Әскери қызметкелердің әлеуметтік психологиялық адаптациясын қамтамасыз ету жолдары
Қазахстан Республикасының білімжәне ғылым министрірлігі
Ш. Уалиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Бегалина Ботагоз Ербатыровна
(студенттің аты жөні)
Әскери қызметкелердің әлеуметтік психологиялық адаптациясын қамтамасыз ету
жолдары
(тақырыбы)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы: 050503 Психология
(мамандық коды және атауы)
Көкшетау 2012
Қазахстан Республикасының білім және ғылым министрірлігі
Ш. Уалиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Әскери қызметкелердің әлеуметтік психологиялық адаптациясын
қамтамасыз ету жолдары
Мамандығы: 050503 Психология
Орындады: ___________ Бегалина Б. Е.
( қолы) (аты жөні)
Жетекші: ____________ Кульмаханова Д.У.
( қолы) (аты
жөні)
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі : ____________ Мурзина С.А.
( қолы) (аты жөні)
Көкшетау 2012
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер
Аңықтамалар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1 ШЕТЕЛДІК ЖӘНЕ ОТАНДЫҚ ПСИХОЛОГИЯДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ АДАПТАЦИЯ
МӘСЕЛЕСІ
1.1. Әлеуметтік психологиялық адаптация туралы зерттеулерге теориялық
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.2. Әлеуметтік психологиялық адаптациялау механизмдері мен олардың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
1.3. Әскері қызметкелердің психологиялық ерекшеліктері және олардың негізгі
әлеуметтік психологиялық бейімделу
факторлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...28
2 ӘСКЕРИ ҚЫЗМЕТКЕЛЕРДІҢ ӘЛЕУМЕТТІК ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ АДАПТАЦИЯСЫН ЭМПИРИКАЛЫҚ
ЗЕРТТЕУ
2.1. Зерттеудің ғылыми аппараты және зерттелінүшілердің іріктемесін
(выборкасын)
сипаттау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...32
2.2 Зерттеу әдістері мен әдістемелеріне
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..32
2.3 Жас Улан Республикалық мектептің әскери қызметкерлердің әлеуметтік
психологиялық адаптациясының қортындысын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...51
ҚОРТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..59
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
[1] Қазақстан Республикасының Тілдер туралы заңы (1997)
[2] Қазақстан Республикасы Білім туралы (2007)
[3] Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы Ұлттық Кеңес бекіткен
бірнеше Тұжырымдамалар:
- Қазақстан Республикасында гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы(1994)
- Қазақстан Респукасында білім беру саласындағы мемлекеттік
саясаттұжырымдамасы (1995)
- Қазақстан Республикасынын Үкіметінін бұйрығымен 1999 жылы 27 наурызда
Жас улан Республикалық әскери мектебі ашылды.
АҢЫҚТАМАЛАР
1. Мінез - адам баласының біртіндеп адетке йналатын бір сыдырғы, тұрақты
және тұрлаулы ерекшелігі, оның даралық өзгешілігін өзегі, өмір сүру
бағының өрнегі, айналасымен қарым қатынас жасауынынөзіндік тарихы;
2. Әлеуметтік орта- жеке құлқын дамуына ықпал жасайтын қоғамдағы әлеуметтік
қатынас;
3. Бихевиризм- американ психологиясынын басты бағыты, ол психологияның
мақсаты сананы тану емес, әрекет-қылықтызерттеу деп білті;
4. Жан – адамның денесінен, тәнінен жасайтын құбылыс;
5. Даралық – нақты адамның табиғи және әлеуметтік қабылдаған, қайталанбас
ерекшеліктері, мен қасиеттері;
6. Ұжым – жеке адамның өз алдына мақсат қоя отырып, ұйымдасқан ұжымның
органы бар комплексі;
7. Мотив- бұл адам бойындағы мінез-құлық, мұқтаждық жиесімен сналы, немесе
типті санасыз пайда болатын құбылыс;
8. Остракизм – адам аралыққатыстардан туындайтын, қолайсыз құбылыс.
Қоғамнан алшақтау;
9. Мен - өзіндік сана, әр бір дара адамның өзің өзі іс-әрекет субъекті
ретінде тануға жәрдем ететін психикалық процестердің жиынтығы;
10. Шартты- тума , көп өзгерімке келе бериейді, ол бас миқабығынан төмен
орналасқан жүйке жүйесінін бөліктерімен іске асырылады;
11. Үйлесімді қатынастар- адамдар арасында қарама –қарсылық болмай, өз ара
трең силастық жайылған ортада қатынастар нышан береді;
12. Сезіну – қоршаған орта әсерінен болатын, бірақ толық жетілмеген, нақты
заттық кейпке келмеген жеке сезімдік касиеттердін бейнеленуі;
13. Рух – ой мен сананың шоқтығы, адамның сана сезімі мен қимыл әрекетінін
қызық болжампазы, тарихи тәжірибенің идеалды түрі;
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Әскері қызметкерлердің жеке тұлғалық
шеңберіне білім, біліктіліг, дағды, іс әрекеттер тәсілінің өзара
байланысқан сапаларының жиынтығы қатысады. Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә Назарбаев Қазақстан халқына жолдауында Қазақстанның әлемдегі
бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіруі- әскері қызметкерлердің
мектеп қабырғасында кәсіптік білім деңгейлерінін сапасы және әскери
қызметке адаптацияланау тікелей байланыста екенін көрсетілген. Бұл
еліміздің тағдыры, ұлтымыздың болашағы әскері қызметкерлердің қолында
дегеніміз. Жалпы алғанда, әскери қызмет - өзіндік қызмет, қызметтің осы
түрі арқылы әскері қызметкерлер қоршаған ортаға бейімделенеді, білім алады,
білік және дағдылар жүйесімен қаруланады.
Еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан -2030 бағдарламасында
...басты міндет -тұлғаның ұлттық және жалпы азаматтық, құндылықтар, ғылым
мен практика жетістіктері негізінде қалыптасуы, дамуы және кәсіптік тұрғыда
жетілуі үшін қажетті жағдайлар жасау ...- деп айытқан. Бұл мақсатқа жету
үшін әскери қызметкелердің алдына жаңа маңызды талаптар қойылуда.
Тұлғаның іс әрекеті өмірлік жолда өзгерісте болғандықтан, әлеуметтік -
психологиялық адаптация мәселесі, психологияда негізгі ең бірінші проблема
болып саналады, жұмыстың көкейкестілігіде осы жағдаймен анықталады. Қазіргі
кезенде қоғамдық дамудың спецификасын ескере отырып, әлеуметтік тұрмыстық,
психологиялық, экономикалық проблемаларды түсіну үшін, жеке тұлғаның және
топтың әлеуметтік- психологиялық адаптациясын, олардың әр түрлі
аспектілерін зерттеу қажет.
Әскері қызметкерлердің адаптация проблемасын И.В. Дмитриев, А.М.
Столяренко, Н.И. Конюхин, Н.И. Луганский, И.Б. Ушаков, Б.Л. Шведин, В.Т.
Юсов және басқада әскери психологтар зерттеген.
Барлық өмірлік жолында және өмірлік іс – әрекетте , әр түрлі
сферасында барлық адамдар қиын жағдайлармен, ауыртпалықтармен,
бақытсыздықпен кездеседі. Олар психиканың әлеуметтік детерминанттың
бұзылысқа әкеледі. Бірақ, қазіргі уақытта әлеуметтік тарихи, әлеуметтік
экономикалық өзгерістерге байланысты, сонымен қатар құндылықтардың
өзгеруіне байланысты, адамдардың өмірінде бұрын болмаған қиын, шешілмейтін
проблемалар болады және экстремалды- психологиялық жағдайлардың өсуі де
байқалады. Осындай ситуациялар адамның психикасына агрессивті әлеуметтік -
психологиялық факторлардың елеулі әсер етуімен мінезделінеді. Олар,
психиканы астам тырысу шақырта отырып, адамның әлеуметтік амандық саулығына
немесе денсаулығына әсер етеді немесе өмірге қауіп - қатер әкеледі. Бұл
әлеуметтік жағдайларда, созылқы немесе мәулетті психологиялық реакцияларға
әкеледі. Сондықтан, осындай негативті құбылыстардың әлеуметтік
-психологиялық салдарын зерттеу, тәжірибелік манызы бар зерттеулер болып
саналады. Бірақ, осынғы күнге дейін, осы проблемаға, әлеуметтік -
психологиялық аспектілеріне керекті назар аудармағаны константылады.
Сонымен қатар, әр түрлі жағдайлардың астам тырысу деңгейін аңықтау
барысында, бір қатар қиындықтар тұындайды, себебі бірыңғай оқиғалар әр
түрлі адамдарда әр түрлі керсінше іс әрекет шақыртуы мүмкін, жеке тұлғалың
психологиялық негативті ұайымдауы немесе тіпті сол жағдайға назар
аудармауы, сол оқиғаның қатысушыларына индифферентті болуы мүмкін. Мәлім,
жеке тұлғалық елеуі адамның психологиялық қорғаныс стратегиясын таңдау
тәсілімен анықталады.
Сыртқы ортаның экстремалды қауіпті детерминация факторларына тұлғаның
жауап беру ерекшеліктерін болжау керек екенің шарттастырады.
Сондықтан, әскері қызметкерлердің әлеуметтік - психологиялық
бұзушылығын алдына алу үшін, сол қызметкерлердің адаптация ерекшеліктерін
зерттеу қажет. Адаптацияны бұзатын себептерді анықтау арқылы әскері
қызметкерлерге мезгілінде адрестік көмек көрсетіледі.
Зерттеудің нысаны: Жас улан Республикалық мектебінің әскери
қызметкерлері.
Зерттеудің пәні: Әскери қызметкерлердің әлеуметтік - психологиялық
адаптациясы.
Болжауы: егер әскери қызметкерлердің әлеуметтік - психологиялық
адаптациясын мәнді жоғары көрсеткіштерге көтерсек, онда
1. әскери қызметкерлердің беймделу көрсеткіштері, өзін -өзі танулары,
өзгереді дұрыс қабылдаулары, эмоционалдық комфорттылығы жақсарады;
2. әскери қызметкерлердің эскапизм көрсеткіштері төмендейді;
3. әскери қызметкерлердің ситуациялық қобалжушылықтары азаяды;
4. әскери қызметкерлердің мінез құлық стратегиясы ретінде көнгіштік,
шеттеу, бәсекелестік емес, өзара әрекеттесу және өзара байланыс
пайдаланылады;
5. әскери қызметкерлердің адаптациялық мүмкіншіліктері өседі;
Жоғары да көрсетілген болжауы, жалпы зерттеудің келесі мақсаттарын
шарттастыруды керек етеді:
1. Жас улан Республикалық мектебінің әскери қызметкерлерінің әлеуметтік-
психологиялық адаптация көрсеткіштерін қарастыру, зерттеу;
2. Жас улан Республикалық мектебінің әскери қызметкерлерінің ситуативтік
қобалжуларын зерттеу;
3. Дау- дамай жағдайларында әскери қызметкелердің мінез -құлық тәсілдерін
зерттеу;
4. Жас улан Республикалық мектебінің әскери қызметкерлердің адаптивтік
мүмкүншілігін зерттеу;
5. Әскери училищені бітірген, тәжірибесі бар әскери қызметкерлер мен және
әскери білімі жоқ , тәжірибесі аз қызметкелердің адаптивтік
көрсеткіштерін салыстыру.
Экспериментті жүргізу базасы:
Жас улан Республикалық әскери мектеп базасында зерттеу жұмысы
жүргізілді. Жас улан Республикалық әскери мектеп, Қазахстан
Республикасынын Үкіметінін бұйрығымен 1999 жылы 27 наурызда ашылды. Осы
мектепте әскери пәндерді міндітті түрде меңгеру қажет, дене шынықтыру
жаттығуларың нығайту, мемлекеттік және шет тілдерді тереңдетіп оқұ, негізі
жалпы орта білім беретін оқу орны ретінде арнайы ашылды. Бұл мектеп
интернаттық тип мекемесі деп саналады.
Жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы:
• Дипломдық жұмыстын негізгі қортындысы:
• Адаптация теориясын зерттеу және түсіну;
• Адаптация үдерісінін әдістемесін зерттеу;
• Әскери қызметінде тәжірибесі көп және тәжірибесі аз қызметкелердің
қызмет өту барысында адаптация ерекшеліктерін зерттеу;
• Әскери сонымен қатар әр түрлі бағытта жұмыс істейтін ұжымдармен,
күнделікті практикада, қызметкелерді жаңадан қабылдауда, олардын
адаптациясын зерттеу барысынды осы дипломдық жұмыстағы қолданбалы
психодиагностикалық әдістемелер кешені тәжірибелік психологтарда үлкен
қызығушылық тұғызады деп ойлаймыз.
1 ШЕТЕЛДІК ЖӘНЕ ОТАНДЫҚ ПСИХОЛОГИЯДА ӘЛЕУМЕТТІК -ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ
АДАПТАЦИЯ МӘСЕЛЕСІ
1. Әлеуметтік психологиялық адаптация туралы зерттеулерге теориялық
шолу
Психология ғылымында әлеуметтік адаптация күрделі мәселелердін бірі
болып саналады. Адаптация мәселесі тек қана психология ғылымының емес,
сонымен қатар басқа ғылымдардың да зерттеу объектіне айналып келген.
Ғылымның түрлі салаларында адаптация мәселесі әр түрлі талқыланады.
Әлеуметтік адаптацияны зерттеуде бірнеше ғалымдар ат салысады. Мысалы,
социология ғылымында әлеуметтік адаптацияны – М.Вебер, Э.Дюркгейм,
Р.Мертон, Дж.Мид, Д.Морено, П.Сорокин, Т.Парсонс, Э.Фромм, Р.Линтон,
П.Делор, А.Дюссен, Л.Бристол, Д.Дьюи, Ф.Знанецкий, Р.Парк, Г.Спенсер,
Г.Тард, У.Томас, Г.Чаттертон-Хилл сияқты ғалымдар кеңінен зерттеген.
Адаптация (лат. adaptatio — бейімделу) — жануарлар организмдерінің,
олардың мүшелер жүйелерінің құрылысы мен қызметі жағынан белгілі бір
тіршілік ортасына бейімделу процесі; бір биологиялық түрдің
морфофизиологиялық мінез-құлық – популяциялық т.б. оған ыңғайлы табиғи
ортада өзіне тән өмір сүруіне мүмкіндік беретін ерекшіліктері. Бейімделу
әрбір түрдің барлық даму сатысында даму арқасында қалыптасады. Бейімделу
жиынтығы ағзалардың құрлысы мен тіршілігінің табиғи қажеттілігін
қалыптастырады.
Адаптация теориясы (лат. adaptatioбейімделу, икемделу) — үндіеуропалык
флективті формалардын шығу тегі туралы 19 ғасырдың ортасында ұсынылған
ғылыми болжамдардын бірі. Ол бойынша сөз түрлендіруші-қосымшалар мен
есімдіктер бір-біріне тәуелсіз дербес дамыған, тек кейін грамматикалык
мағыналарды білдіру үшін өзара бейімделген. Адаптация теориясысын Бопптын
агглютинация теориясына қарама-қарсы ұсынған — санскрит тілін зерттеуші
Людвиг. Онын түсіндіруінше, үнді- еуропалыкесім мен етістіктін жалғаулары
алғашында жинакты сілтеу мағынасындағы негіздерді жасайтын суффикстер
болган. Бірақ әртүрлі мағыналар мен катынастарды білдіру қажеттілігіне
байланысты бұл көне негіздер флективті мағына беретін болған да, ал олардын
бүрынғы суффикстері жана грамматикалык категорияларды білдіруге
бейімделген. Адаптация теориясы Боппка қарсы бағытта эволюция теориясымен
сабақтасып жатыр (Ф. фон Шлегель). Агглютинация теориясынан бұрын шыккан,
бірак жақтаушылары аз болған бұл теория бойынша, жалғаулар — алғашқы, ал
есімдік — жалғаулардан шыққан кейінгі элементтер деп түсіндіріледі.
Адаптация ұғымы қазіргі уақытта әр түрлі білім салаларында
қарастырылған (биология, философия, социология, әлеуметтік психология,
этика, педагогика, экология және т.б.). Біріншіде, адаптация ұғымы (латын
сөзі бейімделу деген мағынаны білдіреді) биология мамандығында ағзанын
функциялары мен қурлымының өмір шартына бейімделу және үйрену деп
қолданылған [16]
Ч. Дарвиннің табиғи іріктеу теориясындат ірі организмдердің қоршаған
ортаның өзгермелі жағдайларына бейімделуі және жаңа түрлердің пайда болуы
туралы айрықша атап көрсеткен. [40]
Адам, жануарлар әлемінің бір бөлігі ретінде, биологиялық системада
өзін- өзі сақтандыру үшін генетикалық бейімделу бағдарламаларын генетикалық
кодтарында сақталған.
Тірі организмнің және қоршаған ортаның өзара әрекеттесуі, ағзаның
ортаға адаптациясы әр қашан өзгеріп отырады, динамикалық түрімен
мінезделінеді, бірақ жалпы арнайы өлшемде (мысалы, адамның денесінің
температурасы 36 дан бастап 36,8 ден 36,9 дейін өзгеруі мүмкін). Бұл тірі
ағзаның және қоршаған ортаның динамикалық тепе -теңдігі гомеостаз деп
аталады. Гомеостаздың негізінде жасалатын адаптациялық үдерістін басты мән
мағынасы организмнің табиғи ортаның процесстеріне үйлесімді бейімделуі,
құтаю, қашанда тіршілік ету.
Адамның адаптациясы дегеніміз, бул организмнің табиғатпен активті
қарым - қатынаста болу процессі, сонын арқасында адамзаттың қалыпты
биологиялық және әлеуметтік жағынан дамытады, оптималды өмір іс -әрекетіне
де себепті. Адамның адаптациясының бірнеше деңгейі бар: биологиялық,
физиологиялық, психологиялық, әлеуметтік. Адамның биологиялық адаптациясы
фундаменталды деңгейде болғанымен, ең элементарлы қарапайым көрінісі,
сонымен қатар адамның өз -өзіне және ортаға адаптациялауына, басқада
күрделі адаптация түрлеріне де әсер етеді.
Адам табиғи- биологиялық, әлеуметтік -рухани жүйеде болғандықтан, әр
түрлі деңгейдегі адаптациялау ерекшеліктері де осыларға сүйенеді . Адамның
биологиялық адаптациясы жаңуарлардың адаптациясына қарағанда бір неше
негізгі ерекшеліктерімен ажыратылады.
Біріншіден, адам үшін биологиялық адаптацияның үлкен универсалдығы,
әмбебаптылығы.
Екіншіден, биологиялық тұрғыдан адам, жануарларға қарағанда түрлі
экологиялық ойықшаларға бейімделгені мен, нақты олармен тығыз байланыста
болмайды және жекеше біреуіне де нақты бейімделмеген.
Жануарлар нақты бір экологиялық ойықшыққа дербестенсе, сонын арқасында
миграция мен тұру мекендерімен шектеледі, ал орта шарттары өзгерсе, олардың
қырылып қалуы да мүмкін. Адам ше бір табиғи жағдайдан екінші бір жадайға
ауыса отырып, өзінің әлеуметтік -биологиялық тәнін , негізгі сапаларын
өзгермейді.
Қоршаған ортаның ықпалына, адамның генотипте бекітілген кең, тұқым
құалаушылық норма реакциясы бар, олар оның жеке өмір сүру барысында өзгеріп
отырады. Рекцияның нормасы деген түсініктемеде, генотиптегі қорытындалған,
қоршаған ортамен әрекеттесу тәуелдігіне байланысты бірен, сарандап
фенотипке іске асатын реакциялар. Реакция нормасы деген түсінікке тірі
системаға пайдасы немесе зияны бар ма деген көз қараспен қарайтын сапалық
мінездемесі жоқ мүмкіншіліктердің елеуі кіреді. Тірі жанның норма реакциясы
кең болса, оның онтогенетикалық адаптация мүмкіншілігі де, өмір сүру
шарттары да өзгеріп отырады, тірі системаның дамуына қарамастан үлкен
болады.
Адамның биологиялық адаптациясының негізгі ерекшелігі келесіде: адам
барлық тірі жандардың арасында, қоршаған ортада табиғи факторларына
бейімделе отырып, сол ортаны, өзінің негізгі биологиялық қасиеттерін
өзгертпей , ыңғайландырады, өзіне бейімдейді. Бұл адамның активтік
жануарлардан өзгеше екенін шарттастыратын, жаңартышулық іс әрекеті:
а) сананың бар болуы және еңбектің саналы іс әрекет деп түсінуі;
б) адамның өмір сүруінін әлеуметтік мінездемесі.
Адам тәнінін әмбебаптылығы келесіде: ол өзін әлеуметтік жан ретінде
түсінеді, ол бір жағынан өзіндік санасы бар, сезімі бар субъект болса,
екінші жағынан тәжірибелік, пәндік іс- әрекеттік, өзін, басқаларды, ортаны
өзгерте алатын субъект болып саналады.
Табиғатты әлеуметтендіретін, ауыстырып, өзгертетін, жасанды табиғатты,
мәдениетті жасап отыратын, адам, әлеуметтік адаптацияның негізін,
фундаментін жаңадан тудырады, қалыптастырады. Биологиялық адаптациянын
әмбебаптылығы негізінде, адамда өзіне тән реңдік ерекшеліктері қалыптасады.
Олар: адамның саналылығы, әлеуметтік орта, тұлғаның еңбектенуі, іс
-әрекетпен айналысуы, әлеуметтік қарым- қатынаста болуы. Осылардын
арқасында адамда әлеуметтік адаптация механизмдері пайда болады. Адам
әлеуметтік биологиялық жан ретінде бейімді және бейімделуші система
ретінде, қоршаған ортаны өзіне бейімдейді, өзі де сол ортаға бейімделеді.
Психологияда бұл адаптацияның жан жақтылығы деп аталады. Адам іс-
әрекетінің активті және бірінғайлы екенін көрсететін, мәдениетінің
арқасында жан -жақты өзгертүші механизм ретінде қарастырылады.
Қоршаған ортаға адамның биологиялық тәсілден тыс беймделуі сыртқы
әлемді жан жақты өзгерте отыруы, бұл әлеуметтік адаптацияның ерекшелігі
болып саналады.
Адамның психика туралы нақты көзқарасын, оның жеке өмір тәжірибесің
қалыптастырады. Қоғамдық және жеке тәжірибелерден алынған психологиялық
қарапайым мәліметтер, бірлесіп еңбек ету үрдісінде, өмір сүру кезінде басқа
адамның әрекеттері мен қылықтарына дұрыс жауап қайтаруға қажетті шарттары
болып саналатын, ғылымға дейінгі психологиялық ілімдерді құрайды. Бұл
ілімдер қоршаған адамдардың мінез-құлықтарына бағыт-бағдар беруге дұрыс
ықпал етуі мүмкін.
Қоғамдық қатынастардың жақандату жағдайында, құзыретті тұлға
қалыптастыруда, жеке тұлғаға жаңаша талаптар қойылады, адамдық потенциялдың
мәні жоғарлайды. Белсендік, жүйелілік, өз етінше білім алуға бейімділік
басқа жеке тұлғалық сапаларымен қатар қазіргі жеке тұлғаның қоршаған ортаға
адаптациялануы ерекше орын алады.
Қазіргі философтар жеке тұлғаны жеке қабілеттері мен әлеуметтік негізін,
оның қоршаған ортамен қарым- қатынасында емес, оны өзгерте біліунде деп
есептейді. Философтардың бұл ілімі психология ғылымы үшін өте манызды,
себебі еңбектену барысында адамның тек білім, білік қабілеттері ғана
қалыптасып қана қоймайды, сонымен қатар тұлғаның әлеуметтік ортаға дамуы
жүзеге асады.
Жеке тұлға үнемі даму үстінде болу үшін адамның адаптивті адаптациялау
системасы биологиялық және әлеуметтік адаптация механизмдері арқылы
қоршаған ортаның жағымсыз ықпалынан айырады, немесе адамның дамуына сәйкес
келтіреді.
Бүгінгі жас ұрпақ - болашақ Қазақстан азаматы. Олар өзімізді қоршаған
ірі өркениет орталықтарын, түрлі мәдениетті меңгеріп, өзін сыйлата алатын,
рухани дүниесі бай, интеллект деңгейі жоғары, білімді де білікті жаһандану
заманына сай болуы шарт.
Психологияда адаптация мәселесі бойынша Г.Айзенк, Г.Гартмана, Ж.Пиаже,
Л.Филип сияқты ғалымдар зерттеу жұмыстарын жүргізген. Олардың дәлелдеуінше,
тұлғаның жаңа ортаға бейімделуінде өзіне тән индивидуал-типологик
қасиеттері маңызды орын иелейді.
Сонымен қатар, психологиялық және әлеуметтік адаптация жөнінде –
К.А.Абульханова-Славско, Ю.А.Александрова, О.И.Зотова, И.К.Кряжева,
А.А.Налчаджана, Б.Ф.Паршнева сияқты ғалымдар зерттеп, ғылыми жұмыстарында
әлеуметтік-психологиялық адаптацияның механизмдерін тұжырымдайды.
ХХ ғасырдың 90-жылдарында Россияда әлеуметтік адаптацияның түрліше
аспект және контекстерін зерттеуді, сондай-ақ транформацион процестерді
зерттеуге ат салысады. Бұл зерттеуде әлеуметтік өзгерістер, трансформация,
модернизация, трансформация кезеңі және адаптация стратегиясы, субъекттің
құлқындағы әлеуметтік адаптация моделдерінің түрлі дәрежелері бойынша –
Ю.В.Арутюняна, С.Х.Ачох, З.Т.Голенкова, Г.Г.Дилигенский, Л.М.Дробижева,
О.Н.Дудченко, Т.И.Заславский, Ю.А.Левады, К.Муздыбаев, А.В.Мытиль,
А.В.Никонов, Ю.М.Плюснина, Н.Е.Тихонова, Л.А.Беляева, З.А.Данилова,
Н.И.Лапина, В.Г.Федотова, П.Штомпка, Д.Эптер, В.А.Ядов сияқты ғалымдардың
еңбектерінде көрсетіледі.
Әлеуметтік-адаптация процестері негізінен үш дәрежеге жіктеледі. Олар:
-қоғам (макро орта);
-әлеуметтік топ (микро топ);
-индивидуум (тұлғаның ішкі адаптациясы).
Тұлғаның қоғамдағы әлеуметтік адаптация дәрежесі әсіресе оның
қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық, саяси және рухани даму адаптациясына
жіктеледі. Адаптация процесі дәрежелері әлеуметтік топқа бөлінуі,
индивидуум және әлеуметтік топтың (еңбекте, жанұяда т.б.) бір-біріне
қызығушылықтың сәйкес келместігін анықтауға көмек көрсетеді. Тұлғаның ішкі
адаптациясы гармонға талпыну характеристикасын, ішкі позиция және оның өз-
өзін бақылауы нәтижесінде индивидуумның басқа позицияларын балансқа
келтіреді. Әлеуметтік ортаның өзгерістеріне өз-өзін бейімдете алмаса,
нәтижеде конфликт позицияға алып келуі мүмкін. Сонымен қатар адаптация
механизмдері: адаптацияның түрлі белгілері және формалары, оның этаптары,
кезеңдері, негіз және стимул дәрежелеріне жіктеледі. Ғалымдардан–Л.Гордон,
Э.В.Клопов, Г.Г.Дилигенский, М.И.Шабановалардың ғылыми еңбектерінде,
адаптацияның түрлі белгілері мен формалары жөнінде, мәселен, ерікті және
шартты позитив және негатив белгілері бір-бірінен ерекшеленіп, өзара
байланысуы кеңінен тұжырымдалған.
Сондай-ақ, адаптация актив және пассив, конструктив және деструктив
формаларына ажратылады. Пассив адаптацияда орта(мұқит) субъектке қарағанда
актив болса, активте болса субъект үстем болады.
Конструктив адаптация жаратушы, бақылаушы және кеңпейіл характерге
негізделеді. Деструктив адаптация эмоционал, спонтан (өз-өзінен пайда
болатын) шығармашылық қабілетке ие емес, ол нерационалдық характерлі болып,
қоғамда көңілсіз жағдайдың туылуына өз септігін тигізеді.
Әлеуметтік адаптацияның өзгеруі бір неше салаларға жіктеледі. Біріншіден,
кәсіптік адаптация бойынша жүзеге асырылып жатқан зерттеулер; екіншіден,
кәсіп орындарындағы топқа және ортаға бейімделуі; үшіншіден, тұлғаның
табиғатқа бейімделуі; төртіншіден, әлеуметтік сана формаларын иегеруі
нәтижесінде әлеуметтік сананың түрлі формаларына (ғылым, саясат, заң, өнер,
дін) бейімделу.
Ғылыми зерттеулерде әлеуметтік адаптация түрліше дәлелденеді.
Ғалымдардан Г.И.Царегородцев және В.П.Петленколар өз еңбектерінде,
әлеуметтік бейімделудің физикалық, химиялық, биологиялық және әлеуметтік
тәсілдерін, сондай-ақ, әлеуметтік адаптацияны тұжырымдайды. Олардың
дәлелдеуінше: әлеуметтік адаптация тұлғаның немесе әлеуметтік топтың
өзгеруіндегі процесс болып есептеледі. Бұл процесс олардың әлеуметтік
қатынастарын және рухани нормаларын жүзеге асырып, сонымен қатар, табиғи
ортаға сәйкес келместен әлеуметтік-экономикалық қатынастардың жүзеге
асырылуының даму дәрежесіне сәйкес қайта орнына келтіруді талап
етеді.[3.140]
Сондай-ақ, тұлға айналасындағы ортаға бейімделе алмауы нәтижесінде
стресске алып келуі мүмкін. Тұлғаның бейімделуінде ортадағы заңдар да өз
әсерін тигізеді. Ортадағы заңдар әсерінен жүзеге келген функционал стресс
Ф.З.Меерсонның дәлелдеуінше: нуклеин кислоталар және уыздар синтезі
көбеюіне және де адаптация процесіне қаратылған мүше мен системаларда
системалы структалы із формасына алып келеді.[1.47]
Сонымен бірге, психолог ғалымдар, әлеуметтік адаптацияда тұлғаның
индивидуал-типологик қасиеттеріне ерекше мән береді. Өйткені, тұлғаның жаңа
ортаға бейімделуінде оның индивидуал-типологик қасиеттері үлкен рөл
атқарады. Мұнда тұлғаның индивидуал-типологик қасиеттерінен бірі болып
саналатын – темпераменттің орны ерекше. Тұлғаның мінез-құлқы, психик
әрекеті, эмоциялары, мәмілеге кірісуі сияқты қасиеттерді экстроверсия-
интроверсия, нейротизм шкалалары арқылы анықталады.
Психологияда темпераменттер төртке, яғни, холерик, сангвиник,
флегматик, меланхолик типке жіктеледі. Сондай-ақ, бұл темпераменттердің
өзіне тән характеристикалары болып, тұлғаның жаңа ортаға бейімделуінде
үлкен маңызға ие. Темераменттердін өзіне тән характеристикасы төмендегідей:
Холерик – қайратты, бірақ ұстамсыз, қызба адам. Олардың қозғалу
әрекеттері өте жоғары, қызығушылығы үстем, мимикаларға бай адамдар болып
саналады. Көңіл-күйі тез өзгереді, эмоциоларын жеңіп шығуда көбінесе сыртқы
объекттерге де өз әсерін тигізіп, аффект кезеңінен жүзеге келуіне септігін
тигізеді. Бұл кейде көңілсіз жағдайға алып келеді. Егер холерик және
меланхолик типтегі адамдар бір-бірімен тұрмыс құрса, онда холериктер қызба
болғандықтан, тұрмыстың алғашқы кезеңінен-ақ бірнеше конфликтті жағдайларды
жүзеге асыруы мүмкін. Меланхолик темпераментті адамдар болса, бұндай
әрекетті ұзақ уақыт есте сақтап жүруі нәтижесінде бұл жұптар кейде
сәтсіздікке ұшырайды. Егер жанұяда ерлі-зайыптардың екеуі де холерик болса,
оларда көбінесе конфликтті жағдайлар ұрыс-жанжалмен аяқталуы мүмкін.
Сангвиник – қайратты, әрі ұстамды адам. Олар лезде тіл табысады,
жаңа ортаға оп-оңай бейімделеді, эмоциялары тезде пайда болатын адамдар
болып саналады. Уақытты мазмұнды өткізуге, жанұядағы тыныштықты сақтауға
талпынатын адамдар болып есептеледі. Жанұядағы конфликтті жағдайларға
өздерінің мәліметтері және жеке пікірлерін кеңінен жеткізуге әрекет етеді.
Сангвиниктер жеке пікіріне көбірек назар аударуды және конфликтті жағдайда
барлық пікірлерді толық түсіндіріп беруге талпынады.
Флегматик – қайратты, бірақ баяу қимылдайтын адам. Олардың эмоциялары
сыртқы көрінісінде сезілмейді, жаңа ортаға баяу бейімделеді, жүрегі кең,
басыңқы мінезге ие адамдар болады. Олар болар-болмас сөздерге мән
бермегендіктен, конфликтті жағдайды жеке өзі жүзеге асырмайды және де
эмоцияларын басқара алады.
Меланхоликтер – қайраты шамалы, басқа типтегілерге қарағанда, өте
әсерлі, көңілі нәзік, болар-болмас уақиғаларды лезде өзіне қабылдайтын
қасиеттерімен ерекшеленеді. Адамдармен конфликте болмайды, көбінесе өзінің
ішкі конфликтімен келісе алмайды. Яғни, тұрмыс қиыншылықтарына шыдамсыз
болады.
Адаптация түрлері бір бірімен тығыз байланысты, бірақ кейбір
жағдайларда тәуелсіз. Адам өмірінің кейбір кезеңдерінде немесе әр түрлі
жағдайларда кейбіреулері басым болуы мүмкін.
Психология адаптациямен әлеуметтік адаптацияның айырмашылығы
әлеуметтік ортаның күтуіне қарай, тұлғаның бағыттылығы және бағдары,
құндылық ориентациясы, мінез құлықтың әлеуметтік керекті стандарттардың
қабылдауы. Әлеуметтік және психологиялық адаптация бір бірімен тығыз
байланыста болғанымен, кейбір жағдайда бірінғай болмауы мүмкін.Әлеуметтік
және психологиялық адаптация деңгейлеерінің негізгі мазмұнының бір келкі
екенің ескере отырып, тұлғаның әлеуметтік психологиялық адаптациясы туралы
айтқанымыз жөн. [22]
Тұлғаның және қоршаған ортаның әрекеттесудің маңызды әлеуметтік
механизмі бұл әлеуметтік психологиялық адаптациясы. Осы бір бірімен
әрекеттескен жүйелердің тәуелдігіне байланысты әлеуметтік психологиялық
адаптацияның бірнеше варианттары болуы мүмкін:
1.Тұлғаның бағыттылығы жаратымды болғанда, ортаның (микроорта)
әрекеттесуі жаратымды болғанда жетістік адаптациясы;
2. Микроортаның және тұлғаның бағдарлары, нұсқау күтулері, қарым
қатынас нормалары, мінез құлқы сәйкес келмегенде адаптацияның екі түрінің
біреуі пайда болуы мүмкін. Олар: а) ұлғаның негативті бағыттылығы болса, ал
микроортаның бағыттылығы позитивті болса, тұлға, сол ортаға кіргенде ,
өзінің негативизін жеңіп аладыда, сол ортаның жағымды әлеуметтік
нормаларын, мұратың, құндылықтарын меңгере алады; ә) ал енді, тұлғаның
бағыттылығы жағымды болса, ал микроортаның нормалары мен бағдары қоғамға
қарсы болса, индивидте қоғамға қарсы бағдар мен қызығушылық қалыптастыруы
мүмкін. [33]
Бұл жағдайды біз псевдоадаптация дейміз, себебі тұлға негативті
микроортаға бейімделе отырып, макроортадағы жалпы қабылданған гуманисттік
нормаларға, құндылықтарға, қоғамдағы көпшілік адамдардың мінез құлық
формаларына қарсы келіп, дезадаптация қалпында болады. Осыны, тұлғаның
псевдоадаптациясы деп атаймыз, себебі криминалдық немесе қоғамға қарсы
микроортаға бейімделуі, объективті түрінде әлеуметтендірудің және
адаптацияның шын мағынада болмауын көрсетеді.
Қоғамның дамуының кризистік өзгерісті кезеңдерде, дәстүрлі позитивті
құндылықтардың қираған уақытында, ал олардың орнына жаңа жағымды бағдар,
құндылық, мінез құлық нормалар төтелмеген жағдайларда пайда болады.
Тұлғаның әлеуметтендіруде негізгі механизмі ретінде психологиялық
адаптация бір күрделі жүйе, оның келесі элементтері бар:
1. когнитивті психикалық процесс бұлар түйсіктері, қабылдауы, есі,
ойлауы, қиялы және т.б.;
2. эмоционалдық сезімдік процестері мен қалпы;
3. мінез құлық практикаға шығуы бар ерік- жігер процестері [24]
Әлеуметтік психологиялық адаптация процесінің екі жағы бар объективтік
және субъективтік. Объективтік дегеніміз бұл,қоғамдық қарым қатынас
жүйесінде өз орнын алатын, адамның тұғанынан бастап әр түрлі әлеуметтік
қадір қасиеттері. Адаптация механизмінің дамуы, адамның тұғанынан бастап
көз жұмғанына дейін үзілмейтін процес. Бұл процесте қоршаған әлеуметтік
орта (ата ана, достары) және әр түрлі әлеуметтік институттар ( білім
жүйесі, көпшілікке ақпарат берушаралары) белсенді қатысады.
Субъективті дегеніміз, әлеуметтік психологиялық адаптация процесі
адамның жыңыстық, жас ерекшелігімен, жеке тұлға қасиеттерімен, көз
қарасымен, құндылыктарымен байланысты. [29]
Бұл жерде тұлғаның белсенділігі көрінеді, оның әлеуметтік
құндылықтарды ігеріп алуы, немесе соны өзгертуі немесе өзгертпеуі.
Адамның әлеуметтік және психологиялық адаптациялау эффективтілігі
объективтік жағдайлардың арақатынасына тәуелді (әлеуметтік шығуы, білім
деңгейі, табиғи нышандары, жалпы қоршаған орта отбасы, мектеп, формалды
емес орта, ұжым) және субъективті жеке тұлғалық ерекшеліктері ( тұлғаның
өзі, оның активті немесе пассивті ұстанымы, шығармашылық іс -әрекетке
қабілеттілігі).
Адаптация проблемасына шығыс психологияда бірнеше бағыттар зерттеген.
Мысалы, Г. Айзенктің және оның жолын ұстаушы ғылымдардың адаптацияның
необихевиористік аықтамасы жиі қолданылады. [3]
Адаптацияның (adjstmеtnt) екі түсінігі бар: а) қоршаған ортаның, бір
жағынан, екінші жағынан индивидттің қажеттіліктері толық қамтамасызданған
қалып. Индивидпен табиғи және әлеуметтік ортаның арасындағы гармония қалпы;
ә) осы гармониялық қалыпқа жету үшін ұйымдастырған процесс.
Адаптация, сол ситуацияға сәйкес келетін ағзадағы және қоршаған
ортадағы өзгерістер арқасындағы реакциялар мен жауаптарының формасын
қабылдайтын процесс. Бұл өзгерістер биологиялық болып саналады.
Адаптацияның бихевиористік аңықтамасында психиканың өзгерістері туралы және
психикалық механизмдер туралы сөз жоқ.
Әлеуметтік психологияны бихевиористар, еңбектегі немесе әлеуметтік
қарым қатынастағы, спецификалық топтық мінез - құлықтағы физикалық,
әлеуметтік экономикалық, ұйымдастырушылық өзгерістердің процесі (немесе,
сол процестің арқасындағы жеткен нәтіжесі, қалпы) деп түсіндіреді.
Функционалдық қарым- қатынаста осындай процестің мақсаты немесе
мазмұны, индивидттің әлде топтың кұтаю қабілетінін жақсарту перспективасына
және сол мақсатқа жету тәсілдеріне тәуелді. Бихевиористік аңықтамада
көбінесе индивидттің емес, топтың адаптациясы туралы жазылған. Қоршаған
ортамен индивидттің немесе топтың арасындағы әлеуметтік тепе –тендік
болғанда, дау- дамайды мүлдем ұаймдамаған процесті әлеуметтік адаптация
деп атаймыз.
Л. Филипстің интеракционистік адаптация туралы концепциясында, барлық
адаптация түрлері ішкі психикалық және коршаған ортадағы факторлармен
шарттасқан. [18] Тұлғаның эффективті адаптациясы деген
интеракционистердің аңықтамасы, бихевиористік аңықтамадағы жоқ элементерің
азмұндайды. Адаптацияның осындай аңықтамасын, тұлғаның қоғамдағы минималды
талаптарын қанағаттандыруына береді.
Л. Филипстің айтуынша, индивидттің қоршаған ортаға адаптивтілігі
жауаптардың екі типімен анықталады:
а) әр бір адамның, өзінің жыныстығына және жас ерекшелігіне, өзінің
әлеуметтік күтімдеріне сәйкес, эффективті және толық қабылдау жауабы;
ә) жаңа және потенциалды қауіпті жағдайлармен кездескенде индивидттің
эффективтілігі мен иілгіштігі;
Адамның сондай жағдайларда өзінің мақсатына, құңдылығына, ұмтылысына
сәйкес керек бағытың таңдау деп адаптацияны түсінуге болады. Бұндай
адаптивтік әр бір іс -әрекет сферасында байқалады. Өзінің болашағын аңық
түсіну, инициатива көрсету және шешім қабылдау дегеніміз бұл адаптивтік
мінез құлық деп аталады. [37]
Бұл екінші әлеуметтік психикалық адаптацияның спецификалық
түсініктемесі, біз үшін қызығушылық тұдырады, себебі, мұнда тұлғаның
активтілігі туралы идеясы, оның шығармашылық және мақсатқа жету үшін ортаны
өзгерте отыратын әлеуметтік активтілігі көрінеді.
Интеракционистердің айтуынша эффективтік адаптівтіліктің негізгі
белгілері, келесілер:
а) тұлғадан тыс әлеуметтік экономикалық сферадағы адаптивтілігі,
индивидттің білім алуы, дағдылары, іскерлігі, компетентілігі мен шеберлігі;
ә) жеке тұлғалық қарым- қатынастағы адаптивтілігі, бұл дегеніміз басқа
адамдармен эмоционалды, интимді қарым қатынас құрастыра біліу. Бұл үшін,
тұлғаның сезімталдығы керек, оның басқа адамдардың мінез құлықың, сеп
түрткілерін білу, қарым қатынастағы өзгерістерді толық, күрделі түсіну.
[12]
Адаптацияның интеракционистік түсінігінің ерекшелігің айтып кетсек:
әлеуметтік психологияның зерттеу өкілдері адаптация (adaptation)
түсінігімен бейімделуді (adjstmеtnt) түсінігінің арасында айырмашылығын
өткіземіз. Мысалы, Т. Шибутани былай деп жазған: Әр бір тұлғаның тәсілдер
комбинациясымен мінезделінеді, солардың арқасында ол қиындықтарды меңгеріп
алады, осы тәсілдерді біз адаптация формасы деп қарастырамыз (adaptation).
Бейімделу (adjustmtnt) түсінігі, адам ағзасы спецификалық ситуацияға
бейімделуі деп түсіндірсе, адаптация деген термин бір нақты адамның
шешімдерімен байланысты, мысалы, типтік жағдайларда болатын проблемаларды
дұрыс ұйымдастырған тәсілдерімен шешу, бірнеше бейімделудің бірізділігінің
арқасында бекітілген тәсілдерді қолдану [6]
Бихевиористер барлық жағдайларда бейімделу деген терминді қолданады,
бұл адамның психикалық активтілігінің биологизаторлық келіс екенін
көрсетулері.
Шибутани еңбектерінде, интеракционистердің келістері, типтік
проблемалық ситуацияларда жалпы адаптациямен ситуативті адаптацияның
айырмашылықтары бар екендігің көрсетілген. Бұл жерде өте маңызды идея бар
екені көрінеді: қайталана беретін жағдайларда бірнеше ситуативтік
адаптацияның бірізділігінің нәтижесіде жалпы адаптация немесе адаптивтілік
деп пайда болады.
Адаптацияның психоаналитикалық теориясы арнайы неміс психологы Г.
Гартманнмен қарастырылған. Адаптация түсінігі З. Фрейдтің еңбектерінде де
зерттелген. Анна Фрейдтің өзінің көптеген, психоаналитиктерге классика деп
саналатын еңбектерінде, қорғаныс адаптациясы процесінің механизмдерің
зерттеген. [15]
Id (Олар) инстинктерді кіргізеді, SUPER Ego дегеніміз интернализ
моральдік жүйе болып саналады, ал Ego да тұлғаның ақыл ой, танымдық,
рациоанлды процестері кіреді. Id тек құмаршылық принципін жетекшілік етеді,
Ego реалдық принципін. Ego Id ке қарсы, SUPER Egoға қарсы және сыртқы
реалдыққа соғыс ашады.
Г. Гартманның айтуынша, адаптация проблемасын тек қана психоанализ
шеше алмайды, себебі адаптация биологияның және социологияның пәні болып
саналады. Бірақ, психоанализдағы ашылған жаңалықтарсыз бұл проблеманы толық
шеше алмаймыз.
Г. Гарманның ойынша адаптация проблемасына қызығушылық, бұл
психологиядағы МЕН тұжырымдаманын дамуынын салдары, тұлғаның жалпы
қызығушылығының көтерілуі және оның сыртқы реалдық жағдайларға бейімделуі.
Оның ойынша, психоанализдің психологиядағы жалпы теорисына айналысу себебі
МЕН (Ego psychology) тұжырымдамасынын тудыруы, басқа да психология
мектептерінің нәтижесін психоанализге еңгізу.
Г. Гартман, психоаналитик ретінде тұлға дамуында конфликтердің
болуынын маңыздылығын дәлелдейді. Қоршаған ортаға адаптациялану, үйрену
процесі мен даму ылғи конфликтті болмайды. Баланың моторлық дамуы,
шығармашылық қабілеттері және қабылдау, ойлау, ес процестері, сөйлеуі
конфликтерден бос болуы мүмкін. Деген мен, осы құбылыстар мен процестер
конфликтіге де әкеледі, осы процестердің дамуын бұзады да жаңа конфликтінің
болдырады, мысалы инстинктивтік құштарлық сферасында.
Бірақ, Г. Гертманның ойынша МЕН сферасының конфликтерінен бос
(conflict free ego sphere) деген терминді еңгізуге болады. Оны, әр бір
минутта психикалық конфликтер сферасына ықпал ететін фукциясынын жиінтығы
белгілейді. Осы сфера туралы біліміміз аз болғандықтан Г. Гартманн, мұнда
келесі құбылыстарды еңгізген, реалдықтын алдындағы қорқыныш, нормалық
дамуына әкелетін қорғаныс процестері, қарсылық көрсету, инстинктивтік
құштарлықтарынын мақсатарын ауыстыратын (displacement) қорғаныс
процестердің үлес қосымы. [25]
Г. Гартманн айтуынша, адаптацияға, конфликтік ситуациямен байланысты және
конфликттің МЕН сферасынан бос процестер де кіреді. [25]
Тұлғаның дамуын бұзатын механизмдердің ара байланысы мен іс әрекетін және
орташа немесе нормалық адаптацияға әкелетін, сыртқы және ішкі стимулдардың
ассимиляциялау процестерін қарастыру бізге мазмұнды да қызықты да. Көптеген
проблемалар тек инстинкт немесе конфликт терминдеринде шешілмейді, олар
мінездің өзгеруінің, дарындылық мәселесі, МЕН - қызығушылығы және кейбір
жағдайлардағы қорғаныс механизмдерінің әдісің таңдауы жатады.
МЕН- тұжырымдамасын, психоанализ бағытында зерттеулер, қорғаныс
механизмдерді сипаттау мен ашудан басталды, бірақ психоанализ кесімінде
белсенділіктін басқа аспектілер мен функцияларын зерттеу керектігі
аңықталды
Г. Гартманн бойынша, мысалы, кейбір парасаттылық процесс қорғаныс рөлі
ретінде орындалса (А. Фрейдтің жас ерекшелік жастағы балалардың
интелектуализацияландыруы, өзінің тұлғалық инстинкт құштарлықтарына
қорғаныс механизмі ретінде орындалады), бұл функцияның аңықтамасын текке
шығарады деп айтуға болмайды. Тұлғаның адаптациясын арттыра отырып, осы
процес сыртқы реалдыққа да бағытталуыда мүмкін. МЕН тұжырымдамасынын
көптеген функциялары тұлғаның конфликтісіне еңгізбелген, бірақ қорғаныс
механизмдеріне қосалқы ықпал жасайды. Онтогенезде интеллектінін дамуы
конфликтардан тәуелсіз деп санай отырып, Г. Гартманн МЕНнің үш жақпен
күресуінен де тәуелсіз деп санаған.
Г. Гартманн және басқада психоаналитиктар адаптация мен
адаптациялаумен арасындағы айырмашылықты көрсетеді, адаптациялау дегеніміз
адаптациянын нәтіжесі. Жақсы адаптацияланған адамның, психоаналитиктардың
ойынша, психикалық тепе тендігі бұзылмаған, өмірге сүйіспеншілікпен
қарайтын, продуктивтілігі мол адамдарды жатқызады. Эволюциялық биологияның
әсерінен, Г. Гартманн, адаптация процесінде қолданылатын, дамып отыратын,
жетілетін адамның бойында преформивті адаптация амалдары бар деп айтқан.
Адаптивтік процесс МЕН жағынан реттеледі.
Қазіргі психоаналитиктар З. Фрейдпен ертеде еңгізген аллопластикалық және
аутопластикалық өзгерістер ұғымдарын жиі қолданған, ол адаптациянын екі
түрін ажыратады:
а) өзінің қажеттіліктеріне сәйкес келтіру үшін, адамның сыртқы ортада
орындайтын өзгерістер аллопластикалық деп аталады;
ә) аутопластикалық адаптация дегеніміз тұлғаның (структурасы, іскерлігі,
дағдылары) өзгеріумен қоршаған ортаға бейімделуін қамтамасыз етеді;
Осы екі адаптация түрлеріне тағы да біреуін қосады: организмнің қызметіне
жағымды ортаны индивидтін іздеуі.
Психоаналитиктер, Г. Гартманның кітабі шыққаннан бері, тұлғаның
әлеуметтік адаптациясына назар аударады. Г. Гартман былай дейді, адамның
тұғанын бастап басқа адамдарға адаптациялау мақсатты түрде орындалуы
тиісті. Өзінің әлеуметтік ортасына адаптациялай отырып, ол бір жағынан
алдынғы ұрпақтардың және өзінің активтілігінін нәтіжесі болып саналады.
Қоғамның өміріне қатыса отырып, адам, өзі бейімделенетін жағдайларды
тұғызып отырады. Көбінесе қоршаған ортадағы жағдайларды адам өзі тұдырады.
Адамның қоғамдағы орны, қоғамның құрылымы, еңбектің бөліну процесі , осынын
бәрінін жиынтығы адаптациянын мүмкіншілігін МЕН дамуын аңықтайды. Қоғамның
құрылымы, қандай мінез құлық формасы адаптацияны қамтамасыз етеді
екендігін, оқыту мен тәрбиелеу арқылы қамтамасыз етеді. Әлеуметтік ортадағы
мінез құлықтың өзгеруі, адаптацияның бұзылуы басқа бір жағдайларда
керісінше лайықты болып түзеледі, осындай құбылысты Г. Гартманн әлеуметтік
көнгіштік ұғымы деп психологияға еңгізген. Қоғамның үлкендерге және
балаларға деген қажеттіліктерін қанағаттандыру мүмкіншіліктері әр түрлі
болады және оларға әсері де әр түрлі. Біріншіден, әлеуметтік көнгіштік
балаларға, невроз және психозбен ауыратын адамдарға кеңейтілген.
Сондықтан, Г. Гартман адамның адаптациясы көп қабатты деп санайды,
деңсаулық концепциясынын негізінде адамның адаптация деңгейі қаншалықты
көрсетілгені екені жатады. [25]
Жалпы, адамның психоаналитикалық теориясы қазіргі уақытта ең
жетілдірген. Адамның қоршаған ортаға адаптациялануы қалай орындалады екенін
түсіну үшін, психоаналитиктер жаңа процестерді ұсынды, көптеген ұғымдарды
еңгізді. Осы дипломдық жұмыста, психоаналитиктердің кейбір керекті
нәтіжелеріне назар аударамыз. Жалпы, адаптацияның психоаналитикалық
теориясы психоанализдің биологизаторлық теңденциясымен байланыста
болғандықтан, З. Фрейдтің психикасынын құрлымына, оның инстацияларына (Id,
SUPER Ego, Мен, Ол), олардың ара қатынасына сүйенгендіктен, біз үшін
лайықты емес. Психология ғылымына, психоаналиттардың еңгізген негізгі
жетістіктері: адамның қорғаныс механизмдер теориясын ашты, толық зерттеді.
Арнайы әдебиеттерде әлеуметтік адаптацияның түсініктемесі былай
ұсынылған: адамның әлеуметтік ортаға бейімделуі, оның басқа адамдармен
демографиялық, экономикалық, моральдық, психологиялық, әлеуметтік,
әлеуметті психологиялық процестердегі өзгерістерінің қортындысы. [15]
Э. С. Маркарянның айтуынша, адамның іс әрекеті қоршаған ортаға
өзгерістер еңгіздіктен, әлеуметтік қоғам тек қана адаптивті (мысалы,
биологиялық сияқты) емес, сонымен қатар адаптивті адаптацияландыратын жүйе.
[33]
Индивидттің даму барысында, тұлға болып қалыптасуына , оның әлеуметтік
психикалық кемелденуі өте күрделі процесс, сондықтан толық тұлғаның
әлеуметтік психологиялық ұғымын ғылыми түрде ұсыну үшін, оның негізінде
онтогенетикалық социализация идеясы жатқызу керек.
Жалпы адаптивті мазмұны бар, индивидттің жеке тұлғалық қарым-
қатынаста болатың проблемалық ситуацияларды шешу барысында, бойына
әлеуметтік міңез -құлық нормаларды, механизмдерді, бағыт -бағдарды, мінез
қасиеттерді және мінез комплекстерің, басқада да ерекшеліктері табылады,
мұндай индивидтің және әлеуметтік ортаның ара қатынасы онтогенетикалық
социализация деп атайды. [22]Тұлғаның әлеуметтік психикалық адаптация
процесі деп, адамның өзінің даму кезеңдерінде қалыптасқан тәжірибесіне
сүйене отырып, мінез- құлықтың жаңа тәсілдерін ашалатын, ішкі психикалық
процестердің жоспарын, жаңа бағдарламасын құрастыра алатын, әр бір
проблемалық ситуацияны шешудегі және өзін социализациялау барысындағы
процесс.
Өзінің шығармашылық қабілеттерін ашыла көрсете алатын, өзін- өзі
бекіте алатын қалпына келген, эталоннық топтың рөлдік күтімдеріне көнетін,
өзінің негізгі іс әрекетің ішкі және сыртқы конфликтерсіз орындалатын, топ
пен тұлғаның арасындағы осындай қалпы психологияда әлеуметтік психологиялық
адаптацияландыру деп атиалады. Адаптация дегеніміз жағымды жағдайларда
тұлғаны адаптациялау қалпына келтіретін әлеуметтік психъологиялық процесс.
Отандық психологтар тұлғаның әлеуметтік психикалық адаптация
теориясының ең маңызды принциптері деп келесі ұсынысты бекітеді: тұлғаның
адаптивтік процестері қиын проблемалық жағдайларда тек кеібір, бір- бірімен
байланысы жоқ механизмдердің қолданбайды, толық кешенді жүреді. Ұқсас
әлеуметтік жағдайларда қайта қайта актуализацияланып, бұл адаптивтік
комплекстер, тұлғаның құрлымында бекітіледі, мінез құрлымның астындағы
адаптивтік комплекс болып кетеді. Ғылыми мінездемені қарастыруда, нақты
адаптивті комплекстерді зерттеу де осы ғылымның негізгі даму жолы болып
саналады Адаптивтік комплекстердің проблемасын біз қарастыра отырып, оның
негізгі үш түрін айтып кетеміз:
А) фрустрациясы жоқ проблемалық жағдайларда қарастырылатын қорғаныс
емес адаптивтік комплекс;
Ә) қорғаныс адаптивтік комплекстердің, нақты механизмдерінің
тіркесулері.
Б) қорғаныс және қорғаныс емес механизмдерден туратын аралас
комплекстер.
Психологиялық әдебиеттерде кездесетін адаптивтік механиздердің
классификациясын (қорғаныс және қорғаныс емес), біз оны адаптивтік
комплекстерге де кеңейтеміз және бұл классификацияны орташа, аралас
адаптивтік типпен толықтырамыз, бұл аралас адаптивтік комплекстермен
жасаланатын адаптация процесіне және адаптивтілікке де сәйкес.
Конформизмнен бөлек, әлеуметтік психологиялық адаптация жеке тұлғалық
механизмдер деңгейі арқылы ғана жасалынады. Конформистік мінез- құлық, әр
түрлі мінез- құлық формасында көрінеді, бұл әр түрлі аралас адаптивтік
комплекстер арқылы жасаланатын, адаптивтік стратегияның бір мүмкіншілігі
ретінде әлеуметтік бағдардың көрінісі ретінде байқалады. Тұлғаның
әлеуметтік психикалық адаптациясы шығармашылық және конформистік емес
түрінде жүреді, ал конформистік мінез -құлық кейбір жағдайларда тұлғаның
бойында нашар бағдар және мінез қалыптастыруы мүмкін, сондықтан оның
иілгіштік адаптациясы бұзылады. Көп уақыт тұлғаның мінез- құлқына әсер
ететін адаптацияның конформистік стратегиясы , мінез - құлық қателіктеріне
әкеледі (нормалардың бұзылуы, күтім мен шаблондардың бұзылуы) және сонымен
қатар жаңа проблемалық ситуацияларға әкеледі, ал ондай жағдайдан өтеу үшін
тұлғада адаптивтік қабілеті, олардың механизмдері мен комплекстері
болмайды.
Кім жетістіктерге жетеді, сол адаптацияланған деген прагматикалық
көзқарас бар, ол дұрыс емес. Жетістіктер мен адаптациялану бұлар әр түрлі
әлеуметтік психологиялық құбылыс және адамның психикалық активтілігінің
қортындысы, әр түрлі әлеуметтік қоғамда және әлеуметтік ортада жетістіктін
критериялары да әр түрлі. Әр бір сәттіліксізді адаптацияланудың
төмендегеннің көрсеткіші дегеніміз дұрыс емес. [19]
Налчаджан А.А. шет және отандық зерттеулерді талдау барысында тұлғаның
әлеуметтік психологиялық адаптациясына келесі аңықтама береді: қашан да
өзінің негізгі іс әрекетің ішкі және сыртқы конфликтерсіз, олар болса да
көп уақыт созылмайтын, продуктивті топтың және тұлғаның қарым қатынас
қалпы, өзінің барлық әлеуметтік қажеттіліктерін қанағаттандыра отырып,
эталлондық топтың рөлдік күтіміне де қарсы келмейді, өзінің шығармашылық
қабілеттерін тәуелсіз көрсете отырып әр қашанда өзін бекіту жағдайда
болатын жағдай деп айтқан.
Сонымен, жоғары айтқанымыздай, әлеуметтік психологиялық адаптация
дегеніміз жаңа ортаға беймделуі, жекетұлғалық қарым - қатынас пен байланыс
жүйесіне кірісу, жаңа әлеуметтік рөлдерді игеру, мінез- құлық нормаларын,
топтық нормаларын және құндылықтарын игеру, өзің топпен иденфикациялау.
Қорыта айтқанда, адаптацияның дәрежелері сана мен тікелей байланысты.
Сана адаптациясына – қажеттілік, мотив, стимул, қызығушылық, факторларды,
сондай-ақ, тұлғаның әрекетке бағынуын өз ішіне алады. Адам өзінің жаңа
ортаға бейімделе алмауын сезінуі, оның қабілет және үміттерінің жүзеге
асырылуына кедергі болуы мүмкін. Сондай-ақ, тұлғаның жаңа ортаға
бейімделуінде индивидуал-типологик қасиеттері де үлкен рөл атқарып,
адаптация процесіне өз септігін тигізеді.
2. Әлеуметтік психологиялық адаптациялау механизмдері және олардың түрлері
Әлеуметтік адаптация процесінің механизмдері туралы айтатың болсақ,
бізге осы жұмыстың контекстінде адаптация ұғымының мазмұның түсінуіміз
қажет. Адаптация әдебиеттерде, физиологиялық ғылымның негізінде шыққан,
есту және көру анализаторлардың тітіркендіргіштерінің әрекетіне бейімделуі
деп түсіндіреді. Бара-бара организмнің функциясының және құрлымының с ыртқы
ортаның шарттарына бейімделуі деп, басқа да құбылыстарға жайылған. Бірнеше
он жылдардан бері социология мен психология ғылымдары бұл терминді, адамның
әр түрлі сфераларды, табиғи және әлеуметтік ортаның құбылыстарын игеруін
сипаттайды. Түсініктің гуманитарлық саласына тасымалы, сыртқы жағдайларға
байланысты тірі материяның әр қашан өзгеріп отыратын универсалдық бейімделу
қасиеті, бір неше теориялық методологиялық пікірталас тұдырды. Негізінде,
бұл пікірталастар адаптация түсініктемеде, сыртқы ортаның жағдайларына
бейімделуі деген пікір адамға жатқызған дұрыс па деген ой тұдырады.
Адам психикасының жоғары формасы сана үлкен деңгейге жеткен, сондықтан
оның көрсеткіштіктері: мінез құлқы мен іс әрекеті адаптациялануына белгілі
факторы болып есептеледі.
Адам өмір іс -әрекет процесінде, сыртқы ортаны өзгерте отырып, оны өзінің
қажеттіліктеріне бейімдейді. Басқа әлемдегі тірі жандардын ішінде , барлық
өзгерістерді адам саналы түрде жасайды. В.П. Казначееваның айтуынша:
Адаптация кең мағынада : өмір сүру барысында адамның бейімделу процесі,
табиғатты өзіне лайықты өзгерте отырып, дегенмен , басты мақсаты келесіге
бағытталған адамның даму процесің үзбеу, деңсаулығын сақтау: адамның
прогрессі [5]
Адам өзінің әлеуметтік табиғаты болғандықтан, жануарлардан негізгі
айырмашылығы, жасанды ортаны құрастыруы мүмкін мәдениет және цивилизация
ортасын, сондықтан оның бейімделу активтілігі де көтеріледі.
Осы аңықтамалардың түсіндіруі бойынша, адаптациялық процестердің
физиологиялық бағыттағы зерттеулерде , бейімделу терминді адамға
қолданғанымыз түбінде айырмашылығы бар. Бірақ, физиологтардың айтуынша,
адаптацияның мақсаты гомеостаз қалпын сақтау, ал адамның адаптацияға
қабілеттілігі бұл айдату процесі деп санайды, бүкіл организмнің іс
әрекетін құрлымын бұзбай , жауаптардың реакцияларын оптимизациялау. Бұндай
адамның адаптация түсінігін және оның мақсаты мен механизмдерінің біріңғай
түсінуіміз бірнеше сұрақ тудырады.
Бірінші сұрақ, авторлардың ойынша адамның прогрессивті болуына не себепті :
мінез - құлықтың және іс - әрекеттің операционалдық мінездемелерінің
мүлтіксіздігінде ма? Екінші сұрақ, гомеостаздың рөлі туралы , адамның
адаптивтілігінін критериясына, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ш. Уалиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Бегалина Ботагоз Ербатыровна
(студенттің аты жөні)
Әскери қызметкелердің әлеуметтік психологиялық адаптациясын қамтамасыз ету
жолдары
(тақырыбы)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы: 050503 Психология
(мамандық коды және атауы)
Көкшетау 2012
Қазахстан Республикасының білім және ғылым министрірлігі
Ш. Уалиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Әскери қызметкелердің әлеуметтік психологиялық адаптациясын
қамтамасыз ету жолдары
Мамандығы: 050503 Психология
Орындады: ___________ Бегалина Б. Е.
( қолы) (аты жөні)
Жетекші: ____________ Кульмаханова Д.У.
( қолы) (аты
жөні)
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі : ____________ Мурзина С.А.
( қолы) (аты жөні)
Көкшетау 2012
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер
Аңықтамалар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1 ШЕТЕЛДІК ЖӘНЕ ОТАНДЫҚ ПСИХОЛОГИЯДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ АДАПТАЦИЯ
МӘСЕЛЕСІ
1.1. Әлеуметтік психологиялық адаптация туралы зерттеулерге теориялық
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.2. Әлеуметтік психологиялық адаптациялау механизмдері мен олардың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
1.3. Әскері қызметкелердің психологиялық ерекшеліктері және олардың негізгі
әлеуметтік психологиялық бейімделу
факторлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...28
2 ӘСКЕРИ ҚЫЗМЕТКЕЛЕРДІҢ ӘЛЕУМЕТТІК ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ АДАПТАЦИЯСЫН ЭМПИРИКАЛЫҚ
ЗЕРТТЕУ
2.1. Зерттеудің ғылыми аппараты және зерттелінүшілердің іріктемесін
(выборкасын)
сипаттау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...32
2.2 Зерттеу әдістері мен әдістемелеріне
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..32
2.3 Жас Улан Республикалық мектептің әскери қызметкерлердің әлеуметтік
психологиялық адаптациясының қортындысын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...51
ҚОРТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..59
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
[1] Қазақстан Республикасының Тілдер туралы заңы (1997)
[2] Қазақстан Республикасы Білім туралы (2007)
[3] Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы Ұлттық Кеңес бекіткен
бірнеше Тұжырымдамалар:
- Қазақстан Республикасында гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы(1994)
- Қазақстан Респукасында білім беру саласындағы мемлекеттік
саясаттұжырымдамасы (1995)
- Қазақстан Республикасынын Үкіметінін бұйрығымен 1999 жылы 27 наурызда
Жас улан Республикалық әскери мектебі ашылды.
АҢЫҚТАМАЛАР
1. Мінез - адам баласының біртіндеп адетке йналатын бір сыдырғы, тұрақты
және тұрлаулы ерекшелігі, оның даралық өзгешілігін өзегі, өмір сүру
бағының өрнегі, айналасымен қарым қатынас жасауынынөзіндік тарихы;
2. Әлеуметтік орта- жеке құлқын дамуына ықпал жасайтын қоғамдағы әлеуметтік
қатынас;
3. Бихевиризм- американ психологиясынын басты бағыты, ол психологияның
мақсаты сананы тану емес, әрекет-қылықтызерттеу деп білті;
4. Жан – адамның денесінен, тәнінен жасайтын құбылыс;
5. Даралық – нақты адамның табиғи және әлеуметтік қабылдаған, қайталанбас
ерекшеліктері, мен қасиеттері;
6. Ұжым – жеке адамның өз алдына мақсат қоя отырып, ұйымдасқан ұжымның
органы бар комплексі;
7. Мотив- бұл адам бойындағы мінез-құлық, мұқтаждық жиесімен сналы, немесе
типті санасыз пайда болатын құбылыс;
8. Остракизм – адам аралыққатыстардан туындайтын, қолайсыз құбылыс.
Қоғамнан алшақтау;
9. Мен - өзіндік сана, әр бір дара адамның өзің өзі іс-әрекет субъекті
ретінде тануға жәрдем ететін психикалық процестердің жиынтығы;
10. Шартты- тума , көп өзгерімке келе бериейді, ол бас миқабығынан төмен
орналасқан жүйке жүйесінін бөліктерімен іске асырылады;
11. Үйлесімді қатынастар- адамдар арасында қарама –қарсылық болмай, өз ара
трең силастық жайылған ортада қатынастар нышан береді;
12. Сезіну – қоршаған орта әсерінен болатын, бірақ толық жетілмеген, нақты
заттық кейпке келмеген жеке сезімдік касиеттердін бейнеленуі;
13. Рух – ой мен сананың шоқтығы, адамның сана сезімі мен қимыл әрекетінін
қызық болжампазы, тарихи тәжірибенің идеалды түрі;
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Әскері қызметкерлердің жеке тұлғалық
шеңберіне білім, біліктіліг, дағды, іс әрекеттер тәсілінің өзара
байланысқан сапаларының жиынтығы қатысады. Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә Назарбаев Қазақстан халқына жолдауында Қазақстанның әлемдегі
бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіруі- әскері қызметкерлердің
мектеп қабырғасында кәсіптік білім деңгейлерінін сапасы және әскери
қызметке адаптацияланау тікелей байланыста екенін көрсетілген. Бұл
еліміздің тағдыры, ұлтымыздың болашағы әскері қызметкерлердің қолында
дегеніміз. Жалпы алғанда, әскери қызмет - өзіндік қызмет, қызметтің осы
түрі арқылы әскері қызметкерлер қоршаған ортаға бейімделенеді, білім алады,
білік және дағдылар жүйесімен қаруланады.
Еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан -2030 бағдарламасында
...басты міндет -тұлғаның ұлттық және жалпы азаматтық, құндылықтар, ғылым
мен практика жетістіктері негізінде қалыптасуы, дамуы және кәсіптік тұрғыда
жетілуі үшін қажетті жағдайлар жасау ...- деп айытқан. Бұл мақсатқа жету
үшін әскери қызметкелердің алдына жаңа маңызды талаптар қойылуда.
Тұлғаның іс әрекеті өмірлік жолда өзгерісте болғандықтан, әлеуметтік -
психологиялық адаптация мәселесі, психологияда негізгі ең бірінші проблема
болып саналады, жұмыстың көкейкестілігіде осы жағдаймен анықталады. Қазіргі
кезенде қоғамдық дамудың спецификасын ескере отырып, әлеуметтік тұрмыстық,
психологиялық, экономикалық проблемаларды түсіну үшін, жеке тұлғаның және
топтың әлеуметтік- психологиялық адаптациясын, олардың әр түрлі
аспектілерін зерттеу қажет.
Әскері қызметкерлердің адаптация проблемасын И.В. Дмитриев, А.М.
Столяренко, Н.И. Конюхин, Н.И. Луганский, И.Б. Ушаков, Б.Л. Шведин, В.Т.
Юсов және басқада әскери психологтар зерттеген.
Барлық өмірлік жолында және өмірлік іс – әрекетте , әр түрлі
сферасында барлық адамдар қиын жағдайлармен, ауыртпалықтармен,
бақытсыздықпен кездеседі. Олар психиканың әлеуметтік детерминанттың
бұзылысқа әкеледі. Бірақ, қазіргі уақытта әлеуметтік тарихи, әлеуметтік
экономикалық өзгерістерге байланысты, сонымен қатар құндылықтардың
өзгеруіне байланысты, адамдардың өмірінде бұрын болмаған қиын, шешілмейтін
проблемалар болады және экстремалды- психологиялық жағдайлардың өсуі де
байқалады. Осындай ситуациялар адамның психикасына агрессивті әлеуметтік -
психологиялық факторлардың елеулі әсер етуімен мінезделінеді. Олар,
психиканы астам тырысу шақырта отырып, адамның әлеуметтік амандық саулығына
немесе денсаулығына әсер етеді немесе өмірге қауіп - қатер әкеледі. Бұл
әлеуметтік жағдайларда, созылқы немесе мәулетті психологиялық реакцияларға
әкеледі. Сондықтан, осындай негативті құбылыстардың әлеуметтік
-психологиялық салдарын зерттеу, тәжірибелік манызы бар зерттеулер болып
саналады. Бірақ, осынғы күнге дейін, осы проблемаға, әлеуметтік -
психологиялық аспектілеріне керекті назар аудармағаны константылады.
Сонымен қатар, әр түрлі жағдайлардың астам тырысу деңгейін аңықтау
барысында, бір қатар қиындықтар тұындайды, себебі бірыңғай оқиғалар әр
түрлі адамдарда әр түрлі керсінше іс әрекет шақыртуы мүмкін, жеке тұлғалың
психологиялық негативті ұайымдауы немесе тіпті сол жағдайға назар
аудармауы, сол оқиғаның қатысушыларына индифферентті болуы мүмкін. Мәлім,
жеке тұлғалық елеуі адамның психологиялық қорғаныс стратегиясын таңдау
тәсілімен анықталады.
Сыртқы ортаның экстремалды қауіпті детерминация факторларына тұлғаның
жауап беру ерекшеліктерін болжау керек екенің шарттастырады.
Сондықтан, әскері қызметкерлердің әлеуметтік - психологиялық
бұзушылығын алдына алу үшін, сол қызметкерлердің адаптация ерекшеліктерін
зерттеу қажет. Адаптацияны бұзатын себептерді анықтау арқылы әскері
қызметкерлерге мезгілінде адрестік көмек көрсетіледі.
Зерттеудің нысаны: Жас улан Республикалық мектебінің әскери
қызметкерлері.
Зерттеудің пәні: Әскери қызметкерлердің әлеуметтік - психологиялық
адаптациясы.
Болжауы: егер әскери қызметкерлердің әлеуметтік - психологиялық
адаптациясын мәнді жоғары көрсеткіштерге көтерсек, онда
1. әскери қызметкерлердің беймделу көрсеткіштері, өзін -өзі танулары,
өзгереді дұрыс қабылдаулары, эмоционалдық комфорттылығы жақсарады;
2. әскери қызметкерлердің эскапизм көрсеткіштері төмендейді;
3. әскери қызметкерлердің ситуациялық қобалжушылықтары азаяды;
4. әскери қызметкерлердің мінез құлық стратегиясы ретінде көнгіштік,
шеттеу, бәсекелестік емес, өзара әрекеттесу және өзара байланыс
пайдаланылады;
5. әскери қызметкерлердің адаптациялық мүмкіншіліктері өседі;
Жоғары да көрсетілген болжауы, жалпы зерттеудің келесі мақсаттарын
шарттастыруды керек етеді:
1. Жас улан Республикалық мектебінің әскери қызметкерлерінің әлеуметтік-
психологиялық адаптация көрсеткіштерін қарастыру, зерттеу;
2. Жас улан Республикалық мектебінің әскери қызметкерлерінің ситуативтік
қобалжуларын зерттеу;
3. Дау- дамай жағдайларында әскери қызметкелердің мінез -құлық тәсілдерін
зерттеу;
4. Жас улан Республикалық мектебінің әскери қызметкерлердің адаптивтік
мүмкүншілігін зерттеу;
5. Әскери училищені бітірген, тәжірибесі бар әскери қызметкерлер мен және
әскери білімі жоқ , тәжірибесі аз қызметкелердің адаптивтік
көрсеткіштерін салыстыру.
Экспериментті жүргізу базасы:
Жас улан Республикалық әскери мектеп базасында зерттеу жұмысы
жүргізілді. Жас улан Республикалық әскери мектеп, Қазахстан
Республикасынын Үкіметінін бұйрығымен 1999 жылы 27 наурызда ашылды. Осы
мектепте әскери пәндерді міндітті түрде меңгеру қажет, дене шынықтыру
жаттығуларың нығайту, мемлекеттік және шет тілдерді тереңдетіп оқұ, негізі
жалпы орта білім беретін оқу орны ретінде арнайы ашылды. Бұл мектеп
интернаттық тип мекемесі деп саналады.
Жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы:
• Дипломдық жұмыстын негізгі қортындысы:
• Адаптация теориясын зерттеу және түсіну;
• Адаптация үдерісінін әдістемесін зерттеу;
• Әскери қызметінде тәжірибесі көп және тәжірибесі аз қызметкелердің
қызмет өту барысында адаптация ерекшеліктерін зерттеу;
• Әскери сонымен қатар әр түрлі бағытта жұмыс істейтін ұжымдармен,
күнделікті практикада, қызметкелерді жаңадан қабылдауда, олардын
адаптациясын зерттеу барысынды осы дипломдық жұмыстағы қолданбалы
психодиагностикалық әдістемелер кешені тәжірибелік психологтарда үлкен
қызығушылық тұғызады деп ойлаймыз.
1 ШЕТЕЛДІК ЖӘНЕ ОТАНДЫҚ ПСИХОЛОГИЯДА ӘЛЕУМЕТТІК -ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ
АДАПТАЦИЯ МӘСЕЛЕСІ
1. Әлеуметтік психологиялық адаптация туралы зерттеулерге теориялық
шолу
Психология ғылымында әлеуметтік адаптация күрделі мәселелердін бірі
болып саналады. Адаптация мәселесі тек қана психология ғылымының емес,
сонымен қатар басқа ғылымдардың да зерттеу объектіне айналып келген.
Ғылымның түрлі салаларында адаптация мәселесі әр түрлі талқыланады.
Әлеуметтік адаптацияны зерттеуде бірнеше ғалымдар ат салысады. Мысалы,
социология ғылымында әлеуметтік адаптацияны – М.Вебер, Э.Дюркгейм,
Р.Мертон, Дж.Мид, Д.Морено, П.Сорокин, Т.Парсонс, Э.Фромм, Р.Линтон,
П.Делор, А.Дюссен, Л.Бристол, Д.Дьюи, Ф.Знанецкий, Р.Парк, Г.Спенсер,
Г.Тард, У.Томас, Г.Чаттертон-Хилл сияқты ғалымдар кеңінен зерттеген.
Адаптация (лат. adaptatio — бейімделу) — жануарлар организмдерінің,
олардың мүшелер жүйелерінің құрылысы мен қызметі жағынан белгілі бір
тіршілік ортасына бейімделу процесі; бір биологиялық түрдің
морфофизиологиялық мінез-құлық – популяциялық т.б. оған ыңғайлы табиғи
ортада өзіне тән өмір сүруіне мүмкіндік беретін ерекшіліктері. Бейімделу
әрбір түрдің барлық даму сатысында даму арқасында қалыптасады. Бейімделу
жиынтығы ағзалардың құрлысы мен тіршілігінің табиғи қажеттілігін
қалыптастырады.
Адаптация теориясы (лат. adaptatioбейімделу, икемделу) — үндіеуропалык
флективті формалардын шығу тегі туралы 19 ғасырдың ортасында ұсынылған
ғылыми болжамдардын бірі. Ол бойынша сөз түрлендіруші-қосымшалар мен
есімдіктер бір-біріне тәуелсіз дербес дамыған, тек кейін грамматикалык
мағыналарды білдіру үшін өзара бейімделген. Адаптация теориясысын Бопптын
агглютинация теориясына қарама-қарсы ұсынған — санскрит тілін зерттеуші
Людвиг. Онын түсіндіруінше, үнді- еуропалыкесім мен етістіктін жалғаулары
алғашында жинакты сілтеу мағынасындағы негіздерді жасайтын суффикстер
болган. Бірақ әртүрлі мағыналар мен катынастарды білдіру қажеттілігіне
байланысты бұл көне негіздер флективті мағына беретін болған да, ал олардын
бүрынғы суффикстері жана грамматикалык категорияларды білдіруге
бейімделген. Адаптация теориясы Боппка қарсы бағытта эволюция теориясымен
сабақтасып жатыр (Ф. фон Шлегель). Агглютинация теориясынан бұрын шыккан,
бірак жақтаушылары аз болған бұл теория бойынша, жалғаулар — алғашқы, ал
есімдік — жалғаулардан шыққан кейінгі элементтер деп түсіндіріледі.
Адаптация ұғымы қазіргі уақытта әр түрлі білім салаларында
қарастырылған (биология, философия, социология, әлеуметтік психология,
этика, педагогика, экология және т.б.). Біріншіде, адаптация ұғымы (латын
сөзі бейімделу деген мағынаны білдіреді) биология мамандығында ағзанын
функциялары мен қурлымының өмір шартына бейімделу және үйрену деп
қолданылған [16]
Ч. Дарвиннің табиғи іріктеу теориясындат ірі организмдердің қоршаған
ортаның өзгермелі жағдайларына бейімделуі және жаңа түрлердің пайда болуы
туралы айрықша атап көрсеткен. [40]
Адам, жануарлар әлемінің бір бөлігі ретінде, биологиялық системада
өзін- өзі сақтандыру үшін генетикалық бейімделу бағдарламаларын генетикалық
кодтарында сақталған.
Тірі организмнің және қоршаған ортаның өзара әрекеттесуі, ағзаның
ортаға адаптациясы әр қашан өзгеріп отырады, динамикалық түрімен
мінезделінеді, бірақ жалпы арнайы өлшемде (мысалы, адамның денесінің
температурасы 36 дан бастап 36,8 ден 36,9 дейін өзгеруі мүмкін). Бұл тірі
ағзаның және қоршаған ортаның динамикалық тепе -теңдігі гомеостаз деп
аталады. Гомеостаздың негізінде жасалатын адаптациялық үдерістін басты мән
мағынасы организмнің табиғи ортаның процесстеріне үйлесімді бейімделуі,
құтаю, қашанда тіршілік ету.
Адамның адаптациясы дегеніміз, бул организмнің табиғатпен активті
қарым - қатынаста болу процессі, сонын арқасында адамзаттың қалыпты
биологиялық және әлеуметтік жағынан дамытады, оптималды өмір іс -әрекетіне
де себепті. Адамның адаптациясының бірнеше деңгейі бар: биологиялық,
физиологиялық, психологиялық, әлеуметтік. Адамның биологиялық адаптациясы
фундаменталды деңгейде болғанымен, ең элементарлы қарапайым көрінісі,
сонымен қатар адамның өз -өзіне және ортаға адаптациялауына, басқада
күрделі адаптация түрлеріне де әсер етеді.
Адам табиғи- биологиялық, әлеуметтік -рухани жүйеде болғандықтан, әр
түрлі деңгейдегі адаптациялау ерекшеліктері де осыларға сүйенеді . Адамның
биологиялық адаптациясы жаңуарлардың адаптациясына қарағанда бір неше
негізгі ерекшеліктерімен ажыратылады.
Біріншіден, адам үшін биологиялық адаптацияның үлкен универсалдығы,
әмбебаптылығы.
Екіншіден, биологиялық тұрғыдан адам, жануарларға қарағанда түрлі
экологиялық ойықшаларға бейімделгені мен, нақты олармен тығыз байланыста
болмайды және жекеше біреуіне де нақты бейімделмеген.
Жануарлар нақты бір экологиялық ойықшыққа дербестенсе, сонын арқасында
миграция мен тұру мекендерімен шектеледі, ал орта шарттары өзгерсе, олардың
қырылып қалуы да мүмкін. Адам ше бір табиғи жағдайдан екінші бір жадайға
ауыса отырып, өзінің әлеуметтік -биологиялық тәнін , негізгі сапаларын
өзгермейді.
Қоршаған ортаның ықпалына, адамның генотипте бекітілген кең, тұқым
құалаушылық норма реакциясы бар, олар оның жеке өмір сүру барысында өзгеріп
отырады. Рекцияның нормасы деген түсініктемеде, генотиптегі қорытындалған,
қоршаған ортамен әрекеттесу тәуелдігіне байланысты бірен, сарандап
фенотипке іске асатын реакциялар. Реакция нормасы деген түсінікке тірі
системаға пайдасы немесе зияны бар ма деген көз қараспен қарайтын сапалық
мінездемесі жоқ мүмкіншіліктердің елеуі кіреді. Тірі жанның норма реакциясы
кең болса, оның онтогенетикалық адаптация мүмкіншілігі де, өмір сүру
шарттары да өзгеріп отырады, тірі системаның дамуына қарамастан үлкен
болады.
Адамның биологиялық адаптациясының негізгі ерекшелігі келесіде: адам
барлық тірі жандардың арасында, қоршаған ортада табиғи факторларына
бейімделе отырып, сол ортаны, өзінің негізгі биологиялық қасиеттерін
өзгертпей , ыңғайландырады, өзіне бейімдейді. Бұл адамның активтік
жануарлардан өзгеше екенін шарттастыратын, жаңартышулық іс әрекеті:
а) сананың бар болуы және еңбектің саналы іс әрекет деп түсінуі;
б) адамның өмір сүруінін әлеуметтік мінездемесі.
Адам тәнінін әмбебаптылығы келесіде: ол өзін әлеуметтік жан ретінде
түсінеді, ол бір жағынан өзіндік санасы бар, сезімі бар субъект болса,
екінші жағынан тәжірибелік, пәндік іс- әрекеттік, өзін, басқаларды, ортаны
өзгерте алатын субъект болып саналады.
Табиғатты әлеуметтендіретін, ауыстырып, өзгертетін, жасанды табиғатты,
мәдениетті жасап отыратын, адам, әлеуметтік адаптацияның негізін,
фундаментін жаңадан тудырады, қалыптастырады. Биологиялық адаптациянын
әмбебаптылығы негізінде, адамда өзіне тән реңдік ерекшеліктері қалыптасады.
Олар: адамның саналылығы, әлеуметтік орта, тұлғаның еңбектенуі, іс
-әрекетпен айналысуы, әлеуметтік қарым- қатынаста болуы. Осылардын
арқасында адамда әлеуметтік адаптация механизмдері пайда болады. Адам
әлеуметтік биологиялық жан ретінде бейімді және бейімделуші система
ретінде, қоршаған ортаны өзіне бейімдейді, өзі де сол ортаға бейімделеді.
Психологияда бұл адаптацияның жан жақтылығы деп аталады. Адам іс-
әрекетінің активті және бірінғайлы екенін көрсететін, мәдениетінің
арқасында жан -жақты өзгертүші механизм ретінде қарастырылады.
Қоршаған ортаға адамның биологиялық тәсілден тыс беймделуі сыртқы
әлемді жан жақты өзгерте отыруы, бұл әлеуметтік адаптацияның ерекшелігі
болып саналады.
Адамның психика туралы нақты көзқарасын, оның жеке өмір тәжірибесің
қалыптастырады. Қоғамдық және жеке тәжірибелерден алынған психологиялық
қарапайым мәліметтер, бірлесіп еңбек ету үрдісінде, өмір сүру кезінде басқа
адамның әрекеттері мен қылықтарына дұрыс жауап қайтаруға қажетті шарттары
болып саналатын, ғылымға дейінгі психологиялық ілімдерді құрайды. Бұл
ілімдер қоршаған адамдардың мінез-құлықтарына бағыт-бағдар беруге дұрыс
ықпал етуі мүмкін.
Қоғамдық қатынастардың жақандату жағдайында, құзыретті тұлға
қалыптастыруда, жеке тұлғаға жаңаша талаптар қойылады, адамдық потенциялдың
мәні жоғарлайды. Белсендік, жүйелілік, өз етінше білім алуға бейімділік
басқа жеке тұлғалық сапаларымен қатар қазіргі жеке тұлғаның қоршаған ортаға
адаптациялануы ерекше орын алады.
Қазіргі философтар жеке тұлғаны жеке қабілеттері мен әлеуметтік негізін,
оның қоршаған ортамен қарым- қатынасында емес, оны өзгерте біліунде деп
есептейді. Философтардың бұл ілімі психология ғылымы үшін өте манызды,
себебі еңбектену барысында адамның тек білім, білік қабілеттері ғана
қалыптасып қана қоймайды, сонымен қатар тұлғаның әлеуметтік ортаға дамуы
жүзеге асады.
Жеке тұлға үнемі даму үстінде болу үшін адамның адаптивті адаптациялау
системасы биологиялық және әлеуметтік адаптация механизмдері арқылы
қоршаған ортаның жағымсыз ықпалынан айырады, немесе адамның дамуына сәйкес
келтіреді.
Бүгінгі жас ұрпақ - болашақ Қазақстан азаматы. Олар өзімізді қоршаған
ірі өркениет орталықтарын, түрлі мәдениетті меңгеріп, өзін сыйлата алатын,
рухани дүниесі бай, интеллект деңгейі жоғары, білімді де білікті жаһандану
заманына сай болуы шарт.
Психологияда адаптация мәселесі бойынша Г.Айзенк, Г.Гартмана, Ж.Пиаже,
Л.Филип сияқты ғалымдар зерттеу жұмыстарын жүргізген. Олардың дәлелдеуінше,
тұлғаның жаңа ортаға бейімделуінде өзіне тән индивидуал-типологик
қасиеттері маңызды орын иелейді.
Сонымен қатар, психологиялық және әлеуметтік адаптация жөнінде –
К.А.Абульханова-Славско, Ю.А.Александрова, О.И.Зотова, И.К.Кряжева,
А.А.Налчаджана, Б.Ф.Паршнева сияқты ғалымдар зерттеп, ғылыми жұмыстарында
әлеуметтік-психологиялық адаптацияның механизмдерін тұжырымдайды.
ХХ ғасырдың 90-жылдарында Россияда әлеуметтік адаптацияның түрліше
аспект және контекстерін зерттеуді, сондай-ақ транформацион процестерді
зерттеуге ат салысады. Бұл зерттеуде әлеуметтік өзгерістер, трансформация,
модернизация, трансформация кезеңі және адаптация стратегиясы, субъекттің
құлқындағы әлеуметтік адаптация моделдерінің түрлі дәрежелері бойынша –
Ю.В.Арутюняна, С.Х.Ачох, З.Т.Голенкова, Г.Г.Дилигенский, Л.М.Дробижева,
О.Н.Дудченко, Т.И.Заславский, Ю.А.Левады, К.Муздыбаев, А.В.Мытиль,
А.В.Никонов, Ю.М.Плюснина, Н.Е.Тихонова, Л.А.Беляева, З.А.Данилова,
Н.И.Лапина, В.Г.Федотова, П.Штомпка, Д.Эптер, В.А.Ядов сияқты ғалымдардың
еңбектерінде көрсетіледі.
Әлеуметтік-адаптация процестері негізінен үш дәрежеге жіктеледі. Олар:
-қоғам (макро орта);
-әлеуметтік топ (микро топ);
-индивидуум (тұлғаның ішкі адаптациясы).
Тұлғаның қоғамдағы әлеуметтік адаптация дәрежесі әсіресе оның
қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық, саяси және рухани даму адаптациясына
жіктеледі. Адаптация процесі дәрежелері әлеуметтік топқа бөлінуі,
индивидуум және әлеуметтік топтың (еңбекте, жанұяда т.б.) бір-біріне
қызығушылықтың сәйкес келместігін анықтауға көмек көрсетеді. Тұлғаның ішкі
адаптациясы гармонға талпыну характеристикасын, ішкі позиция және оның өз-
өзін бақылауы нәтижесінде индивидуумның басқа позицияларын балансқа
келтіреді. Әлеуметтік ортаның өзгерістеріне өз-өзін бейімдете алмаса,
нәтижеде конфликт позицияға алып келуі мүмкін. Сонымен қатар адаптация
механизмдері: адаптацияның түрлі белгілері және формалары, оның этаптары,
кезеңдері, негіз және стимул дәрежелеріне жіктеледі. Ғалымдардан–Л.Гордон,
Э.В.Клопов, Г.Г.Дилигенский, М.И.Шабановалардың ғылыми еңбектерінде,
адаптацияның түрлі белгілері мен формалары жөнінде, мәселен, ерікті және
шартты позитив және негатив белгілері бір-бірінен ерекшеленіп, өзара
байланысуы кеңінен тұжырымдалған.
Сондай-ақ, адаптация актив және пассив, конструктив және деструктив
формаларына ажратылады. Пассив адаптацияда орта(мұқит) субъектке қарағанда
актив болса, активте болса субъект үстем болады.
Конструктив адаптация жаратушы, бақылаушы және кеңпейіл характерге
негізделеді. Деструктив адаптация эмоционал, спонтан (өз-өзінен пайда
болатын) шығармашылық қабілетке ие емес, ол нерационалдық характерлі болып,
қоғамда көңілсіз жағдайдың туылуына өз септігін тигізеді.
Әлеуметтік адаптацияның өзгеруі бір неше салаларға жіктеледі. Біріншіден,
кәсіптік адаптация бойынша жүзеге асырылып жатқан зерттеулер; екіншіден,
кәсіп орындарындағы топқа және ортаға бейімделуі; үшіншіден, тұлғаның
табиғатқа бейімделуі; төртіншіден, әлеуметтік сана формаларын иегеруі
нәтижесінде әлеуметтік сананың түрлі формаларына (ғылым, саясат, заң, өнер,
дін) бейімделу.
Ғылыми зерттеулерде әлеуметтік адаптация түрліше дәлелденеді.
Ғалымдардан Г.И.Царегородцев және В.П.Петленколар өз еңбектерінде,
әлеуметтік бейімделудің физикалық, химиялық, биологиялық және әлеуметтік
тәсілдерін, сондай-ақ, әлеуметтік адаптацияны тұжырымдайды. Олардың
дәлелдеуінше: әлеуметтік адаптация тұлғаның немесе әлеуметтік топтың
өзгеруіндегі процесс болып есептеледі. Бұл процесс олардың әлеуметтік
қатынастарын және рухани нормаларын жүзеге асырып, сонымен қатар, табиғи
ортаға сәйкес келместен әлеуметтік-экономикалық қатынастардың жүзеге
асырылуының даму дәрежесіне сәйкес қайта орнына келтіруді талап
етеді.[3.140]
Сондай-ақ, тұлға айналасындағы ортаға бейімделе алмауы нәтижесінде
стресске алып келуі мүмкін. Тұлғаның бейімделуінде ортадағы заңдар да өз
әсерін тигізеді. Ортадағы заңдар әсерінен жүзеге келген функционал стресс
Ф.З.Меерсонның дәлелдеуінше: нуклеин кислоталар және уыздар синтезі
көбеюіне және де адаптация процесіне қаратылған мүше мен системаларда
системалы структалы із формасына алып келеді.[1.47]
Сонымен бірге, психолог ғалымдар, әлеуметтік адаптацияда тұлғаның
индивидуал-типологик қасиеттеріне ерекше мән береді. Өйткені, тұлғаның жаңа
ортаға бейімделуінде оның индивидуал-типологик қасиеттері үлкен рөл
атқарады. Мұнда тұлғаның индивидуал-типологик қасиеттерінен бірі болып
саналатын – темпераменттің орны ерекше. Тұлғаның мінез-құлқы, психик
әрекеті, эмоциялары, мәмілеге кірісуі сияқты қасиеттерді экстроверсия-
интроверсия, нейротизм шкалалары арқылы анықталады.
Психологияда темпераменттер төртке, яғни, холерик, сангвиник,
флегматик, меланхолик типке жіктеледі. Сондай-ақ, бұл темпераменттердің
өзіне тән характеристикалары болып, тұлғаның жаңа ортаға бейімделуінде
үлкен маңызға ие. Темераменттердін өзіне тән характеристикасы төмендегідей:
Холерик – қайратты, бірақ ұстамсыз, қызба адам. Олардың қозғалу
әрекеттері өте жоғары, қызығушылығы үстем, мимикаларға бай адамдар болып
саналады. Көңіл-күйі тез өзгереді, эмоциоларын жеңіп шығуда көбінесе сыртқы
объекттерге де өз әсерін тигізіп, аффект кезеңінен жүзеге келуіне септігін
тигізеді. Бұл кейде көңілсіз жағдайға алып келеді. Егер холерик және
меланхолик типтегі адамдар бір-бірімен тұрмыс құрса, онда холериктер қызба
болғандықтан, тұрмыстың алғашқы кезеңінен-ақ бірнеше конфликтті жағдайларды
жүзеге асыруы мүмкін. Меланхолик темпераментті адамдар болса, бұндай
әрекетті ұзақ уақыт есте сақтап жүруі нәтижесінде бұл жұптар кейде
сәтсіздікке ұшырайды. Егер жанұяда ерлі-зайыптардың екеуі де холерик болса,
оларда көбінесе конфликтті жағдайлар ұрыс-жанжалмен аяқталуы мүмкін.
Сангвиник – қайратты, әрі ұстамды адам. Олар лезде тіл табысады,
жаңа ортаға оп-оңай бейімделеді, эмоциялары тезде пайда болатын адамдар
болып саналады. Уақытты мазмұнды өткізуге, жанұядағы тыныштықты сақтауға
талпынатын адамдар болып есептеледі. Жанұядағы конфликтті жағдайларға
өздерінің мәліметтері және жеке пікірлерін кеңінен жеткізуге әрекет етеді.
Сангвиниктер жеке пікіріне көбірек назар аударуды және конфликтті жағдайда
барлық пікірлерді толық түсіндіріп беруге талпынады.
Флегматик – қайратты, бірақ баяу қимылдайтын адам. Олардың эмоциялары
сыртқы көрінісінде сезілмейді, жаңа ортаға баяу бейімделеді, жүрегі кең,
басыңқы мінезге ие адамдар болады. Олар болар-болмас сөздерге мән
бермегендіктен, конфликтті жағдайды жеке өзі жүзеге асырмайды және де
эмоцияларын басқара алады.
Меланхоликтер – қайраты шамалы, басқа типтегілерге қарағанда, өте
әсерлі, көңілі нәзік, болар-болмас уақиғаларды лезде өзіне қабылдайтын
қасиеттерімен ерекшеленеді. Адамдармен конфликте болмайды, көбінесе өзінің
ішкі конфликтімен келісе алмайды. Яғни, тұрмыс қиыншылықтарына шыдамсыз
болады.
Адаптация түрлері бір бірімен тығыз байланысты, бірақ кейбір
жағдайларда тәуелсіз. Адам өмірінің кейбір кезеңдерінде немесе әр түрлі
жағдайларда кейбіреулері басым болуы мүмкін.
Психология адаптациямен әлеуметтік адаптацияның айырмашылығы
әлеуметтік ортаның күтуіне қарай, тұлғаның бағыттылығы және бағдары,
құндылық ориентациясы, мінез құлықтың әлеуметтік керекті стандарттардың
қабылдауы. Әлеуметтік және психологиялық адаптация бір бірімен тығыз
байланыста болғанымен, кейбір жағдайда бірінғай болмауы мүмкін.Әлеуметтік
және психологиялық адаптация деңгейлеерінің негізгі мазмұнының бір келкі
екенің ескере отырып, тұлғаның әлеуметтік психологиялық адаптациясы туралы
айтқанымыз жөн. [22]
Тұлғаның және қоршаған ортаның әрекеттесудің маңызды әлеуметтік
механизмі бұл әлеуметтік психологиялық адаптациясы. Осы бір бірімен
әрекеттескен жүйелердің тәуелдігіне байланысты әлеуметтік психологиялық
адаптацияның бірнеше варианттары болуы мүмкін:
1.Тұлғаның бағыттылығы жаратымды болғанда, ортаның (микроорта)
әрекеттесуі жаратымды болғанда жетістік адаптациясы;
2. Микроортаның және тұлғаның бағдарлары, нұсқау күтулері, қарым
қатынас нормалары, мінез құлқы сәйкес келмегенде адаптацияның екі түрінің
біреуі пайда болуы мүмкін. Олар: а) ұлғаның негативті бағыттылығы болса, ал
микроортаның бағыттылығы позитивті болса, тұлға, сол ортаға кіргенде ,
өзінің негативизін жеңіп аладыда, сол ортаның жағымды әлеуметтік
нормаларын, мұратың, құндылықтарын меңгере алады; ә) ал енді, тұлғаның
бағыттылығы жағымды болса, ал микроортаның нормалары мен бағдары қоғамға
қарсы болса, индивидте қоғамға қарсы бағдар мен қызығушылық қалыптастыруы
мүмкін. [33]
Бұл жағдайды біз псевдоадаптация дейміз, себебі тұлға негативті
микроортаға бейімделе отырып, макроортадағы жалпы қабылданған гуманисттік
нормаларға, құндылықтарға, қоғамдағы көпшілік адамдардың мінез құлық
формаларына қарсы келіп, дезадаптация қалпында болады. Осыны, тұлғаның
псевдоадаптациясы деп атаймыз, себебі криминалдық немесе қоғамға қарсы
микроортаға бейімделуі, объективті түрінде әлеуметтендірудің және
адаптацияның шын мағынада болмауын көрсетеді.
Қоғамның дамуының кризистік өзгерісті кезеңдерде, дәстүрлі позитивті
құндылықтардың қираған уақытында, ал олардың орнына жаңа жағымды бағдар,
құндылық, мінез құлық нормалар төтелмеген жағдайларда пайда болады.
Тұлғаның әлеуметтендіруде негізгі механизмі ретінде психологиялық
адаптация бір күрделі жүйе, оның келесі элементтері бар:
1. когнитивті психикалық процесс бұлар түйсіктері, қабылдауы, есі,
ойлауы, қиялы және т.б.;
2. эмоционалдық сезімдік процестері мен қалпы;
3. мінез құлық практикаға шығуы бар ерік- жігер процестері [24]
Әлеуметтік психологиялық адаптация процесінің екі жағы бар объективтік
және субъективтік. Объективтік дегеніміз бұл,қоғамдық қарым қатынас
жүйесінде өз орнын алатын, адамның тұғанынан бастап әр түрлі әлеуметтік
қадір қасиеттері. Адаптация механизмінің дамуы, адамның тұғанынан бастап
көз жұмғанына дейін үзілмейтін процес. Бұл процесте қоршаған әлеуметтік
орта (ата ана, достары) және әр түрлі әлеуметтік институттар ( білім
жүйесі, көпшілікке ақпарат берушаралары) белсенді қатысады.
Субъективті дегеніміз, әлеуметтік психологиялық адаптация процесі
адамның жыңыстық, жас ерекшелігімен, жеке тұлға қасиеттерімен, көз
қарасымен, құндылыктарымен байланысты. [29]
Бұл жерде тұлғаның белсенділігі көрінеді, оның әлеуметтік
құндылықтарды ігеріп алуы, немесе соны өзгертуі немесе өзгертпеуі.
Адамның әлеуметтік және психологиялық адаптациялау эффективтілігі
объективтік жағдайлардың арақатынасына тәуелді (әлеуметтік шығуы, білім
деңгейі, табиғи нышандары, жалпы қоршаған орта отбасы, мектеп, формалды
емес орта, ұжым) және субъективті жеке тұлғалық ерекшеліктері ( тұлғаның
өзі, оның активті немесе пассивті ұстанымы, шығармашылық іс -әрекетке
қабілеттілігі).
Адаптация проблемасына шығыс психологияда бірнеше бағыттар зерттеген.
Мысалы, Г. Айзенктің және оның жолын ұстаушы ғылымдардың адаптацияның
необихевиористік аықтамасы жиі қолданылады. [3]
Адаптацияның (adjstmеtnt) екі түсінігі бар: а) қоршаған ортаның, бір
жағынан, екінші жағынан индивидттің қажеттіліктері толық қамтамасызданған
қалып. Индивидпен табиғи және әлеуметтік ортаның арасындағы гармония қалпы;
ә) осы гармониялық қалыпқа жету үшін ұйымдастырған процесс.
Адаптация, сол ситуацияға сәйкес келетін ағзадағы және қоршаған
ортадағы өзгерістер арқасындағы реакциялар мен жауаптарының формасын
қабылдайтын процесс. Бұл өзгерістер биологиялық болып саналады.
Адаптацияның бихевиористік аңықтамасында психиканың өзгерістері туралы және
психикалық механизмдер туралы сөз жоқ.
Әлеуметтік психологияны бихевиористар, еңбектегі немесе әлеуметтік
қарым қатынастағы, спецификалық топтық мінез - құлықтағы физикалық,
әлеуметтік экономикалық, ұйымдастырушылық өзгерістердің процесі (немесе,
сол процестің арқасындағы жеткен нәтіжесі, қалпы) деп түсіндіреді.
Функционалдық қарым- қатынаста осындай процестің мақсаты немесе
мазмұны, индивидттің әлде топтың кұтаю қабілетінін жақсарту перспективасына
және сол мақсатқа жету тәсілдеріне тәуелді. Бихевиористік аңықтамада
көбінесе индивидттің емес, топтың адаптациясы туралы жазылған. Қоршаған
ортамен индивидттің немесе топтың арасындағы әлеуметтік тепе –тендік
болғанда, дау- дамайды мүлдем ұаймдамаған процесті әлеуметтік адаптация
деп атаймыз.
Л. Филипстің интеракционистік адаптация туралы концепциясында, барлық
адаптация түрлері ішкі психикалық және коршаған ортадағы факторлармен
шарттасқан. [18] Тұлғаның эффективті адаптациясы деген
интеракционистердің аңықтамасы, бихевиористік аңықтамадағы жоқ элементерің
азмұндайды. Адаптацияның осындай аңықтамасын, тұлғаның қоғамдағы минималды
талаптарын қанағаттандыруына береді.
Л. Филипстің айтуынша, индивидттің қоршаған ортаға адаптивтілігі
жауаптардың екі типімен анықталады:
а) әр бір адамның, өзінің жыныстығына және жас ерекшелігіне, өзінің
әлеуметтік күтімдеріне сәйкес, эффективті және толық қабылдау жауабы;
ә) жаңа және потенциалды қауіпті жағдайлармен кездескенде индивидттің
эффективтілігі мен иілгіштігі;
Адамның сондай жағдайларда өзінің мақсатына, құңдылығына, ұмтылысына
сәйкес керек бағытың таңдау деп адаптацияны түсінуге болады. Бұндай
адаптивтік әр бір іс -әрекет сферасында байқалады. Өзінің болашағын аңық
түсіну, инициатива көрсету және шешім қабылдау дегеніміз бұл адаптивтік
мінез құлық деп аталады. [37]
Бұл екінші әлеуметтік психикалық адаптацияның спецификалық
түсініктемесі, біз үшін қызығушылық тұдырады, себебі, мұнда тұлғаның
активтілігі туралы идеясы, оның шығармашылық және мақсатқа жету үшін ортаны
өзгерте отыратын әлеуметтік активтілігі көрінеді.
Интеракционистердің айтуынша эффективтік адаптівтіліктің негізгі
белгілері, келесілер:
а) тұлғадан тыс әлеуметтік экономикалық сферадағы адаптивтілігі,
индивидттің білім алуы, дағдылары, іскерлігі, компетентілігі мен шеберлігі;
ә) жеке тұлғалық қарым- қатынастағы адаптивтілігі, бұл дегеніміз басқа
адамдармен эмоционалды, интимді қарым қатынас құрастыра біліу. Бұл үшін,
тұлғаның сезімталдығы керек, оның басқа адамдардың мінез құлықың, сеп
түрткілерін білу, қарым қатынастағы өзгерістерді толық, күрделі түсіну.
[12]
Адаптацияның интеракционистік түсінігінің ерекшелігің айтып кетсек:
әлеуметтік психологияның зерттеу өкілдері адаптация (adaptation)
түсінігімен бейімделуді (adjstmеtnt) түсінігінің арасында айырмашылығын
өткіземіз. Мысалы, Т. Шибутани былай деп жазған: Әр бір тұлғаның тәсілдер
комбинациясымен мінезделінеді, солардың арқасында ол қиындықтарды меңгеріп
алады, осы тәсілдерді біз адаптация формасы деп қарастырамыз (adaptation).
Бейімделу (adjustmtnt) түсінігі, адам ағзасы спецификалық ситуацияға
бейімделуі деп түсіндірсе, адаптация деген термин бір нақты адамның
шешімдерімен байланысты, мысалы, типтік жағдайларда болатын проблемаларды
дұрыс ұйымдастырған тәсілдерімен шешу, бірнеше бейімделудің бірізділігінің
арқасында бекітілген тәсілдерді қолдану [6]
Бихевиористер барлық жағдайларда бейімделу деген терминді қолданады,
бұл адамның психикалық активтілігінің биологизаторлық келіс екенін
көрсетулері.
Шибутани еңбектерінде, интеракционистердің келістері, типтік
проблемалық ситуацияларда жалпы адаптациямен ситуативті адаптацияның
айырмашылықтары бар екендігің көрсетілген. Бұл жерде өте маңызды идея бар
екені көрінеді: қайталана беретін жағдайларда бірнеше ситуативтік
адаптацияның бірізділігінің нәтижесіде жалпы адаптация немесе адаптивтілік
деп пайда болады.
Адаптацияның психоаналитикалық теориясы арнайы неміс психологы Г.
Гартманнмен қарастырылған. Адаптация түсінігі З. Фрейдтің еңбектерінде де
зерттелген. Анна Фрейдтің өзінің көптеген, психоаналитиктерге классика деп
саналатын еңбектерінде, қорғаныс адаптациясы процесінің механизмдерің
зерттеген. [15]
Id (Олар) инстинктерді кіргізеді, SUPER Ego дегеніміз интернализ
моральдік жүйе болып саналады, ал Ego да тұлғаның ақыл ой, танымдық,
рациоанлды процестері кіреді. Id тек құмаршылық принципін жетекшілік етеді,
Ego реалдық принципін. Ego Id ке қарсы, SUPER Egoға қарсы және сыртқы
реалдыққа соғыс ашады.
Г. Гартманның айтуынша, адаптация проблемасын тек қана психоанализ
шеше алмайды, себебі адаптация биологияның және социологияның пәні болып
саналады. Бірақ, психоанализдағы ашылған жаңалықтарсыз бұл проблеманы толық
шеше алмаймыз.
Г. Гарманның ойынша адаптация проблемасына қызығушылық, бұл
психологиядағы МЕН тұжырымдаманын дамуынын салдары, тұлғаның жалпы
қызығушылығының көтерілуі және оның сыртқы реалдық жағдайларға бейімделуі.
Оның ойынша, психоанализдің психологиядағы жалпы теорисына айналысу себебі
МЕН (Ego psychology) тұжырымдамасынын тудыруы, басқа да психология
мектептерінің нәтижесін психоанализге еңгізу.
Г. Гартман, психоаналитик ретінде тұлға дамуында конфликтердің
болуынын маңыздылығын дәлелдейді. Қоршаған ортаға адаптациялану, үйрену
процесі мен даму ылғи конфликтті болмайды. Баланың моторлық дамуы,
шығармашылық қабілеттері және қабылдау, ойлау, ес процестері, сөйлеуі
конфликтерден бос болуы мүмкін. Деген мен, осы құбылыстар мен процестер
конфликтіге де әкеледі, осы процестердің дамуын бұзады да жаңа конфликтінің
болдырады, мысалы инстинктивтік құштарлық сферасында.
Бірақ, Г. Гертманның ойынша МЕН сферасының конфликтерінен бос
(conflict free ego sphere) деген терминді еңгізуге болады. Оны, әр бір
минутта психикалық конфликтер сферасына ықпал ететін фукциясынын жиінтығы
белгілейді. Осы сфера туралы біліміміз аз болғандықтан Г. Гартманн, мұнда
келесі құбылыстарды еңгізген, реалдықтын алдындағы қорқыныш, нормалық
дамуына әкелетін қорғаныс процестері, қарсылық көрсету, инстинктивтік
құштарлықтарынын мақсатарын ауыстыратын (displacement) қорғаныс
процестердің үлес қосымы. [25]
Г. Гартманн айтуынша, адаптацияға, конфликтік ситуациямен байланысты және
конфликттің МЕН сферасынан бос процестер де кіреді. [25]
Тұлғаның дамуын бұзатын механизмдердің ара байланысы мен іс әрекетін және
орташа немесе нормалық адаптацияға әкелетін, сыртқы және ішкі стимулдардың
ассимиляциялау процестерін қарастыру бізге мазмұнды да қызықты да. Көптеген
проблемалар тек инстинкт немесе конфликт терминдеринде шешілмейді, олар
мінездің өзгеруінің, дарындылық мәселесі, МЕН - қызығушылығы және кейбір
жағдайлардағы қорғаныс механизмдерінің әдісің таңдауы жатады.
МЕН- тұжырымдамасын, психоанализ бағытында зерттеулер, қорғаныс
механизмдерді сипаттау мен ашудан басталды, бірақ психоанализ кесімінде
белсенділіктін басқа аспектілер мен функцияларын зерттеу керектігі
аңықталды
Г. Гартманн бойынша, мысалы, кейбір парасаттылық процесс қорғаныс рөлі
ретінде орындалса (А. Фрейдтің жас ерекшелік жастағы балалардың
интелектуализацияландыруы, өзінің тұлғалық инстинкт құштарлықтарына
қорғаныс механизмі ретінде орындалады), бұл функцияның аңықтамасын текке
шығарады деп айтуға болмайды. Тұлғаның адаптациясын арттыра отырып, осы
процес сыртқы реалдыққа да бағытталуыда мүмкін. МЕН тұжырымдамасынын
көптеген функциялары тұлғаның конфликтісіне еңгізбелген, бірақ қорғаныс
механизмдеріне қосалқы ықпал жасайды. Онтогенезде интеллектінін дамуы
конфликтардан тәуелсіз деп санай отырып, Г. Гартманн МЕНнің үш жақпен
күресуінен де тәуелсіз деп санаған.
Г. Гартманн және басқада психоаналитиктар адаптация мен
адаптациялаумен арасындағы айырмашылықты көрсетеді, адаптациялау дегеніміз
адаптациянын нәтіжесі. Жақсы адаптацияланған адамның, психоаналитиктардың
ойынша, психикалық тепе тендігі бұзылмаған, өмірге сүйіспеншілікпен
қарайтын, продуктивтілігі мол адамдарды жатқызады. Эволюциялық биологияның
әсерінен, Г. Гартманн, адаптация процесінде қолданылатын, дамып отыратын,
жетілетін адамның бойында преформивті адаптация амалдары бар деп айтқан.
Адаптивтік процесс МЕН жағынан реттеледі.
Қазіргі психоаналитиктар З. Фрейдпен ертеде еңгізген аллопластикалық және
аутопластикалық өзгерістер ұғымдарын жиі қолданған, ол адаптациянын екі
түрін ажыратады:
а) өзінің қажеттіліктеріне сәйкес келтіру үшін, адамның сыртқы ортада
орындайтын өзгерістер аллопластикалық деп аталады;
ә) аутопластикалық адаптация дегеніміз тұлғаның (структурасы, іскерлігі,
дағдылары) өзгеріумен қоршаған ортаға бейімделуін қамтамасыз етеді;
Осы екі адаптация түрлеріне тағы да біреуін қосады: организмнің қызметіне
жағымды ортаны индивидтін іздеуі.
Психоаналитиктер, Г. Гартманның кітабі шыққаннан бері, тұлғаның
әлеуметтік адаптациясына назар аударады. Г. Гартман былай дейді, адамның
тұғанын бастап басқа адамдарға адаптациялау мақсатты түрде орындалуы
тиісті. Өзінің әлеуметтік ортасына адаптациялай отырып, ол бір жағынан
алдынғы ұрпақтардың және өзінің активтілігінін нәтіжесі болып саналады.
Қоғамның өміріне қатыса отырып, адам, өзі бейімделенетін жағдайларды
тұғызып отырады. Көбінесе қоршаған ортадағы жағдайларды адам өзі тұдырады.
Адамның қоғамдағы орны, қоғамның құрылымы, еңбектің бөліну процесі , осынын
бәрінін жиынтығы адаптациянын мүмкіншілігін МЕН дамуын аңықтайды. Қоғамның
құрылымы, қандай мінез құлық формасы адаптацияны қамтамасыз етеді
екендігін, оқыту мен тәрбиелеу арқылы қамтамасыз етеді. Әлеуметтік ортадағы
мінез құлықтың өзгеруі, адаптацияның бұзылуы басқа бір жағдайларда
керісінше лайықты болып түзеледі, осындай құбылысты Г. Гартманн әлеуметтік
көнгіштік ұғымы деп психологияға еңгізген. Қоғамның үлкендерге және
балаларға деген қажеттіліктерін қанағаттандыру мүмкіншіліктері әр түрлі
болады және оларға әсері де әр түрлі. Біріншіден, әлеуметтік көнгіштік
балаларға, невроз және психозбен ауыратын адамдарға кеңейтілген.
Сондықтан, Г. Гартман адамның адаптациясы көп қабатты деп санайды,
деңсаулық концепциясынын негізінде адамның адаптация деңгейі қаншалықты
көрсетілгені екені жатады. [25]
Жалпы, адамның психоаналитикалық теориясы қазіргі уақытта ең
жетілдірген. Адамның қоршаған ортаға адаптациялануы қалай орындалады екенін
түсіну үшін, психоаналитиктер жаңа процестерді ұсынды, көптеген ұғымдарды
еңгізді. Осы дипломдық жұмыста, психоаналитиктердің кейбір керекті
нәтіжелеріне назар аударамыз. Жалпы, адаптацияның психоаналитикалық
теориясы психоанализдің биологизаторлық теңденциясымен байланыста
болғандықтан, З. Фрейдтің психикасынын құрлымына, оның инстацияларына (Id,
SUPER Ego, Мен, Ол), олардың ара қатынасына сүйенгендіктен, біз үшін
лайықты емес. Психология ғылымына, психоаналиттардың еңгізген негізгі
жетістіктері: адамның қорғаныс механизмдер теориясын ашты, толық зерттеді.
Арнайы әдебиеттерде әлеуметтік адаптацияның түсініктемесі былай
ұсынылған: адамның әлеуметтік ортаға бейімделуі, оның басқа адамдармен
демографиялық, экономикалық, моральдық, психологиялық, әлеуметтік,
әлеуметті психологиялық процестердегі өзгерістерінің қортындысы. [15]
Э. С. Маркарянның айтуынша, адамның іс әрекеті қоршаған ортаға
өзгерістер еңгіздіктен, әлеуметтік қоғам тек қана адаптивті (мысалы,
биологиялық сияқты) емес, сонымен қатар адаптивті адаптацияландыратын жүйе.
[33]
Индивидттің даму барысында, тұлға болып қалыптасуына , оның әлеуметтік
психикалық кемелденуі өте күрделі процесс, сондықтан толық тұлғаның
әлеуметтік психологиялық ұғымын ғылыми түрде ұсыну үшін, оның негізінде
онтогенетикалық социализация идеясы жатқызу керек.
Жалпы адаптивті мазмұны бар, индивидттің жеке тұлғалық қарым-
қатынаста болатың проблемалық ситуацияларды шешу барысында, бойына
әлеуметтік міңез -құлық нормаларды, механизмдерді, бағыт -бағдарды, мінез
қасиеттерді және мінез комплекстерің, басқада да ерекшеліктері табылады,
мұндай индивидтің және әлеуметтік ортаның ара қатынасы онтогенетикалық
социализация деп атайды. [22]Тұлғаның әлеуметтік психикалық адаптация
процесі деп, адамның өзінің даму кезеңдерінде қалыптасқан тәжірибесіне
сүйене отырып, мінез- құлықтың жаңа тәсілдерін ашалатын, ішкі психикалық
процестердің жоспарын, жаңа бағдарламасын құрастыра алатын, әр бір
проблемалық ситуацияны шешудегі және өзін социализациялау барысындағы
процесс.
Өзінің шығармашылық қабілеттерін ашыла көрсете алатын, өзін- өзі
бекіте алатын қалпына келген, эталоннық топтың рөлдік күтімдеріне көнетін,
өзінің негізгі іс әрекетің ішкі және сыртқы конфликтерсіз орындалатын, топ
пен тұлғаның арасындағы осындай қалпы психологияда әлеуметтік психологиялық
адаптацияландыру деп атиалады. Адаптация дегеніміз жағымды жағдайларда
тұлғаны адаптациялау қалпына келтіретін әлеуметтік психъологиялық процесс.
Отандық психологтар тұлғаның әлеуметтік психикалық адаптация
теориясының ең маңызды принциптері деп келесі ұсынысты бекітеді: тұлғаның
адаптивтік процестері қиын проблемалық жағдайларда тек кеібір, бір- бірімен
байланысы жоқ механизмдердің қолданбайды, толық кешенді жүреді. Ұқсас
әлеуметтік жағдайларда қайта қайта актуализацияланып, бұл адаптивтік
комплекстер, тұлғаның құрлымында бекітіледі, мінез құрлымның астындағы
адаптивтік комплекс болып кетеді. Ғылыми мінездемені қарастыруда, нақты
адаптивті комплекстерді зерттеу де осы ғылымның негізгі даму жолы болып
саналады Адаптивтік комплекстердің проблемасын біз қарастыра отырып, оның
негізгі үш түрін айтып кетеміз:
А) фрустрациясы жоқ проблемалық жағдайларда қарастырылатын қорғаныс
емес адаптивтік комплекс;
Ә) қорғаныс адаптивтік комплекстердің, нақты механизмдерінің
тіркесулері.
Б) қорғаныс және қорғаныс емес механизмдерден туратын аралас
комплекстер.
Психологиялық әдебиеттерде кездесетін адаптивтік механиздердің
классификациясын (қорғаныс және қорғаныс емес), біз оны адаптивтік
комплекстерге де кеңейтеміз және бұл классификацияны орташа, аралас
адаптивтік типпен толықтырамыз, бұл аралас адаптивтік комплекстермен
жасаланатын адаптация процесіне және адаптивтілікке де сәйкес.
Конформизмнен бөлек, әлеуметтік психологиялық адаптация жеке тұлғалық
механизмдер деңгейі арқылы ғана жасалынады. Конформистік мінез- құлық, әр
түрлі мінез- құлық формасында көрінеді, бұл әр түрлі аралас адаптивтік
комплекстер арқылы жасаланатын, адаптивтік стратегияның бір мүмкіншілігі
ретінде әлеуметтік бағдардың көрінісі ретінде байқалады. Тұлғаның
әлеуметтік психикалық адаптациясы шығармашылық және конформистік емес
түрінде жүреді, ал конформистік мінез -құлық кейбір жағдайларда тұлғаның
бойында нашар бағдар және мінез қалыптастыруы мүмкін, сондықтан оның
иілгіштік адаптациясы бұзылады. Көп уақыт тұлғаның мінез- құлқына әсер
ететін адаптацияның конформистік стратегиясы , мінез - құлық қателіктеріне
әкеледі (нормалардың бұзылуы, күтім мен шаблондардың бұзылуы) және сонымен
қатар жаңа проблемалық ситуацияларға әкеледі, ал ондай жағдайдан өтеу үшін
тұлғада адаптивтік қабілеті, олардың механизмдері мен комплекстері
болмайды.
Кім жетістіктерге жетеді, сол адаптацияланған деген прагматикалық
көзқарас бар, ол дұрыс емес. Жетістіктер мен адаптациялану бұлар әр түрлі
әлеуметтік психологиялық құбылыс және адамның психикалық активтілігінің
қортындысы, әр түрлі әлеуметтік қоғамда және әлеуметтік ортада жетістіктін
критериялары да әр түрлі. Әр бір сәттіліксізді адаптацияланудың
төмендегеннің көрсеткіші дегеніміз дұрыс емес. [19]
Налчаджан А.А. шет және отандық зерттеулерді талдау барысында тұлғаның
әлеуметтік психологиялық адаптациясына келесі аңықтама береді: қашан да
өзінің негізгі іс әрекетің ішкі және сыртқы конфликтерсіз, олар болса да
көп уақыт созылмайтын, продуктивті топтың және тұлғаның қарым қатынас
қалпы, өзінің барлық әлеуметтік қажеттіліктерін қанағаттандыра отырып,
эталлондық топтың рөлдік күтіміне де қарсы келмейді, өзінің шығармашылық
қабілеттерін тәуелсіз көрсете отырып әр қашанда өзін бекіту жағдайда
болатын жағдай деп айтқан.
Сонымен, жоғары айтқанымыздай, әлеуметтік психологиялық адаптация
дегеніміз жаңа ортаға беймделуі, жекетұлғалық қарым - қатынас пен байланыс
жүйесіне кірісу, жаңа әлеуметтік рөлдерді игеру, мінез- құлық нормаларын,
топтық нормаларын және құндылықтарын игеру, өзің топпен иденфикациялау.
Қорыта айтқанда, адаптацияның дәрежелері сана мен тікелей байланысты.
Сана адаптациясына – қажеттілік, мотив, стимул, қызығушылық, факторларды,
сондай-ақ, тұлғаның әрекетке бағынуын өз ішіне алады. Адам өзінің жаңа
ортаға бейімделе алмауын сезінуі, оның қабілет және үміттерінің жүзеге
асырылуына кедергі болуы мүмкін. Сондай-ақ, тұлғаның жаңа ортаға
бейімделуінде индивидуал-типологик қасиеттері де үлкен рөл атқарып,
адаптация процесіне өз септігін тигізеді.
2. Әлеуметтік психологиялық адаптациялау механизмдері және олардың түрлері
Әлеуметтік адаптация процесінің механизмдері туралы айтатың болсақ,
бізге осы жұмыстың контекстінде адаптация ұғымының мазмұның түсінуіміз
қажет. Адаптация әдебиеттерде, физиологиялық ғылымның негізінде шыққан,
есту және көру анализаторлардың тітіркендіргіштерінің әрекетіне бейімделуі
деп түсіндіреді. Бара-бара организмнің функциясының және құрлымының с ыртқы
ортаның шарттарына бейімделуі деп, басқа да құбылыстарға жайылған. Бірнеше
он жылдардан бері социология мен психология ғылымдары бұл терминді, адамның
әр түрлі сфераларды, табиғи және әлеуметтік ортаның құбылыстарын игеруін
сипаттайды. Түсініктің гуманитарлық саласына тасымалы, сыртқы жағдайларға
байланысты тірі материяның әр қашан өзгеріп отыратын универсалдық бейімделу
қасиеті, бір неше теориялық методологиялық пікірталас тұдырды. Негізінде,
бұл пікірталастар адаптация түсініктемеде, сыртқы ортаның жағдайларына
бейімделуі деген пікір адамға жатқызған дұрыс па деген ой тұдырады.
Адам психикасының жоғары формасы сана үлкен деңгейге жеткен, сондықтан
оның көрсеткіштіктері: мінез құлқы мен іс әрекеті адаптациялануына белгілі
факторы болып есептеледі.
Адам өмір іс -әрекет процесінде, сыртқы ортаны өзгерте отырып, оны өзінің
қажеттіліктеріне бейімдейді. Басқа әлемдегі тірі жандардын ішінде , барлық
өзгерістерді адам саналы түрде жасайды. В.П. Казначееваның айтуынша:
Адаптация кең мағынада : өмір сүру барысында адамның бейімделу процесі,
табиғатты өзіне лайықты өзгерте отырып, дегенмен , басты мақсаты келесіге
бағытталған адамның даму процесің үзбеу, деңсаулығын сақтау: адамның
прогрессі [5]
Адам өзінің әлеуметтік табиғаты болғандықтан, жануарлардан негізгі
айырмашылығы, жасанды ортаны құрастыруы мүмкін мәдениет және цивилизация
ортасын, сондықтан оның бейімделу активтілігі де көтеріледі.
Осы аңықтамалардың түсіндіруі бойынша, адаптациялық процестердің
физиологиялық бағыттағы зерттеулерде , бейімделу терминді адамға
қолданғанымыз түбінде айырмашылығы бар. Бірақ, физиологтардың айтуынша,
адаптацияның мақсаты гомеостаз қалпын сақтау, ал адамның адаптацияға
қабілеттілігі бұл айдату процесі деп санайды, бүкіл организмнің іс
әрекетін құрлымын бұзбай , жауаптардың реакцияларын оптимизациялау. Бұндай
адамның адаптация түсінігін және оның мақсаты мен механизмдерінің біріңғай
түсінуіміз бірнеше сұрақ тудырады.
Бірінші сұрақ, авторлардың ойынша адамның прогрессивті болуына не себепті :
мінез - құлықтың және іс - әрекеттің операционалдық мінездемелерінің
мүлтіксіздігінде ма? Екінші сұрақ, гомеостаздың рөлі туралы , адамның
адаптивтілігінін критериясына, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz