлы дипломат екенін байқатады. Елең – алаң таңның бозғыл
тартып ата бастаған тұсы. Бірақ әлі төңірек түгел ашылып болмаған. Орыс –
қазақ қатынастарының негізі салынғанмен, қазақ елі үшін әлі көп нәрсе
жұмбақ, күдікті еді. Таң белгісі оның келешегінен үміт күтуге
дәмелендіргендей. Әбіш романының аты оқырман ойына осыны салады. Әбіш тілі
бай, образды, ойлы. Оның суреттері де жарқын, нақты.Әбіш романдары шын
мағынасындағы халықтық туынды. Олар – ойнап емес, ойлап оқылатын кітаптар.
Оларда суреттелетін тарих сабағы негізінен бізге адамгершілік тағылымын
ұсынады. Жазушы тарихи фактіні парасатты талдаудан өткізе алған. Сол арқылы
тұтас бір кезеңнің әлеуметтік болмыс – бітімін, психологиясын, саяси
жағдайын, қайшылықтары мен қайғысын философиялық тереңдікпен көрсеткен.
Сондықтан Үркер мен Елең – алаң Ә. Кекілбаевтың ғана емес, қазақ
романының үлкен табысы болып саналады. Оның Үркер, Елең – алаң тарихи
романдары тек тарихи шежіре емес, бүгінгі қоғам үрдісімен, ұлт мүддесімен
астасып, бостандық рухы мен өркениеттің өшпес құндылықтарына ұмтылатын
мінез тәрбиелерлік қуатты шығармалар. Әбіш Кекілбаевтың қай қасиетін сөз
етсек те ең алдымен қазақ санасында оның әдебиет сыншысы, шебер, көркем
шығарма жазушылығы алғы кезекке шығады. Әдебиетке бала кезінен мол
дайындықпен келгені оның терең шығармаларынан айқын көрінеді. Әдеттегідей
жасқана, имене әдебиеттің есігін ашқан жас өскін емес, білімі толық, кемелі
келісті, қаламы төселіп, дауысы орныққан дарын иесі екендігі шүбәсіз, нық
басқан салмақтылықпен келді. Ол өзінің көркем сөз зергерлігімен біздің
рухани өмірімізді байытты, көзімізді ашты, көкірегімізге ұлттық сенім, сана
ұялатты.
Ә. Кекілбаевтың Үркер, Елең-алаң дилогиясы – эпикалық тынысы кең,
қазақ қоғамының су тиген шылбырдай ширыққан, тіпті қалмақ – қазақ соғысынан
әбден қалжырап, сілікпесі шыққан аса ауыр шағын бейнелеп, елдігі мен
ерлігі, еңбекқорлығы мен мәмлелігі, ынтымағы мен тұтастығы, ауыз бірлігі
сыналып, ұлттық менталитеті де осы тұрғыда көрінетін туынды. Жұртымызды
тығырыққа тіреген талай боранды, дауылды күндерді қыры сынбай қарсы алған
халықпыз, Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұламаны бастан кешіп, қайыңды да
сауған, өлмей аман қалып, өзек жалғау үшін тышқанды, жыланды да жеген небір
қасіретті күндер маңдайымызға жазылғандықтан, қалған көңді жібітіп, аш –
жалаңаш болған кезімізді есімізден шығармай, қарнымыз тойғанда да кекірмей,
аштықта жеген құйқаның дәмін ұмытпадық. Қарны ашты тойдырып, жылағанды
жұбатып, тоңғанды жылытуды мақсат еткен менталитетіміз сол тәттісінен ащысы
мол тағдыр пешенемізге жазылуынан. Қазақтың дастарханы мол, құшағы әркімге
де мамық болатыны сонан.
Қарап отырсаңыз, көшпелі қазақтың түрлі ырымы, кәсібі мен күнделікті
тірлігін бір – бірінен бөліп алып қарауға болмайды екен. Елең – алаң
романында: Күн ашық болса, түнектегі мал шетіне құрт – құмырсқа, жылан
–шаян жоламасын деп шырқ айналдыра қыл арқан тастайды да соның ортасына
киімшең қисая – қисая кетіседі. Іштеріндегі ең ересегі түнде мал өрсе,
біліп жату үшін қолына қошқар байлап жатады. Олардың жол азығы да осы
отардың өзінде, қарындары ашса қой сауып, құмыраларындағы ащы айранға сүт
қосып, қойыртпақ ішеді. Кештеу туған саулықтардың желінін қақтап, уыз
қайырады. Іштері пысса – қошқар сүзістіреді. Ауыздарын жаппай, ертегі
айтысады, жұмбақ айтысады. Дауыстары ашықтары шырқатып ән бастайды. Жырық
ерін, жалақ ауыз қойшы тек қана қой ғана бақпайды, ой да бағады. Қойың от
жерге тап болып, бір жұлғаны бір май болып, тиыш жайылып жатса, шалқаңнан
түсіп, ойға батпағанда, не істейсің! Қазақтың талай дастанын, ертегісін,
жұмбағын, әндері мен жаңылташтарын осы қойшыекеңдер туғызған [1, 126-127
бб.], – деп мектебі, медресесі, жоғары оқу орны, кәсіби білікке баулитын
білім ордалары жоқ кезде қойшы, сиыршы, жылқышы, түйеші болу – отбасын
асыраудың көзіне, өнер қуудың, жаугершілік заманда қару – жарақты асынып,
оны шебер қолдануға үйрететін мектеп саналған. Әбіш Кекілбаев – қазақ
өмірінің ұңғыл –шұңғылын жете білетін, ұлттық мінез – құлық, салт – сана,
әдет – ғұрып, шаруашылық салалары, ұлттық тағамдарды әзірлеу,
этнографиялық, этикалық ерекшеліктерімізді танытуға барын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
ҚАЗАҚ ФИЛОЛОГИЯСЫ КАФЕДРАСЫ
... ... ..
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Ә.Кекілбаевтың Елең – алаң романындағы монолог пен
көркем диалогтың қызметі
050117 – Қазақ тілі мен әдебиеті
Оқытудың түрі: сырттай
Ғылыми жұмысты орындаған: Уайс Г
Ғылыми жетекші: ф.ғ.к. Нұржақсина М.Қ.
Ғылыми сарапшы:
Диплом жұмысының қорғауға
жіберілген күні
№ хаттама
Кафедра меңгерушісі: ф.ғ.к., доц. Ә.Қ. Шапауов
Қорғайтын күні:
Бағасы:
Көкшетау – 2014
ЖОСПАР
І.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 3-6
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Халық жазушысы Әбіш Кекілбаев
1.1. Өмірі мен
шығармашылығы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .. 7-14
1.2. Елең –алаң романының тарихилық сипаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 15 -22
2.1. Көркем шығармадағы ішкі монологтың зерттеу
нысандары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 23-36
2.2. Ішкі монолог құрудағы тілдік тәсілдердің ерекшелігі ... ... ... .
37-39
2.3. Елең – алаң романындағы монолог пен диалогтың көркемдік
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 40 -46
2.4. Қос үнді сөздің ішкі монологты қалыптастырудағы қызметі мен
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... . ... ... 47-54
ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . . 55-58
ІҮ. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... .. ..59-60
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілі:
Көркем әдебиет тілі алғаш орыс тіл білімінде зерттеу нысаны болып, бұл
бағытта Виктор Владимирович Виноградов, Григорий Осипович Винокур, Лев
Владимирович Щерба,Маргарита Николаевна Кожина, Александр Николаевич
Гвоздев, Рубен Александрович Будагов, Александр Иванович Ефимов тағы басқа
ғалымдар көркем шығарма тілін, стилистикасын жан – жақты қарастырған. Ал
кейінгі жылдары қазақ тіл білімі де біршама еңбектермен толықтырылды. Бұл
ретте Рабиға Сыздық, Ербол Жанпейісов, Мырзатай Серғалиев, Х. Кәрім,
Бердібай Шалабай еңбектерін атауға болады. Зерттеулерде көркем шығарма
тіліне қатысты құнды пікірлер айтылып, шығарма өнер туындысы ретінде
қаралды.
Көркем шығарма тілін зерттеу – жазушының суреткерлік шеберлігін,
эстетикалық мүмкіндігін қарастыру көркем әдебиет стилистикасы – әдебиеттану
ғылымы мен лингвистиканы байланыстыратын ғылыми саласы, аралық пән. Көркем
туындының табиғаты өте күрделі. Онда тілдік материал мен идеяның біртұтас
бірлігі қалыптасқан. Шығармадағы композициялық тұтастық, образдар жүйесі
тілдік құралдар арқылы беріледі.
Көркем шығарма тілінің бүгінгі даму мен шарықтауы арынды да тым асқақ.
Әсірелеп айтқанда, ол бейне бір тау басынан нәр алып, сай – салалармен
сарқырап құйылып жатқан бұлақ суларымен молығып, толықси аққан үлкен өзен
арнасын көз алдыңа елестететін сияқты. Сондықтан болуы керек, оның айдынды
ағысында лайы мен тұнығы араласқан иірімдері, тас домалатар ұрымтал
тұстары, қалтарыста қалып қойған қойнау – қолтықтары да жоқ емес.
Әрине, көркем шығарма тілі – қыры да, сыры да мол дүние. Әрбір қалам
қайраткерінің, табиғи талантын, дүниетанымын, қабілетін, білім дәрежесін
былай қойғанда, сөз өнерінде өзіндік қолтаңбасы, сөз қолданыс тәсілі, сөз
саптау мәнері бар. Көркем сөздің жан дүниемізге рухани нәр беріп, әсерлі де
әсем сезім ұялататын сиқырлы сыры оның эстетикалық қызметіне байланысты.
Сөз қолданыстың сан алуан тәсілдері мен шынайы шеберліктің өнегесін біз,
міне, осы тұста айқын көреміз. Басқаша айтқанда, әрбір жазушының әр қырынан
көрінер, өзгеден дараланар өзіндік сөз өнері, топ жарған таланты сарапқа
салынар кезі тілдің осы қызметіне байланысты.
Кез – келген жаңа саланың ауқымы кең, қарымы құлаш болуы заңды. Көркем
әдебиет тілі зерттеуге түскенімен, оның ашылмаған не жете зерттелмеген
нысандары өте көп. Көркем шығарма тілін, стильдік ерекшелігін зерттеуде,
ішкі монолог пен диалогтың берілу жолдарын талдап көрсету тек әдебиеттану
ғылымы үшін ғана емес, лингвистика ғылымы саласы үшін де аса қажет. Сол
себепті көркем шығарманың стилін, мәтін құрылымын тілдік тұрғыда зерттеу –
бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі.
Көркем бейнелеу тәсілдердің бірі – ішкі монолог (кейіпкердің ішінен
айтылатын сөз, іштей сөйлесу, өзіңмен – өзіңнің сырласуың, өзіңді – өзің
іштей саралау) көрінісі жан – жақты қарастырылып, арнайы зерттеу
обьектісіне айнала қойған жоқ. Ал, ішкі монологсыз күрделі де көркемдік
дәрежесі биік, нағыз танымды туындының дүниеге келуі мүмкін емес.
Диалог арқылы адамдар бір – бірімен тығыз қарым – қатынас құрып,
рухани, мәдени байланыс орнатып, күнделікті тіршілігінен хабардар болады,
қоғамдағы өз орнын тауып, бағыт – бағдарын анықтайды. Роман жанрын
зерттеуші Михаил Михайлович Бахтин айтқандай: Шындықты іздеудің диалогтық
әдісі дайын шындыққа ие болғысы келетін нақты монологизмге, сонымен қатар,
қандайда бір шындықты білеміз деп ойлаған адамдардың сенімділігіне де қарсы
қойылады. Шындық жеке адам басында туындамайды және болмайды, ол шындықты
іздеуші адамдар арасында олардың диалогтық сөйлесуі кезінде туындайды [1,
26 б].
Классикалық биік деңгейге көтеріліп, әлемдік көркем – өнерге асыл
қазыналар қосқан қазақ прозасында 70-80 жылдары халқымыздың өткен тарихына
ден қою, ата – бабаларымыздың мұрат – мүддесін, мақсат – тілегін бейнелеу
үрдіс сипат алып қадау – қадау қадамдар жасалынды.
Іляс Есенберлин, Әділхан Әкімжанов, Мұхтар Мағауин, Софы Қалыбекович
Сматаев, Әбіш Кекілбаев сияқты таланты жазушылардың кесек бітімді, тарихи
романдары дүниеге келді. Осы шығармаларының қатарына Әбіш Кекілбаевтың
Үркер, Елең – алаң романдары да қосылды.
Жазушы халқымыздың тарихындағы ең бір тұлғалы кезеңді – Қазақстанның
Ресейге өз еркімен қосылуының бастау сәтін шығармасына арқау еткен. Ел
басына сын болған бұл кезең Ілияс Есенберлиннің Көшпенділер
триологиясында және Тахауи Ахтановтың Ант драмалық тарихи дастанында өте
көркем бейнеленгені көпшілікке жақсы таныс. Бұл екі жазушы өз туындыларында
Үркер, Елең – алаңның басты кейіпкерлері болып табылатын – Жәнібек
батыр мен Әбілқайыр ханды, Бопай ханымды қанды шайқастармен ел тағдыры
талқыға түскен тар жол, тайғақ кешулерде халық қамын жеген кесек бейнелер
ретінде көрсеткен болатын. Ал Әбіш Кекілбаев болса басқа ыңғайда,
психологиялық талдау арқылы көрсетуге тырысады.
Әбіш Кекілбаев – қазақ көркем әдебиетіне үлкен үлес қосып жүрген
жазушылардың бірі. Оның халық тарихын бейнелі түрде суреттеген шығармасының
көкжиегі ретінде саналатын Үркер мен Елең – алаң романдары әдеби –
сыни тұрғыдан зерделеніп жүрсе де, тілдік, жазушының стилі жағынан аз
зерттелгені белгілі жайт.
Әдебиеттанушы ғалымдар Гүлзия Пірәлиева, Жанбибі Сенбайқызы
Дүйсенбаевалар Әбіш Кекілбаев шығармаларын әдеби тұрғыда зерттеп,
әдебиеттану ғылымына үлкен үлес қосқан. Ал тілдік түзілімі жағынан қыры мен
сырын ашуда тілші ғалымдар Сәндібек Ғұбайдуллин, Жанна Ибрагимова, Ж.
Абдрахмановалар көп ізденістер жасаған. Көркем шығарма стилі – жазушының
мақсатты түрде пайдаланған тілдік құралдар жүйесі. Олар әдеби бағыт
шығарманың тақырыбы, образдар құрылысы, суреткердің шығармашылық
ерекшелігіне бағындырылған.
Көркем шығарма тілінде сөз өзінің барлық бояу нақышымен, экспрессивтік-
эмоционалдық реңкімен, астарлы мәнімен, образдылық әсерімен, эстетикалық,
мүмкіншілігін аша қолданылмаса, ондай шығарманың құны да төмен, ондай
жазушының суреткер ретінде беделі де төмен. Шығарма әдетте, өзінің тілімен
көркем, – деп өзінің анық мінездемесін ғалым Рабиға Сыздықова берген
болатын.
Сөз қолданыс өнері әрбір жазушының творчестволық шеберханасында туып,
дамып, шыңдалып, өз ерекшелігімен әдебиет үрдісінен орын алып отыратыны
даусыз. Жазушы шеберлігінің, суреткер дарынының бір сыналар тұсы – кейіпкер
образын жасауда. Шынында да жағымды, жағымсыз кейіпкердің бүкіл жан
дүниесін, мінез-құлқын көркем сөз арқылы суреттеу, оны қайткен күнде де,
дара тұлға, тектік бейне етіп көрсету – жазушы үшін үлкен сын.
Зерттеудің нысаны: Әбіш Кекілбаевтың Елең – алаң романындағы ішкі
монолог пен диалог.
Зерттеу жұмысының дерек көздері. Зерттеудің дерек көздері ретінде және
ғылыми тұжырым жасау және стилистикалық талдау жасауға Әбіш Кекілбаевтың
Елең – алаң романы пайдаланылды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері.
Бүгінгі таңда тіл білімінде жазушы шығармаларының тілдік табиғатын
толық тану үшін жазушы шеберлігін стилистикалық тұрғыдан зерттеуді қажет
етуде.
Жұмыстың негізгі мақсаты Әбіш Кекілбаевтың жоғарыдағы аталған
шығармаларында кездесетін ішкі монолог пен диалог түзілімін анықтап, жазушы
қолданған стилистикалық тәсілдердің қызметін ашу болды. Осы мақсатқа орай
жұмыста мынадай міндеттер қойылды:
- ішкі монолог пен диалогтың берілуіне, түрлеріне талдау жасау;
- ішкі монолог пен диалогтың автор баяндауында кездесетін жақтарын
анықтау;
- кейіпкер ойлауындағы ішкі монологты айқындау;
- ішкі монологтың жақтық сипатын анықтау;
- ішкі монологты жасаудағы жағдайлардың стилистикалық түзілімін
сараптау;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
Қорғауға ұсынатын негізгі тұжырымдар:
Зерттеудің теориялық және практикалық мәні:
Зерттеудің әдістері: Жұмыстың әдістемелік негіздері ретінде
психолингвистикалық, сипаттамалық, стилистикалық талдау, жинақтап топтау
әдістері қолданылды. Зерттеу жұмысында көркем әдебиет стилистикасының
мәселелері қарастырылған Виктор Владимирович Виноградов, Григорий Осипович
Винокур, Рабиға Сыздық, Х.Кәрімов Бердібай Шалабай, Мырзатай Серғалиев,
Ербол Жанпейісов тағы басқа ғалымдарының тұжырымдары басшылыққа алынды.
Әдебиеттанушы ғалымдар Бақытжан Майтанов, Зейнола Қабдолов, Қажым
Жұмалиевтің пікірлері де назардан тыс қалмады.
Зерттеу жұмысының жариялануы:
Зерттеу жұмысының құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан
және қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Ғалымдардың көпшілігі жазушы стилистикасын, яғни көркем әдебиет
стилистикасын әдебиеттану мен лингвистика ғылымдарының аралығындағы жаңа
ғылыми саласы деп таниды.
Халық жазушысы Әбіш Кекілбаев
1.1. Әбіш Кекілбаев өмірі мен шығармашылығы
Әбіш Кекілбайұлы 1939 жылы 6 желтоқсан күні Маңғыстау облысы,
Маңғыстау ауданы (бұрыңғы Гурьев облысы), Оңды ауылының Мырзайыр деген
жерінде туған. Арғы атасы Жаңайұлы Қожаназар қазақтар көшін Маңғыстауға
бастап келген топтан. Белгілі білікті, беделді, дәулетті адам. Ата
шаңырағын ұстап қалған ұрпағы Жаманқұл немересі Кекілбайды үйлендірген соң,
1924 жылы Оңдыда қайтыс болған.
1928 – 1931 жылдары асыра сілтеу, тәркілеу кезінде Кекілбай ата
мекеннен баз кешіп Түркменстанның Красноводск портында жүкші, Бекдаш химия
кәсіпорнында біраз жыл жұмысшы болып істеп, елге 1937 жылы Баку мен
Макачкала арқылы оралған соң Оңдыдағы колхозда колхозшы, Таушық кенішінде
шахтер болды.
1942 жылы соғысқа алынып, майданда 3 рет жараланып, Сталинград
маңында қайтыс болады.
Әбіш Кекілбайұлының анасы Айсәуле Жұмабайқызы дәулетті, ел ішінде
аты шыққан бидің отбасында дүниеге келіп, тәрбиеленген. 1936 жылы әуелі
Оңдыда колхозшы, Таушықта 1942 – 1945 жылдар аралығында стахановшы шахтер,
1945 – 1962 жылдары Екпінді колхозында жұмыс істеді.
Әбіш Кекілбайұлы 1947 жылы Таушықтағы мектептің бірінші сыныбына
барып, 1948 – 1954 жылдары Оңды орталау, ал 1956 – 1957 жылдары Үштағандағы
орта мектепте оқиды.
Әдебиетке құмарлығы мектеп қабырғасында басталады. 1957 жылы 5 мамыр
Лениншіл Жастың белсенді ауылдық тілшісі ретінде Қазақстан Комсомолы
Орталық Комитетінің мақтау қағазымен марапатталады.
1957 жылы Қазақ Мемлекеттік Университетінің филология факультетіне
түседі. Университетте әдебиет бірлестігін басқарып, жас талаптар шоғырын
жарыққа шығарады. Соңғы курста оқып жүріп, Қазақ әдебиеті газетінде
қызмет атқарады. Мұнда ол сыншылық қабілетімен көзге түседі.
Қазақ әдебиетінен кейін 1962 – 1965 жылдар аралығында Лениншіл
Жас газетінде бөлім меңгерушісі болып істеді. 1965 – 1968 жылдары ҚазССР
Мәдениет министрлігінде, 1968 – 1970 жылдары Кеңес армиясының қатарында,
1970 – 1975 жылдары Қазақфильм студиясында бас редактор болады.
1975 – 1984 жылдары Қазақстан КП ОК мәдениет бөлімінде нұсқаушы, сектор
меңгерушісі, 1984 – 1986 жылдары ҚазССР Мәдениет министрінің орынбасары,
1986 – 1988 жылдары Қазақстан Жазушылар Одағы басқармасының 2 – ші хатшысы,
1989 – 1990 жылдары ҚазССР тарихи және мәдени ескерткіштерді қорғау қоғамы
Орталық кеңесінің төралқа төрағасы, 1990 жылы Қазақстан КП ОК бөлім
меңгерушісі болады.
1991 жылы Қазақстан Республикасы Жоғары Кеңесінің Мәдениет, тіл және
ұлтаралық қатынастарды дамыту жөніндегі комитеттің төрағасы,
1992 – 1993 жылдары Егемен Қазақстан газетінің бас редакторы болады.
1993 – 1995 жылдары Қазақстан Республикасының Мемлекеттік кеңесшісі.
1994 – 1995 Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің төрағасы,
2002 жылдан бастап Қазақстан Республикасы Парламент Сенатының депутаты.
Әбіш Кекілбайұлы Қазақстан Жоғарғы Кеңесіне екі рет, Мәжілісіне бір рет
баламалы негізде депутат болып сайланады.
Әбіш Кекілбайұлының алғашқы өлеңдер жинағы Алтын шуақ 1962 жылы,
Бір шөкім бұлт 1965 жылы жарық көрді.
Ауыл өмірінен жазылған повесть, әңгімелер жинағы Дала балладалары –
Әбіш Кекілбайұлының кең тынысты эпик, суреткерлік болашағын танытады. 1974
жылы Дәуірмен бетпе – бет сын мақалалар жинағы, Бір уыс топырақ,
1979 жылы Тырау тырау тырналар, Маңғыстау түбегінің өткені, бүгіні,
болашағы туралы Ұйқыдағы арудың оянуы тарихи танымдық баян, 1982 жылы
Шыңырау повестер жинағы, 1992 – 1993 жылдары Таңдамалы екі томдық, 1995
жылы Заманмен сұхбат 1998 жылы Азаттықтың ақ таңы, публицистикалық
мақалалары, толғамдары, 1999 жылы 12 томдық шығармалар жинағы жарыққа
шықты.
Әбіш Кекілбайұлының Үркер (1981), Елең – алаң (1984)
романдары қазақ әдебиетінің үлкен табысы ретінде бағаланып, Қазақ ССР
Мемлекеттік сыйлығын алды.
2001 жылы шыққан Талайғы Тараз, 2002 жылы шыққан Шандоз тарихи
тақырыпты ғылыми дәйекпен, дерекпен түсінікті ұғымды етіп жеткізудің жаңа
бағыт-бағдарын белгілеп берді.
2009 жылы Сыр десте деп аталатын автордың көп жылдық ой – толғаулары,
эссе, естелік, сөйлеген сөздерінің 5 томдық жинағы жарыққа шықты.
Әбіш Кекілбайұлының көптеген шығармалары ТМД халықтары мен шетел
тілдеріне аударылған. Ол ҚазССР Мемлекеттік сыйлығының 1986 жылы, Қазақстан
Республикасы Президентінің бейбітшілік және рухани келісім сыйлығының 1995
жылы, Отан орденімен 1999, Түркі елдері қауымдастығының шешімімен Түркі
дүниесіне сіңірген еңбегі үшін сыйлығын алады. 2003 жылы Қазақстанның
Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаев орденімен марапатталды.
ХХ ғасырдың екінші жартысында, əсіресе 70 – 90 жылдары қазақ
прозасында
Əбіш Кекілбаев, Дулат Исабеков, Рамазан Айыпұлы Тоқтаров, Оралхан
Бөкеев, Төлен Əбдіков, Серик Санбаев, М.Сқақбаев Дүкенбай Досжанов тағы
басқа жазушылардың шығармашылығы реалистік қуаттылығымен қатар романтикалық
сарынымен де ерекшеленді. Бұл романтизм социалистік реализммен астарлас
пафосты, кеңестік жарқын өмірді бір жақты, көтеріңкі лепте ғана
суреттейтін асқақ романтика емес еді.
Əбіш Кекілбаевты əдебиетшілер қауымы тарихи тақырыпты қаузаған, өмір
құбылыстарын шынайы шеберлікпен бейнелейтін реалист суреткер ретінде
таниды. Дегенмен бұл сөзіміз жазушы шығармаларындағы романтикалық арнаны
жоққа шығара алмайды. Əбіш Кекілбаевтың Аңыздың ақыры романы алғаш рет
Махаббат мұнарасы деген атпен жарияланды. Жазушының тарихи тақырыпқа
жазылған алғашқы романында романтикалық бейнелеу тəсілін аңғарамыз.
Кейіннен жазылған Үркер, Елең – алаң романдарында тарихи факт реалистік
тұрғыда игерілген.
Əбіш Кекілбаев өз шығармаларында халық жадында сақталған ескі
аңыздарды жаңғыртып, көне сюжеттерді көбірек бағдар тұтады. Əбіш Кекілбаев
романтизмінің көркемдік жүйесін толықтыратын сипат шығармаларында мифтік –
фольклорлық сарынның, аңыз – əңгімелердің жиі көрініс беруі болып табылады.
Əбіш Кекілбаев туындылары көбінесе бүтіндей мифтік – фольклорлық
сюжетке құрылады. Жазушы аңыз – əңгімелер арқылы өткенге, тарихи оқиғалар
сілемі не көз жібере отырып, мəңгілік мəселелерді шешуге ұмтылыс жасаған.
Осы сипаттағы шығармаларының бірі – Үркер романы.
Жазушы өз шығармасының ерекшелігі туралы: Тарихи материал жасақтауда
құжат дерегі де, ел аузындағы əңгіме де, көркем қиял да көп қызмет ете
алады. Бірақ тарихи шындыққа үлкен жауапкершілікпен қарайтын жазушы қиялдан
гөрі дерекке табынары сөзсіз. Дала балладалары атты циклға енген Аңыздың
ақыры романым мен повестерім, негізінен, белгілі бір көзқарастан
туындаған тұжырымға, концепцияға сүйенеді. Ал Үркерде оған атымен
кереқар бағытта іздендім. Онда, мүмкіндігінше, тарихи деректің ала жібін
аттамауға, нақты тарихи ситуацияның өз драматизмін əсірелеусіз көрсетуге
күш салдым – деп жазады. Яғни, Аңыздың ақыры романы, қаламгердің өзі
атап өткеніндей, деректен гөрі көркемдік қиял, фантазиясы мол, əсірелеулер
басым, философиялық шығарма. Ал Елең – алаң романы – нақты тарихи
негізі бар, нақты тарихи ситуацияға, фактіге құрылған туынды. Лиро –
эпикалық аңыздар Əбіш Кекілбаев шығармаларының негізгі баяндау тініне шебер
өріле отырып, қаламгер туындыларының өзіндік лирико – романтикалық əуенін
береді. Жалпы алғанда, Əбіш Кекілбаевтың қаламгерлік қолтаңбасына, жазу
мəнеріне өз кейіпкерінің характерін, психологиялық ахуалын ішкі
монолог пен авторлық баяндау арқылы ашу əдісі тəн. Негізгі қақтығыс
оқиғаның сыртқы сюжеттік тінінде емес, кейіпкердің ішкі əлемінде, жан
дүниелерінде дамиды. Романда оқиғаның хронологиялық тəртіппен дамуынан гөрі
жеке тұлғаның рухани ішкі дамуына басты назар аударылған.
Жазушының Күй, Ханшадария хикаясы повестерінде сомдалған Жөнейіт,
Шыңғыс хан бейнелерінен бөлек, əлдеқайда кеңінен сомдалған жиынтық образ.
Жазушы шығармалары асқақ гуманистік пафосқа, астарлы романтикалық
сарынға құрылады. Қаламгер қолтаңбасын айқындап тұратын өзіндік
ерекшелігінің бар екендігі даусыз. Соның бірі – кейіпкерлерінің жан
дүниесіне тереңдеп еніп, онда өтіп жататын психологиялық иірімдерді,
қайшылықтарды, сезім толқындарын аша білуінде, кейіпкер тағдырын тереңнен
тарта бейнелеуінде. Оның басқа қаламгерлерден ерекшелігі адам болмысына
терең бойлап, адам табиғатының психологиясын зерттеп – зерделеуінде.
Біздің заманның ақыны сонымен бірге философ болуы керек, – деген
В.Белинский – Поэзия мен философия бірін бірі сыртқа теппейді, қайта қол
ұстасып, бірін – бірі қолдайды, тіпті араласып кетеді. Кейбір философиялық
туындының ақындық, ақындық туындының философиялық деп аталатын себебі
сонда.
Үлкен әдебиетке қойылатын осы талаптар Әбіш шығармашылығы арқылы біздің
ұлттық сөз өнерімізде дәлелденіп келеді. Оның жазушылыққа үлкен мұратпен
қарайтыны, әдебиет алдына биік талап қоя білетіні, оны терең таныммен іске
асыра алатыны қазір мойындалып біткен шындық. Әбіш суреткер ретінде адам
өмірінің әлеуметтік мән – мағынасына үңіліп, оны философиялық ойшылдықпен
өрнектейді. Жазушы өнерінің кейінгіге ғибраттық, ой саларлық, сабақтық мәні
де осында. Ол ашқан өз замандастары мен тарихи кейіпкерлердің жас ұрпаққа
ұсынар тағылымы да әдебиеттің мазмұнын байытуға қызмет етеді.
Оның жазғандары – қазақ өмірі, халқының тағдыры, оның көргені мен
басынан кешкені, кешегісі мен бүгінгісі, солардың бір – бірімен
сабақтастығы. Жазушы суреттеуінде қазақ елі, оның тіршілігі жалпы адамзат
тіршілігінен бөлек, оқшау өмір емес, соның бір бөлігі. Оның тарихы да,
рухани өмірі де әлемдік өркениетпен байланыста. Халықтың сол ұзақ өмірінің
бүгінгі қорытындысы – қазақтардың тәуелсіздігі болса, Әбіш мұрат еткен
шындықтың өзі де сол екенін оның шығармашылық жолын танып барып түсінеміз.
Жазушының соңғы жылдары көркем әдебиеттен бір мезгіл қолын босатып,
көсемсөзге ауысуында да тарих ұсынған осы бір жетістіктің сырын көсіліп
айтып түсіндіру ниеті жатыр. Оның көсемсөзі халықпен бетпе-бет отырып
тілдесуге, заман талабын дәлелдеп ұғындыруға, бүгінгі бар тіршілігімізді
егемендікті баянды етуге бағыттауға үйретеді. Елдің ел болуына әркімнің
қосар үлесін нақтылауға құрылады.
Әбіш – ұлттық әдебиетіміздің белді жанрларының барлығында да белсенді
қызмет істеген қарымды қаламгер. Поэзиялық, прозалық туындыларымен бірге
сын жанрында да көп жазды. Бірақ драматургияға бара қойған жоқ еді. Алайда
ол классикалық драматургияны жақсы біледі, оның көп үлгілерін қазақ тіліне
аударды. Оның аудармаларының ішінде В.Шекспирдің Ромео мен Джульеттасы,
Король Лирі, Кориоланы, Г.Ибсеннің Үрейі, К.Гоццидің Туранбике
ханшайымы, М.Фриштің Дон Жуанның думаны, Л.Дарконың Сүйіктім менің,
Электрасы, В.Буэроның Бүгін мейрам, бүгін тойы, М.Кәрімнің Ай тұтылған
түні сияқты әртүрлі стильдік үлгілер болды. Осыларды аудару үстінде
Әбіштің драма жанрының табиғаты мен құпиясын зерттеп білгені хақ. Абылай
хан атты пьесаның тууына мұның себеп болғаны даусыз.
Екіншіден, Әбіш бұл тұста тәуелсіз Қазақстанның ірі қоғам, мемлекет
қайраткерлерінің алдыңғы легінде белсенді қызмет істеп, біраз шыңдалды. Ол
тәуелсіздік алған кезден Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың сенімді серіктері
қатарында болып, жауапты қызметтер атқарады, тәуелсіздіктің бас идеологы
ретінде оны баянды етуге үлес қосады. Ол жазған ел тарихы мен егемендік
сананы қалыптастыруға арналған еңбектер бірінен соң бірі жарық көріп
жатады. Тәуелсіздік идеясы оның рухына сіңіп, бойын әбден билеп алған еді.
Абылай хан атты пьеса жазуға қаламгердің баруы бойына сіңген, ойын
билеген осы іске Әбіштің тәуекел етуі болды.
Әбіш Абылай хан пьесасын халықтық қаһармандық драмалық дастан деп
атапты. Бұлай атау шығарманың бүкіл рухынан, оның мазмұны мен жазылу
үлгісінен туындағаны сөзсіз. Өйткені, шығарма, қазақ елінің тәуелсіздік
жолындағы күрестерінің ең бір шешуші тұсы оқиғаларына құрылған. Ол ұзақ
уақыт қалмақ шабуылы мен жаулаушылығы астында есеңгіреген қазақ елінің
ХVІІІ ғасырдағы басқыншыларға қарсы ерлік күресінің эпопеясын жыр етеді.
Халықтық қорғаныстарда батырлығымен көзге түсіп, ел бастаған Абылайдың осы
жорықтардағы ерен еңбегі мен басшылық қызметі арқасында қалмақтар түбегейлі
жеңіліс табады. Қазақ жері басқыншылардан бір жола тазарады. Осы қозғалысты
бастаған Абылай бейнесін жазушы бүкіл халықтың азаттық жолындағы туына
айналдырады. Орыс отаршылдығына ұшыраған халықтың бүкіл арман – мүддесі
түгелдей Абылай тұлғасымен байланыстырылып, оның сөзі мен рухы кейінгі
дәуірлердегі азаттық күресі идеясына қозғаушы күшке айналады. Орыс билігі
тұсында Абылай атының аталуына тыйым салудың да негізгі төркіні осында
болатын. Шығарманың символдық идеясы қазіргі тәуелсіздікке қолы жеткен
қазақ елінің, оның Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың осы жолдағы күресімен
жалғасып жатады.
Пьеса жаугершілік заманның сипатын сахнада танытуға лайықталып, басты
қаһарман бейнесін оның жастық шағы, жекпе – жекте қалмақ ханының баласы
Шарышты өлтіруі, қапияда қолға түсіп, сол ханға пенде болуы, елге оралып
хан тағына отыру оқиғаларын негізінде кеңінен ашып көрсетеді. Осы
көріністердің барлығында да Абылай азаматтық мұратының биіктігімен
көрінеді. Оның Көмей әулиеге өзін таныстыруынан бастап, бүкіл пьесада бұл
идея ашық жүріп отырады.
Әбілмансұр қойыпты есімімді,
Бал мен удан бұйыртты несібемді.
Құрсақтағы күнімнен қуғын көріп,
Күдік – күмән тербетті бесігімді.
Тардан төзіп жалғаннан кең іздедім,
Мезі болып дау – шардан жөн іздедім.
Қамқа тонды қомшаға айырбастап,
Аласұрып, ата жұрт, сені іздедім, – дейді ол. Шарышты өлтіру үстінде
осылай көрінген Абылай тұлғасы біртіндеп күрделеніп, өз мұраты жолындағы
күрескерлікке ұласады. Қалдан Шеріннің тас зынданында жатқанда да ол өзінің
асыл жаратылған табиғатынан айнымайды, намысына тырысады. Хан қызы Топыш
сұлу берген бостандықты да қабылдамайды. Ел жолында еркек тоқтымын,
Құрбандыққа шалам басымды деп ел мүддесін биік қояды. Ақыры көрші елмен
өмір бойы өштесіп өтудің жолын таппаған Қалдан Шерін Абылай айбатынан
сескеніп, Ту сыртымнан тұра ұмтылмай, Қолтығымнан демер ме екен деген
дәмемен Топышты қосып, еліне қайтарады. Қалмақ ханының шешімінің ар жағынан
қазақ жеріне иек артып келе жатқан орыс патшалығынан сескеніп, одақтас
іздеу ниеті аңғарылмай қалмайды. Екі елдің (оңтүстіктен көз алартқан Қытай
елі тағы бар) ортасында, ешқайсысына да ырық бермей, өзін амал – айла
саясатымен еркін ұстаған Абылай хан саясаты осылай басталады. Осы күресте
ол ел бірлігін сақтап, соңына халқын ертуге жетеді.
Сөйтіп, Абылайдың ұлы жорығы Азаттықтың қамы үшін, Болашақтың бағы
үшін басталады. Қазақтың қайран даласын жағасы жайлау ел қылам, қара
сирақ баласын басқалармен тең қылам. Ұрымталына іс үйретіп, ұғымталына
сөз үйретіп, ұйтқылы жұрт қылам бұл елді, Білекке емес, білікке сенетін
заман келгендей, білікке сенер заманда ешкімге есе бермедік, Білікке сенер
заманда қапы қалып жүрмейік. Осы сөздерде қазақты ел қылу туралы үлкен
мемлекеттік, қоғамдық ойлар жатқаны түсінікті. Бүгінгі тәуелсіз елдің ой –
мақсаты да жатыр мұнда. Әбіштің сыншылдық, публицистік еңбектері де
авторының жан – жақты білімділігін, өмірді байыпты зерттеп, ол жайлы кең
ойлап, терең толғайтын алымды талантын мойындатады. Ол қазақ әдебиетінің
ғана емес, халық тарихының, оның мәдениетінің аса үлкен білгірі. Оның
сыншылдық ойы ұлт әдебиеті мен мәдениетіне қатысты мәселелермен шектеліп
қалмайды, оларды әлемдік үлгілермен салыстыра қарап, биік талаптар қоюмен
толығады, қолда бардың табысы мен олқысы туралы ой ұсынады. Әбішті
толғандырған әлемдік құбылыстар ішінде Александр Пушкиннің, Лев Толстойдың,
Федор Достоевскийдің, А.Чеховтың, Т.Шевченконың және тағы басқа
классиктердің мұралары ерекше орын алады. Олар жайлы мақалаларында Әбіш
біздің ұлттық сөз өнерімізде жете зерттелмей келе жатқан классика сабақтары
туралы сөз қозғайды, тың ой айтады.Сыншы Толстой шығармаларында қамшының
өріміндей жігі білінбей жымдасып кететін интеллектуализм, әлеуметтік талдау
мен психологиялық талдау, философия мен тұрмыс көріністері қазіргі
шығармашылық процесте жілік – жілік болып бөлшектеніп кететініне көңіл
аударады. Тек әдебиетке ғана емес, осы заманғы көркемөнердің қай түрлеріне
де қатынасы бар ішкі монолог, сезім ағымы, монтаж, қосақ монтаж,
баяндаудың субъективтендірілуі, композиция еркіндігі, ассоциялы
композиция, тағы басқа жаңа көркем әдістердің қай – қайсысының да түп –
төркіні Толстой творчествосынан табылады, – дейді ол.
Сыншы Әбіш Абайдың, Жамбылдың, Ахметтің, Сұлтанмахмұттың, Сәкеннің,
Бейімбеттің, Ілиястың, Мұхтардың, Сәбиттің, Ғабит пен Ғабиденнің, Қасымның
шығармашылығы жайлы толымды пікірлер айтады. Тәкен, Тахауи, Әбдіжәміл,
Олжас, Қалтай, Шыңғыс сияқты ағаларымен қатар өзінің замандастары мен
інілері Қадыр Мырзали, Тұманбай Молдағалиев, Мұқағали Мақатаев, Оразбек,
Қайрат, Жұмекен Нәжімденов, Оралхан Бөкей, Төлеген Айбергенов шығарма –
шылығын талдайды. Бұрын шиырланған үлгілерді қайталамай, жаңа сөз, тың
түйін жасауға ұмтылады. Әбіштің сын мақалалары қашан да шеберліктің мектебі
сияқты.
Жазушы, сыншы Әбіш кейде өнер адамдарында кездесіп қалатын қызғаныш
сезіміне бой алдырмаған, табиғаты кең, айналасына үлкен пейілмен қарайтын,
дархан мінезді тұлға болған. Бүкіл әдебиеттің, халықтың мүддесіне адал
қызмет ететін, жақсыны қуанып қарсы алатын жазушының көңілі әрқашан ашық.
Оның қаламгер ағалары мен бауырларының бәріне жылы көзбен қарап, мақала
арнауы да олардың шығармашылық табысына қуанудан туады.
Әбіштің публицистік мақалалары мен жазбалары оның шығармашылығының
көлемді бөлігін құрайды. Олар әр кезде жазылған, әр заманның сұранысынан
туған. Әсіресе, тәуелсіздік алған тұста Әбіш көп жазады. Ол қоғамдық
жүйенің ауысуы кезінде бұрынғы үйреншікті жолдан адасып, жаңаны түсінуге
жете алмаған жерлестеріне тәуелсіздіктің сөзін айтады. Қоғамдық
өзгерістердің заманында болатын психологияны терең талдап, бұған қатысты
тарих сабағы жайында ойлы сөз қозғады... Кеңестік, партиялық басқару
мектебінен өткен, Тәуелсіз елдің тұңғыш Президенті қасында ұзақ жылдар
сенісіп қызмет істеген, Парламент спикері міндетін де атқарған, бүгінгі
сенатор Әбіш Кекілбаевтың демократтығы мен тәуелсіздікті баянды ету
жолындағы табанды күресі осылай басталып қалыптасқан. Оның уақыттың ең бір
қиын тұстарында елмен бетпе – бет келуден, халық мүддесі үшін күресуден
жасқанбайтын мінезін Желтоқсан, Жаңа өзен оқиғалары көрсетті. Осының бәріне
Әбіштің ең алдымен, үлкен суреткер, заманының заңғар жазушысы ретінде өзі
өмір сүрген күрделі дәуірдің шындығын терең түсініп, болашағын болжай алуы
себеп. Жазушыны да, қайраткерді де, жалпы адамды да заманы тудырып, дәуірі
тәрбиелейді, өсіреді. Тек адамға сол заман, дәуір талаптары дәрежесіндегі
интеллект керек. Әбіште ол бар және мол. [ 13, 25 б ]
Асқар Сүлейменов өзінің бір мақаласында былай деп жазыпты: Кекілбаев
дарыны мейлінше ғибратты дарын. Оның кеңістігінің өзінен ұғымтал көкірекпен
жіті көз адуын өнердің мінезін көреді. [ 24, 387 б ]
Əбіш Кекілбаев өз шығармашылығында адам табиғатында бар жақсылық пен
жамандықтың, мейірімділік пен зұлымдықтың өзара қатынасы қандай, адам
өмірінің мəні не, адам құдіреті неде деген сұрақтарға жауап іздейді.
Жазушы романда лирикалық реңк бояудың молдығы, тілдік өрнектің
эмоционалды бояуға қанықтылығы, шартты түспалдар секілді романтизм
эстетикасына тəн тəсілдерді шебер пайдаланады. Лиризм романда суреттелген
оқиғаға эмоциялық бояу беріп, поэтикалық мазмұн дарытқан.
Әбіш Кекілбаев 1995 жылы Егемен Қазақстан газетіне берген бір
сұхбатында бұл туралы өзі былай деп түйіндейді: Адамдар мен халықтардың
арасындағы жарастыққа қызмет ету – менің суреткерлік те, азаматтық та
парызым. ...Мен әдебиетші болмасам, саясатқа келмес ем. Суреткер болмасам,
күрескер де болмас ем. Бұрын суреткер ретінде толғандырған мәселелер – мені
азамат ретінде де толғандырып жүрген мәселелер еді. Қиял арқылы шешіп
келген мәселелерге нақты өмірде тікелей атсалысуға мүмкіндік туып тұрса,
одан қалайша бой тартамын?Оның үстіне, қай кезде де қаламгерлік еңбекті
қоғамдық қызметпен ұштастырып жүрген адаммын.Саясатқа келгеніме өкінбеймін.
Тауқыметі көп. Күндіз күлкіңді, түнде ұйқыңды бұзатын тұстары да
мол.Әлеуметтік өмірдің талай шиеленісті додаларының ортасында жүруге де
тура келді дейді. [ 48, 397 – 398 б ]
1.2. Елең – алаң романының тарихилық сипаты
Орыс – қазақ халықтарының тарихи байланысының түп негіздері мен
олардың ынтымақтасуы жолының заңдылығын көркем бейнелеуге арналған
туындылар ішінде Әбіш Кекілбаевтың Елең – алаң романы көрнекті орын
алады.
Әбіш романының тарихилық сипаты (историзм) күшті. Ол халықтар тарихының
даму бағытында әлеуметтік өзгерістер негізінде қарайды. Адамдардың қай
дәуірде болса да үмітті болашақтан күткенін, өзара қарым – қатынасқа,
материалдық және рухани байланысқа ұмтылғанын ол жақсы түсінеді. Көрші
елдердің жан – жақты қыспағына түсіп, көшпелі өмір кешкен қазақтың да
ендігі жерде томаға – тұйық, оқшау өмір сүруі мүмкін емес еді. Дүние
жүзілік әлеуметтік тіршіліктің ірі козғалысқа түсуі, жаңа жерлердің ашылып,
халықтар арасында байланыстың күшеюі, басып алу, бағыну шындықтары қазақ
халқын да бұрынғы күйден қозғап, ізденіс жолына бағыттады. Осы жолда оның
іздеп тапқаны – орыс халқы. Осы бір тарихи құбылыстың заңдылығын жазушы
Елең – алаңда үлкен суреткерлікпен және ойшылдықпен бейнелейді.
Адам табиғаты зорлықты, күштеуді сүймесе қашан да еркін болса, ол
жалғыздыққа да, оңашалануға да сондай жат. Тіршілік үшін күрес оны
айналасымен қарым – қатынасқа, тіл табысуға үйретті. Адамдар ынты –
мақтастығы, туыстығы осылай туған. Оның негізінде күштеу, бағыну, бағындыру
саясаты емес, түсінісу, мүдделестік, тағдырластық жатады. Осы жолмен әуелде
тайпалық топтар арасында, кейін тұтас халықтар, елдер арасында байланыс
ұлғайған. Қазақстанның Россияға еркімен қосылуын да екі халықтың осындай
тағдырластығы, мүдделестігін туғызды. Әбіш романы қазақтар іздеп тапқан
жолдың негізі осындай тарихи қажеттіктей туғаны туралы ойлатады. Оның екі
халыққа да, олардың экономикалық, рухани дамуына да пайдалы екеніне
сендіреді. Қазақ халқының Россияға қосылуының прогресті жолын, оның қазақ
елін көшпелі, рулық тартыстардан, көршілердің феодалдық көз алартуынан
құтқаратынын ұғынған да осындай іс басындағы, ел билігіндегі азаматтар
болғанын тарихи деректерге сүйене отырып, Елең – алаң романы бізге
кек суреттеп жеткізеді. Ол тек тәуекелге бел буған, даңққұмар
билеушілердің ғана емес, жоғарыда келтірілгендей ақылдылық, ойлылық,
төзімділік сияқты мінездерге бай характердің ғана қолынан келмек. Әбіш
бізге осындай кесек характер ашып берді. Романдағы бүкіл оқиға дамуы,
әрекет, өмір құбылыстары – бәрі де оның негізгі қаһарманы Әбілқайырдың
көзқарасымен байланысты дамиды, соның ой – елегінен өте
көрсетіледі. ХІХ ғасырдың алпысыншы жылдарынан басталған қазақ тарихына
деген бетбұрыс ұлт тағдырын ойлаған қаламгерлердің ешқайсысын енжар
қалдырған жоқ. Халқының өткені мен бүгінгісін барлай отырып, тарихтың ұзақ
тартыстарында елдігін, ұлттық намысын сақтап қалған халықтың ерлік күресі
көп шығармаларға арқау болғаны белгілі. Солардың ішінде Әбіштің аталған екі
романы өз биігімен әдебиет тарихына кірді. Бұл романдарда Қазақ елінің
жоңғар және басқа көрші халықтар шабуылынан ығыр болып орыс патшалығынан
пана іздеуінің күрделі жағдайларын сөз етті. Қосылу процесін бастаған Кіші
жүз рулары үшін де, олардың ханы Әбілқайыр үшін де бұл оп оңай іске аса
қалған дүние емес еді. Басқа елдің отаршылдығынан қашып, екінші елге отар
болуға мойын ұсыну халық үшін қолайлы емес екенін олар, әрине, білді. Бірақ
амалсыздық көндірді. Әбілқайыр өз тобымен ақылдаса, кеңесе келіп, орыс
патшалығы қол астына кіру арқылы басқа елдің шабуылынан біраз уақыт тыныс
алып, бейбіт тіршілікке көшуді, патшаға бағына отырып, өзінің және елінің
хандық құрылымын сақтауды көкседі. Алайда патша саясаты әрі қарай тереңдеп,
кейін бүкіл халықты, оның жер – суын мемлекеттің меншігіне алуы, қанаудың
күшейгені, осылардың мезгіл – мезгіл наразылықтар тудыруы жалпыға мәлім.
Елең-алаң – Үркер романының заңды жалғасы. Онда орыс елшілігі мен
Әбілқайыр хан арасында қиыншылықпен іске асқан келіссөзден кейінгі екі
елдің ара қатынасының ширай түсуі сөз болады. Романның негізгі сюжеттік
арнасы қазақ өкілдерінің Петербургке баруы, Орынбор экспедициясының құрылуы
және оның қазақ жеріне сапары, Ор өзені бойында бекініс қала салуы, сол
бекіністе Орынбор комиссиясының бастығы Татищев пен Әбілқайыр ханның
кездесуі, ханның Ресей мемлекетіне бодан болу жөніндегі уәдесіне беріктігін
дәлелдеп, жаңа ант беруі сияқты оқиғалар арқылы дамиды. Башқұрттар
көтерілісі, сол негізде орыс – башқұрт қарым – қатынастарының шиеленісуі,
оның қазақ даласына әсері, көрші халықтармен байланыстың қайшылықты
көріністері, қазақ хандығының ішкі жағдайының күрделілене түсуі сияқты
мәселелер негізгі арнаға қосылып, сол дәуір шындығын кең көлемде ашуға
көмектеседі. Осы уақиғалар негізінде жазушы орыс – қазақ қарым – қатынасы
қандай күрделі, қайшылықты жағдайда өтсе де, халықтардың өзара жауласпай,
ортақ тіл табуға ұмтылуын, түпкі мүдде жақындығын ой мен ақылға жеңдіре
отырып түсінуге деген талабын құптай суреттейді. Мұның өзі жалпы қозғалысқа
түскен дүниежүзілік халықтар байланысының негізгі бір өзекті проблемасының
көрінісі сияқты үғылады.
Романда суреттелетін негізгі мәселе Қазақстанның Ресейге қосылуымен
байланысты болғандықтан, ондағы уақиғалар да орыс жерінде, патша саясатын
іске асыру жөніндегі әрекеттерден басталады. Кейіпкерлер ішінде де қазақ
жерінде жұмыс істеуге аттанған патша өкіметінің өкілдері бірінші орында
көрінеді. Олардың бастылары – алғашқы құрылған Орынбор экспедициясының
бастығы Иван Кирилов, кейін оның орнын басқан Орал кен зауыттарының
басқарушысы Татищев, патша генералы Румянцев, экспедиция бастығының
көмекшісі, бұрынғы елші Тевкелев, тағы басқалар. Қазақ жерінде іске асуға
тиісті патша саясаты, оның қайшылықты көріністері, негізінен, осы
кейіпкерлер арқылы суреттеледі. Олардың образын ашуда да жазушы сол дәуірге
тән қайшылықты өмір шындығы мен содан туатын күрделі адамдық ұғым
–түсініктерді негізге алады. Романдағы Кирилов бейнесін Әбіш оның өмірінің
тарихи фактілері негізінде жасаған. Қағаз көшірушінің отбасында туып, өмірі
қағазбен араласып өскен, ісіне ұқыпты, жазуы әдемі, ылғи да асығып –
үсігіп, мұрнынан шаншылып жүретін жұмыс басты адамның қызмет дәрежесінің
өсуі де нанымды. Ресей территориясынан әртүрлі мақсатпен шыққан адамдардың
бәрін алдынан өткізіп, олардың есебін жинау, болған жерлерін картаға түсіру
жұмыстарын жүргізу арқылы оның ғылымдық мәні бар бірталай пайдалы жұмыс
істегенін де білеміз. Осының бәрін ол Ресейдің елдік мүддесіне пайда
келтіру мақсатында істейді. Өз өмірін Ресей мүддесіне арнауды армандайды.
Орынбор экспедициясына бастық болу биік лауазыммен бірге, шет аймақтарда
Ресей саясатын жүргізіп, оның мәртебесін көтере беруге қызмет ететінін ол
мұрат тұтады, оған Кіші жүз қазақтарымен бірге Орта жүзді, Ұлы жүзді
Ресейге қосу, олардың басшыларынан ант алу тапсырылады. Осы тапсырмаларды
орындау, Ресей мемлекетінің шекарасын кеңейтуге, оның іргесін бекіте түсуге
үлес қосу патша шенеунігі үшін зор мәртебе еді. Оның үстіне экспедиция деп
аталғанмен, башқұрттар мен қазақтарды билеу, олардың жерінде Ресейге
бағынышты тәртіп орнату үшін аттанған үлкен бір армияға қолбасшылық қызмет
атқару міндеті де оның арман – қиялын көтере түскені даусыз.Жоғарғы
оқиғалардан кейін – ақ біз Кирилов бойында рухани дағдарыс туғанын, одан
қайтып шығарлық күш патша шенеунігінің бойында жоқ екенін түсінеміз. Бұл
оның рухани өлімінің басы. Оның ар жағында Кирилов өнімді жұмыс жасай
алмайды. Қазақ даласын Ресей қол астына түгелдей кіргізіп, оны билеу туралы
арманы іске аспай қалады. Жазып жүрген еңбегі де (Күллі орыс мемлекетінің
гүл жайнаған келбеті атты еңбегі қолжазба күйінде сақталып, 1881 жылы ғана
басылған) аяқталмады. Бұл тұста бітірген шаруасының ең бастысы –
түздіктерді билеу туралы ереже қабылдатуы. Оның да Румянцевпен, Татищевпен
келісілген нұсқасын емес, түздіктерге деген өшпенділік пен кек алуға толы
өз нұсқасын өткізеді. Сондықтан оның өлімін де жазушы тәптіштеп жатпайды.
Оны жай хабарлап, оның орнына Татищевтің тағайындалғанын жазады.Қазақ
даласын билеумен байланысты Татищевтің де жақсы ойлары болған. Ол Орынбор
комиссиясында (бұл кезде экспедиция комиссия атанған, кейін – Орынбор
шекара комиссиясы) қызмет істейтін орыс шенеуніктерінен қазақ тілін
үйренуді талап еткен. Патшаның ұлт, ру араздығын сақтау туралы нұсқауына
қарамастан, халықтарды өзара достыққа шақырған. Орта жүзді Ресейге қосылуға
икемдеген. Қазақ тарихымен шұғылданған. Ол алғаш Румянцевпен бірге
Кириловпен болған әңгімеде экспедиция бастығының қызбалығына риза еместігін
білдіріп, өзінің ойлы, ұстамды саясатшы екенін танытқан еді. Румянцевпен
оңаша әңгімеде де қолға түскен башқұрттарды әкіреңдеген солдаттардың
қорлауына жол бермей, олардың киім – кешегін, қаруын дұрыс сақтауын
өтінеді. Кейін комиссия бастығы болып, Ор бойында салынып жатқан бекініске
келгенде де, ол көрегендік танытады. Оның хан тұқымымен алғашқы кездесуін
Ералы ханзададан бастауы, оның құрметіне той жасап, зеңбірек атып, сый
тартуы хан көңілін табудың басы еді. Кейін ханды қабылдағанда да ол
Әбілқайыр мен оның айналасын риза етерлік салтанат ұйымдастырады, олардан
патшаға адалдығы жөнінде жаңа ант алуды ақылмен өткізеді. Мұның бәрі
Татищевтің ойлы дипломат екенін байқатады. Елең – алаң таңның бозғыл
тартып ата бастаған тұсы. Бірақ әлі төңірек түгел ашылып болмаған. Орыс –
қазақ қатынастарының негізі салынғанмен, қазақ елі үшін әлі көп нәрсе
жұмбақ, күдікті еді. Таң белгісі оның келешегінен үміт күтуге
дәмелендіргендей. Әбіш романының аты оқырман ойына осыны салады. Әбіш тілі
бай, образды, ойлы. Оның суреттері де жарқын, нақты.Әбіш романдары шын
мағынасындағы халықтық туынды. Олар – ойнап емес, ойлап оқылатын кітаптар.
Оларда суреттелетін тарих сабағы негізінен бізге адамгершілік тағылымын
ұсынады. Жазушы тарихи фактіні парасатты талдаудан өткізе алған. Сол арқылы
тұтас бір кезеңнің әлеуметтік болмыс – бітімін, психологиясын, саяси
жағдайын, қайшылықтары мен қайғысын философиялық тереңдікпен көрсеткен.
Сондықтан Үркер мен Елең – алаң Ә. Кекілбаевтың ғана емес, қазақ
романының үлкен табысы болып саналады. Оның Үркер, Елең – алаң тарихи
романдары тек тарихи шежіре емес, бүгінгі қоғам үрдісімен, ұлт мүддесімен
астасып, бостандық рухы мен өркениеттің өшпес құндылықтарына ұмтылатын
мінез тәрбиелерлік қуатты шығармалар. Әбіш Кекілбаевтың қай қасиетін сөз
етсек те ең алдымен қазақ санасында оның әдебиет сыншысы, шебер, көркем
шығарма жазушылығы алғы кезекке шығады. Әдебиетке бала кезінен мол
дайындықпен келгені оның терең шығармаларынан айқын көрінеді. Әдеттегідей
жасқана, имене әдебиеттің есігін ашқан жас өскін емес, білімі толық, кемелі
келісті, қаламы төселіп, дауысы орныққан дарын иесі екендігі шүбәсіз, нық
басқан салмақтылықпен келді. Ол өзінің көркем сөз зергерлігімен біздің
рухани өмірімізді байытты, көзімізді ашты, көкірегімізге ұлттық сенім, сана
ұялатты.
Ә. Кекілбаевтың Үркер, Елең-алаң дилогиясы – эпикалық тынысы кең,
қазақ қоғамының су тиген шылбырдай ширыққан, тіпті қалмақ – қазақ соғысынан
әбден қалжырап, сілікпесі шыққан аса ауыр шағын бейнелеп, елдігі мен
ерлігі, еңбекқорлығы мен мәмлелігі, ынтымағы мен тұтастығы, ауыз бірлігі
сыналып, ұлттық менталитеті де осы тұрғыда көрінетін туынды. Жұртымызды
тығырыққа тіреген талай боранды, дауылды күндерді қыры сынбай қарсы алған
халықпыз, Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұламаны бастан кешіп, қайыңды да
сауған, өлмей аман қалып, өзек жалғау үшін тышқанды, жыланды да жеген небір
қасіретті күндер маңдайымызға жазылғандықтан, қалған көңді жібітіп, аш –
жалаңаш болған кезімізді есімізден шығармай, қарнымыз тойғанда да кекірмей,
аштықта жеген құйқаның дәмін ұмытпадық. Қарны ашты тойдырып, жылағанды
жұбатып, тоңғанды жылытуды мақсат еткен менталитетіміз сол тәттісінен ащысы
мол тағдыр пешенемізге жазылуынан. Қазақтың дастарханы мол, құшағы әркімге
де мамық болатыны сонан.
Қарап отырсаңыз, көшпелі қазақтың түрлі ырымы, кәсібі мен күнделікті
тірлігін бір – бірінен бөліп алып қарауға болмайды екен. Елең – алаң
романында: Күн ашық болса, түнектегі мал шетіне құрт – құмырсқа, жылан
–шаян жоламасын деп шырқ айналдыра қыл арқан тастайды да соның ортасына
киімшең қисая – қисая кетіседі. Іштеріндегі ең ересегі түнде мал өрсе,
біліп жату үшін қолына қошқар байлап жатады. Олардың жол азығы да осы
отардың өзінде, қарындары ашса қой сауып, құмыраларындағы ащы айранға сүт
қосып, қойыртпақ ішеді. Кештеу туған саулықтардың желінін қақтап, уыз
қайырады. Іштері пысса – қошқар сүзістіреді. Ауыздарын жаппай, ертегі
айтысады, жұмбақ айтысады. Дауыстары ашықтары шырқатып ән бастайды. Жырық
ерін, жалақ ауыз қойшы тек қана қой ғана бақпайды, ой да бағады. Қойың от
жерге тап болып, бір жұлғаны бір май болып, тиыш жайылып жатса, шалқаңнан
түсіп, ойға батпағанда, не істейсің! Қазақтың талай дастанын, ертегісін,
жұмбағын, әндері мен жаңылташтарын осы қойшыекеңдер туғызған [1, 126-127
бб.], – деп мектебі, медресесі, жоғары оқу орны, кәсіби білікке баулитын
білім ордалары жоқ кезде қойшы, сиыршы, жылқышы, түйеші болу – отбасын
асыраудың көзіне, өнер қуудың, жаугершілік заманда қару – жарақты асынып,
оны шебер қолдануға үйрететін мектеп саналған. Әбіш Кекілбаев – қазақ
өмірінің ұңғыл –шұңғылын жете білетін, ұлттық мінез – құлық, салт – сана,
әдет – ғұрып, шаруашылық салалары, ұлттық тағамдарды әзірлеу,
этнографиялық, этикалық ерекшеліктерімізді танытуға барын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz