Есіл ЖШС-нің қаржылық-экономикалық жағдайын талдау. Кәсіпорынның әлеуметтік-экономикалық дамуын жоспарлау мен болжау бойынша ұсыныстар
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
Негізгі бөлім
І Әлеуметтік-экономикалық дамуды жоспарлаудың теориялық және методологиялық
негіздері
1.1 Әлеуметтік-экономикалық жоспарлаудын мақсаттары мен міндеттері ... ..5
1.2 Жоспарлау мен болжаудың
методологиясы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .7
1.3 Әлеуметтік-экономикалық жоспарлаудын шетелдік
тәжірибесі ... ... ... ..14
2 Есіл ЖШС-нің қаржылық-экономикалық жағдайын талдау
2.1 Есіл ЖШС- нің қысқаша
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
2.2 Есіл ЖШС- нің қаржылық- экономикалық жағдайын
талдау ... ... ... ... .26
2. 3 Есіл ЖШС- нің еңбек ресурстарымен қамтамасыз етілуін
талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ...30
3 Кәсіпорынның әлеуметтік-экономикалық дамуын жоспарлау мен болжау бойынша
ұсыныстар
3.1 Кәсіпорын жұмысын жоспарлау бойынша әдістемелік ұсыныстар ... ... ...40
3.1 Есіл ЖШС-нің даму жоспарының SWOT-
талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
3.2 Есіл ЖШС-нің әлеуметтік дамуын жоспарлау мен оның тиімділігін есептеу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...58
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..59
Кіріспе
Қазақстан Республикасының бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарынан анық орын
алу жөніндегі стратегиялық міндеттің орындалуы үшін әлемдік экономиканың
өсімінен тұрақты түрде асып отыратын экономикалық даму қажет. Еліміздің
жоғары деңгейде өзіндік жолы бар мемлекет ретінде танылуы, оның әлеуметтік-
экономикалық үстемелеп дамуы, халықтың әл-ауқатын, тұрмыс жағдайын
жақсартудың негізі болып табылады. Бұл үшін қаржылық және әлеуметтік
тұрақтылықты сақтай отырып шаруашылық жүргізудің қолайлы жолдарын туғызу
қажет, халықаралық еңбек бөлінісіне, ел экономикасының өсуіне тиімді жағдай
орната отырып, белсене қатысу керек. Экономикалық өсуді жеделдетудің және
өндірістің тиімділігін арттырудың басты факторы жоғары өнімді еңбекке
уәждеме жасау, белсенді еңбекке экономикалық ынталандыру. Қазақстанда
экономикалық реформаларды жедел жүргізу нәтижесінде өндірістің барлық
факторы ырықтандырылды, тиімділікті көтеруге бағытталған ынталандыру
уәждемелері де жүргізіліп келеді. Халық шаруашылығы салаларының даму
барысын стратегиялык жағынан болжау-жоспарлау керек екендігін өмір айқындап
берді, және осы дипломдық жұмыстың жоғарыдағы бөлімдерінде олардың
экономиканы баскаруда алатын рөлі, маңызы дәлелденді. Экономика дамуын
болжау және жалпы мемлекеттік жоспарларды жасау үшін, 1997 жылдың наурыз
айында Қазақстан Республика Президентіне тікелей бағынатын Стратегиялық
жоспарлау жөніндегі агенттігі құрылды. Агенттікке экономиканың дамуын
болжау негізінде оның
басынқы багыттарын аныктау және стратегиялык жоспарлар жасау аркылы оған
қол жеткізу жолдарын белгілеу тапсырылған.
Ал индикативті жоспарды әзірлеу алғашында Экономика министрлігіне, кейін
ол таратылған соң жаңа кұрылған Экономикалық жоспарлау агенттігіне
тапсырылған болатын. Қазақстан Республикасы Президентінің 1999 жылдың 13
казанында кол койылған "Қазақстан Республикасының мемлекеттік огандарының
жүйесін жетілдіру және қызметтерін анықтау туралы" Жарлығына сәйкес
жоғарыда аталған функцияны қайтадан кұрылған Экономика және сауда
министрлігі аткаратын, бұл министрлік Экономика және бюджеттік жоспарлау
болып қайта аталып, индикативтік жоспарды жасау аталған органға
жүктелді. ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .
Әлеуметтік-экономикалық дамуының индикативтік жоспары Қазақстан
Республикасыыың Конституциясына, Қазақстан Республика Үкіметінің жыл сайын
шығатын "Әлеуметтік-экономикалық дамуының индикативтік жоспары туралы"
Қаулысына және "Қазақстан Республикасында мемлекеттік жергілікті басқару
туралы" Заңына сәйкес негізделеді.
Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының индикативтік
жоспары туралы Қазақстан Республика Үкіметінің Қаулысы әр жыл сайын шығады
және онда Қазақстан, облыстар және ұлттық компаниялар, мекемелердің
жоспарланған мерзімге мақсаты, міндеттері және әлеуметтік-экономикалық
саясатынын басымдылықтары бойынша Үкіметтің көрінісі
беріледі. ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Аумақтың индикативтік жоспары Қазақстан Республикасының жоспарланған
мерзімге арналған даму индикаторларына (1 кесте) және Үкіметінің әлеуметтік-
экономикалық саясатыньщ басымдылыктарына
негізделеді ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
Дипломдық жұмыстың мақсаты- кәсіпорынның әлеуметтік-экономикалық дамуынын
жоспарлау мен болжаудың теориялық мазмұнын ашу, ұсыныстар
жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
Осы мақсатқа сай, жұмыстың алдында мынадай міндеттер қойылды:
- қазіргі экономикалық ғылым тұрғысынан кәсіпорындағы жоспарлау мен
болжаудың теориясын зерделеу;
- Есіл ЖШС-нің қаржылық-экономикалық қызметін талдау;
- Кәсіпорын қызметін жоспарлау мен болжауға бағытталған ұсыныстар
беру.
Зерттеу объектісі ретінде Есіл ЖШС алынды.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Зерттеудің теориялық және
әдістемелік негізі мен эмпирикалық базасы ретінде ең әуелі интегративті
(пәнаралық) қатынастың теориялық принциптері алынды, ол сондай-ақ
философиялық, тарихи, әлеуметтік, мәдени, құқықтық және саяси алғышарттарды
қамтиды. Мұнан өзге, жұмыс барысында ғылыми абстракция, талдау және синтез,
сондай-ақ кешенді қарастыру сияқты жалпы ғылыми әдістемелер қолданылды.
Бұл, зерттеу әдістемелерін жинақтай келіп, экономикалық талдаудың
сенімділігін және тұжырымдамалардың негізділігін қамтамасыз етті.
Зерттеудің ақпараттық негізі. Зерттеудің ақпараттық негізі ретінде
экономиканың постиндустриалық дамуы процесінде экономикалық ынталандыру
мәселесіне арнаулы қазіргі отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері,
мерзімдік баспасөз және ғылыми-тәжірибелік конференциялар мен семинарлардың
материалдары алынды. Жұмыста зерттеліп отырған мәселені реттейтін Қазақстан
Республикасының заң актілері мен басқа да құқықтық-нормативтік құжаттар
пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Дипломдық зерттеу барысында ғылыми
жаңалық ретінде кәсіпорындағы экономикалық және әлеуметтік жоспарлау мен
болжаудың мәселесін шешуге бағытталған теориялық және практикалық
ұсыныстарды атауға болады.
Жұмыстың ғылыми-тәжірибелік маңыздылығы. Зерттеу барысында алынған
нәтижелер, теориялық зерттемелер және практикалық ұсыныстар экономика
ғылымында өндіріс тиімділігін арттыруы экономикалық ынталандырудың
теориялық және әдістемелік жақтарын кеңейтумен қатар, аталған мәселелерге
қатысты салалық және республикалық экономикалық бағдарламалардың негізін
жасауға қолданылуы мүмкін.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлім
мен қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І Әлеуметтік-экономикалық дамуды жоспарлаудың теориялық және
методологиялық негіздері
1. Әлеуметтік-экономикалық жоспарлаудың мақсаттары мен міндеттері.
Кез келген коғам, өзінің болашақтағы даму перспективасың анықтап,
болжаусыз өмір сүре алмайды. Экономикалык болжамдар қоғамның даму мақсатын,
сол мақсатқа жетуге қажетті экономикалық ресурстар көлемін - ұзақ, орта,
қысқа мерзімдік жоспардың тиімді варианттарын, үкіметтің экономикалық,
техникалық саясаттарының негізігі бағыттарын анықтау үшін қажет.
Экономикалық болжам дегеніміз экономикалык прогностиканың барлык әдіс-
тәсілдерін, кұралдарын қолдануға және экономикалық кұбылыстарды зерттеудің
ғылыми әдістемелеріне негізделген экономикалық жоспарлау
процессі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ..
Жоспарлау - экономиканың объективті заңдары мен заңдылықтарын зерттеп
түсіне білу және оларды саналы тұрде пайдалану арқылы әлеуметтік-
экономикалык дамудың жоспарларьш ғылыми негізде дайындау мен олардың
орыңдалуын ұйымдастыру процессі. Жоспарлаудың негізгі мақсаты - экономикада
баланстык үйлесім мен макроэкономикалық тұрақтылықты камтамасыз ету үшін
белгілі бір пропорциялар мен пропорционалдыққа кол жеткізу.
Экономикалык пропорциялар дегеніміз өндірістің әр түрлі элементтері
(машиналар, құрал-саймандар, шикізат және материалдык қорлар, жұмыс күші)
арасындағы, әр түрлі өндіріс салаларынын өнім көлемдері арасындағы, түптеп
келгенде өндіріс құрылымдары мен өндіру көлемдері және тұтыну кұрылымдары
мен тұтыну көлемдері арасындағы белгілі сандық қатынастар.
Экономикалык пропорциялар өздігінен (стихиялық) және адамның мақсатты түрде
жүргізген әрекеттері нәтижесінде құрылуы мүмкін.
Капиталистік экономикалық формацияның калыптаса бастаған алғашқы кезеңінде,
пропорциялар нарықтық үйлестіру механизмі аркылы және кризнстер аркылы
қалыптасады. Оған экономиканын даму заңдары үздіксіз ыкпал етіп отырады.
Тауар ендірушілер экономикалык заңдардың бар-жоғын сезбесе де, сол
заңдардың талабына сәйкес қызмет жасайды. Мысалы, ол өндірген тауарына баға
қойған кезде, тек өзінің жұмсаған шығынын есептеп қоймай, сонымен бірге
базарда калыптаскан жағдайды ескереді. Оған кұн заңы ыкпал етеді. Сонымен,
бірінен-бірі туындап отыратын, бірімен-бірі тығыз байланыстағы тауар
өндірушілер қызметі аркасында экономикада пропорциялар жүйесі қурылады.
Яғни, экономиканың құрылымдық бөліктері арасында белгілі бір сандык
қатынастар қалыптасады. Оны біз пропорционалдық
дейміз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .
Өндіріс күштерінің дамуы жоғары деңгейге жеткен кезде, нарықтық үйлестіру
механизмі де, кризистер де экономикалық пропорцияларды құруға жеткілікті
бола
алмайды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
Осы жағдайда экономикалық пропорциялар жүйесін, пропорционалдықты саналы
түрде құру қажеттілігі туындайды. Саналы түрде кұрылран пропоршюналдык -
жоспарлылык болып табылады.
Жоспарлау төменде көрсетілген міндеттерді атқарады:
1. қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының негізгі бағыттарын анықтау;
2. жоспарлы кезең экономикасыпың сандык жәңе сапалык сиппатамаларын
белгілеу;
3. материалдық, еңбек және қаржы ресурстарын орынды пайдалану арқылы ғылыми-
техникалык, әлеуметтік және экономикалық мәселелерді шешудің тиімді
жолдарын таңдау;
4. жекелеген салалар мен аумақтардың даму қаркыны мен пропорцияларын
аныктау.
Жоспарлау көрсетілген классификацияға сәйкес жіктеледі:
Жоспарлаудың деңгейіне (масштабына) байланысты: макроэкономикалык (халық
шаруашылығының); аумақтық (облыстық, аудандық); ұйым ішінде (ішкі
жоспарлау); микроэкономикалық (салалық көрсеткіштерді жоспарлау).
Жоспарлау мерзіміне байланысты: ұзақ мерзімге жоспарлау (5 жылдан 20 жылдан
арғы мерзімге); орта мерзімдік (1 жылдан 5 жылға дейін); ағымдағы жоспарлау
(1 айға дейін, 1 айдан 1 жылға дейін). Жоспарлау процессінің мазмұнына
(жоспарлау объектісіне) байланысты: экономикалык жоспарлау (өндірістік
катынастардьщ даму жоспары, халық шаруашылығы дамуының динамикасы);
әлеуметтік жоспарлау (демография процесстерін, халықтың өмір сүру деңгейін,
еңбек ресурстарының даму болжамы); ғылыми-техникалық жоспарлау (ғылыми-
техникалық прогресстің даму болжамы); экологиялық жоспарлау (табиғи
ресурстарды пайдалану болжамы, қоршаған ортаны қорғау).
Сонымен, жоспарлаудың негізігі мақсаттарына төмендегілерді жатқызуға
болады:
- мемлекеттік экономика саясатын және экономиканы мемлекеттік реттеу
шараларын жасау;
- экономиканың өсу қарқынын, қажетті сапасын қамту және қолдау;
- ұлттық экономиканың циклдік тепе-теңдігін орнату және қолдау;
- барлық экономикалық шешімдердің үйлестілігін қамту;
- ұлттық экономиканың тұрақты дамуын қамту.
Қазіргі кездегі басқару теориясы мен тәжірибесінде жалпымемлекеттік
макроэкономикалық жоспарлаудың бюджеттік, стратегиялық, индикативті,
директивті формалары бар. Солардың ішінде Қазақстан үшін стратегиялық және
индикативті жоспарлардын маңызы зор болып отыр.
Стратегия - ұғымы ежелгі грек еліндегі ауқымды өкілеттілікке ие
болатын басқарушыны, тура аудармасында генерал шеберлігін береді.
Стратегиялык жоспарлау - Үкіметтің, аумақ әкімшіліктерінің, мекеме
және фирма басшыларының өндіріс сұрактары бойынша, кіріс және шығыс,
бюджет. салық, баға және әлеуметтік қорғау бойынша ұзақ мерзімді жобалары.
Стратегиялық жоспарлау — ұйым алдындағы мақсатқа жетудегі басшылықтың
қабылданған кешенді, жан-жақты шешімдер жиынтығын береді.
Индикативті жоспарлау - мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық дамуының
негізгі бағыттары және индикаторлары, соны іске асыру бойынша жоспарланған
мерзімге іс шаралары және мемлекеттік экономикалық реттеуіш тізімі бар
құжат.
Индикативті жоспарлаудың негізгі мақсаты — ұлттық эконоімиканың бір
қалыпты дамуын, оның кұрылымдық өзгерістерін, дағдарысты жағдайлардың алдын-
алу және олардың ықпалын жұмсарту, елдің экономикалық және саяси
тәулсіздігін қамтамасыз ету. Сондықтан, индикативті жоспарлау төмендегі
талаптарға сай болуы шарт:
- республика экономикасын мемлекеттік реттеуде қолданылатын
құралдардың тиімді болуына қол жеткізу;
- нарық механизмдерінің әрекеті негізінде экономиканың өзін-өзі реттеу
деңгейінің жоғары болуын қамтамасыз ету және шаруашылық жүргізуші
субъектілердің өзіндік экономикалық белсенділігін пайдалануына кеңінен
жағдай жасау;
- әлемдік тәжірибеде кеңінен қолданылып жүрген және тиімділігі
дәлелденген экономикалық талдау, болжау мен реттеу әдістерін пайдалану;
- аумақтық экономикалық саясаттың тиімділігін камтамасыз ету.
2. Жоспарлау мен болжаудың методологиясы
Экономиканың обьетивті түрде өсуі өндірушілер мен еңбек күшінің
бөлінісін толық, әрі жоспарлы түрде зерттеуден басталады. Анти-Дюринг
еңбегінде Ф. Энгельс дамыған қоғам туралы: Өндірістегі анархия енді
қоғамдық қажеттіліктерді қамтамасыз ететін және қоғамның әр мүшесінің
қажеттіліктерін қамтитын жүйемен алмасады деп жазды. Өз заманында К. Маркс
та қоғамдық жүйені өзгертуді, соның ішінде еңбек бөлінісін дұрыс
ұйымдастыруға шақырды.
Жалпы экономикада халықаралық, халық шаруашылығы, салааралық, әр
саланың саланың өз ішінде, өндірісаралық және аймақтық жүйелер арасында
белгілі бір тепе-теңдік пен тығыз байланыс бар. Бұл көрсетілгендердің
барлығы бір-біріне тәуелді болып келеді және бұлардың барлығы халық
шаруашылығының жоспарлы түрде дамуына және жоспардың жасалуына алып келетін
алғышарттардың бірі болып табылады. Олар экономиканың өсу қарқынын,
тұрақтылығын, қоғамдық еңбек бөлінісі мен өнімділікті анықтайтын,
экономиканың өсу қарқынын көрсететін, белгілі бір уақытта жоспарланған
жоспардың орындалуын көрсетеді. Сонымен жоспарлау мен болжау адамдардың
саналы түрде, белгілі бір экономикалық заңдарға бағына отырып, бір-бірімен
тығыз байланысты өндіруші жүйелерді ұйымдастыруы мен қолдану қызметін
атқарады. Сондықтан жоспарлау халық шаруашылығында үлкен маңызға ие.
Мақсаты, экономиканың өсу кезеңіндегі жағымсыз және белгісіз әсер етуші
факторлардың алдын алу болып табылады.
Жаңа шаруашылық қатынастар кезеңінде, яғни әміршіл-әкімшіл жүйеден нарыққа
ауысуынан жоспарлау жаңадан өзіне тән бағыт-бағдар мен міндеттерді алады.
Сапалы жоспарлаудың бір қыры ол әкімшілік тарапынан ғана емес, сондай-ақ
басшылықтың келісімімен қатар, аймақтық, жергілікті ұйымдармен қоса
кәсіпорындар тарапынан да қызу талқыға салынады. Яғни, жоспарлау процесіне
барлық мүшелер қатысады деген сөз. Нарық өнімділікті жомпарлауда бірден-бір
сарапшы және тексеруші рөлін атқарады және барлық субьектілермен тығыз
қарым-қатынас жасауға бағыттайды. Мысалға, аймақтық және жергілікті
ұйымдардың кәсіпорындармен қарым-қатынасы.
Нарықтық экономика жүйесінде бәсекелестік пен жеке меншік толықтай дамыған
кезеңде мемлекет экономиканы өсіру үшін жоспарлауды да қолданады. Нарық
жүйесінде мемлекеттен бастап барлық субьектілер өніиділік пен өнімді
жоспарлаусыз жұмыс істей алмайды.
Нарықтық бостандықта ешқанда да декларация немесе кодекстер емес, тек
жоспарлау ғана көптеген елдерде тиімді жұмыс істеп келеді. Жоспарлау мен
болжаудың қажеттігі келесідей себептерден туындайды:
Біріншіден, экономиканың өсу қарқынымен қатар ҒТР, жаңа технологиялар дамып
келе жатыр. Өнім арттырудың инновациялық, ұтымды тәсілдері, еңбек күшінің
техникамен алмастырылуы қарқынды өсіп келе жатқандықтан, нәтежиесін
жоспарлау мен болжау қажет,
Екіншіден, жоспарлау мен болжау экономиканы реттеу үшін мемлекет тарапынан
жиі қолданылады. Экономикалық циклді реттеп отыру үшін қажетті. Халықтың
әлсіз топтарының қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін де мемлекетке тиімді.
Үшіншіден, нарықта кез-келген фирма өзінің саласына қарамастан, белгілі бір
нәтежиеге жету үшін, жұмысқа кіріспес бұрын алға қойған мақсаттары мен
жоспарын, кәсіпкерлік стратегияын жасауға міндетті. Дұрыс бағыт-бағдар
таңдау арқылы ғана экономиканың қажетті түрде дамуына болады.
Жоспарлау – атқарылатын іске бағытталған, ақпаратты саналы түрде талдау
процесі. Кез-келген шаруашылық қызметтің мақсатқа жетуі, ғылыми немесе
логикалық тұрғыдан нәтежиесін болжаудың әсерінен болады. Болжау болашақта
туындауы мүмкін қиындықтар мен жағдайларды алдын-ала қарастыруға мүмкіндік
береді. Сонымен, болжаудың екі түрі болады: теориялық-танымдылық және
басқарушылық болжау.
Жоспарлау мен болжау – бұл, Экономиканың обьективті тәуелділігі мен себеп-
салдар нәтежиесінде, әлеуметтік және ғылыми-техникалық прогрессте, қоғамдық
өнімділіктің дамуы мен нәтежиесін алдын-ала ғылыми тұрғыдан көре білу.
Зерттелетін процеске қарамастан болжаудың үш сатысы болады:
Сурет 1. Болжаудың үш сатысы
Алға қойған мақсаттың орындалуында жоспарлау мен болжау келесідей
жолдармен жүзеге асырылады:
- Экономиканың даму бағытын анықтау;
- Мақсатқа жету үшін ұтымды жолдар мен шешімдер табу;
- Нәтежеге қажетті ресурстарды анықтау;
Жоспардың өзіне тән қасиеттері:
Біріншіден, жоспарда нақты мәліметтер, өндіріс құрамы мен қызметі, мақсатты
тапсырмалары және оларды шешу тәсілдері толығымен жазылады;
Екіншіден, экономиканың даму инфрақұрылымын қарастыра отырып, жоспарларда
еңбек күші, материялдық және қаржылық ресурстары толығымен көрсетіледі.
Үшіншіден, жоспар – бұл нарық субьектілерінің арасындағы келісім жасайтын
тиімді құрал және ол қоғамға мемлекеттің экономикалық саясаты туралы
ақпарат беру қызметін атқарады.
Төртіншіден, экономиканың дамуы үшін жоспарларда экономикалық болжау
жасалынады.
Осының нәтежиесінде, мемлекет жоспар көрсеткіштері арқылы экономикалық
өзгерістерді және жеке кәсіпкерлік фирмалардың даму қарқыны туралы
мәліметтер алып отырады.
Болжау мен жоспарлаудың әдістеріне негізінен экономикалық заңдардың толық
есебі, ғылыми тұжырымдар, әртүрлі жағдайлар, жоспарлау мен болжаудың
мақсатқа сай жасалуы, жүйелер, құрылымдар, логика және ұйымдастыру жатады.
Болжаудың негізгі принципі – жоспарлық есептің ғылыми негізделуі және нақты
шама болуы.Бұл барлық экономикалық заңдылықтарды, ғылымның жаңа
жетістіктерін қолдануды, техника мен технологиялық жетістіктерді меңгеруді
өнімділікті ұйымдастыра білу мен басқарудан құралады.
Экономикалық тепе теңдікті сактау және талдау жасай білу керек. Яғни,
нарықтағы сұраныс пен ұсыныстың көрсеткіштерін толық зерттеу. Соған сай
жоспар мен болжамды икемдеу керек.
Жоспарлаудың тағы да бір маңызды принципі бұл – мемлекеттің, қоғамның,
шаруашылық субьектілерінің, салааралық, аймақтық ұйымдардың көзқарастары
мен мүдделерін де қарастыру.
Жоспар жасауда ең бірінші айналысатын саладағы тиімді және ұтымды
шешімдерді қарастыру керек. Бұл болашақта әр кәсіпорынның, әр саланың,
шаруашылықтың дұрыс дамуына мүмкіндік жасайды.
Жоспар жасалу барысында, тексеріле отырып, түзетулер мен толықтырулар
енгізілуі мүмкін.
Бүгінгі таңда ғалымдардың есептеуі бойынша жоспарлау мен болжау жасаудың
150-ден астам әдісі бар. Бірақ тәжерибе жүзінде негізінен соның ішінде 15-
20 әдісі қолданылып келеді.
Сурет 2. Болжаудың негізгі әдістері
Сонымен қатар, болжамдау мен жоспарлауда келесідей әдістер де қолданылады:
1. Экономикалық-статистикалық әдістер
- экономикалық салыстыру әдісі
- орташа шамалар әдісі
- динамикалық қатарлар
- тотау әдісі
2. Математикалық-статистикалық әдістер
- корреляциялық әдіс
- регрессиялық әдіс
3. Баланстық әдіс
4. Нормативтік әдіс
5. Монографиялық әдіс
6. Эксперттік бағалау әдісі
7. Эксперементалдық әдісі
8. Экономикалық математикалық модельдеу
9. Абстрактылы-логикалық әдіс
10. Әлеуметтік
Болжау мен жоспар жасағанда бірнеше әдісті бірден қолдана аламыз. Бұл
әдістер бірін-бірі толықтырылып, байланыстырылып тұруы керек.
Кең қолданылатын маңызды әдістердің бірі болып баланстық әдісті
қарастырамыз.
Бұл әдісте материялдық және ақшалай ресурстардың қорлары мен
қажеттіліктері және жоспар элементтерімен байланыстары қарастырылады.
Баланстық әдісті дұрыс қолдана білу республикалық, кәсіпорындық әртүрлі
салалармен қарым қатынасты, ресурстардың тиімді жұмсалуын, дамуды дұрыс
жоспарлауға мүмкіндік береді. Бұл әдісте көбінесе материалдық ресурстар
балансы, жұмыс күші, жер көлемі, т.б, баланстық өлшемдер есепке толығымен
алынады.
Жеке баланстық есептерді және халық шаруашылық балансын есемтеуде
экономикалық математикалық модельдеу әдісі мен есептеуіш техника кеңінен
қолданылуда.
Жоспарлауда қолданылатын нормалар мен нормативтерді келесідей топтарға
бөлеміз:
- Қоғамдық еңбек өнімділігінің нормасы
- Отын-энергия және еңбек ресурстарының нормасы
- Өнімділік қарқынының нормасы
- Инвестиция және капитал салымдарының нормасы
- Қаржылық нормалар
Сурет 3. Болжау және жоспарлау жүйесі
Кәсіпорын өзінің даму жоспарын жасамас бұрын өндірілетін өнім немесе
көрсетілетін қызмет түрлеріне сұранысты, кәсіпорынның экономикалық-
әлеуметтік қамтамасыз етілуін, жұмыспен қамтылуын, еңбек өнімділігі мен
күшін толық есепке алуы керек.
Теорияда және практикада жоспардың құрамына, құрылымына, құрылу уақытына
және де т.с.с. көрсеткіштеріне байланысты өте көп түрлерге бөлінеді:
1. Мазмұнындағы экономикалық-саяси кәсіпкелікке байланысты:
- Стратегиялық жоспарлау;
- Тактикалық жоспарлау;
- Оперативтік жоспарлау;
2. Қолданылу аясына байланысты:
- Барлық қарастырылатын аумақты қамтитын жоспарлау (комплекстік немесе
халықшаруашылық);
- Бөліктік жоспарлау (Белгілі-бір аймақ, аудандық-ауылдық)
- Кәсіпорын щеңберінде (фирмалар)
3. Орындалу уақытына байланысты:
- Қысқамерзімді (оперативті) жоспарлау (жартыжылдық, квартал, мезгіл, ай,
апта);
- Орташамерзімді (тактикалық) жоспарлау (1-5 жыл);
- Ұзақмерзімді (стратегиялық) жоспарлау (5 жылдан жоғары қарай);
4. Жоспарлау мазмұнына байланысты:
- глобальды
- Контурлы
- Шектеулі
- Детальді
5. Жоспардың қызметтік аясына байланысты:
- Өндірісте
- Қызметкерлерде
- Қаржы
- Инновациондық
- Дайындық кезеңінде
6. Мәліметтердің өзгеру есебі бойынша:
- Қатаң (өзгермейтін)
- Икемді (өзгермелі)
7. Уақыт кезеңіне байланысты:
- Өтпелі (уақыт өткесін жаңа жоспар жасалынады)
- Созылмалы (уақыт өтсе - созылады)
- Кезеңсіз жоспарлау
8. Уақыт ағымына байланысты:
- реактивті (өткен уақытқа бағытталған)
- инактивное (осы шаққа арналған)
- преактивное (болашаққа бағытталған)
- интерактивное (жоспардың тек жақсы жақтарына бағытталған)
9. Жоспарлаудың тәсілі бойынша:
- төменнен жоғары прогрессивті
- жоғарыдан төмен
- Айналмалы тәсіл
Мемлекеттік жоспарлау саласында көбінесе индекативтік жоспарлау түрі
қолданылады. Индекативтік жоспарлау мемлекеттің экономикалық-
әлеуметтіксаясатын, экономиканың өсуін, қоғамға қажетті нәтежиелерге жету
үшін мемлекеттің мүдделерін қарасытырады.
Мақсаты:
- Әлемдік және ішкі нарықтағы құрылым туралы ақпараттар жүйесін
қалыптастыру, бұған бюджеттік және инвестициялық ақпараттар да кіреді.
- Нарық субьектілерінің мемлекетің өзінің мемлекеттік бағдарламаларына
қатысуы
- Өнімөндірушілерінің жаңа технологиялар мен инновациондық жобаларға жете
назар аудауы, ғылыми-техникалық прогресс жетістіктерін қолдану.
Әлемде дамыған мемлекеттерде стратегиялық жоспарлау өз нәтежиесін көрсетіп
жатыр. Стратегиялық жоспарлау нарық жүйесіндегі шаруашылықты
тұрақтандыратын мемлекеттің басты құралы болып табылады. Оның көмегімен
экономикалық тепе-теңдікті тұрақтандырып тұруға болады. Стратегиялық
жоспарлаудың басты элементтері:
- қоғамның әлеуметтік мәселелерін шешуді жоспарлау
- Қоғам мен табиғат ара-қатынасын жоспарлау
- Жаңа технологиялар мен ҒТР жетістіктерін пайдалануды жоспарлау
- Ұлттық экономикалық жүйені тұрақтандыру
1997 жылы ҚР Президентінің бастамасымен Қазақстан-2030 атты ұзақ уақытқа
арналған стратегиялық даму жоспары жасалып, басылып шығарылды. Бұл жоспарда
тәуелсіз Қазақстанның әлемдік экономикада дамуы, экономикалық-әлеуметтік
жағдайды көтеруге бағытталған шаралар жоспары, ұлтаралық татулық, табиғи
ресурстарды тиімді игеру, Орта-Азиялық барыс болу мәселелері қарастырылған.
2030 бағдарламасындағы 7 басым бағыт:
1. Ұлттық қауіпсіздік,
2. Ішкі саяси тұрақтылық,
3. Экономикалық өсу,
4. Қазақстан азаматтарының денсаулығын, білім алуын, әлеуметтік жағдайын
жоғарылату,
5. Энергетикалық және табиғи ресурстарды тиімді пайдалану,
6. Көлік және байланыс инфраструктурасын дамыту
7. Жемқорлық пен қылмысқа қарсы мықты мемлкет құру.
1.3 Әлеуметтік-экономикалық жоспарлаудын шетелдік тәжірибесі
Басқа елдердегі жоспарлау тәжірибесін біздің әлеуметтік-экономикалық
жағдапымызға өзгертпей көшіріп алу мүмкін емес. Бұл келесі объективті
сипаттағы себептерге байланысты: 1. республика басқа елдерден саяси, табиғи-
экономикалық, әлеуметтік-демографиялык, этно-мәдени және тағы да басқа
себептерге байланысты өзгешеленеді;2. қазіргі Қазақстан жағдаиында біз
ұлттык экономиканы кұру процесіндеміз және де әлемдік экономикалық тарихта
әкімшілік-жоспарлык шаруашьшықтан нарықтық экономикага өткен бізге ұқсас
бір ел жоқ;3. басқару жүйесі мен шаруашылықта негізгі өзгерістер белгілі
бір себептерге байланысты тиісті негіздеусіз жүргізіледі және
революциялык көрініс табады, ал нарыктык экономиканы мемлекеттік реттеу
шаралары олардьщ эволюциялык даму нәтижесі болып табылады.
Бірақ та шет елдер тәжірибесін ғылыми қорытындылау кажеттігі келесі
жагдайлар бойынша түсіндіріледі: біріншіден, экономиканы мемлекеттік
реттеудің кағидалары мен жүйесінің тұжырымдамалы негізін, түбірін анықтауға
мүмкіндік туады, екіншіден, аралас экономиканың жалпы заңдылыктарын аныктау
мүмкіндігі туады, және де бұл Қазақстан жағдайында мемлекеттік реттеудің
механизмдерін түйістіруге мүмкіндік жасайды, үшіншіден, мұндай толықтыру
мемлекеттік реттеудің нәтижелерін салыстырып талдауға мүмкіндік береді және
де керек болған жағдайда экономикалық реформаларды құруды, әлемдік
шаруашылык процеске республиканың араласу мөлшерін ескере отырып,
реформаларды дұрыс жолмен жүргізуге мүмкіндік береді.
Әлеуметтік-экономикалык процестерге мемлекеттің араласу тәжірибесін
үйренуден шығатьш қорытынды — көптеген алдынғы қатарлы елдерде экономиканы
мемлекетгік реттеудің негізгі кұралдары ретінде халык шаруашылығы дамуының
мақсаттары мен басымдылыктарын анықтау, болжау, жоспарлау, бағдарлама жасау
қарастырылады.
Осыған байланысты, шет елдердің жоспарды жасау және колдану
тәжірибесін зерттеу өте мацызды. Өнеркәсібі дамыған елдерде (АҚШ, Франция,
Ұлыбритания, Германия, Қытай) индикативті жоспарлау — нарықтық экономиканы
мемлекеттік реттеуші тәсілінің бірі болып жоғары нәтижесін дәлелдеді және
осы елдердің тәжірибесі белгілі бір кызығушылық туғызады.
Капиталистік елдерде бағдарламалаудың алғашқы кезеңдерінде
экономиканы басқарудың саларалық қағидасы қолданылды. Францияда
дайындалған саларалык бағдарламалар барлык шешуші экономикалык салаларды
қамтиді және олардың дамуын маңызды және тұтастай болжауда үлкен рөл
аткарады. Бұл тәжірибе біздің жағдайға пайдалы болар еді. Нарыктық жүйеге
көшуге байланысты эйфория халық шаруашылық мәселелерін тиімді шешу жолдарын
кейінге қалдырады. Францияда ағымды, орта мерзімдегі жоспарлаудың ғылыми-
әдістемелік және ұйымдастырушылдық мәселелерін арнайы мемлекеттік органдар
шешеді, бұл кызметті Жоспарлау бойынша Комиссириат жүргізеді.
Реттеуші органдардың басты міндеттерінің бірі аймактардьщ үйлесімді
кешенді дамуын қамтамасыз ету. Мысалы, Францияда 1982 жылы жүргізілген
реформалардың нәтижесінде аймақтық шаруашылык жүйесін басқару иерархиясының
үш деңгейінің функциялары ажыратылған (коммуналдар, департаменттер және
аймақтар). Ал департамент құрамына кіретін кантондар мен аудандардың
өзіндік даму мәселелерін шешуде күкықтык және ұйымдастырушылык тәуелсіздігі
жоқ.
Халық шаруашылығында аймактық мәселелер мен оларды салалық
экономикамен үйлесімді байланыстыруға Швециянын, Англияның, Германияның
және де баска дамыған нарықтық жуйедегі елдердің көптеген үкіметтік
шешімдері арналған. Бұл шешімдердегі басты ой, жергілікті билік органдары
езінің әлеуметгік-экономикалык саясатын жүргізе отырып жалпы мемлекеттік
және макроэкономикалык мақсатқа жету.
Көптеген елдердің жоспарлау тәжірибесін қорытындылай келіп американдық
маркетинг маманы Мелвилл Бранч маркетинг кызметін жетілдірудің бірнеше
колайлы жақтарын бөледі. Соның ішінде жоспарлау:
1. басшылардың үнемі болашақты ойлауын ынталандыруға мүмкіндік береді;
2. мемлекет және шаруашылық жүргізуші субъектілер қолданылатын
шараларды үйлестіреді;
3. көрсеткіштерді анықтау және олардың орындалуын қадағалауга жол
ашады;
4. алдагы мәселелердің және саяси ұстанымдардың нақты анықталуын талап
етеді;
5. шұғыл өзгерістерге дайындықты күшейтеді;
6. барлык кызметкерлердің міндеттерінің өзара байланыста. қарым-
қатынаста екенін көрсетеді.
Аталған пунктерден ең маңыздысы ретінде бірінші, екінші және алтыншыны
айтуға болады, өйткені қазіргі жағдайда жоспарлауда осы 3 пункт жетіспейді
немесе өте аз колданылады.
Қарастырылып отырған мемлекеттердің тәжірибесінен мемлекеттердің
экрномикасын реттеудегі күшті тетіктерінің бірі каржы-бюджет ресурстарын
пайдалану және салық жинау механизмі болып табылады. Осы механизмдерді
негізге ала отырып, бірнеше тұжырым жасауға болады, Біріншіден, бюджеттік
қаржьшен каржыландыру арқылы (субсидиялар, дотациялар, субвенциялар, бюджет
шығындарын жоспарлау) халык шаруашылыгының басымдылықтарын және білімді көп
қажет ететін салаларды жылдам дамыту мәселелері шешіледі. Италияда,
Норвегияда, Данияда, Швецияда мемлекеттік бюджет арқылы ұлттық табыстын
үлесі 50 пайыздан жоғары, ал Францияда 50 пайыз шамасында.
Екіншіден, кұрылымдык-инвестициялық саясатты жүзеге асыру үшін салык
салу механизмі үлкен ролді атқарады. Бұл механизм арқылы шаруашылық
жүргізуші субъектілердің кызығушылығын артгыруға болады, өйткені олар
өндіріс және өнеркәсіп салаларының тез дамуына әкеледі. Ол деген импортты
ауыстыратын және бәсекеге түсе алатын түрлі тауарларды шығару.
Үшіншіден, мемлекет әлеуметтік және ғылым салаларына шығындарын
азайтпауы қажет. Шығындарын азайтып бұл салалардағы сұранысты
қанағаттандыра алмаса, ол қайтадан шығындалуға мәжбүр болдаы және бұл жерде
екінші шығын бірінші шығыннан өте үлкен болады.
Австрия, Италия, ФранцІІя үкіметтерінін баға деңгейін реттеу АҚШ
елімен салыстырғанда өте қатал тәртіппен және арнаулы экономиканы баскзру
органдармен жүзеге асырылады. Мысалы, Францияда мемлекеттік баға реттеу
қызметтері бәсекелестік Кеңес арқылы жүргізіледі және халык
шаруашылығындағы бағаның бестен бір бөлігін қамтиді.
Мемлекеттік баға реттеудің басты объектісі ауыл шаруашылық өндірісі
болып табылатынын бүкіл дүниежүзілік тәжірибе көрсетіп отыр. Ғылыми талдау
шаруашылык өндірісінің бірқатар ерекшеліктерін бөліп көрстетеді.
Біріншіден, ол табнғи-климаттык жағдайға байланысты. Бұл тәуелділік
фермердің және аграрлы сектор субъектісінің табнғи-климаттык фактордың
қолайсыз жағдайда да табыс пен пайда табуын объективті және өзекті
проблемаға айналдырады. Оны шешуде басты рөл ауыл шаруашылық өнімдеріне
бағаны мемлекеттің реттеуі және сол механизмдер аркылы ауыл шаруашылық
жұмыскерлерінің арқылы ынталандыру.
Екіншіден, тұрғыидардың тамақ өнімдеріне кажеттілігін уақытында қа-
мтамасыз етілуіне ауыл шаруашылықөнімдерін табиғи өңделген түрлеріне
негізгі көңіл белінеді. Әлеуметтік түрдегі міндеттерді шешуде және
тұрғындардың емірін қамтамасыз етуден ауыл шаруашылык өнімдеріне бага кұру
процессіне негізгі мемлекеттік баскару органдары шеттеп түра алмайды.
Осындай объективті араласу әр түрлі басымды механизмдерде әкімшілік,
экономикалық, тікелей, жанама, құкыктык және аймактық реттеуде орын алады.
Олар көбінесе әр елдің әлеуметтік-шаруашылық, құрылымдық ерекшеліктеріне
байланысты.
Қытай Халык Республикасында экономиканы мемлекеттік реттеу тәжірибесі
белгілі бір кызығушылық туғызады. Қытайдағы экономикалық реформалардьщ
стратегиясы ұйымдық аспектіде болғанмен ауылдан қалаға деген қагидаға
негізделініп ерекшелінеді. Көптеген экономикалық реформаларды бастан
кешірген басқа елдерге қарағанда, қытайдың реформасы мемлекеттік реттеудін
күшті кұралдарын (директивтік жоспарлау, салалық және аймақтық жоспарды
үйлестіру, ғылым-өндіріс циклін жоспарлау, несие-салық және баға саясатын
жүйемен жүргізу) колданды. Сол сиякты нәтижелер бір катар Онтістік Шығыс
Азия елдерінде — Жапонияда, Тайландта байқалады.
Қытай экономисті Цзииьвэнь Лидің айтуынша: Қытайда макроэкономикалық
жоспарлаудың негізін жекеменшік және мемлекеттік секторларынын тіркестігі
кұрайды, соның ішінде мемлекеттік секторы — басымды. Мемлекеттік мекемелер
экономикалык дербестікте жұмыс істегендіктен, Қытайда жоспарлау директивтік
емес. индикативтік. Қытайда қазіргі жоспарлау жүйесі, бірынғай жалпы
мемлкеттік жоспарлауында, көпдеңгейлі басқару принципіне сәйкес құрылады.
Экономиканың өзекті мәселелері мемлекеттің қатысуымен шешіледі. Оған
төмеыдегілер жатады:
1) экономикалық және әлеуметтік даму қарқыны, бағыттары және
мақсаттары;
2) өнеркәсіп және ауыл шаруашылығының негізгі өнім түрлерін өндіру;
3) күрделі қаркы бөлудің негізгі пропорциялары, мөлшері және оларды
үйлестіру;
4) негізгі өндіріс объектілерінің құрылысы;
5) өндірістік күштІ үйлестіру;
6) халықтың материалдык және рухани тұрмысын көтеру;
7) мемлекеттік бюджет, несие қаржыларының түсуі және шығыны, акша
эмиссиясы;
8) валюта кірісініңтепе-теңдігі және шетел капиталын пайдалану;
9) стратегиялық тауарларды және материалдық ресурстарды сатып алу және
үйлестіру;
10) сыртқы сауда тауар айналымы және экспорт бағасы;
11) ғылым және техника жетістіктерін зерттеу және енгізу;
12) білім беру, денсаулык сақтау және әлеуметтік саланын баска да
салаларын дамыту;
13) экономика және техника саясатының негізгі бағыттары;
14) негізігі тауарлардың бағасы.
Қытайда аумак және сала дамуының жоспарлары, мемлекеттік жоспардың
негізігі элементі болып табылады. Мемлекет қоғамдык өндіріс және қоғамдық
тұтынудың комплекстік тепе-теңдігін камтиді.
Жалпы ұлттық экономикаға қатысты сұрақтарды шешу бойынша негізгі құкык
мемлекет қолында шоғырланған және олар керекті материалдық және қаржы
ресурстарымен қамтылған. Бұл шешімдер
орталык органдардың саясатын айкындайды. Бұл Қытайдық жоспарлау
жүйесінің негізгі аііырмашылығы болып табылады. Қытай мамандары, осындай
жоспарлау жүйесін экономика дамуының барлық кезеңдерінде колдану қажетдеп
есептейді.
Сонымен қатар, қазіргі заманға сай, жоспарлау жүйесіне келесі талаптар
қойылады:
- орталыктырылған басшылықты күшейту қажет;
- ұлттык экономикасының тепе-теңдігін қамту бойынша жұмысты жақсарту;
- мекемелерді әр-түрлі деңгенлі жоспарлау дербестігімен камту;
- мекемелердің шаруашылық қызметі мемлекеттік жоспарға кіру қажет,
немесе нарық өзгерістеріне сәйкес реттеу қажет.
Қытай экономистері жоспарлаудың үш формасын колданады:
1. Жалпы ұлтык экономикага қатысты міндеттер мемлекетпен
орталықтырылран жағдайда орнатылады. Мемлекеттік органдар сол бойынша
директивтік жоспар жасайды, ол мекемелерге орындалу үшін жіберіледі.
Директивтік жоспардың көрсеткіштері екі түрге бөлінеді: орындалуға міндетті
және лимиттер.
2. Ұлтық экономикага маңызды міндеттер, әр-түрлі деңгейдегі халыктық
үкіметтермен немесе жоспарлау органдарымен бағыттауыш жоспар ретінде
орнатылады.
3. Ұлтық экономикаға жалпы болмайтын міндеттер, мемлекеттік жоспарда
қарастырылмайды. Мекемелер, өздерінің және нарықтын нақты жағдайына сәйкес,
өз бетінше жоспар жасайды.
Қытайда индикативтік жоспарлау әр-түрлі деңгейден және мерзімнен
құралатын бір тұтас жүйе — ұзақ мерзімді (10-20 жыл), орта мерзіміді (5
жыл) және жылдык.
Ұзақ мерзіміді жоспарлау — экономика, ғылым, техника және әлеуметтік
саланың даму стратегиясын айқындайтын бағдарламалык құжат. Оның негізгі
міндеті — ғылыми болжамдарға және экономикалык дамудың қаркыньша сәйкес —
экономика саясатын кұру.
Жалпы жоспарлау жүйесінде — ұзақ мерзімді жоспарлау жетекші орын
алады. Оны Қытай экономистері келесі себептермен түсіндіреді:
1. Ұзақ мерзімді жоспар ғылыми-техникалық прогресстің жетістіктерін
толык пайдалануға мүмкіндік береді.
2. Ұзақ мерзімді жоспар — өндірістің технологиялық, аумақтык және
өндірістік жүйесін жетілдіруге мумкіндік береді.
Орта мерзімді жоспар — ұзақ мерзіміді және жылдық жоспардың байланысты
тобы және онда ұзақ мерзімді стратегия міндеттері анықталады.
Орта мерзімді (5 жылдық) жоспарда келесі мәселелер орын алады:
1) экономика дамуының қарқыны;
2) экономикада қалыптасқан негізгі пропорциялар;
3) ұллтық экономика дамуының негізгі көрсеткіштері;
4) ғылыми-технпкалык прогресстің жетістіктерін дамыту және енгізу
мәселелері;
5) қала және ауыл тұргындарының орташа өмір сүру деңгейі;
6) табиги ресурстарды пайдалану және қоршаған ортаны қорғау;
7) халықтың табиғи өсуі және туу деңгейі;
8) мемлекеттің экономика және ғылыми-техникалық саясатынын маңызды
бағыттары;
9) жоспарды орындау бойынша негізгі шаралар.
Орта мерзіміді жоспар — өндірісті, кұрылысты, айналымды және
әлеуметтік саланы ұйымдастырудың негізгі формасы болып табылады.
Сонымен, ұзақ және орта мерзі.мді жоспар — стратегиялык маңызды және
экономика дамуында жетекші роль атқарады. Ұзак және орта мерзімді жоспардың
стратегиялары жылдық жоспар арқылы іске асырылады. Қытай мемлекеттік
жоспарлау органдары, жылдық жоспарды іске асыру барысында айкындалатын
жағдайларға және проблемаларға сәйкес, орта мерзімді жоспарды қарастырып,
түзету енгізуге мүмкіндіктері бар. Осыған байланысты, жоспар жүйесін кұру
арқылы ұзақ, орта және жылдық жоспарлардың байланыстығын қамту қажет.
Ұзақ және орта мерзімді жоспарды жасауда келесі тәсілдер қолданады:
- жалпы тепе-теңдік тәсілі;
- монографиялық тәсіл;
- жоспарды үздіксіз жасау тәсілі. Жоспар төрт этап бойынша жасалады:
1) дайындык жұмысы;
2) бақылау цифрларын жасау;
3) жоспардың жобасьтн бекітуге өткізу;
4) жоспарды карастыру, бекіту және төменде тұрған органдарға жіберу.
Қытайда индикатнвтік жоспарды іске асыру бойынша механизм жасауға аса
көңіл бөлінеді. Соған байланысты, мемлекеттік макроэкономикалық реттеу
тәсілдері және жаңа формалары тұрақты зерттеліп тұрады.
Қытай мемлекеттік макроэкономикалық реттеудің мақсатын үш негізгі
топқа бөлуте болады:
1. Экономика өсуін қамту.
2. Экономикалык тұрақтылықты қамту.
3. Экономикалык әділдікті қамту.
Жоғарыда аталған топтар максаттарының арасында байланыстык бар, ол өз
бетінше бір жүйені құрайды, онда әр бір мақсат көптеген мақсаттықтарға
белінеді. Сонымен қатар, макроэкономикалық реттеу, сол көптеген
мақсаттармен мақсаттықтарді қамти отырып, жалпы комплекстік мақсатты
карастырады — ол экономиканы дамыту және қоғамның тұрмыс халін жақсарту.
Қазіргі таңда, Қытайдың макроэкономикалық реттеу келесі негізгі
аспекттерді қамтиді:
1. Экономнканың даму қарқынының бір-қалыптығын сақтау. Қытай
экономистерінің ойынша, экономика дамуының ты.м жоғары қаркыны сұраныспен
ұсыныстың тепе-теңдігінің бұзылуына, нәтижеліктің төмендеуіне және бағанын
өсуіне әкеп соғуы мүмкін.
Соңғы 10-12 жылда экономика дамуының жоғары каркынын қамтуға ұмтылыс,
көбінесе шаруашылық белсендікті амалсыз төмендетуге әкеп соқтырды, бұл даму
қаркының күрт төмендеуінін себебі болды. Қытай басшылығы, экономика
дамуының қарқынын мемлекеттің мүмкіндігіне сәйкестендіріп және оның бір
калыптыгын сақтау қажет деп есептейді. Мысалы, экономикалық реформа
барысында (1978-1998 жылдарда) Қытайдың ЖІӨ-ң жылдық өсуі 9,9% құрады.
Сонымен катар, 1984 жылы — 15,2%, 1985 жылы — 13,5%, 1992 жылы — 14,2%,
1993 жылы — 13,5% кұрады, ал 1990 жылы бұл көрсеткіш ең төмен болып 3,8
пайызды құрады.
1996-2004 жылдар мерзіміне экономика дамуының деңгейін жылына 8-9
пайызда сақтау жобаланған болатын.
2. Валютаның орынды ұсынысы және бағаны ұсынуға болатын деңгейін
қамту.
3. Қаржылык түсімдермен шығындарды бақылау. Қытайда сонғы жылдарда,
шығындар қарқыны, тұсім қарқынынан басымдылық болып тұратын тенденциясы
жойылған.
4. Экспорт және импорт мөлшерін реттеу.
Дамыған елдердің шаруашылық тәжірибесі көрсеткендей, экономиканы
жоспарлау әр елдің геосаясатының, табиғи-тарихтык, табиғи-экономикалық және
әлеуметтік-мәдени ерекшеліктеріне байланысты. Сонымен қатар, әлемдік нарық
пен әлем шаруашылық интеграциясына кіру ықыласы ескеріледі.
2 Есіл ЖШС-нің қаржылық-экономикалық жағдайын талдау
2.1 Есіл ЖШС- нің қысқаша сипаттамасы
ЖШС-нің орналасқан орны: Қазақстан Республикасы Ақмола облысы, Щучье
қаласы,
Қызмет ету мерзімі - шексіз.
Заңды тұлғаның мемлекеттік қайта тіркеу куәлігінің сериясы № 0033162
18.11.1993 жылдан тіркеу номері 1086-1902-АО.
Қазіргі таңда Есіл ЖШС-гі 35 жанармай бекетін Есіл атты брентпен
басқарып отыр. Жанармай бекеттерінің көбі Ақмола облысымен Солтүстік
Қазақстан Облыстарының территориясында орналасқан. Есіл маркалы жанармай
талондарының мерзімі шексіз болып келеді және олар Қазақстан
Республикасының 300 жанармай бекеттерінде қабылданады.
Есіл ЖШС-гі Павлодар, Уфа, Омбы мұнай өңдеу зауыттарындағы
жағармайларды көтерме және бөлшек саудаға салады. Есіл жанармай
бекеттерінде АИ-80, АИ-92, Премиум Евро-95 және Евро-3, Евро-4
стандарттарындағы дизель отыны саудаға жіберіледі.
ЖШС-нің орналасқан орны: Қазақстан Республикасы Ақмола облысы, Щучье
қаласы. Есіл ЖШС- ның бас директоры: Габдулин Жуман Шакенович.
ЖШС-нің АҚ Халық банкінде жеке есептік және валюттік шоттары бар.
Меншік формасы: жеке.Қоғамды басқару органы 3 адамнан тұратын
директорлар кеңесі болып табылады. Директорлар кеңесі жалпы басқару
қызметін атқарады. Қоғамның атқарушы органы - қоғамның ағымды қызметін жеке
басқаруды жүзеге асыратын генералды директор болып табылады.
Бас директордың қол астында қоғамның барлық бөлімдерінің қызметін
ұйымдастыруды жүзеге асыратын үш орынбасары болады.
Есіл ЖШС келесі бағыттар бойынша (жалпы өнім көлемінің) жұмыс
істейді:
Кәсіпорын қызметтерін көптеген көрсеткіштер сипаттайды: өнімді шығару
көлемі (жалпы, тауарлық), өндірілген өнім көлемі, негізгі өндірістік қорлар
және айнымалы қорлар, жұмысшылар саны және тағыда басқа көрсеткіштер.
Кесте 1 - Кәсіпорынның мөлшер көрсеткіштері
№ Көрсеткіштер 2010 ж 2011 ж 2012 ж
1 Жалпы өнім құны, 394 667 501 217 531617
мың т
Кесте 1 жалғасы
2 Тауар өнімінің құны, мың тг394 667 501 217 531617
3 Негізгі құралдардың құны, 397 296 556 607 579619
мың тг
4 Айналым құралдарының құны, 138 062 161 668 173671
мың т
5 Жұмысшылар саны 594 550 560
Бұл № 1 кестеде кәсіпорынның мөлшер көрсеткіші 2010, 2011, 2012 жылдары
жылдан жылға өсіп отырғанын көруімізге болады. Айта кетсек, жалпы өнім құны
орташа есеппен 450 630 мың теңге болса, ал негізгі құралдар құны 436 744
мың теңге, айналым құралдарының құны 3-жылғы орташа есеппен 147 921 мың
теңге, жұмысшылардың саны 572 көрсеткішті құрады.
ЖШС заңды тұлға болып табылады және өз қызметін Қазақстан
Республикасының заң шығарушылық қызметі шегінде жүзеге асырады.
ЖШС-нің қаржы және өндірістік қызметі шаруашылық дербестік шегінде
жүзеге асады. ЖШС-нің дербес балансы, мемлекеттік және орыс тілінде толық
кәсіпорын атауы жазылған мөрі, банк шоты бар.
ЖШС-нің өзіндік тауар белгісі мен рәміздері бар.
ЖШС-нің қызметінің мақсаты - табысқа жету және оны құрылтайшылар
мүддесіне сай жұмсау, қызмет аясын дамыту, әлеуметтік міндеттерді шешу.
Есіл ЖШС-нің қызметінің экономикалық-қаржы анализі және де негізгі
экономикалық көрсеткіштер анализі қоғамның жеке дербес заң шығарушылық
талаптарға сәйкес өз қызметіне қажетті кадрлық сұрақтарды шешеді.
Ұйымның әдісімен формасын анықтайды, жұмысты материалын ынталандыру
және қаржыландыру, серіктестік жұмысшыларының сыйақы мен төлемдерін, үстеме
ақша, айлық және тарифтік төлемақының көлемін белгілеу, жұмыс күнімен жұмыс
аптасының ұзақтығын, жыл сайын берілетін ақылы және басқа да жиналыстардың
көлемімен ұзақтығын анықтау.
Жұмысшыларды әлеуметтік қамтамасыз ету Қазақстан Республикасының заң
шығарушылық қызметіне сәйкес жүргізіледі.
Сату көлемі, пайда мөлшері, тиімділік шегінің деңгейі кәсіпорынның
өндірісттік-маркетингтік және қаржылық қызметтеріне тәуелді болады. Былайша
айтқанда, пайда - кәсіпорын қызметі тиімділігінің басты көрсеткіші. Пайда -
бұл өндірістік айналымның қаржылық қортындысын білдіретін кәсіпорын
қызметінің нәтижесі, экономикалық көрсеткіш.
Пайда - ол шаруашылық обьектілер өнімдерін өткізгеннен кейін алынған
ақшалай кірісі мен оны өндіруге және сатуға жұмсалған шығындардың айырмасы.
Бұл кесте арқылы кәсіпорынның пайдасының құрамы мен динамикасын көре
аламыз. Мұнда кәсіпорынның 3 жылдық табыстары мен шығындарының
көрсеткіштері көрсетілген.
Кәсіпорын іс-әрекетінің ең басты маңызды көрсеткіштерінің бірі өнімнің
өзіндік құны болып табылады.
Өнімнің өзіндік құны-кәсіпорынның өнім өндіруге және өткізуге жұмсалған
шығындардың ақшалай көрінісі. Өнімнің өзіндік құнын талдау әдетте өнімнің
толық өзіндік құнын және оның шығындар элементтері бойынша зерттеуден
басталады.
Кесте 2 - Кәсіпорынның пайдасының құрамы мен динамикасы
Көрсеткіштер 2010 ж 2011 ж 2012 ж
Өнім,тауар,қызмет өткізуден түскен 355762 490754 501049
табыс (мың тг.)
Өткізілген өнімнің толық өзіндік құны242289 335916 342689
(мың тг.)
Өнімді (тауар, қызмет)өткізуден пайда113473 154838 158360
(мың тг.)
Басқа да операциялық шығындар (мың 115088 167035 168022
тг.)
Өткізуден тыс табыстар (мың тг.) 31441 72969 75436
Өткізуден тыс шығындар(мың тг.) 11836 55761 57012
Пайданың жалпы соммасы (жалпы пайда) 17990 5011 8762
(мың тг.)
Салықтар (мың тг.) 5561 3007 3119
Таза пайда (мың тг.) 12429 2004 5643
Берілген № 2 кестеден көріп отырғанымыздай өнімді сатудан түскен табыс
2010 жылы 2009 жылмен салыстырғанда 9% кеміп, 355762 мың теңгені құрады.
Бұл көрсеткіш 2011 жылы 2010 жылмен салыстырғанда 38% артып, 490754 мың
теңгеге жетті. Сәйкесінше өткізуден алынған пайдада өзгереді. 2010 жылы
2009 жылға қарағанда 2114 мың теңгеге артты, ал 2011 жылы 41365 мың теңгеге
өсті.
Кәсіпорын пайдасының жалпы соммасы 2010 жылы жақсы нәтижеге ие болып,
17990 мың теңгені құрады, яғни 2009 жылмен салыстырғанда 14131 мың теңге
артық.
Бірақ бұл көрсеткіш 2011 жылы жаңа өнімді игеру нәтижесінде күрт
төмендеп 2004 мың теңгені құрады.
Кәсіпорынның таза пайдасы 2009 жылы тек 117 мың теңге болды, ал 2010
жылы сәйкесінше біршама жоғары 12429 мың теңге. 2012 жылы таза пайда
мөлшері 2011 жылмен салыстырғанда 2 есеге өскенің байқаймыз.
Есіл акцонерлік қоғамының шығындар жиынтығын келесі №3 кестеден көруге
болады.
Кесте 3 - Шығындар құрамы мен құрылымы
Шығындар 2010 ж 2011 ж 2012ж
мың тг. % мың тг. % мың тг. %
Көмкші 6299 2,6 5 710 1,7 5826 1,7
материалдар
Отын 8 484 3,5 8 541 2,4 8567 2,5
Электроэнергия15 991 6,6 19 815 5,8 19876 5,8
Еңбек ақы 115 087 47,2 171 181 50,9 171344 50,0
төлеу қоры
Аударымдар 2 665 1,1 4 030 1,2 3769 1,1
Амортизатция 8 480 3,5 11 757 3,5 11994 3,5
Басқа 2 907 1,2 4 030 1,2 4112 1,2
өндірістік
шығындар
Барлығы 242 289 100 335 916 100 342689 100
Берілген кестеден көріп отырғандай, кәсіпорында өндірілген өнімнің
өзіндік құнына кіретін шикізат пен материалдық шығындар көлемі жыл сайын
өзгеріске ұшырап отырған. Оның құны 2009 жылы 2010 жылмен салыстырғанда
шикізат және материалдар көрсеткіші 36,2% құраса, онда 2010 жылы 34% болып
82378 мың теңге болды..
Еңбек ақы төлеу қоры 2010 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
Негізгі бөлім
І Әлеуметтік-экономикалық дамуды жоспарлаудың теориялық және методологиялық
негіздері
1.1 Әлеуметтік-экономикалық жоспарлаудын мақсаттары мен міндеттері ... ..5
1.2 Жоспарлау мен болжаудың
методологиясы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .7
1.3 Әлеуметтік-экономикалық жоспарлаудын шетелдік
тәжірибесі ... ... ... ..14
2 Есіл ЖШС-нің қаржылық-экономикалық жағдайын талдау
2.1 Есіл ЖШС- нің қысқаша
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
2.2 Есіл ЖШС- нің қаржылық- экономикалық жағдайын
талдау ... ... ... ... .26
2. 3 Есіл ЖШС- нің еңбек ресурстарымен қамтамасыз етілуін
талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ...30
3 Кәсіпорынның әлеуметтік-экономикалық дамуын жоспарлау мен болжау бойынша
ұсыныстар
3.1 Кәсіпорын жұмысын жоспарлау бойынша әдістемелік ұсыныстар ... ... ...40
3.1 Есіл ЖШС-нің даму жоспарының SWOT-
талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
3.2 Есіл ЖШС-нің әлеуметтік дамуын жоспарлау мен оның тиімділігін есептеу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...58
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..59
Кіріспе
Қазақстан Республикасының бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарынан анық орын
алу жөніндегі стратегиялық міндеттің орындалуы үшін әлемдік экономиканың
өсімінен тұрақты түрде асып отыратын экономикалық даму қажет. Еліміздің
жоғары деңгейде өзіндік жолы бар мемлекет ретінде танылуы, оның әлеуметтік-
экономикалық үстемелеп дамуы, халықтың әл-ауқатын, тұрмыс жағдайын
жақсартудың негізі болып табылады. Бұл үшін қаржылық және әлеуметтік
тұрақтылықты сақтай отырып шаруашылық жүргізудің қолайлы жолдарын туғызу
қажет, халықаралық еңбек бөлінісіне, ел экономикасының өсуіне тиімді жағдай
орната отырып, белсене қатысу керек. Экономикалық өсуді жеделдетудің және
өндірістің тиімділігін арттырудың басты факторы жоғары өнімді еңбекке
уәждеме жасау, белсенді еңбекке экономикалық ынталандыру. Қазақстанда
экономикалық реформаларды жедел жүргізу нәтижесінде өндірістің барлық
факторы ырықтандырылды, тиімділікті көтеруге бағытталған ынталандыру
уәждемелері де жүргізіліп келеді. Халық шаруашылығы салаларының даму
барысын стратегиялык жағынан болжау-жоспарлау керек екендігін өмір айқындап
берді, және осы дипломдық жұмыстың жоғарыдағы бөлімдерінде олардың
экономиканы баскаруда алатын рөлі, маңызы дәлелденді. Экономика дамуын
болжау және жалпы мемлекеттік жоспарларды жасау үшін, 1997 жылдың наурыз
айында Қазақстан Республика Президентіне тікелей бағынатын Стратегиялық
жоспарлау жөніндегі агенттігі құрылды. Агенттікке экономиканың дамуын
болжау негізінде оның
басынқы багыттарын аныктау және стратегиялык жоспарлар жасау аркылы оған
қол жеткізу жолдарын белгілеу тапсырылған.
Ал индикативті жоспарды әзірлеу алғашында Экономика министрлігіне, кейін
ол таратылған соң жаңа кұрылған Экономикалық жоспарлау агенттігіне
тапсырылған болатын. Қазақстан Республикасы Президентінің 1999 жылдың 13
казанында кол койылған "Қазақстан Республикасының мемлекеттік огандарының
жүйесін жетілдіру және қызметтерін анықтау туралы" Жарлығына сәйкес
жоғарыда аталған функцияны қайтадан кұрылған Экономика және сауда
министрлігі аткаратын, бұл министрлік Экономика және бюджеттік жоспарлау
болып қайта аталып, индикативтік жоспарды жасау аталған органға
жүктелді. ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .
Әлеуметтік-экономикалық дамуының индикативтік жоспары Қазақстан
Республикасыыың Конституциясына, Қазақстан Республика Үкіметінің жыл сайын
шығатын "Әлеуметтік-экономикалық дамуының индикативтік жоспары туралы"
Қаулысына және "Қазақстан Республикасында мемлекеттік жергілікті басқару
туралы" Заңына сәйкес негізделеді.
Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының индикативтік
жоспары туралы Қазақстан Республика Үкіметінің Қаулысы әр жыл сайын шығады
және онда Қазақстан, облыстар және ұлттық компаниялар, мекемелердің
жоспарланған мерзімге мақсаты, міндеттері және әлеуметтік-экономикалық
саясатынын басымдылықтары бойынша Үкіметтің көрінісі
беріледі. ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Аумақтың индикативтік жоспары Қазақстан Республикасының жоспарланған
мерзімге арналған даму индикаторларына (1 кесте) және Үкіметінің әлеуметтік-
экономикалық саясатыньщ басымдылыктарына
негізделеді ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
Дипломдық жұмыстың мақсаты- кәсіпорынның әлеуметтік-экономикалық дамуынын
жоспарлау мен болжаудың теориялық мазмұнын ашу, ұсыныстар
жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
Осы мақсатқа сай, жұмыстың алдында мынадай міндеттер қойылды:
- қазіргі экономикалық ғылым тұрғысынан кәсіпорындағы жоспарлау мен
болжаудың теориясын зерделеу;
- Есіл ЖШС-нің қаржылық-экономикалық қызметін талдау;
- Кәсіпорын қызметін жоспарлау мен болжауға бағытталған ұсыныстар
беру.
Зерттеу объектісі ретінде Есіл ЖШС алынды.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Зерттеудің теориялық және
әдістемелік негізі мен эмпирикалық базасы ретінде ең әуелі интегративті
(пәнаралық) қатынастың теориялық принциптері алынды, ол сондай-ақ
философиялық, тарихи, әлеуметтік, мәдени, құқықтық және саяси алғышарттарды
қамтиды. Мұнан өзге, жұмыс барысында ғылыми абстракция, талдау және синтез,
сондай-ақ кешенді қарастыру сияқты жалпы ғылыми әдістемелер қолданылды.
Бұл, зерттеу әдістемелерін жинақтай келіп, экономикалық талдаудың
сенімділігін және тұжырымдамалардың негізділігін қамтамасыз етті.
Зерттеудің ақпараттық негізі. Зерттеудің ақпараттық негізі ретінде
экономиканың постиндустриалық дамуы процесінде экономикалық ынталандыру
мәселесіне арнаулы қазіргі отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері,
мерзімдік баспасөз және ғылыми-тәжірибелік конференциялар мен семинарлардың
материалдары алынды. Жұмыста зерттеліп отырған мәселені реттейтін Қазақстан
Республикасының заң актілері мен басқа да құқықтық-нормативтік құжаттар
пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Дипломдық зерттеу барысында ғылыми
жаңалық ретінде кәсіпорындағы экономикалық және әлеуметтік жоспарлау мен
болжаудың мәселесін шешуге бағытталған теориялық және практикалық
ұсыныстарды атауға болады.
Жұмыстың ғылыми-тәжірибелік маңыздылығы. Зерттеу барысында алынған
нәтижелер, теориялық зерттемелер және практикалық ұсыныстар экономика
ғылымында өндіріс тиімділігін арттыруы экономикалық ынталандырудың
теориялық және әдістемелік жақтарын кеңейтумен қатар, аталған мәселелерге
қатысты салалық және республикалық экономикалық бағдарламалардың негізін
жасауға қолданылуы мүмкін.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлім
мен қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І Әлеуметтік-экономикалық дамуды жоспарлаудың теориялық және
методологиялық негіздері
1. Әлеуметтік-экономикалық жоспарлаудың мақсаттары мен міндеттері.
Кез келген коғам, өзінің болашақтағы даму перспективасың анықтап,
болжаусыз өмір сүре алмайды. Экономикалык болжамдар қоғамның даму мақсатын,
сол мақсатқа жетуге қажетті экономикалық ресурстар көлемін - ұзақ, орта,
қысқа мерзімдік жоспардың тиімді варианттарын, үкіметтің экономикалық,
техникалық саясаттарының негізігі бағыттарын анықтау үшін қажет.
Экономикалық болжам дегеніміз экономикалык прогностиканың барлык әдіс-
тәсілдерін, кұралдарын қолдануға және экономикалық кұбылыстарды зерттеудің
ғылыми әдістемелеріне негізделген экономикалық жоспарлау
процессі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ..
Жоспарлау - экономиканың объективті заңдары мен заңдылықтарын зерттеп
түсіне білу және оларды саналы тұрде пайдалану арқылы әлеуметтік-
экономикалык дамудың жоспарларьш ғылыми негізде дайындау мен олардың
орыңдалуын ұйымдастыру процессі. Жоспарлаудың негізгі мақсаты - экономикада
баланстык үйлесім мен макроэкономикалық тұрақтылықты камтамасыз ету үшін
белгілі бір пропорциялар мен пропорционалдыққа кол жеткізу.
Экономикалык пропорциялар дегеніміз өндірістің әр түрлі элементтері
(машиналар, құрал-саймандар, шикізат және материалдык қорлар, жұмыс күші)
арасындағы, әр түрлі өндіріс салаларынын өнім көлемдері арасындағы, түптеп
келгенде өндіріс құрылымдары мен өндіру көлемдері және тұтыну кұрылымдары
мен тұтыну көлемдері арасындағы белгілі сандық қатынастар.
Экономикалык пропорциялар өздігінен (стихиялық) және адамның мақсатты түрде
жүргізген әрекеттері нәтижесінде құрылуы мүмкін.
Капиталистік экономикалық формацияның калыптаса бастаған алғашқы кезеңінде,
пропорциялар нарықтық үйлестіру механизмі аркылы және кризнстер аркылы
қалыптасады. Оған экономиканын даму заңдары үздіксіз ыкпал етіп отырады.
Тауар ендірушілер экономикалык заңдардың бар-жоғын сезбесе де, сол
заңдардың талабына сәйкес қызмет жасайды. Мысалы, ол өндірген тауарына баға
қойған кезде, тек өзінің жұмсаған шығынын есептеп қоймай, сонымен бірге
базарда калыптаскан жағдайды ескереді. Оған кұн заңы ыкпал етеді. Сонымен,
бірінен-бірі туындап отыратын, бірімен-бірі тығыз байланыстағы тауар
өндірушілер қызметі аркасында экономикада пропорциялар жүйесі қурылады.
Яғни, экономиканың құрылымдық бөліктері арасында белгілі бір сандык
қатынастар қалыптасады. Оны біз пропорционалдық
дейміз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .
Өндіріс күштерінің дамуы жоғары деңгейге жеткен кезде, нарықтық үйлестіру
механизмі де, кризистер де экономикалық пропорцияларды құруға жеткілікті
бола
алмайды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
Осы жағдайда экономикалық пропорциялар жүйесін, пропорционалдықты саналы
түрде құру қажеттілігі туындайды. Саналы түрде кұрылран пропоршюналдык -
жоспарлылык болып табылады.
Жоспарлау төменде көрсетілген міндеттерді атқарады:
1. қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының негізгі бағыттарын анықтау;
2. жоспарлы кезең экономикасыпың сандык жәңе сапалык сиппатамаларын
белгілеу;
3. материалдық, еңбек және қаржы ресурстарын орынды пайдалану арқылы ғылыми-
техникалык, әлеуметтік және экономикалық мәселелерді шешудің тиімді
жолдарын таңдау;
4. жекелеген салалар мен аумақтардың даму қаркыны мен пропорцияларын
аныктау.
Жоспарлау көрсетілген классификацияға сәйкес жіктеледі:
Жоспарлаудың деңгейіне (масштабына) байланысты: макроэкономикалык (халық
шаруашылығының); аумақтық (облыстық, аудандық); ұйым ішінде (ішкі
жоспарлау); микроэкономикалық (салалық көрсеткіштерді жоспарлау).
Жоспарлау мерзіміне байланысты: ұзақ мерзімге жоспарлау (5 жылдан 20 жылдан
арғы мерзімге); орта мерзімдік (1 жылдан 5 жылға дейін); ағымдағы жоспарлау
(1 айға дейін, 1 айдан 1 жылға дейін). Жоспарлау процессінің мазмұнына
(жоспарлау объектісіне) байланысты: экономикалык жоспарлау (өндірістік
катынастардьщ даму жоспары, халық шаруашылығы дамуының динамикасы);
әлеуметтік жоспарлау (демография процесстерін, халықтың өмір сүру деңгейін,
еңбек ресурстарының даму болжамы); ғылыми-техникалық жоспарлау (ғылыми-
техникалық прогресстің даму болжамы); экологиялық жоспарлау (табиғи
ресурстарды пайдалану болжамы, қоршаған ортаны қорғау).
Сонымен, жоспарлаудың негізігі мақсаттарына төмендегілерді жатқызуға
болады:
- мемлекеттік экономика саясатын және экономиканы мемлекеттік реттеу
шараларын жасау;
- экономиканың өсу қарқынын, қажетті сапасын қамту және қолдау;
- ұлттық экономиканың циклдік тепе-теңдігін орнату және қолдау;
- барлық экономикалық шешімдердің үйлестілігін қамту;
- ұлттық экономиканың тұрақты дамуын қамту.
Қазіргі кездегі басқару теориясы мен тәжірибесінде жалпымемлекеттік
макроэкономикалық жоспарлаудың бюджеттік, стратегиялық, индикативті,
директивті формалары бар. Солардың ішінде Қазақстан үшін стратегиялық және
индикативті жоспарлардын маңызы зор болып отыр.
Стратегия - ұғымы ежелгі грек еліндегі ауқымды өкілеттілікке ие
болатын басқарушыны, тура аудармасында генерал шеберлігін береді.
Стратегиялык жоспарлау - Үкіметтің, аумақ әкімшіліктерінің, мекеме
және фирма басшыларының өндіріс сұрактары бойынша, кіріс және шығыс,
бюджет. салық, баға және әлеуметтік қорғау бойынша ұзақ мерзімді жобалары.
Стратегиялық жоспарлау — ұйым алдындағы мақсатқа жетудегі басшылықтың
қабылданған кешенді, жан-жақты шешімдер жиынтығын береді.
Индикативті жоспарлау - мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық дамуының
негізгі бағыттары және индикаторлары, соны іске асыру бойынша жоспарланған
мерзімге іс шаралары және мемлекеттік экономикалық реттеуіш тізімі бар
құжат.
Индикативті жоспарлаудың негізгі мақсаты — ұлттық эконоімиканың бір
қалыпты дамуын, оның кұрылымдық өзгерістерін, дағдарысты жағдайлардың алдын-
алу және олардың ықпалын жұмсарту, елдің экономикалық және саяси
тәулсіздігін қамтамасыз ету. Сондықтан, индикативті жоспарлау төмендегі
талаптарға сай болуы шарт:
- республика экономикасын мемлекеттік реттеуде қолданылатын
құралдардың тиімді болуына қол жеткізу;
- нарық механизмдерінің әрекеті негізінде экономиканың өзін-өзі реттеу
деңгейінің жоғары болуын қамтамасыз ету және шаруашылық жүргізуші
субъектілердің өзіндік экономикалық белсенділігін пайдалануына кеңінен
жағдай жасау;
- әлемдік тәжірибеде кеңінен қолданылып жүрген және тиімділігі
дәлелденген экономикалық талдау, болжау мен реттеу әдістерін пайдалану;
- аумақтық экономикалық саясаттың тиімділігін камтамасыз ету.
2. Жоспарлау мен болжаудың методологиясы
Экономиканың обьетивті түрде өсуі өндірушілер мен еңбек күшінің
бөлінісін толық, әрі жоспарлы түрде зерттеуден басталады. Анти-Дюринг
еңбегінде Ф. Энгельс дамыған қоғам туралы: Өндірістегі анархия енді
қоғамдық қажеттіліктерді қамтамасыз ететін және қоғамның әр мүшесінің
қажеттіліктерін қамтитын жүйемен алмасады деп жазды. Өз заманында К. Маркс
та қоғамдық жүйені өзгертуді, соның ішінде еңбек бөлінісін дұрыс
ұйымдастыруға шақырды.
Жалпы экономикада халықаралық, халық шаруашылығы, салааралық, әр
саланың саланың өз ішінде, өндірісаралық және аймақтық жүйелер арасында
белгілі бір тепе-теңдік пен тығыз байланыс бар. Бұл көрсетілгендердің
барлығы бір-біріне тәуелді болып келеді және бұлардың барлығы халық
шаруашылығының жоспарлы түрде дамуына және жоспардың жасалуына алып келетін
алғышарттардың бірі болып табылады. Олар экономиканың өсу қарқынын,
тұрақтылығын, қоғамдық еңбек бөлінісі мен өнімділікті анықтайтын,
экономиканың өсу қарқынын көрсететін, белгілі бір уақытта жоспарланған
жоспардың орындалуын көрсетеді. Сонымен жоспарлау мен болжау адамдардың
саналы түрде, белгілі бір экономикалық заңдарға бағына отырып, бір-бірімен
тығыз байланысты өндіруші жүйелерді ұйымдастыруы мен қолдану қызметін
атқарады. Сондықтан жоспарлау халық шаруашылығында үлкен маңызға ие.
Мақсаты, экономиканың өсу кезеңіндегі жағымсыз және белгісіз әсер етуші
факторлардың алдын алу болып табылады.
Жаңа шаруашылық қатынастар кезеңінде, яғни әміршіл-әкімшіл жүйеден нарыққа
ауысуынан жоспарлау жаңадан өзіне тән бағыт-бағдар мен міндеттерді алады.
Сапалы жоспарлаудың бір қыры ол әкімшілік тарапынан ғана емес, сондай-ақ
басшылықтың келісімімен қатар, аймақтық, жергілікті ұйымдармен қоса
кәсіпорындар тарапынан да қызу талқыға салынады. Яғни, жоспарлау процесіне
барлық мүшелер қатысады деген сөз. Нарық өнімділікті жомпарлауда бірден-бір
сарапшы және тексеруші рөлін атқарады және барлық субьектілермен тығыз
қарым-қатынас жасауға бағыттайды. Мысалға, аймақтық және жергілікті
ұйымдардың кәсіпорындармен қарым-қатынасы.
Нарықтық экономика жүйесінде бәсекелестік пен жеке меншік толықтай дамыған
кезеңде мемлекет экономиканы өсіру үшін жоспарлауды да қолданады. Нарық
жүйесінде мемлекеттен бастап барлық субьектілер өніиділік пен өнімді
жоспарлаусыз жұмыс істей алмайды.
Нарықтық бостандықта ешқанда да декларация немесе кодекстер емес, тек
жоспарлау ғана көптеген елдерде тиімді жұмыс істеп келеді. Жоспарлау мен
болжаудың қажеттігі келесідей себептерден туындайды:
Біріншіден, экономиканың өсу қарқынымен қатар ҒТР, жаңа технологиялар дамып
келе жатыр. Өнім арттырудың инновациялық, ұтымды тәсілдері, еңбек күшінің
техникамен алмастырылуы қарқынды өсіп келе жатқандықтан, нәтежиесін
жоспарлау мен болжау қажет,
Екіншіден, жоспарлау мен болжау экономиканы реттеу үшін мемлекет тарапынан
жиі қолданылады. Экономикалық циклді реттеп отыру үшін қажетті. Халықтың
әлсіз топтарының қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін де мемлекетке тиімді.
Үшіншіден, нарықта кез-келген фирма өзінің саласына қарамастан, белгілі бір
нәтежиеге жету үшін, жұмысқа кіріспес бұрын алға қойған мақсаттары мен
жоспарын, кәсіпкерлік стратегияын жасауға міндетті. Дұрыс бағыт-бағдар
таңдау арқылы ғана экономиканың қажетті түрде дамуына болады.
Жоспарлау – атқарылатын іске бағытталған, ақпаратты саналы түрде талдау
процесі. Кез-келген шаруашылық қызметтің мақсатқа жетуі, ғылыми немесе
логикалық тұрғыдан нәтежиесін болжаудың әсерінен болады. Болжау болашақта
туындауы мүмкін қиындықтар мен жағдайларды алдын-ала қарастыруға мүмкіндік
береді. Сонымен, болжаудың екі түрі болады: теориялық-танымдылық және
басқарушылық болжау.
Жоспарлау мен болжау – бұл, Экономиканың обьективті тәуелділігі мен себеп-
салдар нәтежиесінде, әлеуметтік және ғылыми-техникалық прогрессте, қоғамдық
өнімділіктің дамуы мен нәтежиесін алдын-ала ғылыми тұрғыдан көре білу.
Зерттелетін процеске қарамастан болжаудың үш сатысы болады:
Сурет 1. Болжаудың үш сатысы
Алға қойған мақсаттың орындалуында жоспарлау мен болжау келесідей
жолдармен жүзеге асырылады:
- Экономиканың даму бағытын анықтау;
- Мақсатқа жету үшін ұтымды жолдар мен шешімдер табу;
- Нәтежеге қажетті ресурстарды анықтау;
Жоспардың өзіне тән қасиеттері:
Біріншіден, жоспарда нақты мәліметтер, өндіріс құрамы мен қызметі, мақсатты
тапсырмалары және оларды шешу тәсілдері толығымен жазылады;
Екіншіден, экономиканың даму инфрақұрылымын қарастыра отырып, жоспарларда
еңбек күші, материялдық және қаржылық ресурстары толығымен көрсетіледі.
Үшіншіден, жоспар – бұл нарық субьектілерінің арасындағы келісім жасайтын
тиімді құрал және ол қоғамға мемлекеттің экономикалық саясаты туралы
ақпарат беру қызметін атқарады.
Төртіншіден, экономиканың дамуы үшін жоспарларда экономикалық болжау
жасалынады.
Осының нәтежиесінде, мемлекет жоспар көрсеткіштері арқылы экономикалық
өзгерістерді және жеке кәсіпкерлік фирмалардың даму қарқыны туралы
мәліметтер алып отырады.
Болжау мен жоспарлаудың әдістеріне негізінен экономикалық заңдардың толық
есебі, ғылыми тұжырымдар, әртүрлі жағдайлар, жоспарлау мен болжаудың
мақсатқа сай жасалуы, жүйелер, құрылымдар, логика және ұйымдастыру жатады.
Болжаудың негізгі принципі – жоспарлық есептің ғылыми негізделуі және нақты
шама болуы.Бұл барлық экономикалық заңдылықтарды, ғылымның жаңа
жетістіктерін қолдануды, техника мен технологиялық жетістіктерді меңгеруді
өнімділікті ұйымдастыра білу мен басқарудан құралады.
Экономикалық тепе теңдікті сактау және талдау жасай білу керек. Яғни,
нарықтағы сұраныс пен ұсыныстың көрсеткіштерін толық зерттеу. Соған сай
жоспар мен болжамды икемдеу керек.
Жоспарлаудың тағы да бір маңызды принципі бұл – мемлекеттің, қоғамның,
шаруашылық субьектілерінің, салааралық, аймақтық ұйымдардың көзқарастары
мен мүдделерін де қарастыру.
Жоспар жасауда ең бірінші айналысатын саладағы тиімді және ұтымды
шешімдерді қарастыру керек. Бұл болашақта әр кәсіпорынның, әр саланың,
шаруашылықтың дұрыс дамуына мүмкіндік жасайды.
Жоспар жасалу барысында, тексеріле отырып, түзетулер мен толықтырулар
енгізілуі мүмкін.
Бүгінгі таңда ғалымдардың есептеуі бойынша жоспарлау мен болжау жасаудың
150-ден астам әдісі бар. Бірақ тәжерибе жүзінде негізінен соның ішінде 15-
20 әдісі қолданылып келеді.
Сурет 2. Болжаудың негізгі әдістері
Сонымен қатар, болжамдау мен жоспарлауда келесідей әдістер де қолданылады:
1. Экономикалық-статистикалық әдістер
- экономикалық салыстыру әдісі
- орташа шамалар әдісі
- динамикалық қатарлар
- тотау әдісі
2. Математикалық-статистикалық әдістер
- корреляциялық әдіс
- регрессиялық әдіс
3. Баланстық әдіс
4. Нормативтік әдіс
5. Монографиялық әдіс
6. Эксперттік бағалау әдісі
7. Эксперементалдық әдісі
8. Экономикалық математикалық модельдеу
9. Абстрактылы-логикалық әдіс
10. Әлеуметтік
Болжау мен жоспар жасағанда бірнеше әдісті бірден қолдана аламыз. Бұл
әдістер бірін-бірі толықтырылып, байланыстырылып тұруы керек.
Кең қолданылатын маңызды әдістердің бірі болып баланстық әдісті
қарастырамыз.
Бұл әдісте материялдық және ақшалай ресурстардың қорлары мен
қажеттіліктері және жоспар элементтерімен байланыстары қарастырылады.
Баланстық әдісті дұрыс қолдана білу республикалық, кәсіпорындық әртүрлі
салалармен қарым қатынасты, ресурстардың тиімді жұмсалуын, дамуды дұрыс
жоспарлауға мүмкіндік береді. Бұл әдісте көбінесе материалдық ресурстар
балансы, жұмыс күші, жер көлемі, т.б, баланстық өлшемдер есепке толығымен
алынады.
Жеке баланстық есептерді және халық шаруашылық балансын есемтеуде
экономикалық математикалық модельдеу әдісі мен есептеуіш техника кеңінен
қолданылуда.
Жоспарлауда қолданылатын нормалар мен нормативтерді келесідей топтарға
бөлеміз:
- Қоғамдық еңбек өнімділігінің нормасы
- Отын-энергия және еңбек ресурстарының нормасы
- Өнімділік қарқынының нормасы
- Инвестиция және капитал салымдарының нормасы
- Қаржылық нормалар
Сурет 3. Болжау және жоспарлау жүйесі
Кәсіпорын өзінің даму жоспарын жасамас бұрын өндірілетін өнім немесе
көрсетілетін қызмет түрлеріне сұранысты, кәсіпорынның экономикалық-
әлеуметтік қамтамасыз етілуін, жұмыспен қамтылуын, еңбек өнімділігі мен
күшін толық есепке алуы керек.
Теорияда және практикада жоспардың құрамына, құрылымына, құрылу уақытына
және де т.с.с. көрсеткіштеріне байланысты өте көп түрлерге бөлінеді:
1. Мазмұнындағы экономикалық-саяси кәсіпкелікке байланысты:
- Стратегиялық жоспарлау;
- Тактикалық жоспарлау;
- Оперативтік жоспарлау;
2. Қолданылу аясына байланысты:
- Барлық қарастырылатын аумақты қамтитын жоспарлау (комплекстік немесе
халықшаруашылық);
- Бөліктік жоспарлау (Белгілі-бір аймақ, аудандық-ауылдық)
- Кәсіпорын щеңберінде (фирмалар)
3. Орындалу уақытына байланысты:
- Қысқамерзімді (оперативті) жоспарлау (жартыжылдық, квартал, мезгіл, ай,
апта);
- Орташамерзімді (тактикалық) жоспарлау (1-5 жыл);
- Ұзақмерзімді (стратегиялық) жоспарлау (5 жылдан жоғары қарай);
4. Жоспарлау мазмұнына байланысты:
- глобальды
- Контурлы
- Шектеулі
- Детальді
5. Жоспардың қызметтік аясына байланысты:
- Өндірісте
- Қызметкерлерде
- Қаржы
- Инновациондық
- Дайындық кезеңінде
6. Мәліметтердің өзгеру есебі бойынша:
- Қатаң (өзгермейтін)
- Икемді (өзгермелі)
7. Уақыт кезеңіне байланысты:
- Өтпелі (уақыт өткесін жаңа жоспар жасалынады)
- Созылмалы (уақыт өтсе - созылады)
- Кезеңсіз жоспарлау
8. Уақыт ағымына байланысты:
- реактивті (өткен уақытқа бағытталған)
- инактивное (осы шаққа арналған)
- преактивное (болашаққа бағытталған)
- интерактивное (жоспардың тек жақсы жақтарына бағытталған)
9. Жоспарлаудың тәсілі бойынша:
- төменнен жоғары прогрессивті
- жоғарыдан төмен
- Айналмалы тәсіл
Мемлекеттік жоспарлау саласында көбінесе индекативтік жоспарлау түрі
қолданылады. Индекативтік жоспарлау мемлекеттің экономикалық-
әлеуметтіксаясатын, экономиканың өсуін, қоғамға қажетті нәтежиелерге жету
үшін мемлекеттің мүдделерін қарасытырады.
Мақсаты:
- Әлемдік және ішкі нарықтағы құрылым туралы ақпараттар жүйесін
қалыптастыру, бұған бюджеттік және инвестициялық ақпараттар да кіреді.
- Нарық субьектілерінің мемлекетің өзінің мемлекеттік бағдарламаларына
қатысуы
- Өнімөндірушілерінің жаңа технологиялар мен инновациондық жобаларға жете
назар аудауы, ғылыми-техникалық прогресс жетістіктерін қолдану.
Әлемде дамыған мемлекеттерде стратегиялық жоспарлау өз нәтежиесін көрсетіп
жатыр. Стратегиялық жоспарлау нарық жүйесіндегі шаруашылықты
тұрақтандыратын мемлекеттің басты құралы болып табылады. Оның көмегімен
экономикалық тепе-теңдікті тұрақтандырып тұруға болады. Стратегиялық
жоспарлаудың басты элементтері:
- қоғамның әлеуметтік мәселелерін шешуді жоспарлау
- Қоғам мен табиғат ара-қатынасын жоспарлау
- Жаңа технологиялар мен ҒТР жетістіктерін пайдалануды жоспарлау
- Ұлттық экономикалық жүйені тұрақтандыру
1997 жылы ҚР Президентінің бастамасымен Қазақстан-2030 атты ұзақ уақытқа
арналған стратегиялық даму жоспары жасалып, басылып шығарылды. Бұл жоспарда
тәуелсіз Қазақстанның әлемдік экономикада дамуы, экономикалық-әлеуметтік
жағдайды көтеруге бағытталған шаралар жоспары, ұлтаралық татулық, табиғи
ресурстарды тиімді игеру, Орта-Азиялық барыс болу мәселелері қарастырылған.
2030 бағдарламасындағы 7 басым бағыт:
1. Ұлттық қауіпсіздік,
2. Ішкі саяси тұрақтылық,
3. Экономикалық өсу,
4. Қазақстан азаматтарының денсаулығын, білім алуын, әлеуметтік жағдайын
жоғарылату,
5. Энергетикалық және табиғи ресурстарды тиімді пайдалану,
6. Көлік және байланыс инфраструктурасын дамыту
7. Жемқорлық пен қылмысқа қарсы мықты мемлкет құру.
1.3 Әлеуметтік-экономикалық жоспарлаудын шетелдік тәжірибесі
Басқа елдердегі жоспарлау тәжірибесін біздің әлеуметтік-экономикалық
жағдапымызға өзгертпей көшіріп алу мүмкін емес. Бұл келесі объективті
сипаттағы себептерге байланысты: 1. республика басқа елдерден саяси, табиғи-
экономикалық, әлеуметтік-демографиялык, этно-мәдени және тағы да басқа
себептерге байланысты өзгешеленеді;2. қазіргі Қазақстан жағдаиында біз
ұлттык экономиканы кұру процесіндеміз және де әлемдік экономикалық тарихта
әкімшілік-жоспарлык шаруашьшықтан нарықтық экономикага өткен бізге ұқсас
бір ел жоқ;3. басқару жүйесі мен шаруашылықта негізгі өзгерістер белгілі
бір себептерге байланысты тиісті негіздеусіз жүргізіледі және
революциялык көрініс табады, ал нарыктык экономиканы мемлекеттік реттеу
шаралары олардьщ эволюциялык даму нәтижесі болып табылады.
Бірақ та шет елдер тәжірибесін ғылыми қорытындылау кажеттігі келесі
жагдайлар бойынша түсіндіріледі: біріншіден, экономиканы мемлекеттік
реттеудің кағидалары мен жүйесінің тұжырымдамалы негізін, түбірін анықтауға
мүмкіндік туады, екіншіден, аралас экономиканың жалпы заңдылыктарын аныктау
мүмкіндігі туады, және де бұл Қазақстан жағдайында мемлекеттік реттеудің
механизмдерін түйістіруге мүмкіндік жасайды, үшіншіден, мұндай толықтыру
мемлекеттік реттеудің нәтижелерін салыстырып талдауға мүмкіндік береді және
де керек болған жағдайда экономикалық реформаларды құруды, әлемдік
шаруашылык процеске республиканың араласу мөлшерін ескере отырып,
реформаларды дұрыс жолмен жүргізуге мүмкіндік береді.
Әлеуметтік-экономикалык процестерге мемлекеттің араласу тәжірибесін
үйренуден шығатьш қорытынды — көптеген алдынғы қатарлы елдерде экономиканы
мемлекетгік реттеудің негізгі кұралдары ретінде халык шаруашылығы дамуының
мақсаттары мен басымдылыктарын анықтау, болжау, жоспарлау, бағдарлама жасау
қарастырылады.
Осыған байланысты, шет елдердің жоспарды жасау және колдану
тәжірибесін зерттеу өте мацызды. Өнеркәсібі дамыған елдерде (АҚШ, Франция,
Ұлыбритания, Германия, Қытай) индикативті жоспарлау — нарықтық экономиканы
мемлекеттік реттеуші тәсілінің бірі болып жоғары нәтижесін дәлелдеді және
осы елдердің тәжірибесі белгілі бір кызығушылық туғызады.
Капиталистік елдерде бағдарламалаудың алғашқы кезеңдерінде
экономиканы басқарудың саларалық қағидасы қолданылды. Францияда
дайындалған саларалык бағдарламалар барлык шешуші экономикалык салаларды
қамтиді және олардың дамуын маңызды және тұтастай болжауда үлкен рөл
аткарады. Бұл тәжірибе біздің жағдайға пайдалы болар еді. Нарыктық жүйеге
көшуге байланысты эйфория халық шаруашылық мәселелерін тиімді шешу жолдарын
кейінге қалдырады. Францияда ағымды, орта мерзімдегі жоспарлаудың ғылыми-
әдістемелік және ұйымдастырушылдық мәселелерін арнайы мемлекеттік органдар
шешеді, бұл кызметті Жоспарлау бойынша Комиссириат жүргізеді.
Реттеуші органдардың басты міндеттерінің бірі аймактардьщ үйлесімді
кешенді дамуын қамтамасыз ету. Мысалы, Францияда 1982 жылы жүргізілген
реформалардың нәтижесінде аймақтық шаруашылык жүйесін басқару иерархиясының
үш деңгейінің функциялары ажыратылған (коммуналдар, департаменттер және
аймақтар). Ал департамент құрамына кіретін кантондар мен аудандардың
өзіндік даму мәселелерін шешуде күкықтык және ұйымдастырушылык тәуелсіздігі
жоқ.
Халық шаруашылығында аймактық мәселелер мен оларды салалық
экономикамен үйлесімді байланыстыруға Швециянын, Англияның, Германияның
және де баска дамыған нарықтық жуйедегі елдердің көптеген үкіметтік
шешімдері арналған. Бұл шешімдердегі басты ой, жергілікті билік органдары
езінің әлеуметгік-экономикалык саясатын жүргізе отырып жалпы мемлекеттік
және макроэкономикалык мақсатқа жету.
Көптеген елдердің жоспарлау тәжірибесін қорытындылай келіп американдық
маркетинг маманы Мелвилл Бранч маркетинг кызметін жетілдірудің бірнеше
колайлы жақтарын бөледі. Соның ішінде жоспарлау:
1. басшылардың үнемі болашақты ойлауын ынталандыруға мүмкіндік береді;
2. мемлекет және шаруашылық жүргізуші субъектілер қолданылатын
шараларды үйлестіреді;
3. көрсеткіштерді анықтау және олардың орындалуын қадағалауга жол
ашады;
4. алдагы мәселелердің және саяси ұстанымдардың нақты анықталуын талап
етеді;
5. шұғыл өзгерістерге дайындықты күшейтеді;
6. барлык кызметкерлердің міндеттерінің өзара байланыста. қарым-
қатынаста екенін көрсетеді.
Аталған пунктерден ең маңыздысы ретінде бірінші, екінші және алтыншыны
айтуға болады, өйткені қазіргі жағдайда жоспарлауда осы 3 пункт жетіспейді
немесе өте аз колданылады.
Қарастырылып отырған мемлекеттердің тәжірибесінен мемлекеттердің
экрномикасын реттеудегі күшті тетіктерінің бірі каржы-бюджет ресурстарын
пайдалану және салық жинау механизмі болып табылады. Осы механизмдерді
негізге ала отырып, бірнеше тұжырым жасауға болады, Біріншіден, бюджеттік
қаржьшен каржыландыру арқылы (субсидиялар, дотациялар, субвенциялар, бюджет
шығындарын жоспарлау) халык шаруашылыгының басымдылықтарын және білімді көп
қажет ететін салаларды жылдам дамыту мәселелері шешіледі. Италияда,
Норвегияда, Данияда, Швецияда мемлекеттік бюджет арқылы ұлттық табыстын
үлесі 50 пайыздан жоғары, ал Францияда 50 пайыз шамасында.
Екіншіден, кұрылымдык-инвестициялық саясатты жүзеге асыру үшін салык
салу механизмі үлкен ролді атқарады. Бұл механизм арқылы шаруашылық
жүргізуші субъектілердің кызығушылығын артгыруға болады, өйткені олар
өндіріс және өнеркәсіп салаларының тез дамуына әкеледі. Ол деген импортты
ауыстыратын және бәсекеге түсе алатын түрлі тауарларды шығару.
Үшіншіден, мемлекет әлеуметтік және ғылым салаларына шығындарын
азайтпауы қажет. Шығындарын азайтып бұл салалардағы сұранысты
қанағаттандыра алмаса, ол қайтадан шығындалуға мәжбүр болдаы және бұл жерде
екінші шығын бірінші шығыннан өте үлкен болады.
Австрия, Италия, ФранцІІя үкіметтерінін баға деңгейін реттеу АҚШ
елімен салыстырғанда өте қатал тәртіппен және арнаулы экономиканы баскзру
органдармен жүзеге асырылады. Мысалы, Францияда мемлекеттік баға реттеу
қызметтері бәсекелестік Кеңес арқылы жүргізіледі және халык
шаруашылығындағы бағаның бестен бір бөлігін қамтиді.
Мемлекеттік баға реттеудің басты объектісі ауыл шаруашылық өндірісі
болып табылатынын бүкіл дүниежүзілік тәжірибе көрсетіп отыр. Ғылыми талдау
шаруашылык өндірісінің бірқатар ерекшеліктерін бөліп көрстетеді.
Біріншіден, ол табнғи-климаттык жағдайға байланысты. Бұл тәуелділік
фермердің және аграрлы сектор субъектісінің табнғи-климаттык фактордың
қолайсыз жағдайда да табыс пен пайда табуын объективті және өзекті
проблемаға айналдырады. Оны шешуде басты рөл ауыл шаруашылық өнімдеріне
бағаны мемлекеттің реттеуі және сол механизмдер аркылы ауыл шаруашылық
жұмыскерлерінің арқылы ынталандыру.
Екіншіден, тұрғыидардың тамақ өнімдеріне кажеттілігін уақытында қа-
мтамасыз етілуіне ауыл шаруашылықөнімдерін табиғи өңделген түрлеріне
негізгі көңіл белінеді. Әлеуметтік түрдегі міндеттерді шешуде және
тұрғындардың емірін қамтамасыз етуден ауыл шаруашылык өнімдеріне бага кұру
процессіне негізгі мемлекеттік баскару органдары шеттеп түра алмайды.
Осындай объективті араласу әр түрлі басымды механизмдерде әкімшілік,
экономикалық, тікелей, жанама, құкыктык және аймактық реттеуде орын алады.
Олар көбінесе әр елдің әлеуметтік-шаруашылық, құрылымдық ерекшеліктеріне
байланысты.
Қытай Халык Республикасында экономиканы мемлекеттік реттеу тәжірибесі
белгілі бір кызығушылық туғызады. Қытайдағы экономикалық реформалардьщ
стратегиясы ұйымдық аспектіде болғанмен ауылдан қалаға деген қагидаға
негізделініп ерекшелінеді. Көптеген экономикалық реформаларды бастан
кешірген басқа елдерге қарағанда, қытайдың реформасы мемлекеттік реттеудін
күшті кұралдарын (директивтік жоспарлау, салалық және аймақтық жоспарды
үйлестіру, ғылым-өндіріс циклін жоспарлау, несие-салық және баға саясатын
жүйемен жүргізу) колданды. Сол сиякты нәтижелер бір катар Онтістік Шығыс
Азия елдерінде — Жапонияда, Тайландта байқалады.
Қытай экономисті Цзииьвэнь Лидің айтуынша: Қытайда макроэкономикалық
жоспарлаудың негізін жекеменшік және мемлекеттік секторларынын тіркестігі
кұрайды, соның ішінде мемлекеттік секторы — басымды. Мемлекеттік мекемелер
экономикалык дербестікте жұмыс істегендіктен, Қытайда жоспарлау директивтік
емес. индикативтік. Қытайда қазіргі жоспарлау жүйесі, бірынғай жалпы
мемлкеттік жоспарлауында, көпдеңгейлі басқару принципіне сәйкес құрылады.
Экономиканың өзекті мәселелері мемлекеттің қатысуымен шешіледі. Оған
төмеыдегілер жатады:
1) экономикалық және әлеуметтік даму қарқыны, бағыттары және
мақсаттары;
2) өнеркәсіп және ауыл шаруашылығының негізгі өнім түрлерін өндіру;
3) күрделі қаркы бөлудің негізгі пропорциялары, мөлшері және оларды
үйлестіру;
4) негізгі өндіріс объектілерінің құрылысы;
5) өндірістік күштІ үйлестіру;
6) халықтың материалдык және рухани тұрмысын көтеру;
7) мемлекеттік бюджет, несие қаржыларының түсуі және шығыны, акша
эмиссиясы;
8) валюта кірісініңтепе-теңдігі және шетел капиталын пайдалану;
9) стратегиялық тауарларды және материалдық ресурстарды сатып алу және
үйлестіру;
10) сыртқы сауда тауар айналымы және экспорт бағасы;
11) ғылым және техника жетістіктерін зерттеу және енгізу;
12) білім беру, денсаулык сақтау және әлеуметтік саланын баска да
салаларын дамыту;
13) экономика және техника саясатының негізгі бағыттары;
14) негізігі тауарлардың бағасы.
Қытайда аумак және сала дамуының жоспарлары, мемлекеттік жоспардың
негізігі элементі болып табылады. Мемлекет қоғамдык өндіріс және қоғамдық
тұтынудың комплекстік тепе-теңдігін камтиді.
Жалпы ұлттық экономикаға қатысты сұрақтарды шешу бойынша негізгі құкык
мемлекет қолында шоғырланған және олар керекті материалдық және қаржы
ресурстарымен қамтылған. Бұл шешімдер
орталык органдардың саясатын айкындайды. Бұл Қытайдық жоспарлау
жүйесінің негізгі аііырмашылығы болып табылады. Қытай мамандары, осындай
жоспарлау жүйесін экономика дамуының барлық кезеңдерінде колдану қажетдеп
есептейді.
Сонымен қатар, қазіргі заманға сай, жоспарлау жүйесіне келесі талаптар
қойылады:
- орталыктырылған басшылықты күшейту қажет;
- ұлттык экономикасының тепе-теңдігін қамту бойынша жұмысты жақсарту;
- мекемелерді әр-түрлі деңгенлі жоспарлау дербестігімен камту;
- мекемелердің шаруашылық қызметі мемлекеттік жоспарға кіру қажет,
немесе нарық өзгерістеріне сәйкес реттеу қажет.
Қытай экономистері жоспарлаудың үш формасын колданады:
1. Жалпы ұлтык экономикага қатысты міндеттер мемлекетпен
орталықтырылран жағдайда орнатылады. Мемлекеттік органдар сол бойынша
директивтік жоспар жасайды, ол мекемелерге орындалу үшін жіберіледі.
Директивтік жоспардың көрсеткіштері екі түрге бөлінеді: орындалуға міндетті
және лимиттер.
2. Ұлтық экономикага маңызды міндеттер, әр-түрлі деңгейдегі халыктық
үкіметтермен немесе жоспарлау органдарымен бағыттауыш жоспар ретінде
орнатылады.
3. Ұлтық экономикаға жалпы болмайтын міндеттер, мемлекеттік жоспарда
қарастырылмайды. Мекемелер, өздерінің және нарықтын нақты жағдайына сәйкес,
өз бетінше жоспар жасайды.
Қытайда индикативтік жоспарлау әр-түрлі деңгейден және мерзімнен
құралатын бір тұтас жүйе — ұзақ мерзімді (10-20 жыл), орта мерзіміді (5
жыл) және жылдык.
Ұзақ мерзіміді жоспарлау — экономика, ғылым, техника және әлеуметтік
саланың даму стратегиясын айқындайтын бағдарламалык құжат. Оның негізгі
міндеті — ғылыми болжамдарға және экономикалык дамудың қаркыньша сәйкес —
экономика саясатын кұру.
Жалпы жоспарлау жүйесінде — ұзақ мерзімді жоспарлау жетекші орын
алады. Оны Қытай экономистері келесі себептермен түсіндіреді:
1. Ұзақ мерзімді жоспар ғылыми-техникалық прогресстің жетістіктерін
толык пайдалануға мүмкіндік береді.
2. Ұзақ мерзімді жоспар — өндірістің технологиялық, аумақтык және
өндірістік жүйесін жетілдіруге мумкіндік береді.
Орта мерзімді жоспар — ұзақ мерзіміді және жылдық жоспардың байланысты
тобы және онда ұзақ мерзімді стратегия міндеттері анықталады.
Орта мерзімді (5 жылдық) жоспарда келесі мәселелер орын алады:
1) экономика дамуының қарқыны;
2) экономикада қалыптасқан негізгі пропорциялар;
3) ұллтық экономика дамуының негізгі көрсеткіштері;
4) ғылыми-технпкалык прогресстің жетістіктерін дамыту және енгізу
мәселелері;
5) қала және ауыл тұргындарының орташа өмір сүру деңгейі;
6) табиги ресурстарды пайдалану және қоршаған ортаны қорғау;
7) халықтың табиғи өсуі және туу деңгейі;
8) мемлекеттің экономика және ғылыми-техникалық саясатынын маңызды
бағыттары;
9) жоспарды орындау бойынша негізгі шаралар.
Орта мерзіміді жоспар — өндірісті, кұрылысты, айналымды және
әлеуметтік саланы ұйымдастырудың негізгі формасы болып табылады.
Сонымен, ұзақ және орта мерзі.мді жоспар — стратегиялык маңызды және
экономика дамуында жетекші роль атқарады. Ұзак және орта мерзімді жоспардың
стратегиялары жылдық жоспар арқылы іске асырылады. Қытай мемлекеттік
жоспарлау органдары, жылдық жоспарды іске асыру барысында айкындалатын
жағдайларға және проблемаларға сәйкес, орта мерзімді жоспарды қарастырып,
түзету енгізуге мүмкіндіктері бар. Осыған байланысты, жоспар жүйесін кұру
арқылы ұзақ, орта және жылдық жоспарлардың байланыстығын қамту қажет.
Ұзақ және орта мерзімді жоспарды жасауда келесі тәсілдер қолданады:
- жалпы тепе-теңдік тәсілі;
- монографиялық тәсіл;
- жоспарды үздіксіз жасау тәсілі. Жоспар төрт этап бойынша жасалады:
1) дайындык жұмысы;
2) бақылау цифрларын жасау;
3) жоспардың жобасьтн бекітуге өткізу;
4) жоспарды карастыру, бекіту және төменде тұрған органдарға жіберу.
Қытайда индикатнвтік жоспарды іске асыру бойынша механизм жасауға аса
көңіл бөлінеді. Соған байланысты, мемлекеттік макроэкономикалық реттеу
тәсілдері және жаңа формалары тұрақты зерттеліп тұрады.
Қытай мемлекеттік макроэкономикалық реттеудің мақсатын үш негізгі
топқа бөлуте болады:
1. Экономика өсуін қамту.
2. Экономикалык тұрақтылықты қамту.
3. Экономикалык әділдікті қамту.
Жоғарыда аталған топтар максаттарының арасында байланыстык бар, ол өз
бетінше бір жүйені құрайды, онда әр бір мақсат көптеген мақсаттықтарға
белінеді. Сонымен қатар, макроэкономикалық реттеу, сол көптеген
мақсаттармен мақсаттықтарді қамти отырып, жалпы комплекстік мақсатты
карастырады — ол экономиканы дамыту және қоғамның тұрмыс халін жақсарту.
Қазіргі таңда, Қытайдың макроэкономикалық реттеу келесі негізгі
аспекттерді қамтиді:
1. Экономнканың даму қарқынының бір-қалыптығын сақтау. Қытай
экономистерінің ойынша, экономика дамуының ты.м жоғары қаркыны сұраныспен
ұсыныстың тепе-теңдігінің бұзылуына, нәтижеліктің төмендеуіне және бағанын
өсуіне әкеп соғуы мүмкін.
Соңғы 10-12 жылда экономика дамуының жоғары каркынын қамтуға ұмтылыс,
көбінесе шаруашылық белсендікті амалсыз төмендетуге әкеп соқтырды, бұл даму
қаркының күрт төмендеуінін себебі болды. Қытай басшылығы, экономика
дамуының қарқынын мемлекеттің мүмкіндігіне сәйкестендіріп және оның бір
калыптыгын сақтау қажет деп есептейді. Мысалы, экономикалық реформа
барысында (1978-1998 жылдарда) Қытайдың ЖІӨ-ң жылдық өсуі 9,9% құрады.
Сонымен катар, 1984 жылы — 15,2%, 1985 жылы — 13,5%, 1992 жылы — 14,2%,
1993 жылы — 13,5% кұрады, ал 1990 жылы бұл көрсеткіш ең төмен болып 3,8
пайызды құрады.
1996-2004 жылдар мерзіміне экономика дамуының деңгейін жылына 8-9
пайызда сақтау жобаланған болатын.
2. Валютаның орынды ұсынысы және бағаны ұсынуға болатын деңгейін
қамту.
3. Қаржылык түсімдермен шығындарды бақылау. Қытайда сонғы жылдарда,
шығындар қарқыны, тұсім қарқынынан басымдылық болып тұратын тенденциясы
жойылған.
4. Экспорт және импорт мөлшерін реттеу.
Дамыған елдердің шаруашылық тәжірибесі көрсеткендей, экономиканы
жоспарлау әр елдің геосаясатының, табиғи-тарихтык, табиғи-экономикалық және
әлеуметтік-мәдени ерекшеліктеріне байланысты. Сонымен қатар, әлемдік нарық
пен әлем шаруашылық интеграциясына кіру ықыласы ескеріледі.
2 Есіл ЖШС-нің қаржылық-экономикалық жағдайын талдау
2.1 Есіл ЖШС- нің қысқаша сипаттамасы
ЖШС-нің орналасқан орны: Қазақстан Республикасы Ақмола облысы, Щучье
қаласы,
Қызмет ету мерзімі - шексіз.
Заңды тұлғаның мемлекеттік қайта тіркеу куәлігінің сериясы № 0033162
18.11.1993 жылдан тіркеу номері 1086-1902-АО.
Қазіргі таңда Есіл ЖШС-гі 35 жанармай бекетін Есіл атты брентпен
басқарып отыр. Жанармай бекеттерінің көбі Ақмола облысымен Солтүстік
Қазақстан Облыстарының территориясында орналасқан. Есіл маркалы жанармай
талондарының мерзімі шексіз болып келеді және олар Қазақстан
Республикасының 300 жанармай бекеттерінде қабылданады.
Есіл ЖШС-гі Павлодар, Уфа, Омбы мұнай өңдеу зауыттарындағы
жағармайларды көтерме және бөлшек саудаға салады. Есіл жанармай
бекеттерінде АИ-80, АИ-92, Премиум Евро-95 және Евро-3, Евро-4
стандарттарындағы дизель отыны саудаға жіберіледі.
ЖШС-нің орналасқан орны: Қазақстан Республикасы Ақмола облысы, Щучье
қаласы. Есіл ЖШС- ның бас директоры: Габдулин Жуман Шакенович.
ЖШС-нің АҚ Халық банкінде жеке есептік және валюттік шоттары бар.
Меншік формасы: жеке.Қоғамды басқару органы 3 адамнан тұратын
директорлар кеңесі болып табылады. Директорлар кеңесі жалпы басқару
қызметін атқарады. Қоғамның атқарушы органы - қоғамның ағымды қызметін жеке
басқаруды жүзеге асыратын генералды директор болып табылады.
Бас директордың қол астында қоғамның барлық бөлімдерінің қызметін
ұйымдастыруды жүзеге асыратын үш орынбасары болады.
Есіл ЖШС келесі бағыттар бойынша (жалпы өнім көлемінің) жұмыс
істейді:
Кәсіпорын қызметтерін көптеген көрсеткіштер сипаттайды: өнімді шығару
көлемі (жалпы, тауарлық), өндірілген өнім көлемі, негізгі өндірістік қорлар
және айнымалы қорлар, жұмысшылар саны және тағыда басқа көрсеткіштер.
Кесте 1 - Кәсіпорынның мөлшер көрсеткіштері
№ Көрсеткіштер 2010 ж 2011 ж 2012 ж
1 Жалпы өнім құны, 394 667 501 217 531617
мың т
Кесте 1 жалғасы
2 Тауар өнімінің құны, мың тг394 667 501 217 531617
3 Негізгі құралдардың құны, 397 296 556 607 579619
мың тг
4 Айналым құралдарының құны, 138 062 161 668 173671
мың т
5 Жұмысшылар саны 594 550 560
Бұл № 1 кестеде кәсіпорынның мөлшер көрсеткіші 2010, 2011, 2012 жылдары
жылдан жылға өсіп отырғанын көруімізге болады. Айта кетсек, жалпы өнім құны
орташа есеппен 450 630 мың теңге болса, ал негізгі құралдар құны 436 744
мың теңге, айналым құралдарының құны 3-жылғы орташа есеппен 147 921 мың
теңге, жұмысшылардың саны 572 көрсеткішті құрады.
ЖШС заңды тұлға болып табылады және өз қызметін Қазақстан
Республикасының заң шығарушылық қызметі шегінде жүзеге асырады.
ЖШС-нің қаржы және өндірістік қызметі шаруашылық дербестік шегінде
жүзеге асады. ЖШС-нің дербес балансы, мемлекеттік және орыс тілінде толық
кәсіпорын атауы жазылған мөрі, банк шоты бар.
ЖШС-нің өзіндік тауар белгісі мен рәміздері бар.
ЖШС-нің қызметінің мақсаты - табысқа жету және оны құрылтайшылар
мүддесіне сай жұмсау, қызмет аясын дамыту, әлеуметтік міндеттерді шешу.
Есіл ЖШС-нің қызметінің экономикалық-қаржы анализі және де негізгі
экономикалық көрсеткіштер анализі қоғамның жеке дербес заң шығарушылық
талаптарға сәйкес өз қызметіне қажетті кадрлық сұрақтарды шешеді.
Ұйымның әдісімен формасын анықтайды, жұмысты материалын ынталандыру
және қаржыландыру, серіктестік жұмысшыларының сыйақы мен төлемдерін, үстеме
ақша, айлық және тарифтік төлемақының көлемін белгілеу, жұмыс күнімен жұмыс
аптасының ұзақтығын, жыл сайын берілетін ақылы және басқа да жиналыстардың
көлемімен ұзақтығын анықтау.
Жұмысшыларды әлеуметтік қамтамасыз ету Қазақстан Республикасының заң
шығарушылық қызметіне сәйкес жүргізіледі.
Сату көлемі, пайда мөлшері, тиімділік шегінің деңгейі кәсіпорынның
өндірісттік-маркетингтік және қаржылық қызметтеріне тәуелді болады. Былайша
айтқанда, пайда - кәсіпорын қызметі тиімділігінің басты көрсеткіші. Пайда -
бұл өндірістік айналымның қаржылық қортындысын білдіретін кәсіпорын
қызметінің нәтижесі, экономикалық көрсеткіш.
Пайда - ол шаруашылық обьектілер өнімдерін өткізгеннен кейін алынған
ақшалай кірісі мен оны өндіруге және сатуға жұмсалған шығындардың айырмасы.
Бұл кесте арқылы кәсіпорынның пайдасының құрамы мен динамикасын көре
аламыз. Мұнда кәсіпорынның 3 жылдық табыстары мен шығындарының
көрсеткіштері көрсетілген.
Кәсіпорын іс-әрекетінің ең басты маңызды көрсеткіштерінің бірі өнімнің
өзіндік құны болып табылады.
Өнімнің өзіндік құны-кәсіпорынның өнім өндіруге және өткізуге жұмсалған
шығындардың ақшалай көрінісі. Өнімнің өзіндік құнын талдау әдетте өнімнің
толық өзіндік құнын және оның шығындар элементтері бойынша зерттеуден
басталады.
Кесте 2 - Кәсіпорынның пайдасының құрамы мен динамикасы
Көрсеткіштер 2010 ж 2011 ж 2012 ж
Өнім,тауар,қызмет өткізуден түскен 355762 490754 501049
табыс (мың тг.)
Өткізілген өнімнің толық өзіндік құны242289 335916 342689
(мың тг.)
Өнімді (тауар, қызмет)өткізуден пайда113473 154838 158360
(мың тг.)
Басқа да операциялық шығындар (мың 115088 167035 168022
тг.)
Өткізуден тыс табыстар (мың тг.) 31441 72969 75436
Өткізуден тыс шығындар(мың тг.) 11836 55761 57012
Пайданың жалпы соммасы (жалпы пайда) 17990 5011 8762
(мың тг.)
Салықтар (мың тг.) 5561 3007 3119
Таза пайда (мың тг.) 12429 2004 5643
Берілген № 2 кестеден көріп отырғанымыздай өнімді сатудан түскен табыс
2010 жылы 2009 жылмен салыстырғанда 9% кеміп, 355762 мың теңгені құрады.
Бұл көрсеткіш 2011 жылы 2010 жылмен салыстырғанда 38% артып, 490754 мың
теңгеге жетті. Сәйкесінше өткізуден алынған пайдада өзгереді. 2010 жылы
2009 жылға қарағанда 2114 мың теңгеге артты, ал 2011 жылы 41365 мың теңгеге
өсті.
Кәсіпорын пайдасының жалпы соммасы 2010 жылы жақсы нәтижеге ие болып,
17990 мың теңгені құрады, яғни 2009 жылмен салыстырғанда 14131 мың теңге
артық.
Бірақ бұл көрсеткіш 2011 жылы жаңа өнімді игеру нәтижесінде күрт
төмендеп 2004 мың теңгені құрады.
Кәсіпорынның таза пайдасы 2009 жылы тек 117 мың теңге болды, ал 2010
жылы сәйкесінше біршама жоғары 12429 мың теңге. 2012 жылы таза пайда
мөлшері 2011 жылмен салыстырғанда 2 есеге өскенің байқаймыз.
Есіл акцонерлік қоғамының шығындар жиынтығын келесі №3 кестеден көруге
болады.
Кесте 3 - Шығындар құрамы мен құрылымы
Шығындар 2010 ж 2011 ж 2012ж
мың тг. % мың тг. % мың тг. %
Көмкші 6299 2,6 5 710 1,7 5826 1,7
материалдар
Отын 8 484 3,5 8 541 2,4 8567 2,5
Электроэнергия15 991 6,6 19 815 5,8 19876 5,8
Еңбек ақы 115 087 47,2 171 181 50,9 171344 50,0
төлеу қоры
Аударымдар 2 665 1,1 4 030 1,2 3769 1,1
Амортизатция 8 480 3,5 11 757 3,5 11994 3,5
Басқа 2 907 1,2 4 030 1,2 4112 1,2
өндірістік
шығындар
Барлығы 242 289 100 335 916 100 342689 100
Берілген кестеден көріп отырғандай, кәсіпорында өндірілген өнімнің
өзіндік құнына кіретін шикізат пен материалдық шығындар көлемі жыл сайын
өзгеріске ұшырап отырған. Оның құны 2009 жылы 2010 жылмен салыстырғанда
шикізат және материалдар көрсеткіші 36,2% құраса, онда 2010 жылы 34% болып
82378 мың теңге болды..
Еңбек ақы төлеу қоры 2010 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz