СОЛТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ЖАҒДАЙЛАРЫНДА ЖАТАҒАН УКЕКІРЕНІҢ ӨСУІ МЕН ДАМУЫНЫҢ БИОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 42 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ 3
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ 6
1.1 Жатаған укекіре мониторингі және зияндылығы 6
1.2 Жатаған укекіре биологиясы және дамуы 16
1.3 Күресу шаралары 19
1.3.1 Күресудің биологиялық әдістері 20
1.3.2 Күресудің агротехникалық шаралары 21
1.3.3 Күресудің химиялық шараларын қолдану 27
2 ЗЕРТТЕУ ӨТКІЗУ ШАРТТАРЫ, ЖАҒДАЙЛАРЫ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕСІ 32
2.1 Топырақтық-климаттық және метеорологиялық жағдайлар 32
2.2 Тәжірибе жүргізу әдістемесі 36
3 СОЛТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ЖАҒДАЙЛАРЫНДА ЖАТАҒАН УКЕКІРЕНІҢ ӨСУІ МЕН 38
ДАМУЫНЫҢ БИОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
3.1 Солтүстік Қазақстанның дала аймағы жағдайларында жатаған 38
укекіренің биологиялық ерекшеліктері
3.2 Жатаған укекіренің тұқымдық өнімділігі және топырақтағы тұқымның 38
қоры
3.3 Жатаған укекіренің тамыр өскіндерінен жас өркендердің өсуі 39
4 АҚМОЛА ОБЛЫСЫ ЖАҒДАЙЛАРЫНДА ЖАТАҒАН УКЕКІРЕМЕН КҮРЕСУДІҢ ЖИЫНТЫҚ 42
ӘДІСТЕРІ
4.1 Жатаған укекіремен күресудің агротехникалық шаралары 42
4.2 Жатаған укекіремен күресуде гербицидтер мен олардың бак қоспаларын43
қолдану
4.3 Сүрі алқаптардың жатаған укекіремен ластануына және бидай түсіміне45
Горгон гербицидінің әсері мен кейінгі әсері
5 АҚМОЛА ОБЛЫСЫ ЖАҒДАЙЛАРЫНДА 3-К ТАНАПТЫ АСТЫҚ-СҮРІ АУЫСПАЛЫ 49
ЕГІСТЕРІНДЕ ГЕРБИЦИДТЕРДІ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІ.
ӨНДІРІСКЕ ҰСЫНЫСТАР
Қорытынды 52
Қолданылған әдебиеттер тізімі 54

КІРІСПЕ

Жұмыс өзектілігі. Соңғы жылдары танаптардың ластануы өсімдік
шаруашылығының жеткіліксіз жоғары өнімділігінің басты дерлік себебі болып
табылады. Қазақстан астық дақылдарының егіс аудандары бойынша әлемде
жетекші орындарында, алайда түсімі жағынан – көптеген елдерден бірнеше есе
артта қалуда. Бұл көптеген себептермен түсіндіріледі, соның ішінде
егіншілік дақылының төмен деңгейі, танаптардың қолайсыз фитосанитарлы күйі
мен ластануы. Дәнді дақылдардың 70% артығы қажетсіз өсімдіктермен орташа
және жоғары деңгейде ластанған. 1996-2000 жылдары Қазақстанда астық
түсімінің арамшөптерден жылдық шығындары өндірістің жалпы көлемінен
жалпыдай 1,-1,2 млн.т. немесе 17,8% құрады. Ауылшаруашылық дақылдар
түсімінің арамшөптерден шығындары әлемдік егіншілікте де айтарлықтай және
келесілерді құрайды: бидай барлық түсімнен – 9,8%, жүгері - 13%, тары,
құмай – 17,8%, күріш – 10,8%, картоп - 4%, томат – 5,4%.
Алынатын ауылшаруашылық өнімнің түсімі мен сапасын жоғарылатудың
маңызды қорларының бірі танаптарды арамшөптерден тазарту болып табылады,
ол ҚР астыққа қайта есептегенде жыл сайын 4 млн.т. дейін жетеді. Сонда
укекіреден шығындар ҚР бойынша 80-90 мың т., Ақмола облысы бойынша 15-25
мың т. құрайды. Бұл барлық дақылды өсімдіктердің аллелопатиялық жағынан
әлсіз болуы және қоректік заттар мен ылғал үшін арамшөптерге бәсекелестік
құрай алмайтынына байланысты. Арамшөптерден жалпы шығындар зиянкестер мен
ауруларды бірге алғандағы шығындар іс жүзінде салыстырмалы. Осыған
байланысты егістіктерде арамшөптермен жүйелік күресу ауылшаруашылық
өндірісінің басты әрі басым мәселелердің бірі болып табылады, себебі
тексеру нәтижелері көрсеткендей, Қазақстанда аудандардың 50-75% ластанудың
жоғары және өте жоғары деңгейлеріне ие.
Арамшөптер озбырлығын мемлекеттің азық-түліктік және экологиялық
қауіпсіздігіне өте маңызды қауіп-қатер ретінде қарастырған жөн. Ластанған
танаптарда егістіктерді күту мен түсімді жинау ауырға түседі. Сонда астық,
сүрлем мен пішен сапасы төмендейді, өсімдік азықтық өнімдер мен жемнің
дәмдік сапасы нашарлайды, ал кейде улану да болуы мүмкін. Ластанған егістік
материалын нормасына жеткізген кезде пайда болатын қиыншылықтарды атап
өтпеуге болмас. Ол қосымша тазарту мен кептіруге қажетсінеді. Арамшөпті
өсімдіктер – дақылды өсімдіктерге ауысатын қауіпті зиянкестер мен ауруларды
туғызушылардың ұясы. Ең қауіпті және зиянды болып табылатын карантинді
арамшөптер ерекше мәнге ие, ал олармен тиімді күресу жерпайдаланушылардың
өзекті мәселелерінің бірі болмақ.
Жатаған укекіремен ластанған аудандардың ұлғаюының және оның оңтүстік
аймақтарынан, арамшөптердің негізгі мекенінен, солтүстікке жылжуының басты
себептері ғылыми негізделген ұсыныстардың жоқтығы, карантин ережелерін
шаруашылықтық әдістермен бұзу мен арамшөп биологиясы есебінің бұзылуы болып
табылады. Тауарлы астық – жаздық бидай өсірілетін солтүстік облыстарына
жатаған укекіренің кіруі мен онымен ластанған аудандардың ұлғаюы ерекше
үрей туғызады. Осылай, 80 жылдары Ақмола облысы Қорғалжын ауданы
шаруашылықтарының жартысы арамшөппен әлсіз және орташа деңгейде ластанған
еді, қазіргі уақытта онда тыңайған жерлерде ғана емес, сонымен қатар
жайылымдарда ластанудың тегіс типі байқалады. 85 жылдары Солтүстік
Қазақстан мен Қостанай облыстары аталған арамшөптен бос болса, 2006 жылға
қарай онымен ластану сәйкесінше 94945 және 627072 га.
Әр түрлі топырақтық-климаттық аймақтар, егіншілік жүйелері, ауыспалы
егістерді қамтитын Қазақстанның алып территориясында біріңғай шаралар болуы
мүмкін емес, жалпыдай тек бөлек элементтер ғана бола алады. Мысалы, сүрі
жоқ оңтүстік пен оңтүстік-шығыста, негізінен, күздік бидай өсіріледі, ал
солтүстік облыстарында жазықкескіштік өңдеу астына жаздық астықтарды егеді.
Бірінші ретте жатаған укекіремен күресу технологиясын әзірлеу қажеттілігі,
жазғы бидай – стратегиялық шикізат өсірілетін солтүстік облыстары үшін
туды.
Зерттеулердің мақсаты және мәселелері. Өткізілген зерттеулер
мақсаттары бір қатар мәселелерді шешу арқылы анықталды:
- Қазақстан Республикасы территориясында сүрі танабы
жағдайларында пайдалануға рұқсат етілген гербицидтердің және
укекіре дамуын жоятын және бейтараптандыратын, глифосат тобы
гербицидтеріне қарағанда, айтарлықтай төмен шығындармен
ауылшаруашылық дақылдардың толық түсімдерін алуға мүмкіндік
беретін олардың бак қоспаларының үйлесімі;
- сүрі танабында пайдалануға рұқсат етілген іріктемелі
гербицидтер мен олардың бак қоспаларының жаңа формаларына
далалық сынақ жүргізу;
- арнайы укекіреге қарсы гербицидтерді әзірлеу кезеңінде
пайдалануға қажетті, ауыспалы егіс жүйесінде ауылшаруашылық
дақылдарды егу кезінде жаңа ұрпақты гербицидтер мен олардың
бак қоспаларын жиынтықты қолдану мүмкіндігі бойынша
ауылшаруашылық тауар өндірушілеріне ұсыныстарды әзірлеу;
- қоршаған ортаның экологиялық қауіпсіздігінің заманауи
талаптарын, нормативтерді, өсімдік шаруашылығы өнімі сапасын
ескере отырып, жатаған укекірені басу үшін гербицидтерді
пайдаланудың қазіргі технологияларына өзгерістерді енгізу.
Осыған байланысты Ақмола облысында жатаған укекіре мониторингінің
нәтижелерін оқуының негізінде біздің зерттеулеріміздің басты мәселесі осы
зиянды арамшөпті агротехникалық әдіспен де, химиялық әдіспен де басу мен
жоюдың ең рационалды әдістерін әзірлеу.
Зерттеу бағдарламасы кірді:
- жатаған укекіремен ластанған жерлер мониторингі мен оған әсер
ететін антропогенді факторларды танып білу;
- жатаған укекіремен күресудің технологиялық әдістерін әзірлеу
мен өсімдіктерді қорғаудың жаңа тиімді химиялық құралдарын
және оларды пайдаланудың технологиялық құралдарын зерттеу;
- химиялық жүктеменің қоршаған ортаға әсерін анықтау;
- кейіннен осы жерлерді ауылшаруашылық өнім өндірушілеріне
табыстаумен азық-түліктік шикізат пен тұқымдық материалды
өндіру үшін ластану себебінен пайдаланудан алынған
топырақтардың құнарлылығын қалпына келтіру регламенттерін
әзірлеу.
Ғылыми жаңалық және шынайылық. Ақмола облысының дала аймағы үшін сүрі
танабында жатаған укекіре карантинді арамшөпті бейтараптандыру мен жоюдың,
жаңа ұрпақты гербицидтердің бак қоспаларын пайдалануды қамтитын тиімді
әдістері алғаш рет ұсынылған. Өткізілген зерттеулердің ғылыми шынайылығы
шаралардың жоғары тиімділігі мен Ақмола облысында 300 га ауданындағы
зерттеулер нәтижелерімен расталды.
Жұмыстың тәжірибелік мәні. Өндіріске сынақталған ең рационалды, жоғары
тиімді іс жүзінде карантинді арамшөпті 100% басатын жаңа ұрпақты
гербицидтердің бак қоспалары ұсынылды.
Жұмыстар апробациясы және зерттеу нәтижелерін басылымға шығару.
Зерттеу нәтижелері мен диссертациялық жұмыстың негізгі қағидалары 2012-2013
жж. Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университетінің жас
зерттеушілерінің ғылыми-тәжірибелік конференцияларында баяндалған болатын,
ғылыми еңбек жинақтарында басылып шықты – 3 мақала.
Диссертация құрылымы және көлемі. Диссертация кіріспеден, 5 бөлімнен,
өндіріске арналған қорытындылар мен ұсыныстардан тұрады. 8 cуретті, 20
кестені және 3 қосымшаны қамтиды. Қолданған әдебиет тізімі - 67 атау,
олардың ішінде 4 шетел тілінде.

1. ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ

1. ЖАТАҒАН УКЕКІРЕ МОНИТОРИНГІ ЖӘНЕ ЗИЯНДЫЛЫҒЫ

Укекіре розовый ауылшаруашылық дақылдардың егістерін, бау-бақшаларды,
шалғындарды, жайылымдарды ластайды, жол жиектерінде, өңделмеген жерлерде
өседі.
Бұл арамшөппен күресу аса қиын. Карантинді ережелерді сақтай отырып,
оның тұқымдарын жаңа аймақтарға жетуін болдырмау едәуір жеңілдеу. Тұқымдық
материалды іске асыру мен оны егу Өсімдіктер карантині жөніндегі инспекция
мамандарының қарауынан кейін ғана өткізіледі. ҚР АШМ АӨК-да МИК-ң Ақмола
облыстық филиалының РФЦ және БӘО ММ деректері бойынша 2010 жылы ластанған
аудан 181256,74 га құрады, соның ішінде ошақ астында 14641,81 га. 2012 жылы
ластанған аудан 228243,65 га құрады, соның ішінде ошақ астында 10507,2497
га. Ағымдағы жылда ластанған аудан 248101,15 га, соның ішінде ошақ астында
9240,359 га құрады. Жатаған укекіремен ластанудың негізгі себептері ғылыми
емес негізделген ұсыныстар, шаруашылық субъектілерімен ережелердің бұзылуы,
химиялық өңдеуді агротехникалық әдістермен және арамшөп биологиясының
есебімен үйлестірмей жүргізу болып табылады. Агротехникалық шаралар – тамыр
жүйесін жүйелік түрде кесу, қолайлы мерзімдерде жерлерді жырту мен қопсыту
– арамшөпті әлсіретуі мүмкін. Алайда жатаған укекірені жоюға тек
агротехникалық шараларды гербицидтермен үйлестіріп ғана қол жеткізуге
болады. [ 1,2]
Әр түрлі топырақтық-климаттық аймақтар, егіншілік жүйелері, ауыспалы
егістерді қамтитын Қазақстанның алып территориясында біріңғай шаралар болуы
мүмкін емес, жалпыдай тек бөлек элементтер ғана бола алады. Мысалы, сүрі
жоқ оңтүстік пен оңтүстік-шығыста, негізінен, күздік бидай өсіріледі, ал
солтүстік облыстарында жазықкескішпен өңдеу астына жаздық астықтарды егеді.
Бірінші ретте жатаған укекіремен күресу технологиясын әзірлеу қажеттілігі,
жазғы бидай – стратегиялық шикізат өсірілетін солтүстік облыстары үшін
туды.
Карантинді объектілермен тиімді күресуді ұйымдастыру үшін мониторинг
негіз болып табылады. Біздің облысымызда карантинді объектілерге қарсы
химиялық қорғау шаралары, жатаған укекіре бойынша жүргізілді.
Жатаған укекіремен ластанған жерлерді анықтау мониторингі 350630,64 га
ауданында өткізілді. Ошақ астындағы аудан 9240,359 га құрады. Укекіре
ошақтарын басу үшін 8601,09 га ауданында химиялық өңдеулер жүргізілген
болатын. Республикалық бюджет қаражатынан 8591,09 га өңделген. Қолданылатын
гербицид – Ланс. Оның биологиялық тиімділігі облыс бойынша орташа есеппен -
92%. [ 3]
Укекіре ошақтарын басу үшін 10,66 мың га ауданында химиялық өңдеулер
өткізілді. Республикалық бюджет қаражатынан 10,66 мың га өңделді.
Қолданылған гербицид – Буран 36%. Оның биологиялық тиімділігі облыс бойынша
орташа есеппен – 92,5% (1 кесте).

№ Аудан Өңдеудің ӨңдеудіӨңделді, га Өңдеу
ратауы жоспарланң мерзімдері
с ған өзгерті
ауданы, лген
га ауданы,
га

1 Ақкөл 0 0

2012 жылы Олардан Өңдеуге Карантинді
өңделген тексерілген жататындар арамшөптер
анықталмаған
1 Ақкөл
2 Аршалы 22,94 22,94 14,70 8,24
3 Астрахан 424,33 424,33 275,03 149,30
4 Атбасар 8,23 8,23 8,180 0,05
5 Бұланды 1,66 1,66 1,56 0,10
6 Егіндікөл 122,495 122,495 122,495
7 Есіл 689,00 689,00 411,40 277,60
8 Жақсы 165,42 165,42 149,401 16,019
9 Жарқайын 5137,55 5137,55 4483,235 654,315
10 Қорғалжын 1572,00 1572,00 1068,00 504,00
11 Сандықтау 44,39 44,39 43,01 1,38
12 Целиноград 1393,72 1393,72 1266,72 127,00
13 Шортанды 139,625 139,625 82,085 57,54
Барлығы: 9721,36 9721,36 7925,816 1795,544

№ Аудандар мен Ластанған
рқалалардың
с атауы
қалелді аш Жерлер, га
аламекенқұрам
р дер алар

Орт.көп жылдық
Жатаған укекіре Басқа түрлер
1 Ошақ 1 -
қашықтықта:
2 1 м 4 10
3 3 м 7 6
4 5 м 9 3
5 10 м 24 2

3.2 Жатаған укекіренің тұқымдық өнімділігі және топырақтағы
тұқымның қоры

Бидай егістіктері мен сүрі алқаптарда өсетін жатаған укекіренің
негізгі биологиялық ерекшеліктері айқындалды (7 кесте). Укекіренің тұқымдық
өнімділігі сүрі алқапта – 6152 тұқым, бидай егістіктерінде – 4966, арпа
егістіктерінде – 4650 тұқым данасы бір өсімдікте. Тұқымдардың зертханалық
өнгіштігі сүрілерде – 60,4%, бидайда – 60,1%, арпада – 56,4% құрады;
далалық өнгіштігі сәйкесінше 11,5 : 12,9 : 11,7%; топырақтың 0-20 см
тереңдіктегі тұқымдар қоры 156-180 млн.данага.

7-кесте. Сүрі танапта, бидай мен арпа егістіктерінде өсетін жатаған
укекіренің тұқымдар қоры мен олардың өнгіштігі

Тұқымдар саны Тұқымдардың Тұқымдардың 0-20 см топырақта
зертханалық далалық өнгіштігі,тұқымдар қоры,
өнгіштігі, % % млн. данага
Сүрі жер
6152 60,4 11,7 156
Бидай
4966 60,1 10,8 141
Арпа
4650 56,4 10,2 167

Укекіренің жаңа жиналған тұқымшалары өспейтіні дерлік анықталған.
Тұқымдардың зертханалық өнгіштігі жинаудан кейін 2 айдан соң 4,1% аспайды.
Тәжірибе жалғаса бергенде, бұл көрсеткіш айтарлықтай жоғарылай түседі және
10 айдан кейін 61% жетеді. Тұқымдардың өсуі үшін температуралардың
қолайлығы 17-24°С аралығында.
Егер укекіре тұқымдарының қоры топырақтың 0-20см қабатында
гербицидтерді қолданбай сүрі алқапта 156 құраса, сүріден кейін бірінші
дақылда 141-ге дейін төмендеу байқалады, сүріден кейін екінші дақылда
топырақтағы тұқым қоры 167 млн.данага дейін өсе түседі.

3.3 Жатаған укекіренің тамыр өскіндерінен жас өркендердің өсуі

Укекіренің мінезді биологиялық ерекшелігі – топырақта тыныштық күйінде
вегетативті көбею мүшелерін ұзақ уақыт бойы сақтау қасиеті, бұл онымен
күресуде қиыншылықтарға әкеледі. Басқа биологиялық ерекшелігі ұзақ уақыт
бойы жерасты мүшелердің тіршілікке қабілетін сақтау қасиетімен
түсіндірілетін, әр түрлі тереңдікке тамыр жүйесін көпретті кесу кезінде де
жерүсті мүшелерін түзу қасиеті болып табылады. Укекіренің жаңа өркендері
оның жерасты мүшелеріндегі қоректік заттар қоры есебінен пайда болады,
сондықтан толық жою үшін жерасты мүшелерінің толығымен әлсіреуі қажет.
Жатаған укекіренің жерасты мүшелерін сүріде, бидай мен арпа
егістіктерінде өлшемі 1 м2 ауданшаларда бақылау нұсқаларында ор қазу
әдісімен қазып алған болатын.
Деректер талдауы көрсеткендей, барлық зерттелетін көрсеткіштер сүрі
алқаптан пардан кейінгі екінші дақылға қарай төмендеу беталысына ие.
Осылайша, егер сүріде өсетін укекіренің жерасты және жерүсті құрғақ массасы
(0-40 см) 455 грамм құраса, бидай мен арпа егістіктерінде ол сәйкесінше 247
және 81 болды, ал топырақтың 0-40 см қабатында тамырлардың құрғақ
массасының салмағы сәйкесінше – 136: 77: 26 грамм құрады (8 кесте).

8-кесте. Жатаған укекіре құрғақ массасының жиналуы (2012-2013 жж. бойынша
орташа есеппен)

Фон Құрғақ масса, г
Топырақтың 0-40см Топырақтың 0-40см
қабатында жерүсті және қабатында тамырлардың
жерасты
Сүрі жер 455,1 135,8
Бидай 247,3 77,4
Арпа 81,4 25,9

Топырақ қабаттары бойынша укекіре тамырларының таралуы мен оның өсу
жеріне байланысын талдау ең қуатты тамыр жүйесі сүрі алқапта, әсіресе 0-40
см қабатында құрылатынын көрсетті (9 кесте).

9-кесте. Жатаған укекіре тамыр жүйесінің ұзындығы (см)

Топырақ қабаты, смФон
Сүрі жер Бидай Арпа
0-10 307,1 152,3 133,8
10-20 520,8 176,1 151,4
20-40 1477,2 946,8 849,2
40-60 487,8 202,7 180,9

Топырақтың зерттелетін қабаттарында тамыр жүйесінің ұзындығын анықтау
көрсетті: бұл көрсеткіш сүрі алқапта топырақтың 0-40 см қабатында өсетін
арамшөпте максималды параметрлеріне жетеді және 1477,2 см құрайды, бұл
топырақтың 0-60 см қабатында жалпы көрсеткіштің 65% құрайды.
9 кестедегі деректерден жатаған укекіренің тамыр жүйесі ұзындығының
сүрі жерден қашықтаған сайын төмендейтіні көрінеді. Осылайша, бидай
егістіктерінде укекіре тамыр жүйесінің максималды ұзындығы 946,8см, арпа
егістіктерінде 849,2 см құрайды.
А.В.Ломтев, А.А.Астахов және басқаларының деректері бойынша жатаған
укекіре топырақтың 0-65 см қабатында қуатты тамыр жүйесін құрайды, ол
гектарға есептегенде жер экваторы ұзындығының жартысынан артығын құрайды. [
67]
К.О. Баядиков деректері бойынша, сүрі алқапта топырақтың 0-60 см
қабатында өсетін жатаған укекіре тамыр жүйесінің ұзындығы тек 349,9 км
құрайды. Әр түрлі ұзындықты тамыр кесінділерінен укекіренің регенерациялық
өсу қасиеті мен олардың отырғызылу тереңдігін зерттеу тәжірибесінде
ұзындығы 5 см-ге дейінгі кесінділер топырақтың барлық зерттелетін
қабаттарында жаман тамыр тартады және есеп нәтижелері бойынша бұл көрсеткіш
орта есеппен 0,4-0,9 дананы құрады (10 кесте). [ 68
10-кесте. Жатаған укекіре тамыр кесінділерінің өсуге қабілеті (2012-2013
жж. бойынша орта есеппен)

Нұсқалар Тамыр кесінділерінің Өскен тамыр өркендерінің
ұзындығы, см саны, дана
Тамырлардың отырғызылу 5 0,4
тереңдігі, 5 см
10 0,9
15 0,8
Тамырлардың отырғызылу 5 1,5
тереңдігі, 10 см
10 2,8
15 3,1
Тамырлардың отырғызылу 5 0
тереңдігі, 15 см
10 0,1
15 0,2

Укекіре тамыр өскіндерінің өсуі үшін ең қолайлы жағдайлар топырақтың
10 см қабатында туады. Сонда тамыр кесінділерінің топырақтың 10 және 15 см
қабаттарында тамыр тартуы іс жүзінде теңмәнді және 2,8 және 3,1 дананы
құрайды. Отырғызу тереңдігін 15-ке дейін және одан да артық сантиметрлерге
арттырған сайын 5-тен 15 см-ге дейінгі тамыр кесінділері регенерация
қасиетін жоғалтады.
Ор қазбаларымен дәлелденгендей, қалыпты жағдайларда укекіренің тамыр
жүйесі жоғарықуатты регенерациялау қасиетіне ие болады. Ұзындығы 1 см-ден
кем көлденең тамырдың кесіндісінде укекіренің екі жаңа өркенінің өсуі
мүмкін болады және одан басқа, К.О.Баядиковтың деректерімен расталғандай,
жаңартылудың бір бүршігі кем дегенде екі өркеннің өсуіне жағдай жасайды.
Жатаған укекіренің жаңа өркендер ең қарқынды өсетін жерасты
мүшелерінің негізгі массасы топырақтың 0-20 см қабатына жұмылдырылған.

4 АҚМОЛА ОБЛЫСЫ ЖАҒДАЙЛАРЫНДА ЖАТАҒАН
УКЕКІРЕМЕН КҮРЕСУДІҢ ЖИЫНТЫҚ ӘДІСТЕРІ

4.1 ЖАТАҒАН УКЕКІРЕМЕН КҮРЕСУДІҢ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ
ШАРАЛАРЫ

Тәжірибені салу алдында укекірінің сабақтану кезеңі мен шанақтанудың
басында (тамыздың бірінші онкүндігінде) 8-10 және 10-12 см тереңдікке екі
қабат-қабат культивация өткізілді. Ластануды ескере отырып, өңдеуден кейін
36 тәулік өткен соң арамшөптің жойылуы 92-99% құрады (11 кесте).

11-кесте. Жатаған укекіремен сүрі алқапта күресудің агротехникалық шаралары
(2012-2013 жж. бойынша орта есеппен)

Топырақты өңдеу Арамшөптің жойылуы, %
нұсқалары
Жатаған укекіренің Жатаған укекіренің
сабақтану кезеңінде шанақтану басталу
кезеңінде
8-10 и 10-12 см 92,2 98,8
терендікте әр қабатты
культивациялау
94,5 98,6
Жазықкескіш культиватор
КПП-2,2 3 ярусты жұмыс
мүшесімен 10-12 см,
14-16 см және 18-20 см
терендікте (бір
ыңғаймен)
79,7 81,6
Жазықкескіш культиватор
КПЭ – 3,8 А, 3-к еселі
өңдеу 10-12 см, 14-16
және 18-20 см терендікте
91,3 94,0
Гербицидпен өңдеу
Горгон, 3лга

Горгонды (3 лга) қолданғанда өңдеу тиімділігі 94% құрады. Әдеби
деректерге (Абрамова, 1962; Кидришев, 1975) сүйінсек, механикалық өңдеу
кезінде укекіренің әр түрлі ұзындықты тамыр кесінділері пайда болады.
Олардан ұзындығы 5-7 см кесінділер тамыр тарту қасиетіне ие болмайды.
Сондықтан біздің алдымызда 20 см тереңдікке дейін парды жазықкескішті өңдеу
кезінде укекіре тамырларын ұзындығы 7 см-ден артық емес кесінділерге бөлу
тапсырмасы тұрды. Ол үшін Ақмола облысының Ақмола - Феникс АҚ-да берілген
шаруашылық механизаторларымен монтаждалған 3-ярусты жұмыс мүшесі бар КПП-
2,2 топырақөңдеуші құралы пайдаланған. Оның көмегімен бір ыңғайда
(табандардың 20 см-ге дейін тереңдеуімен) укекіре тамырлары ұзындығы 4-5см
кесінділерге бөлінді. Укекіре тамырларын дәл сондай ұзындықты кесінділерге
бөлшектеу үшін жұмыс мүшелерінің 10-12см, 14-16 және 18-20см тереңдеуімен
алқап бойы 3 рет ыңғайымен КПЭ-3,8А пайдаланылды. Осы операцияларды
өткізгеннен кейін бір айдан соң арамшөптің тамыр кесінділері толығымен
жойылатын. Алайда тамырлардан кесілген жерлерінен төмен әлсіз өркендердің
пайда болуы байқалды. Егер культивацияға дейін арамшөп өсімдігінің 36-38
данам2 есептелінсе, ластануды есепке ала отырып, культивациядан соң бір
айдан кейін ол 20—21 данам2 (ластану бастапқыдан 43-45%-ға төмендеді)
құрады.
КПЭ-3,8 культиватор табандарымен және 3-ярусты жұмыс мүшесі бар КПП-
2,2 құрылымдық кемшіліктері салдарынан арамшөптің жеке өсімдіктері
кесілмеген болып қалғанын атап өткен жөн.

4.2 Жатаған укекіремен күресуде гербицидтер мен олардың бак қоспаларын
қолдану

3-ярусты культивациялау өткізілгеннен кейін бір айдан соң сабақтану
кезеңінде және укекіре шанақтануының басында глифосат негізіндегі
гербицидтерді бөлек және Горгон мен Балерина қоспасында қолданумен далалық
тәжірибе салынды (12 кесте).

12-кесте. Сүрі жер танабында гербицидтің жатаған укекірені басу әсері
(СолтҚазАШҒЗИ ЖШС орт. 2012-2013 ж.ж. аралығында)

Нұсқа Шығын Фон І Фон ІІ
мөлшері
(лга)
Ластануы, *Б.т.,% Ластануы, *Б.т.,%
дана.м² дана.м²
Бақылау - 16,4 17,2
Торнадо 5004 5,7 74,4 2,9 86,1
Горгон 6 4,6 76,5 2,1 87,4
Балерина 0,5 9,4 76,7 2,8 86,7
Торнадо + 3+0,5 3,6 77,4 2,9 88,2
Балерина
Горгон + 4+1 0,9 78,4 0,7 91,0
Балерина
*Б.т., - Биологиялық тиімділігі

Тәжірибенің мөлдектер ауданы — 25 м2, қайталануы — 4-еселі, жұмыс
ерітіндісінің шығыны — 300 лга. Укекіремен ластану есептері гербицидтерді
енгізгенге дейін, ауданы 1м2 тұрақты 5 ауданнан өңдеуден кейін 1 және 2 ай
өткен соң өткізілді. Телімнің укекіремен бастапқы ластануы — 14—16 данам2.
Өңдеуден кейін бір ай өткен соң бақылау үлгісінде укекіре өсімдігі санының
артуы белгіленбеді және ол вегетациялық кезеңнің соңына дейін бір деңгейде
(16—17 данам2) қала берді. Горгон + Балерина үлгісінде укекіремен ластану
0,9 данам2 құрады. Ең үлкен зақым (99%) Горгон + Балерина қоспасынан
алынды. Соған ұқсас нәтижелер Торнадо + Балерина қоспасынан алынды.
Зерттеулер нәтижелері сүріні өңдеудің агротехникалық тәсілдері,
сүдігер жырту, ылғалды ертекөктемде жабу, егу алдындағы культивациялау
жатаған укекіре санының өсуін уақыт бойынша тоқтата алмайтынын дәлелдейді.
Осылайша, егер сүрі жерде бақылауда укекіре саны 1-ші фонда вегетация бойы
16,4-тен 17,2-ге дейін өссе, сүріден кейінгі бірінші дақылда бұл көрсеткіш
26,4-29,3 данам2 дейін арттырылды (13 кесте).

13-кесте. Бидай егістіктерінің жатаған укекіремен ластануына гербицидтердің
кейінгі әсері (СолтҚазАШҒЗИ ЖШС, 2012-2013 жж. бойынша орта есеппен)

Нұсқа Шығын нормасы Фон І Фон І
(лга)
Ластануы, данам2 Ластануы, данам2
Бақылау - 29,3 26,4
Торнадо 500 4 18,3 15,4
Горгон 6 11,5 10,5
Балерина 0,5 19,4 17,5
Торнадо 500 + 3+0,5 17,5 14,7
Балерина
Горгон + Балерина 4+1 10,2 10,0

Жалпы жоюшы гербицидтер кейінгі әсер бойынша бақылаумен салыстырғанда,
укекіре санының шектелуіне жағымды әсер етеді. Осылайша, егер бақылауда 1-
ші фонда укекіре саны 29,3 құраса, 4,0 және 6,0 лга нормалы гербицидтің
кейінгі әсерінен сәйкесінше 10,5 және 18,3 данам2 құрады. Горгон мен
Балеринадан тұратын бак қоспаларын қолданғанда, бұл көрсеткіш 10,9-11,2
данам2 дейін төмендейді. Укекіренің өсу мөлшері мен динамикасындағы ұқсас
заңдылық 2-ші фонға да лайықты.

Гербицидтермен бидай егістіктеріне укекіремен ластануының төмендеуіне
жағымды кейінгі әсер етілсе де, түсім деңгейі өте төмен. Осылайша,
бақылауда астық түсімі 1-ші және 2-ші фонда 11,4 және 12,6 цга құрайды.
Астық түсімінің максималды қосылуларын Горгон + Балерина, Торнадо +
Балерина гербицидтердің бак қоспаларын қолдану қамтамасыз етеді – 1,4 және
2,3 сәйкесінше (14 кесте).

14-кесте. Сүрі жерге енгізілген гербицидтердің бидай түсіміне кейінгі әсері

Нұсқа Шығын Фон І Фон ІІ
нормасы
(лга)
Түсімділік,Қосылу, Түсімділік,Қосылу,
цга цга цга цга
Бақылау - 11,4 - 12,6 - ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.