СОЛТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ЖАҒДАЙЛАРЫНДА ЖАТАҒАН УКЕКІРЕНІҢ ӨСУІ МЕН ДАМУЫНЫҢ БИОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ

Жұмыс өзектілігі. Соңғы жылдары танаптардың ластануы өсімдік шаруашылығының жеткіліксіз жоғары өнімділігінің басты дерлік себебі болып табылады. Қазақстан астық дақылдарының егіс аудандары бойынша әлемде жетекші орындарында, алайда түсімі жағынан - көптеген елдерден бірнеше есе артта қалуда. Бұл көптеген себептермен түсіндіріледі, соның ішінде егіншілік дақылының төмен деңгейі, танаптардың қолайсыз фитосанитарлы күйі мен ластануы. Дәнді дақылдардың 70% артығы қажетсіз өсімдіктермен орташа және жоғары деңгейде ластанған. 1996-2000 жылдары Қазақстанда астық түсімінің арамшөптерден жылдық шығындары өндірістің жалпы көлемінен жалпыдай 1, -1, 2 млн. т. немесе 17, 8% құрады. Ауылшаруашылық дақылдар түсімінің арамшөптерден шығындары әлемдік егіншілікте де айтарлықтай және келесілерді құрайды: бидай барлық түсімнен - 9, 8%, жүгері - 13%, тары, құмай - 17, 8%, күріш - 10, 8%, картоп - 4%, томат - 5, 4%.

Алынатын ауылшаруашылық өнімнің түсімі мен сапасын жоғарылатудың маңызды қорларының бірі танаптарды арамшөптерден тазарту болып табылады, ол ҚР астыққа қайта есептегенде жыл сайын 4 млн. т. дейін жетеді. Сонда укекіреден шығындар ҚР бойынша 80-90 мың т., Ақмола облысы бойынша 15-25 мың т. құрайды. Бұл барлық дақылды өсімдіктердің аллелопатиялық жағынан әлсіз болуы және қоректік заттар мен ылғал үшін арамшөптерге бәсекелестік құрай алмайтынына байланысты. Арамшөптерден жалпы шығындар зиянкестер мен ауруларды бірге алғандағы шығындар іс жүзінде салыстырмалы. Осыған байланысты егістіктерде арамшөптермен жүйелік күресу ауылшаруашылық өндірісінің басты әрі басым мәселелердің бірі болып табылады, себебі тексеру нәтижелері көрсеткендей, Қазақстанда аудандардың 50-75% ластанудың жоғары және өте жоғары деңгейлеріне ие.

Арамшөптер озбырлығын мемлекеттің азық-түліктік және экологиялық қауіпсіздігіне өте маңызды қауіп-қатер ретінде қарастырған жөн. Ластанған танаптарда егістіктерді күту мен түсімді жинау ауырға түседі. Сонда астық, сүрлем мен пішен сапасы төмендейді, өсімдік азықтық өнімдер мен жемнің дәмдік сапасы нашарлайды, ал кейде улану да болуы мүмкін. Ластанған егістік материалын нормасына жеткізген кезде пайда болатын қиыншылықтарды атап өтпеуге болмас. Ол қосымша тазарту мен кептіруге қажетсінеді. Арамшөпті өсімдіктер - дақылды өсімдіктерге ауысатын қауіпті зиянкестер мен ауруларды туғызушылардың ұясы. Ең қауіпті және зиянды болып табылатын карантинді арамшөптер ерекше мәнге ие, ал олармен тиімді күресу жерпайдаланушылардың өзекті мәселелерінің бірі болмақ.

Жатаған укекіремен ластанған аудандардың ұлғаюының және оның оңтүстік аймақтарынан, арамшөптердің негізгі мекенінен, солтүстікке жылжуының басты себептері ғылыми негізделген ұсыныстардың жоқтығы, карантин ережелерін шаруашылықтық әдістермен бұзу мен арамшөп биологиясы есебінің бұзылуы болып табылады. Тауарлы астық - жаздық бидай өсірілетін солтүстік облыстарына жатаған укекіренің кіруі мен онымен ластанған аудандардың ұлғаюы ерекше үрей туғызады. Осылай, 80 жылдары Ақмола облысы Қорғалжын ауданы шаруашылықтарының жартысы арамшөппен әлсіз және орташа деңгейде ластанған еді, қазіргі уақытта онда тыңайған жерлерде ғана емес, сонымен қатар жайылымдарда ластанудың тегіс типі байқалады. 85 жылдары Солтүстік Қазақстан мен Қостанай облыстары аталған арамшөптен бос болса, 2006 жылға қарай онымен ластану сәйкесінше 94945 және 627072 га.

Әр түрлі топырақтық-климаттық аймақтар, егіншілік жүйелері, ауыспалы егістерді қамтитын Қазақстанның алып территориясында біріңғай шаралар болуы мүмкін емес, жалпыдай тек бөлек элементтер ғана бола алады. Мысалы, сүрі жоқ оңтүстік пен оңтүстік-шығыста, негізінен, күздік бидай өсіріледі, ал солтүстік облыстарында жазықкескіштік өңдеу астына жаздық астықтарды егеді. Бірінші ретте жатаған укекіремен күресу технологиясын әзірлеу қажеттілігі, жазғы бидай - стратегиялық шикізат өсірілетін солтүстік облыстары үшін туды.

Зерттеулердің мақсаты және мәселелері. Өткізілген зерттеулер мақсаттары бір қатар мәселелерді шешу арқылы анықталды:

• Қазақстан Республикасы территориясында сүрі танабы жағдайларында пайдалануға рұқсат етілген гербицидтердің және укекіре дамуын жоятын және бейтараптандыратын, глифосат тобы гербицидтеріне қарағанда, айтарлықтай төмен шығындармен ауылшаруашылық дақылдардың толық түсімдерін алуға мүмкіндік беретін олардың бак қоспаларының үйлесімі;
• сүрі танабында пайдалануға рұқсат етілген іріктемелі гербицидтер мен олардың бак қоспаларының жаңа формаларына далалық сынақ жүргізу;
• арнайы укекіреге қарсы гербицидтерді әзірлеу кезеңінде пайдалануға қажетті, ауыспалы егіс жүйесінде ауылшаруашылық дақылдарды егу кезінде жаңа ұрпақты гербицидтер мен олардың бак қоспаларын жиынтықты қолдану мүмкіндігі бойынша ауылшаруашылық тауар өндірушілеріне ұсыныстарды әзірлеу;
• қоршаған ортаның экологиялық қауіпсіздігінің заманауи талаптарын, нормативтерді, өсімдік шаруашылығы өнімі сапасын ескере отырып, жатаған укекірені басу үшін гербицидтерді пайдаланудың қазіргі технологияларына өзгерістерді енгізу.

Осыған байланысты Ақмола облысында жатаған укекіре мониторингінің нәтижелерін оқуының негізінде біздің зерттеулеріміздің басты мәселесі осы зиянды арамшөпті агротехникалық әдіспен де, химиялық әдіспен де басу мен жоюдың ең рационалды әдістерін әзірлеу.

Зерттеу бағдарламасы кірді:

• жатаған укекіремен ластанған жерлер мониторингі мен оған әсер ететін антропогенді факторларды танып білу;
• жатаған укекіремен күресудің технологиялық әдістерін әзірлеу мен өсімдіктерді қорғаудың жаңа тиімді химиялық құралдарын және оларды пайдаланудың технологиялық құралдарын зерттеу;
• химиялық жүктеменің қоршаған ортаға әсерін анықтау;
• кейіннен осы жерлерді ауылшаруашылық өнім өндірушілеріне табыстаумен азық-түліктік шикізат пен тұқымдық материалды өндіру үшін ластану себебінен пайдаланудан алынған топырақтардың құнарлылығын қалпына келтіру регламенттерін әзірлеу.

Ғылыми жаңалық және шынайылық. Ақмола облысының дала аймағы үшін сүрі танабында жатаған укекіре карантинді арамшөпті бейтараптандыру мен жоюдың, жаңа ұрпақты гербицидтердің бак қоспаларын пайдалануды қамтитын тиімді әдістері алғаш рет ұсынылған. Өткізілген зерттеулердің ғылыми шынайылығы шаралардың жоғары тиімділігі мен Ақмола облысында 300 га ауданындағы зерттеулер нәтижелерімен расталды.

Жұмыстың тәжірибелік мәні. Өндіріске сынақталған ең рационалды, жоғары тиімді іс жүзінде карантинді арамшөпті 100% басатын жаңа ұрпақты гербицидтердің бак қоспалары ұсынылды.

Жұмыстар апробациясы және зерттеу нәтижелерін басылымға шығару. Зерттеу нәтижелері мен диссертациялық жұмыстың негізгі қағидалары 2012-2013 жж. Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университетінің жас зерттеушілерінің ғылыми-тәжірибелік конференцияларында баяндалған болатын, ғылыми еңбек жинақтарында басылып шықты - 3 мақала.

Диссертация құрылымы және көлемі. Диссертация кіріспеден, 5 бөлімнен, өндіріске арналған қорытындылар мен ұсыныстардан тұрады. 8 cуретті, 20 кестені және 3 қосымшаны қамтиды. Қолданған әдебиет тізімі - 67 атау, олардың ішінде 4 шетел тілінде.

1. ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУЖАТАҒАН УКЕКІРЕ МОНИТОРИНГІ ЖӘНЕ ЗИЯНДЫЛЫҒЫ

Укекіре розовый ауылшаруашылық дақылдардың егістерін, бау-бақшаларды, шалғындарды, жайылымдарды ластайды, жол жиектерінде, өңделмеген жерлерде өседі.

Бұл арамшөппен күресу аса қиын. Карантинді ережелерді сақтай отырып, оның тұқымдарын жаңа аймақтарға жетуін болдырмау едәуір жеңілдеу. Тұқымдық материалды іске асыру мен оны егу Өсімдіктер карантині жөніндегі инспекция мамандарының қарауынан кейін ғана өткізіледі. ҚР АШМ АӨК-да МИК-ң Ақмола облыстық филиалының «РФЦ және БӘО» ММ деректері бойынша 2010 жылы ластанған аудан 181256, 74 га құрады, соның ішінде ошақ астында 14641, 81 га. 2012 жылы ластанған аудан 228243, 65 га құрады, соның ішінде ошақ астында 10507, 2497 га. Ағымдағы жылда ластанған аудан 248101, 15 га, соның ішінде ошақ астында 9240, 359 га құрады. Жатаған укекіремен ластанудың негізгі себептері ғылыми емес негізделген ұсыныстар, шаруашылық субъектілерімен ережелердің бұзылуы, химиялық өңдеуді агротехникалық әдістермен және арамшөп биологиясының есебімен үйлестірмей жүргізу болып табылады. Агротехникалық шаралар - тамыр жүйесін жүйелік түрде кесу, қолайлы мерзімдерде жерлерді жырту мен қопсыту - арамшөпті әлсіретуі мүмкін. Алайда жатаған укекірені жоюға тек агротехникалық шараларды гербицидтермен үйлестіріп ғана қол жеткізуге болады. [ 1, 2]

Әр түрлі топырақтық-климаттық аймақтар, егіншілік жүйелері, ауыспалы егістерді қамтитын Қазақстанның алып территориясында біріңғай шаралар болуы мүмкін емес, жалпыдай тек бөлек элементтер ғана бола алады. Мысалы, сүрі жоқ оңтүстік пен оңтүстік-шығыста, негізінен, күздік бидай өсіріледі, ал солтүстік облыстарында жазықкескішпен өңдеу астына жаздық астықтарды егеді. Бірінші ретте жатаған укекіремен күресу технологиясын әзірлеу қажеттілігі, жазғы бидай - стратегиялық шикізат өсірілетін солтүстік облыстары үшін туды.

Карантинді объектілермен тиімді күресуді ұйымдастыру үшін мониторинг негіз болып табылады. Біздің облысымызда карантинді объектілерге қарсы химиялық қорғау шаралары, жатаған укекіре бойынша жүргізілді.

Жатаған укекіремен ластанған жерлерді анықтау мониторингі 350630, 64 га ауданында өткізілді. Ошақ астындағы аудан 9240, 359 га құрады. Укекіре ошақтарын басу үшін 8601, 09 га ауданында химиялық өңдеулер жүргізілген болатын. Республикалық бюджет қаражатынан 8591, 09 га өңделген. Қолданылатын гербицид - Ланс. Оның биологиялық тиімділігі облыс бойынша орташа есеппен - 92%. [ 3]

Укекіре ошақтарын басу үшін 10, 66 мың га ауданында химиялық өңдеулер өткізілді. Республикалық бюджет қаражатынан 10, 66 мың га өңделді. Қолданылған гербицид - Буран 36%. Оның биологиялық тиімділігі облыс бойынша орташа есеппен - 92, 5% (1 кесте) .

1-кесте. 2013 жылы карантинді объектілерге қарсы химиялық өңдеулерді жүргізу туралы ақпарат

2013 жылдың 1 шілдесіне укекіренің бір өсімдіктері өсу, жапырақтардың жертағандары, кезеңінде, сабақтанудың басталуында болса, басқалары сабақтану, бүрлену кезеңінде болды. Жертағандағы жапырақ саны 3-9. Өсімдік биіктігі 45 см дейін.

Жатаған укекіре өсімдіктерінің гүлденуі шілденің бірінші онкүндігінде байқалды. Сонымен бірге шілде бойы білінді және өсімдіктердің өсуіне байланысты қыркүйектің соңына дейін жалғаса берді.

1 тамызға арамшөп өсуден гүлденуге дейін кезеңінде (гербицидтермен өңделмеген) болды. Жертағандағы жапырақ саны 3-9. өсімдік биіктігі 6 см дейін. Көктеу байқалмады.

Тұқымшалар пісуінің басталуы тамыздың бірінші онкүндігінде біліне бастады.

1 қыркүйекке жатаған укекіренің бір өсімдіктерінде өркендердің өсуі, жапырақтардың жертағандары, сабақтану, бүрлену мен гүлдену көрінсе, басқаларында пісу байқалды. Өсімдіктер биіктігі 65 см дейін.

1 қазанға карантинді арамшөп өсу - пісу мен жерүсті массасының жойылу кезеңінде болды. Ауа райы жағдайлары мен өткізілген өңдеулер жатаған укекіренің тұқымдық өнімділігіне кері әсерін тигізді. Облыстың көптеген аудандарында тұқымшалардың пайда болу мен пісу кезеңдері байқалмады. Піскен себеттерде болса 1-3 атқарылған тұқымша анықталды. Себеттегі қалған тұқымшалар атқарылмаған және өте солғын, яғни, өнімсіз. Тамыр жүйесінде қосымша қоректік заттардың жиналуы басталады. Өсімдіктердің биіктігі 65 см дейін.

10990 га ауданында карантинді арамшөптің жүйелік бақылануы жүргізілді. Егістік қабатының жатаған укекіремен ластануына 1660 га ауданынан топырақтық үлгілер алынды. Топырақтың жатаған укекіремен ластану деңгейі әлсізден орташаға дейін байқалды (2 -5 кесте) .

2-кесте. Топырақтың жатаған укекіремен әлеуетті ластануы туралы ақпарат

2014 жылға өңдеу көлемдерін болжамдау үшін облыс бойынша 2013 жылдың күзінде жатаған укекіремен ластанған жерлерді (ошақтарды) түгендеу өңдеуден кейін өткізілді. Кейбір телімдерде химиялық өңдеуден кейін өсіп шығу, сонымен қатар кейінгі өсу мен арамшөптің дамуы байқалды.

2014 жылы топырақтардың жатаған укекіремен ластануы 2013 жылдың деңгейінде қалуы мүмкін немесе агротехникалық және химиялық қорғау шаралары жиынтығының толық сақталмауы кезінде арттырылуы мүмкін.

3-кесте. 2013 жылы Ақмола облысы бойынша карантинді арамшөптерге қарсы өңделген жерлерді тексерістен өткізу туралы ақпарат

4-кесте. Жатаған укекіремен ластанған аудандар мен қалалардың карантинді фитосанитарлық жағдайы

5-кесте. 2010-2013 жылдары алқаптардың жатаған укекіремен ластануы

Қазақстанда таралуы. Карантинді объектілер тізіміне жатаған укекіре Қазақстан Республикасының Үкімет қаулысымен енгізілді. 1999 жылдың 11 ақпанынан ҚР «Өсімдіктер карантині туралы» Заңына сәйкес оқшаулау мен жою бойынша мемлекеттік шараларын қаржыландыру мемлекеттік бюджет есебінен жүзеге асырылады.

Соңғы жылдары қолданылған шараларға қарамастан, осы карантинді арамшөптің жаңа территорияларға таралуы кенеттен күшейіп, фитосанитарлы жағдайдың ушығуын тудырған қауіпті мінезге ие болды.

ҚР Ауыл шаруашылығы министрлігінің деректері бойынша 2002 жылдың 1 қаңтарына жатаған укекіренің таралу ауданы 1 млн 749 мың га құрады. 2011 жылдың 1 қаңтарының күйі бойынша ол 50% артық ұлғайып, 2 млн 635 мың га құрады. Сонда карантинді арамшөптің ең жоғары таралу қарқыны астық және басқа ауылшарушылық дақылдарды өсіру аймақтарында белгіленді. Салыстыру үшін: Қазақстанға қарағанда, ауылшаруашылық жерлер ауданы жеті-сегіз есе артық Ресей Федерациясында жатаған укекіре 400 мың га таралған. Мұнда қолданылған ғылыми негізделген және тиімді фитосанитарлы шаралардың арқасында қауіпті айтарлықтай төмендетуге мүмкін болды. [ 4]

Жатаған укекіренің қазіргі ареалы іс жүзінде түгел Қазақстанды қамтиды: барлық облыстар, 140 аудан, 21 қала, соның ішінде Астана мен Алматы, 4 мыңға жуық ауылшаруашылық құрамалары жұқтырылған. Ең көп ластану Қостанай облысының 17 астық егетін аудандарында - 738 мың га, Жамбыл облысының 10 аудандарында - 726 мың га анықталған. Республиканың бес облысында жатаған укекіремен 122-ден 181 мың га дейін аудан жұқтырылған. [ 5]

Соңғы жылдары жатаған укекіренің Қазақстан Республикасында жаңа жерлерге орналасу қарқынының күшеюіне байланысты елдің азық-түліктік және ұлттық қауіпсіздігіне әсер ете алатын тәуекелдер кенеттен арта түседі. Бұл карантинді арамшөп пластикалық заттар қоры бар жерасты мүшелерді және жерасты өркендерді 40-50см тереңдікте түзейді. Укекіреге қарсы қолдануға рұқсат етілген гербицидтердің көпшілігі оның тамыр жүйесіне әсер етпейді, өсімдіктердің тек үстіңгі бөлігін жойып, карантинді нәтижесіз әсердің сырт көрінісін ғана туғызады.

1-сурет. Жатаған укекіре.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс