Жазалау және оның мақсаты
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министірлігі
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Министерство образования и науки Республики Казахстан
Кокшетауский государственный университет им. Ш. Уалиханова
__Саркенов Рауан Сакенович__
(Студенттің аты-жөніФИО студента)
_ _Жазалау және оның мақсаты____
(Тақырыбы Тема)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ДИПЛОМНАЯ РАБОТА
Мамандығы Специальность __050301__Заңтану_______
(код и наименование специальности)
Көкшетау 2012
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министірлігі
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Министерство образования и науки Республики Казахстан
Кокшетауский государственный университет им. Ш. Уалиханова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ДИПЛОМНАЯ РАБОТА
Тақырыбы: Жазалау және оның мақсаты
На тему:
Мамандығы Заңтану
Специальность
Орындады:
Выполнил: ________________ Саркенов Р.С.
(қолыподпись) (аты-жөні
ФИО)
Жетекші
Руководитель ________________ Омаров А.Ж.
(қолыподпись) (аты-жөні
ФИО)
Қорғауға жіберілді
Допускается к защите
Кафедра меңгерушісі
Зав. Кафедрой ________________ Кулмаханова Л.Ш.
(қолыподпись)
(аты-жөні ФИО)
Көкшетау 2012
Ф.5.03-01
Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
___________________ факультеті________________________к афедрасы
Мамандығы__________________________ ___________________________
БЕКІТЕМІН
Кафедра меңгерушісі
з.ғ.к________ Л.Ш Кулмаханова
_____ __________2012_ж.
Студент ___________________________________
тегі, аты, әкесінің аты
дипломдық жобасы жұмысы бойынша
ТАПСЫРМАСЫ
1._________________________________ __________________________________
___________________________________ _________________жоба жұмыстақырыбы
________ ж. университет бойынша № ____ бұйрықпен бекітілген
2.Студенттің аяқталған жобаныжұмысты тапсыру мерзімі _________
3.Жоба жұмысқа берілген бастапқы мәліметтер
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ _____________________
4.Есептеу-түсіндірмелік жазбахаттың мазмұныөндеуге жататын сұрақтар
тізбесі___________________________________ __________________________________
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
______________________
5.Графикалық материал
тізбесі___________________________________ __________________________________
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
______________
6.Жоба жұмыс, оған кіретін жоба бөлімдері көрсетілген бойынша кеңесшілер
Бөлімі Кеңесшілер Қолы,күні
Тапсырманы берді Тапсырманы
қабылдады
7.Тапсырманың берілген күні_______________________________ _________
Жетекшісі___________________________________ ______________________
Тапсырманы орындауға қабылдады__________________________ _________
студенттің қолы
Ф.5.03-02
КҮНТІЗБЕЛІК ЖОСПАР
№ Дипломдық жобаныңжұмыстын Дипломдық жобаның
кезеңдерінің атаулары жұмыстың НұсқауларПриме
Наименование этапов дипломногокезеңдерін орындаучание
проекта (работы) мерзімі
Срок выполнения
этапов проекта
(работы)
Студент-дипломшы
Студент-дипломник ___________________________________ ____________
Студент
аты жөні,қолы, ф.и.о,подпись студента
Жобыныңжұмыстыңжетекшісі
Руководитель проекта (работы) ___________________________________ _
аты-
жөні,қолы,ф.и.о.,подпись
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Жазаны жеке даралау
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .6
1.1 Жазаны жеке даралау кезінде қылмыстың сипаты, қоғамға қауіптілігі
дәрежесін есепке алу мәселелері мен сотталушының түзелуіне және
оның отбасының тіршілік жағдайына ықпал ететін мән-
жайлар ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән-
жайлар ... ... ... ... ...10
1.3 Қылмыстық жауаптылық пен жазаны ауырлататын мән-
жайлар ... ... ... ... ...24
2. Ерекше жағдайларда және қылмыстардың көптігі
жағдайында жаза
тағайындау ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .37
2.1 Белгілі бір қылмыс үшін көзделген жазадан неғұрлым
жеңіл жаза
тағайындау ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 44
2.2 Қылмыстардың жиынтығы бойынша жаза
тағайындау ... ... ... ... ... ... . ... ... .52
2.3 Үкімдердің жиынтығы бойынша жаза
тағайындау ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...60
Кіріспе
Адам адам болғалы, өркениет әлемі өз көшін түзегелі бері қылмыс пен
жаза атты телі ұғым қаншалықты сөз болып, сынға түсіп келе жатқанына
қарамастан адамзат тарихындағы ең ұлы, ең қилы-қиямет оқиғаларға толы ғасыр
болып өткен XX-ғасырдың басында айтылған осынау пікірдің, қойылған осыну
сауалдың күні бүгінге дейін бір жақты жауабын таппай, маңызын жоймай келе
жатқандығы таңдандырмай қоймайды.
Жаза шарасын сот заң санкцияларының кең көлемде әділдік сана-
сезімінің субьективтік негізінде тағайындайды. Бірақ осының барлығын
шешетін сана-сезім мейілінші тұрақсыз және барынша бұлдыр өлшем болып
табылады.
Жаза тағайындау институтының қазіргі заманғы халахуалына баға
беріле отырып, зерттеу тақырыбының өзектілігі көрсетілген. Сонымен қоса
зерттеудің мақсаттары, міндеттері, әдіснамалық негіздері мен әдістері,
эмпитикалық негізі, зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және тәжірибеге
енгізу тәсілдері көрсетілген. Зерттеудің ғылыми жаңалығы, қорғауға
шығарылатын негізгі тұжырымдар жан-жақты жүйенген.
Қылмыстық – құқықтық саясаттың ең өзекті саласы ретінде жаза тағайындау
институтын зерттеудің ең алдымен оның қалыптасуы мен дамуының ратихы
кезеңдерінен бастаудың мән-маңызы ерекше. Осы ретте жаза тағайындау
институтының тарихы қалыптасуы кезеңдерін жіктеп өту мәселесі алға шығады.
Заңды ғылыми әдебиеттерде негізінен кеңес заңдары дамуының кезеңдері
айтылып кеткен. Қазақстандық қылмыстық құқыққа қатысты тарихи кезеңдерге
жіктеледі, олар:
- қазақтың әдеп-ғұрып заңдары;
- отаршылық кезеңіндегі қылмыстық заңдар;
- социализм құру кезеңіндегі заңдар;
- егемен Қазақстанның заңдары.
Қазақ елі тарихының тамаша бір тармағы – қазақтың ата жолы, қазіргі
құқық деп аталатын ұғымға толық сәйкес келетін әдет-ғұрыптары мен салт-
дәстүрлері және қоғамдық өмірдегі қатынастары. Бұл қастерлі қазынамызды
баға жетпес байлық ретінде зерек көңілмен зерделейтін әр еңбек-халқымыздың
рухани мұрасын молайтатын жүйелі жұмыс нәтижесі.
Қазақ құқығының әлемдік өркениетте алатын орны жайлы академик С.З.
Зимановтың: “Қазақ құқығы-қазақ халқының және барлық көшпелі өркениеттің
мәдени байлығы. Ол мыңжылдық тарихының ерекшелігі және өміршендігімен, адам
еркендігін жақтаған сипаттары мен әлем назарына ілінді. Ұлы далада көшпелі
өркениеттің негізін құраған, қыпшақтар даңқының үстемдігінің ерте
құлдырауы, тиісінше Қазақстан құқықтық мәдениетінің беділі мен рөлінің
құлдырауына соқтырмағандығы таң қалдырарлық жағдай. Бұл қайшылықты Қазақ
ата заңының аумағы кең даланың еркіндік қабілетінің сақталуымен, оқшау
орналасуымен түсіндіруге болады”, - деп атап өткен[1].
Бүгінде әлем бойынша, әлбетте әр елдің ұлттық, мемлекеттік, құрылымдық
ерекшеліктеріне негізделген қылмыстық құқық жүйесі берік қалыптасқан. Ғылым
қашанда тоқтап тоқырап қалмақ емес. Осы үрдісте қылмыстық құқық саласы да
үздіксіз даму, жетілу үстінде. Әсіресе, оның толғақты бір буыны-жаза, жаза
тағайындау мәселесінің, жоғарыда айтылғандай, әлі күнге нақтылы жауабын
таппай, талқыдан түспей келе жатқаны ақиқат.
Қылмыстық құқықтың қазіргі заманғы тәжірибесінде бір барынша осал тұсы
бар, сол жерге барлық жаза тарттыру жүйесі мен оған басшылық жасаушы барлық
жаза тағайындауға бағытталған қатты соққы беруі мүмкін. Осы осал орынды
анықтау үшін тек бір сауалға жауап табу талап етілуі керек: жасалған әрбір
қылмыс үшін жаза шарасы қандай негізде белгіленеді?
Осынау шын мәнінде нағыз маңызды, нағыз өзекті сауалға қазіргі заманғы
қылмыстық құқық теориясында да, тәжірибесінде де тыңғылықты, байсалды жауап
күні бүгінге дейін берілмей келеді. Соған қарамастан бұл сауалдың басы
ашық: мақсаты белгісіз үкім шығарған мазасыз түнде судья ар-иманына салмақ
сала отырып, өзіне тынымсыз жауап іздейді. Бұл сауал еңсені езерлік түрме
қабырғаларында отты әріптермен жазылып тұрғандай, ол өзінің бостандыққа
шығар уақытын сағат-минутына дейін есептеп, тағатсыздана күткен бақыттсыз
тұтқынның көзін қарып жанын ауыртады. Бұл сауал тұғырында отырған тоқ
қарғаның тарғыл дауысымен, неліктен және не үшін екеніне ден қоймастан бір-
бірін аяусыз қинап азаптап жатқан адамзат баласын келеке еткендей қайта-
қайта жаңғырады.
Бұл сауалға орай қолданыстағы жазалар туралы заңнаманың кез келген
бабын, мәселен 146-бабын алып қарайық. Бұл бап қажетті жеке қорғаныс
кезінде төнген қауіптің беті қайтқаннан кейін де кісі өлтіргені үшін себеп-
салдардың әсері бойынша және істің басқа мән-жайларына орай үш жақты жаза
қарастырады:
1) немесе 4 айдан 8 айға дейін түрмеге қамау;
2) немесе 3 күннен 7 күнге дейін қамауға алу;
3) соттың алдында тек қатаң сөгіс беру.
Енді осы бап бойынша айыпталушы және соттың үкімін тағатсыздана күтіп
отырған тұлғаны көз алдыңызға елестетіп көріңіз.
Қажетті қорғаныс кезінде шамадан тыс қызу қандылық көрсеткен жаңағы
тұлға жоғарыда аталған жазалардың қайсысы қолданатынын мүлдем білмейді.
Оның қорғаушысы, тәжірибелі криминалист-ол да, сот заңда көзделген жаза
шараларының қайсына тоқтарын тап басып айта алмайды.
Ал соттың өзі ше?! Сол тұлғаға қандай жаза шарасын қолдану қажеттігін
біле ме? Себеп-салдардың әсерімен және істің мән-жайы бойынша тұлғаның
қылмысының көптеген басқа әрекеттерден айырмашылығы жоқ. Соттың ар-намысы
ол тұлғаны барынша қатаң жазалауға себеп таппай тұр, дегенмен оған
мейілінше кешіріммен қарауға да негіз жоқ.
Міне, содан келіп судьялар прокурордың өте жеңіл ойлылықтың нәтижесінде
келтірілген өлім үшін қатаң жазалау қажеттігі жөніндегі талап сөзінің
әсерімен әлгі тұлғаны, айталық бес ай түрмеде жабуға соттады делік.
Егер сіз артынан судьялардан неге дәл осы бес айға соттағаны жөнінде, 4
немесе 3 аймен шектелуге болмады ма, неліктен олар сол тұлғаға 7 немесе 5
күнге қамауға алу шарасын немесе жай сөгіс жариялау шарасын тағайындау
мүмкін емес деп есептеді-осы мәселелер жөнінде сұрасаңыз-сауалыңызға бір
жақты, тыңғылықты жауап ала алмасыңыз сөзсіз. Олар тағылған шара өздеріне
барынша әділетті болып көрінгенін айтады немесе сіздің сауалыңызға ештеңе
деп жауап беру мүмкін еместігін мойындайды.
Жаза шарасы сот заң санкциясының кең көлемінде, әділдік сана-
сезімнің субьективтік негізінде тағайындайды. Бірақ осы барлығын шешетін
сана-сезім мейілінше тұрақсыз және барынша бұлдыр өлшем болып табылады.
Заңгер-зерттеушілердің осы жаза тағайындау мәселесін басты тақырып етіп
алып, тұрақты түрде зерделеп жазып келе жатқанына біраз жылдардың жүзі
болды. Жаза тағайындау проблемасын зерттеуде көптеген қылмыстық істер
қарастырылып, ғылыми зерттеулер мен әлеуметтік сауалнамалар жүргізілген.
Сөз жоқ, жаза тағайындау-қылмыстық құқықты қолдану барысындағы ең
жауапты кезең. ҚР ҚК 52-бабында: Қылмыс жасауға айыпты деп танылған
адамға... әділ жаза тағайындалады. Қылмыс жасаған адамға оның түзелуі және
жаңа қылмыстардың алдын алу үшін қажетті және жеткілікті жаза тағайындалуы
тиіс- деп атап көрсетілген. Осы орайда заң әдебиеттеріндегі: Қылмысты
дұрыс санаттау қаншалықты маңызды болса да, қылмыстық заңнаманың нақтылы
тиімділігі ең алдымен қылмыс жасауға айыпты болып танылған адамға
тағайындалған жазадан көрніс береді,-деген барынша негізді пікірге еріксіз
ден қоясыз. [1]
Тақырыптың маңыздылығы жоғарыда айтылғандай, осынау адамзат өркениетінің
сан ғасырлық даму жолындағы маңызын жоймай келе жатқан жаза тағайындау
мәселесінің мән-маңызын ашып көрсету.
Бұл тақырыпты қарастырудағы негізгі мақсаттар;
Біріншіден – жаза тағайындау мәселесіне тарихи тұрғыда, тарихтың қалаулы
бір қайнар көзі болып табылатын әдет-ғұрып заңдарындағы жаза тағайындау
мәселесінен бастап сол жібек желі, алтын арқауды үзбей, одан кейінгі қилы
заман, дүбірлі кезеңдердегі жаза тағайындау институтының даму-қалыптасу
дәстүрлерімен берік сабақтастырып, бір ізбен, бір жүйемен қысқаша баяндап
көрсету.
Екіншіден – жаза тағайындаудың жалпы негіздері, қағидалары, жазаны жеке
даралаудың аспектілері, сонымен қоса Қылмыстық кодекстің 4 тарауында
көзделген іргелі мәселелер мәселенің желісі ретінде қарастырылды.
Үшіншіден – жаза тағайындау мәселесіне байланысты бұрын соңды айтылған,
білікті мамандар, ғалымдар тарапынан лайықты бағасын алған ой-пікірлерді
саралау, даулы мәселелерге қатысты екі жақты пікірлерді алдыға тарта
отырып, батыл байламдарды негіздеу. Бұл үшін сот тәжірибесінен алынған
дерек-дәйектерге ерекше көңіл бөлінді.
Дипломдық жұмысы екі бөлімнен тұрады:
Біріші бөлім – Жазаны жеке даралау мәселелері.
Екінші бөлім – Ерекше жағдайларда және қылмыстардың көптігі жағдайында
жаза тағайындау мәселелері қарастырылды.
1. Жазаны жеке даралау мәселелері
1. Жазаны жеке даралау кезінде қылмыстың сипаты, қоғамға
қауіптілігі дәрежесін есепке алу мәселелері мен сотталушының
түзелуіне және оның отбасының тіршілік жағдайына ықпал ететін
мән-жайлар
Жеке адам мәселесі қашанда болсын философтардың, социологтардың,
психологтардың, педогогтардың, зерттеулерінде ауқымды орын алып келеді.
Жеке адамның қалыптасуы бізді қоршаған қоғамдық ортамен, адамдар арасындағы
қарым-қатынастармен тығыз байланысты болып сабақтасып жатады.Сондықтан
Жеке адам-қоғамдық қатынастар арасындағы бұл байланыс тек жалпы
социологиялық тұрғыда ғана емес, сонымен бірге басқа ғылым салалары арқылы
да терең, әрі түбегейлі зерттелуі қажет. Қоғамдық ғылымдардың оның ішінде
заң ғылымдарының бір саласы-қылмыстық құқық және адам мәселесін қылмыстық
заң, қылмыстың ұғымы, қылмыстық жауапқа тарту, қылмыстық жаза тағайындау,
одан босату тағы басқа институттарды зерттеу кезінде жіті қарап, қадағалап
отырады.
Жоғарыда айтылғандай, ҚР ҚК-нің 52-бабының 3-тармағына сәйкес жаза
тағайындау кезінде қылмыстың сипаты мен қоғамдық қауіптілік дәрежесі
айыпкердің жеке басы, сонымен бірге оның қылмыс жасағанға дейінгі және одан
кейінгі мінез-құлқы, жауаптылық пен жазаны жеңілдететін және ауырлататын
мән-жайлар, сондай-ақ тағайындалған жазаны сотталған адамның түзелуіне және
оның отбасының немесе оның асырауындағы адамдардың тіршілік жағдайына
ықпалы ескеріледі. [1]
Осы бапта жаза тағйындау кезінде заң ең алдымен айыптының жеке басын,
жауаптылықты жеңілдететін немесе ауырлататын мән-жайларды емес, қылмыстың
сипатын және қоғамға қауіптілік дәрежесін бірінші кезекте есепке алу
керектігін көрсеткен. Қылмыстарға жаза тағайындау тәжірибесін зертеу
барысында соттар айыптау үкімінде жасалған қылмыс сипаты немен
мазмұндалатындығы, жазаны жеке даралау кеіндегі оның орны туралы өте сирек
айтатындығына куә болдық. Негізгі заң-Конституцияның қағидасы – әрбір
адамның заң алдындағы теңдігін есепке ала отырып, соттар қылмыстың
қауіптілігін әрқашанда үкімде ашып көрсетуге міндетті екендігін ұмытпағыны
дұрыс. Жаза тағайындау кезінде қылмыстың сипатын ескерумен қоса, оның
сандық қасиетін, қылмыстың қауіптілік дәрежесін ескерудің маңызы зор. Заң
әдебиеттеріндегі қылмыстың қауіптілік дәрежесі қалай түсініледі, соған
тоқтала кетсек.
Н.А. Беляев, Л.А. Прохоров еңбектерінде бұл мәселе терең зерттелмей,
тек қылмыстың қоғамдық қауіптілік дәрежесін сипаттайтын белгілерді тізіп
берумен шектелген.
Қайсыбір қылмыстық істі алсақ та, олардың сипаттары бірегей болғанымен,
қоғамдық қауіптілік дәрежесі әрдайым әртүрлі болады.
Сондықтан соттар жаза тағайындау кезінде бұл мәселелерге мұқият қарауы
керек.
1999 жылғы сәуірдің 30 жұлдызы болып өткен ҚР Жоғарғы Сотының
Пленумының қаулысында Үкімде істелген әрбір қылмыстардың сипатын, оның
қауіптілік мөлшерін заңға сәйкес шешу керек деп атап көрсетілген.
Өкінішке орай, бұл айтылған талаптар көпшілік соттардың үкімінде өз орнын
таппай отыр. Соттар көбіне істегі мән-жайды көрсетпей, үкімде тек қана
оларды есептегендігін көрсетумен ғана щектеліп жүр.
Негізінде, сот үкімінде қылмыстың сипатын ескеретіндігін жай ғана сөз
етіп, содан кейін барып оның қауіптілік деңгейінің дәрежесін түгел түстеуі
керек. Тура осы мәселеге жоғарыда аталған ҚР Жоғарғы Сотының 1999 жылғы 30
сәуірде өткен Пленумының қаулысында баса назар аударылған.
Қылмыстың қауіптілік дәрежесіне ықпал ететін тағы бір нәрсе –
қылмыскердің іс-әрекетінің субьективтік жағы сипаттайтын кінә, оның
түрлері. Адам өміріне қарсы бағытталған қылмыстар абайсыздықпен де,
қасақана да жасалынатындықтан, олардың қауіптілік дәрежесінде зор
айырмашылық бар. Соттар олардың түрлеріне, қауіптілік дәрежесіне көп ден
қойғаны дұрыс. Егер әрекет қасақаналықпен жасалса, ол тікелей
қасақаналықпен жасалынды ма, жоқ жанама қасақаналықпен жасалды ма, соны
анықтап, керісінше, қылмыс абайсызда жасалынса бұл жерде кінә қылмыстық
сипаттағы менмендіктің әсерінен бе, жоқ қылмыстық зардаптар болмас деген
немқұрайдылықпен жасалынды ма, осыны ерекше ескеруі керек.
Қылмыстық құқық ілімі қасақана пайда болған қылмыстарды кінәлінің
ойында туу уақытына байланысты бұрыннан ойланылып істелінген қасақана
қылық, кездейсоқ пайда болған қасақана қылық деп бөлшектейді. Уақыт
мерзімімен дараланатын қасақаналық қылықтың осы бір түрлерінің өзара
айырмашылығын зерттеп қарасақ, олардың қауіптілік дәрежесіндегі зор
айырмашылықтарды байқаймыз. Бірінші жағдайда қылмыс жасаған адамның (қылмыс
жасаудағы) пиғылының тұрақтылығы, жеке басының қауіптілігі кездейсоқ
қылықпен жасаған адамнан көп артық екенін білеміз.
Бұл жазаны жеке даралау процесінде еске аларлық жай. Р.Т. Нұртаев бұл
бағыттағы ойлардан әрі асып, кінәнің түрін есептеу тек жаза тағайындау
процесінде емес, сол жазаны өтеу кезінде ескерілуі керек дейді1.
Қылмыстың субьективтік жағы кінәмен бітпейді, қылмысты саралау, жаза
тағайындау кезінде қылмыскердің ниеті және сол қылмысты жасаудағы алдына
қойған мақсат ерекше орын алады. Бұл-ежелден белгілі қағида. Жазаны жеке
даралау кезінде қылмыстық ниетті есепке алу тек жауаптылықты жеңілдететін,
не ауырлататын мән-жайлардағы көрсетілген ниеттерді есептеумен шектелмейді.
Адам өміріне қарсы бағытталған қылмыстардың ниеті заңда көрсетілген
жауаптылықты жеңілдететін не ауырлататын мән-жайлардағы ниеттерден ауқымы
жағынан әлде қайда кең. Олардың кейбіреулері Т.Д. Устинова келтірген
деректерде де бар. Қасақана кісі өлтірудің 59 пайызы жеке қарам-қатынастағы
араздықтан, 24,8 пайызы қызғаншақтықтан, 7,8 пайызы төбелес кезіндегі
бұзақылық ниетсіз, 6,6 пайызы жәбірленушінің
жөнсіз қылығынан, 2,2 пайызы жаңа туған өз баласынан құтылу ниетімен
жасалғандығын көрсеткен.
Адам өміріне қарсы бағытталған қылмыстарға жаза тағайындау тәжірибесін
зерттеу аясында ғалымдардың қарастырған, сотталушылардың, қорғаушылардың
100-ден астам апелляциялық 100 шағымын келтіруге болады. Сол зерттеулер
біраз көңіл аударарлық жайыттарды байқатты.
Төмендегі кесте соны көрсететі:
Апелляциялық Апелляциялық шағымда нені көрсетті
шағымды
жасағандар
Үкімнің Үкімнің Қылмыстың Қылмыскердің
қаталдығын жеңілдігін саралануын ниетін дұрыс
есепке
алмаған-
дығын
Қорғаушы 43% Жоқ 24 34
Сотталушы 61% жоқ 120% 79,5%
Бұл кестеден сотталушылардың 79,5 пайызы өздерінің аппеляциялық
шағымдарында соттар олардың қылмыстық ниетін есептемегендігін, болмаса
дұрыс есептемеді деген уәжді алға тартқанын көреміз.
М.Х. Мұздыбаевтың деректері бойынша адам өміріне қарсы бағытталған
қылмыстық ниетті соттардың есептемеуі адам өміріне қарсы бағытталған
қылмыстардың 75 пайызына, қасақана денеге жарақат салудың 51 пайызына тән.
[2]
Белгілі бір қылмыс ниеті-үлкен психологиялық мәселе. Оны дұрыс түсіну
үшін көп жайыттарға ден қою қажет. Сондықтан да кей кездер сот пен
сотталушының арасында осы мәселе төңірегінде субьективтік пайымдаулар орын
алуы өзінен өзі түсінікті. Дегенмен, оларды болдырмау үшін,
түсініспеушіліктің арасындағы алшақтықты қысқарту үшін соттар үкімде ең
алдымен сол қылмыстың ниеті туралы толық айтса және қылмыскерді қылмыс
жасауға итермелеген негізгі ниетті неге басты ниет деп есептемейтіндігін
толық сипаттаса көп түсінбеушілік азаяр еді. Әрбір сот жаза тағайындай
отырып, сол тағайындалған жаза сотталушының қылмысының өз жемісі екенін
көрсетіп беруі керек.
Сонымен қоса, соттар қылмыстың ниетін есептеу кезінде заң
әдебиеттерінде айтылып жүрген пікірлерге, жаңа ойларға,тосын көзқарастарға
да назар аударғаны жөн.
Мысалы, Р.Т. Нұртаев қылмыстық ниеттердің, оның ішінде абайсыздықпен
жасалған қылмыстардың ниетін екі топқа бөліп қарайды. Оның пайымдауынша,
кешірімді ниеттер (қоғам мүдделеріне сай келетін) және кешірімсіз ниеттер
(қоғам мүдделеріне қайшы) арасында көп алшақтық бар.
Міне, осындай ойлар, пікірлер әрқашанда соттардың тәжрибесінде
қолданылуы керек.
Осы жерде айта кететін бір жай, мысалы адам өміріне қарсы бағытталған
қылмыстардың кейбіреулерінің ниеті қылмыстың айқындаушы белгісі болып
көрсетілгендіктен, оның тек өзін-өзі көрсету деңгейін есептеу кезінде
қылмыскердің алға қойған мақсатқа жету табандылығы ескеріліп отыруы да-
маңызды мәселе.
Қылмыстың қауіптілік дәрежесіне тікелей байланысты тағы бір жағдай-
қылмыстың жасалған уақыты мен орны. Г.А. Кригер: Қылмыстың жасалған уақыты
мен орны, басқа да мән-жайлар сияқты әрқашанда қылмыстың қауіптілігін
немесе қылмыскердің жеке басын, болмаса екеуін бірдей мазмұндап береді,
-дейді.
Жауапкершіліктің қай саласында болсын, ерекше мәнге ие болып отыратын
қылмыстың жасалған орны жаза тағайындау кезінде де өз маңызын жоғалтпайды.
Ол әрқашанда қылмыстың қауіптілік дәрежесіне ықпал ете отырып, соттардың
жазаны жеке даралау ісінде елеулі рөл атқарады.
Сондықтан әрбір қылмыстық іске жаза тағайындау кезінде оның жасалған
орнына да назар аударған жөн. Өкінішке орай, бұл барыста құқықтың
санкциялары мөлшеріне қылмыстың түрі және дәрежесіне белгілі бір қылмысқа
жаза тағайындауда ықпал ететін теориялық және тәжірибелік ұсыныстардың
жоқтығынан емес, қылмыс жасалған орын жауаптылықты жеңілдететін және
ауырлататын мән-жайлар арқылы қаралып, сонымен қоса қылмысты істеген жердің
жаза тағайындауға байланысты жеке мәні заңдастырылмағандығынан.
Тарихқа шегініс жасасақ қазақтардың әдет-ғұрып құқығы жаза тағайындау
кезінде қылмыстың жасалған уақытына, орнына ерекше назар аударған, осы
жағдайлар жаза мөлшеріне әсер етіп отырған. Мысалы, қылмыс айдалада, тау
ішінде, елсіз жерде, жапан түзде онда ол үшін жаза жеңілдетіліп отырған, ал
қылмыскер қылмысты жұрттың көзінше, өз ортасында, ауылында жасаса, ол
жауаптылықты ауырлататын мән-жай ретінде қарастырылған3.
Мұның себебі, қазіргі кездегі жиі аталып жүрген жазаның алдын алу
мақсаттарынан туындап жатқан сияқты. Билер, ауыл ақсақалдары өз ауылында
жасалған қылмыстардың бұқараға кері әсерін тигізетінін ескерген, олар үшін
ауыр жаза тағайындап отырған.
Сол сияқты қазақтардың әдет-ғұрып құқығы қылмыстың жасалған уақыты да
жаза тағайындау кезінде ерекше орын алғандығын келтіріп өтеді. Мысалы,
қылмыс рамазан айы кезінде жасалса, ол аса қауыпты деп саналып, қылмыскер
жазаның ең ауыр түріне тартылған.
Бұл мысалдар ғасырлар бойы қалыптасқан әдет-ғұрып құқығындағы
ережелерді қазіргі кездері де пайдалануға болатынын көрсетеді. Сондықтан да
заң шығарушының тарихқа жүгінгені артық болмайды.
Қылмыстың қауіптілік дәрежесін саралау тек жоғарыда аталған кінә, ниет
немесе қылмыстың жасалған орны сияқты факторлармен ғана шектелмейді. Оның
қауіптілік дәрежесіне қылмыс жасаудағы әдіс, қылмысқа қатысушылардың іс-
қимылы, қылмыс салдарынан орын алған зардаптар және т.б. институттар өз
әсерін тигізеді. Олардың бәрін түптеп-түгендеп кету, талдап-таразылап шығу,
әлбетте мүмкін емес, мұның өзі зерттеуді қажет ететін ұзақ әңгіме.
Қорта айтқанда, қылмыстың қауіптілік дәрежесінің сипаты мен мөлшерін
соттың талқыға салуы, оны сот үкімінде ашып көрсету–заң талабы.
ҚР ҚК 52-бабының қортынды ережесі соттың жаза тағайындаудың жалпы
негіздері туралы ережені қолдана отырып, тағайындалған жазаның сотталған
адамның және оның отбасының немесе асырауындағы адамдардың тіршілік
жағдайына ықпалын ескеру қажеттігі болып табылады. [1]
Сотталушы отбасының тіршілік жағдайын сипаттайтын мән-жайлар ең бірінші
кезекте оның түзеу процесіне адамгершілік тұрғысында тікелей байланысты
болып келеді, сондықтан да жазаның түрі мен мөлшерін дұрыс таңдау үшін
айыпкер отбасында бірден бір асыраушы болып табыла ма, оның асырауында
кәмелетке толмаған балалар, жасы келген ата-аналар бар ма, сондай-ақ оның
отбасындағы кері мінез-құлықтарына куәлік ететін фактілер (маскүнемдік,
отбасы мүшелеріне қатал қарау, балаларға кері ықпал ету, т.б.) орын алған
ба, осы және т.б. мәселелерді анықтап алу қажет.Нақтылы істерді қарау
кезінде аталған мән-жайларды есепке алудың қажеттілігі жөнінде ҚР Жоғарғы
Сотының қаулы-қарарларында аз айтылып жүрген жоқ. Мәселен, ҚР ҚК 176-б.2-б.
бойынша бас бостандығынан айыруға сотталған К.-нің ісі бойынша, ҚР жоғарғы
Сотының қылмыстық істер жөніндегі Сот алқасы сотталушыға тағайындалған
жазаны бір жыл түзеу жұмыстарына жіберуге дейін жеңілдете отырып, К.-ге
жаза тағайындау туралы мәселені шеше отырып сот үкімінде сотталушының
жауаптылығын жеңілдететін мән-жайларды келтіргенін, дегенмен оларды және
оның жеке басы туралы мәліметтерді толық көлемде ескермегендігін атап өтті.
Іс материалдарынан белгілі болғандай К.-нің күйеуі ұзақ мерзімге бас
бостандығынан айыруға сотталған, ал оның асырауында кәмелетке толмаған екі
бала қалған, оның біреуі екі жаста ғана. Осы мән-жайларды ескере келе К.-ге
бас бостандығынан айыру түрінде жаза тағайындау қажет емес деп шешілген.
Сотталушының түзелуіне және оның отбасының немесе асырауындағы
адамдардың тіршілік жағдайына ықпал ететін мән-жайларды ескеру кезінде сот
үкімінде оларды нақтылы атап өтуге және сондай-ақ олардың жазаның түрімен
мөлшерін таңдау қандай ықпал ететіндігін де ашық айтып кетуге тиіс. Бұл
ретте аталған мән-жайлардың айыпкер үшін оң ыңғайда да (жасы келген ата-
аналар, айыпкер отбасында бірден бір асыраушы болып табылады, көп балалы
әке, әйел балаларын бір өзі тәрбиелеуде және т.б.), теріс ыңғайда да
(айыпкердің маскүнемдікке салынып кетуі, отбасындағы дау-жанжалдар,
төбелестер,отбасы мүшелеріне қатал қарау және т.б.) танылуы мүмкін
екендігін әрдайым есте ұстау керек.
Заң әдебиеттерінде, кейбір білікті мамандардың айтуы бойынша осы
көрсетілген мән-жайды жеке қараудың қажеті бар ма деген сауал төңірегінде
көп әңгіме өрбиді.
Қалай болғанда да бұл мән-жайлар үкімде айшық табуы және жаза
тағайындау кезінде ескерілуі тиіс. Өйткені, олар ҚР ҚК 52-б. 3-б. сәйкес
айыпкерге дербес және әділетті жаза тағайындаудың қажетті бір шарты болып
табылады. [1]
2. Қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән-жайлар.
ҚР Қылмыстық кодекісінің 53-бабының 1-бөлігінде көзделген, қылмыстық
жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән-жайлар мен қоса көзделмеген мән-
жайлар да қылмыстық жауаптылықты жеңілдеттуші ретінде ескерілуі мүмкін.
Қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән-жайлар деп кінәлінің
жеке басына және ол жасаған қылмысқа қатысты, қылмыс құрамынан тысқары
тұратын түрлі жәйіттерді ұғыну керек. Олар қылмыстың және қылмыскердің
қоғамға қауіптілігін азайтады, соған сай жауаптылығы мен жазаның дәрежесін
төмендетеді.
Бап санкциясы шеңберінде барынша жеңіл жаза тағайындау үшін, сондай-ақ
бап санкциялары шеңберінен шығу үшін, тек қылмыстық жауаптылықты жеңілдету
жағына қарай, қылмыстық жауаптылықтан толықтай босату үшін, шартты түрде
соттауды қолдану үшін жеңілдететін мән-жайлардың болуы қажет.
Кей кездерде сот орындары бұл мәселелерді ескермей кетіп жатады ҚР
Жоғарғы Сотының бас бостандығынан айыру жазасын қолдану шараларын шолуында
кейбір соттардың заңға қайшы шешімдер қабылдайтыны айтылған. Мәселен, ҚР ҚК
175-б. 2-б. б, в тармақтары бойынша сотталған Г.К. Блетова ісі бойынша
Мақтаарал аудандық соты кінәсін мойындау және шын жүректен опық жеу,
жастығы, отбасылық жағдайы сияқты жауаптылықты жеңілдететін мән-жайларды
тізбелей келіп, ақыр соңында оларды жаза тағайындау кезінде есепке алмаған,
сөйтіп ол кінәлі болып табылған баптың санкциясында көзделген ең жоғарғы
жазаны тағайындаған.
Санкция шеңберінде жазаларды жеңілдету екі жақты жасалуы мүмкін:
а) жазаның бір түрін барынша төмендету есебінен;
б) егер санкция баламалы болса, онда сот жазаның екі немесе үш түрінен
(санкцияда олардың қаншасы қарастырылғанына қарай) ең жеңілін таңдауы
мүмкін. Соңғы жағдайда, сонымен бірге, таңдаған жазаның барынша жеңіл
түріне жақындауға да жол беріледі.
Қылмыстық кодекстің 53-бабындағы жеңілдететін мән-жайлардың тізімін
түпкілікті деп есептеуге болмайды, өйткені осы баптың екінші бөлігіне
сәйкес жаза тағайындау кезінде басқа да мән-жайлар жеңілдетуші
ретінде ескерілуі мүмкін. 53-баптың үшінші бөлігінде тұңғыш рет Егер
жеңілдететін мән-жай Қылмыстық кодекстің Ерекше бөліміндегі тиісті бапта
қылмыс белгісі ретінде көзделген болса, ол өзінен өзі жаза тағайындау
кезінде қайтадан ескеріле алмайтындығы жөніндегі ереже бекітілді.
Төменде аталмыш кодекстің 53-бабында көзделген жауаптылық пен жазаны
төмендететін мән-жайларға тоқталып өтсек.
Мән-жайлардың кездейсоқ тоғысуы салдарынан алғаш рет кішігірім
ауырлықтағы қылмыс жасау –жеңілдететін мән-жай ретінде Мән-жайлардың
кездейсоқ тоғысуы салдарынан алғаш рет кішігірім бірінші рет қылмыс жасау;
ә) кішігірім ауырлықтағы қылмыс жасау; б) қылмысты мән-жайлардың кездейсоқ
тоғысуы салдарынан жасау. Заңға сәйкес барлық үш элементте жеңілдететін мән-
маңызға ие. Аталған белгілердің жеңілдететін мән-маңызының болуы, олардың
кінәлінің қалыпты қоғамға қарсы мінез-құлқының жоқтығына, жасалған
қылмыстың кінәлінің оның алдындағы мінез-құлқына, оның өмір салтына
байланысты жоқтығына куәлікке жүруінен көрінеді. Бұл әсіресе, егер
қылмыстардың қайталануы және бірнеше мәртелілігі сол қылмыстың дәрежеленген
түрін құрастырған жағдайда ерекше маңызды.
Сот тәжірибесінде жауаптылықты жеңілдететін осы мән-жайды дұрыс
түсіндірмеу жиі кездеседі. Соттың ерекше немесе қылмысты бірінші рет жасау
түрінде жауаптылықты жеңілдететін мән-жай ретінде сілтеме жасауы көп
жағдайда дұрыс емес болып табылады. Бұл мән-жай қылмыстың қоғамдық
қауіптілік дәрежесі төмендегімен қоса, мән-жайлардың кездейсоқ тоғысуы
салдарынан жасалған болса, сонда ғана орын алады. [3]
ҚР ҚК 53-б. а тармағы, қолданыстағы заңнамалардың тұжырымы бойынша
адам: бұрынырақта ешқендай қылмыс жасамаған болса, егер жасаса да, бірақ
қылмыстық жауаптылықтан не жазадан босатылған не қылмыс құрамының немесе
оқиғасының болмауына немесе қылмыстық жауаптылыққа тартуға жасы толмауына
байланысты, қылмыс жасаған кезде есі дұрыс емес жағдайда болса, қылмыс
жасаған адамның шын жүректен өкінуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан
босату кезінде және қылмыстық жауаптылыққа тартудың мерзімі өтіп кетуіне
байланысты, т.б. негіздермен іс қысқартылған болса алғаш рет қылмыс жасаған
болып танылады. Сотталушыға ҚР ҚК 53-б. а тармағын қолданудың екінші
шарты жасалған қылмыстың онша ауыр емес дәрежедегі қылмыстар қатарына жатуы
болып табылады, яғни жасалған іс- әрекетке қатысты қылмыстық кодексте
көзделген ең жоғарғы жаза 2 жыл бас бостандығынан айырудан аспауы керек,
сондай-ақ абайсызда жасалған іс-әрекет, оны жасағаны үшін қылмыстық
кодексте көзделген жаза мерзімі 5 жыл бас бостандығынан айырудан аспайды.
Үшінші шарт жасалған іс-әрекеттің мән-жайлардың кездейсоқ тоғысуының
нәтижесі екендігі болып табылады.
Айыпкердің кәмелетке толмауы – жеңілдететін мән-жай ретінде
53-баптың 1-бөлігінің б тармағына сәйкес, айыпкердің кәмелетке
толмауы жауаптылықты жеңілдететін мән-жай болып табылады.
Кәмелетке толмаған тұлға - қылмыс жасаған сәтте жасы он сегізге толмаған
тұлға. Заң соттарға жауаптылықты және жазаны жеке даралау мәселесін шешу
кезінде тұлғаның кәмелетке толмағанын есепке алуды міндеттейді. Бұл мән-
жайды жауаптылықты жеңілдететін мән-жайларға жатқызылуын Е. Қайыржанов:
Кәмелетке жасы толмаған адам - әлі қалыптасып үлгермеген тұлға. Психика
жеткілікті дәрежеде тұрақты емес, жылдам жараланғыш, -деп түсіндіреді.
Ескі кодекс кәмелетке жасы толмағандықты тек қылмыс жасаумен
байланыстырып келсе, жаңа Қылмыстық кодекс кәмелетке жасы толмағандықты тек
қылмыс жасаған уақытта ғана емес, сонымен бірге қылмыстан тыс мінез-құлыққа
да жеңілдететін мән береді. [4]
Кәмелетке жасы толмағандарға тағайындалатын жазалардың толық тізімі
мынадай: айыппұл; белгілі бір қызмет түрлерімен айналысу құқығынан айыру;
қоғамдық жұмыстарға тарту; түзеу жұмыстары; қамауға алу; бас бостандығынан
айыру. Кәмелетке жасы толмағандарға жаза түрлерінің бәрі тағайындалмайды:
өлім жазасы тағайындалмайды, бас бостандығынан айырудың ең жоғарғы мерзімі
олар үшін -10 жыл, қамауға алу тек 16 жасқа толған кәмелетке толғандарға
бір айдан төрт айға дейінгі мерзімге тағайындалады, т.с.с. Бұл ретте
кәмелетке жасы толмаған адамның нақтылы жас шамасы есепке алынуы тиіс (14-
18 жас аралығында).
Заң шығарушы бұл бөлімде кәмелетке жасы толмағандарға жаза тағайындаған
кезде, ҚК 52-бабында көзделген мән-жайлардан басқа, оның тұрмыс-тіршілігі
және тәрбие жағдайы, психикалық даму деңгейі, жеке басының басқа да
ерекшеліктері, сондай-ақ оған жасы үлкен адамдардың әсері ескерілуін ерекше
талап етеді. Сонымен бірге кәмелетке толмаған жас шамасы жеңілдететін мән-
жай ретінде басқа жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлардың жиынтығымен
де ескеріліді.
Сондай-ақ, ҚР Жоғарғы Соты пленумының Соттардың қылмыстық жаза
тағайындау кезінде заңдылықтарды сақтауы туралы осы Қаулысында кәмелетке
жасы толмағандарға жаза тағайындау мәселесін талқылаған кезде соттар оларға
қылмыстық жазалардың тек ҚК 79-бабында көзделген түрлері ғана қолданылуы
мүмкін екендігін есепке алуы керек және олардың мерзімдері мен көлемдері
сол бапта белгіленген шектерден аспауы тиіс деп атап көрсетілген. Сонымен
қатар ҚК 80 және 81-баптарында белгіленген мән-жайларды қасымша есепке алу
қажет және әрбір нақтылы жағдайда сотталушы кәмелетке жасы толмаған
тұлғаның ісінің мән-жайы мен жеке басын есепке ала отырып, оған ҚК 82-
бабында көзделген тәрбиелік ықпал етудің мәжбүрлеу шараларын қолдану
мүмкіндіктерін қарастыруы керектігін көрсеткен.
Жүктілік – жеңілдететін мән-жай ретінде
Заң жеңілдететін мән-жай ретінде қылмысты жүктілік жағдайында жасауды
емес, жүктіліктің өзін қарастырады.
Заң соттың сотталушының жүктілігін жеңілдететін мән-жай ретінде ол
жүктілік жағдайында қылмыс жасаған ретте де, сонымен қатар қылмыс
жасағаннан кейін жүкті болып қалған жағдайда тануына мүмкіндік береді (1-б.
в т.). Гуманизм қағидаларына сай, бұл реттежүкті әйелдің денсаулығы мен
психикалық жағдайлары ескеріледі. Яғни: ұстамсыздық, ұшпалығы, жан
күйзелісі, әйелдің мінез-құлқына әсер ететін басқа да жағдайлар. Жүктілікті
жеңілдететін мән-жай деп тану мемлекеттің ана мен балаға қамқор болуымен
негізделген. Міндетті жұмыстар бас бостандығын шектеу, қамау және әлбетте
өмір бойға бас бостандығынан айыру мен өлім жазасын әйелдерге қолдануға
мүлдем тыйым салынады. [5]
Жүктілік физиологиялық тұрғыдан да, жоғары нервтік жүйе тұрғысынан да
әйелдердің ерекше жағдайы болып есептеледі. Жүктілік кезінде мінезде көңіл-
күйдің аумалы төкпелігігі, жылдам ашуланғыштық, әр нәрсеге сезіктене
қарағыштық белең алады. Бұл ерекшеліктер әйелдің ойланбаған іс-әрекеттер
жасауға, кез келген сыртқы факторларға тосын іс қимылдармен жауап беруге
итермелейді.
Заң әдебиеттерінде: үнемі маскүнемдікпен айналысатын, кері кеткен өмір
салтын ұстанатын, баланы сақтауды қаперіне алмайтын, және жәбірленушіге
қарақшылық шабуыл жасап, жасаған қылмысты жабу мақсатында оны қасақана
өлтіруші әйелдің жүктілігін жеңілдететін мән-жай ретінде тану мүмкін емес
деген де көзқарас бар.
Айыпкердің жас балалары болуы-жеңілдететін мән-жай ретінде
Заңда бұрыннан бар айыпкердің жеке басын сипаттайтын жеңілдететін мән-
жайларға (кәмелетке толмау, жүктілік) сондай-ақ айыпкердің жас балалары
болуы қосылды (1-б. г т.) Бұл белгінің жеңілдететін мән-жайлар тізіміне
бекітілуі гуманизм қағидаларына жауап береді және 52-баптың нұсқаларына
орай сот жазаның түрі мен көлемін белгілеген кезде тағайындалған жазаның
сотталушының отбасының немесе оның асырауындағы адамдардың тіршілік
жағдайына ықпалын ескеруге міндетті.
Бұл мән-жайларды жеңілдететін деп тану айыпкердің жас балаларының
тағдырына деген алаңдаушылыққа, қамқорлыққа негізделген. Әрбір осындай
жағдайда сот жауаптылықты жеке даралаған кезде, сондай-ақ жазаның түрі мен
көлемі туралы мәселені шешкен кезде аталған мән-жайдың маңызын салмақтауға
тиіс. Мұндай мән-жайдың болуы айыпкерге неғұрлым жеңіл жаза тағайындауға,
әйе,лдердің жазасын өтеуге кейінге қалдыруға негіз болады. Ол туыстық
дәрежесіне қарамастан нақтылы өзінің асырауындағы және тәрбиесіндегі жас
балалары бар әйелдерге жаза тағайындаған кезде де, еркектерге жаза
тағайындаған кезде де ескерілуі тиіс. Мұнда ең бастысы, жас балалар
айыпкермен нақтылы бірге тұратын болуы және айыпкерге қылмыстық құқықтық
сипаттағы шараларды қолданудан жас балаларды бағып-қағу бойынша қиын-қыстау
жағдайлар орын алмауы қажет. Егер адам балалармен бірге тұрмаса, оларды
бағып-қау және тәрбиелеу жөніндегіміндеттерінен жалтарса, жас балаларды
қылмыстық мақсатқа пайдаланса, жас балаларға қатыгездік танытса, қоғамға
қарсы іс-әрекеттерге тартса сот бұл фактіні жаза тағайындау кезінде
жеңілдететін мән-жай ретінде ескеруге тиіс емес.
Қылмыс жасағаннан кейін зардап шегушіге тікелей медициналық және өзге
де көмек көрсету, қылмыс салдарынан келтірілген мүліктік залал мен
моралшьдық зиянның орынын өз еркімен толтыру, қылмыспен келтірілген зиянды
жоюға бағытталған өзге де іс-әрекеттен.
Зардаптардың сипаты, оның көлемі, залал немесе зиян келтіріген
обьектінің маңызы қоғамдық қауіптілікке, қылмыстың ауырлығына, айыпкердің
жеке басының қоғамдық қауіптілігіне тікелей және барынша байыпты әсер
етеді.
Материалдық зиянның орнын өз еркімен толтырудың қоғамдық тиімділігі қылмыс
жасалғанға дейінгі болған қоғамдық қатынастарды толықтай немесе жартылай
қалпына келтірумен және де бұзылған мүліктік құқықтарды талап-арыз,
мәжбүрлеу түрінде қорғаудан әлдеқайда жылдам қалпына келтірумен
түсіндіріледі. Бұл мінез-құлық айыпкердің қоғамдық қауіптілігінің төмен
екендігіне куә болады.[6]
Егер ескі Қылмыстық кодексте материалдық зиянның орнын өз еркімен
толтыру жайында сөз болса, жаңа Қылмыстық кодекс залалды қалпына келтіру
материалдық емес түрде де мүмкін екенін негіздейді. Мәселен, жәбірленушіден
кешірім сұрау, басқа тұлғаның ар – ожданына нұқсан келтіретін жала
сипатындағы мәліметтерді таратуды көпшілік алдында мойындау-бұлар мүліктік
емес залалдарды қалпына келтіруге байланысты жасалатын іс-шаралар.
Заң қылмыспен келтірілген зиянды жоюға бағытталған кез келген іс-
әрекеттерді жеңілдететін мән-жай ретінде қарастырады. Олардың бірқатары
атап айтылған. Бұл мән-жайлардың болуы субьектінің өз іс-әрекеттерінің
зиянын танып-білуі, айыпкердің өз кінәсін азайтуға деген ниеті жөнінде
куәлікке жүреді, ол өз кезегінде жауаптылықты жеңілдетуге негіз болады.
Қылмыспен келтірілген мүліктік залал мен моральдық зиянның орнын
толтыру, егер оны айыпкер өз еркімен, тергеу, прокуратура органдарының
мәжбүрлеу ықпалынсыз жасаса ғана жеңілдететін мән-жай сипатына ие болады.
Еріктілік субьекті мәжбүрлеу әсерімен емес, еркін түрде әрекет етеді
дегенді білдіреді, басқаша айтқанда айыпкер қылмыстан кейін қалайда болсын
әрекететуге шамасы келе тұрып, өз еркімен қоғамға қауіпті залал-зардаптарды
жоюға құлықты болады.
Осы жауаптылықты жеңілдететін мән-жайды қолдану туралы сот
тәжірибесінен бір мысал.
Сот жаза тағайындау кезінде жауаптылықты жеңілдететін мән-жай ретінде
Яшиннің әке-шешесінің барлық келген зиянды өтегенін есептемеген. Заң
келтірілген залалдың орнын тек қана сотталушының толтыруын міндеттемейді.
Осы қаралып отырған істе бұл жағдайдың есептелуі, яғни қылмыскердің
жасөспірім екендігі, өзіндік табысы жоқтығы ескерілуі керек болатын1.
Жәбірленушінің медициналық және өзге де көмек көрсету, қылмыс
салдарынан келтірілген мүліктік залал мен моральдық зиянның орнын толтыру
тек қылмыс жасағаннан кейін ғана мүмкін.
Зиянды толықтай немесе жартылай қалпына келтіру нақтылы жаза
тағайындаған кезде ерекше маңызға ие болады.
Қылмыстық жазаны жеке даралаған кезде соттар төмендегі мән-жайларды
есепке алуы тиіс:
- зиян толық орнына келтірілдіме немесе жартылай ма;
- зиян қылмыс туралы өкімет оргндарына белгілі болғаннан кейін қалпына
келтірілді ме, әлде алдын ала тергеу кезінде не қылымтық істі сотта қарау
кезінде қалпына келтірілді ме;
- зиянды қалпына келтіру субьектіні жақсы жағынан сипаттайтын басқа мән-
жайлармен (шын жүректен опық жеу; кінәсін мойындап келу, қылмысты ашуға
белсенді ықпал ету, тәртіпті мінез-құлығы және т.б.) байланысты ма;
- зиянды қалпына келтірудің қандай себеп салдары болды: шын жүректен
өкіну, аяушылық, қорқыныш, өзінің кінәсін жеңілдетуге ұмтылу және т.б.
Жеке бастық, отбасылық немесе өзге де ауыр мән-жайлар тоғысуының
салдарынан не жаны ашығандық себебімен қылмысч жасау-жеңілдететін мән-жай
ретінде
Заң қылмыс жасауға итермелеген ауыр мән-жайлардың жобалық тізімін
келтіреді. Тәжірибеде басқа да мән-жайларға қылмыс субьектісінің, оның
отбасы мүшелерінің ауыр сырқатын, тұрмыстық тұрақсыздықты, отбасындағы ауыр
ахуалды, ерлі-зайыптылардың сатқындығы және т.б. жатқызады. [7]
Жаны ашығандық себепті қылмыс жасау-басқа адамның бақытсыздығына
байланысты пайда болған жаны ашу, сезім күйі салдарынан іс-әрекет жасалатын
жағдайлар. Жоғарыда келтірілген барлық мән-жайлар, егер олар қылмыс жасау
кезінде немесе оған дейін орын алса және жасалған іс-әрекетпен себепті
байланыста болса, онда жеңілдететін мән-жайлар ретінде танылуы мүмкін.
Сот тәжірибесін талдау барысы көрсеткендей, сот тәжірибесі ауыр өмірлік
мән-жайлар деп түрлі өмірлік мән-жайларды ұғынады. Мәселен, жұмыстан қол
үзген жағдайда өмір сүру үшін қажетті азық түлік, мүлік заттардың болмауы,
отбасындағы маскүнемдік, қорлау, зорлық-зомбылықтың орын алуы, жұбайлардың
бірінің көзіне бір шөп салу, қылмыскерлердің ауыр сырқат болуы, мүгедектік,
жақындардың моральға жат мінез-құлықтары, т.б. Жаны ашығандық жеңілдетуші
мән-жайына қатысты айтатын болсақ, ол бірінші рет заңдық тұрғыда бекіді.
Мұндай мән-жай сот тәжірибесінде өте сирек кездеседі, сот тәжірибесін оқып
зерттеу барысында біз аталған мән-жайды қолдану фактісін бірде бір рет
үшырастырмадық. Біздің ойымызша мұндай мән-жайды тек жаны ашушы ауыр сырқат
адамды ол азап шекпесін деп өлтірген жағдайда ғана қолдануға болады.
Күштеп немесе психикалық мәжбүрлеу салдарынан не материалдық, қызметтік
немесе өзге де тәуелділігі себепті қылмыс жасау-жеңілдететін мән-жай
ретінде
Күштеп немесе психикалық мәжбүрлеу салдарынан не материалдық,
қызмтеттік немесе өзге де тәуелділігі себепті қылмыс жасау (-б. ж т.)
бұрыныраққа қарағанда қазірде жаңаша, басқаша бағаланады. Бұл мән-жайлардың
жеңілдететін мән-маңызы қылмыс жасайтын адамның өз мінез-құлығын таңдауда
тіптен еркін еместігімен анықталады. Күштеп немесе психикалық мәжбүрлеу
ықпалымен қылмыс жасау жасалған іс – әрекеттің айыпкердің ерік-жігері мен
санасына тікелей немесе жанама ықпал етуші тұлғаның ерік-жігеріне
байланысты болу себепті, басқа жасалған қылмыстың қауіптілік дәрежесін
төмендетеді, жауаптылықты жеңілдетеді немесе тіпті жоққа шығарады.
Айыпкердің қылмыс жасау туралы шешім қабылдауына не тікелей (күштеп немесе
психикалық) қысым жасау, не материалдық, жұмысын, тұрғын жайды пайдалану
мүмкіндігін немесе айыпкердің өзі тәуелді тұлғаның оған деген ықылас-
пейілін жоғалтып алу қауіпі ықпал етеді. Тәуелділік дәрежесін және
қылмыстан бас тартқан жағдайда пайда болуы мүмкін, айыпкер үшін қажетті
емес зардаптардың сипатын сот бағалауға тиіс.
Заңда күштеп және психикалық мәжбүрлеудің түрлері айтылмайды, олар әр
түрлі болуы мүмкін. Күштеп мәжбүрлеу зорлық-зомбылық әрекеттерінде көрніс
табады: байлап тастау, соққы беру, ұру, денеге жарақат салу, мүліктерді
жойып жіберу, т.б.
Психикалық мәжбүрлеу күш қолданамын деп қорқыту түрінде немесе басқа
адамдарға қатысты басқа заңсыз іс-әрекеттер жасау түрінде болуы мүмкін.
Қорқыту нақтылы сипатта болуы керек (айыпкердің ой-санасында ғана бар
елес күйінде емес) және де қылмыс жасаған тұлғаға немесе оның жақындарына
тікелей бағытталуы тиіс. Мәжбүрлеудің сипаты мен дәрежесі қылмыстық
жауаптылықтан толықтай босатуға негіз болып табылуы мүмкін.
Күшпен немесе психикалық мәжбүрлеу жолымен мәжбүрлеу жағдайында, не
материалдық, қызметтік немесе өзге де тәуелділік күшімен қылмыс жасаған
жағдайда айыпкерлер немесе қылмыстың жеке түрі үшін, не жасалған қылмысқа
қатысқаны үшін жауап береді, немесе олардың іс-әрекеттері қылмыстардың
жиынтығы бойынша дәрежеленеді.
Белгілі бір шарттар болған жағдайда сот ҚК 54-бабының негіздерінде
жазаны күшейтуі мүмкін.
Қажетті қорғанудың құқықтық дұрыстығының шартын бұзу, аса қажеттілік,
қылмыс жасаған адамды ұстау, негізді тәуекел, бұйрықты немесе өкімді
орындау жағдайында қылмыс жасау
Қылмыстық жауаптылық іс-әрекеттің қылмыстылығын жоққа шығаратын кез
келген мән-жайды жүзеге асыру ережелерінің құқықтық дұрыстығының шартын
бұзған кезде жоққа шығарылмайды, дегенмен субьектінің іс-әрекеті мұндай
жағдайларда сондай қауіпті емес, өйткені оның іс-әрекетіне заңмен
қорғалатын жеке, қоғамдық, мемлекеттік мүдделерді қорғауға қауіпті қол
сұғушылықтардан сақтау себеп болды. Бұл, мәселен, аса қажеттілік шегінен
шығу кезінде, қылмыс жасаған адамды ұстау, негізді тәуекел, бұйрықты немесе
өкімді орындаудың заңды болуының шарттары сақталмаған жағдайларда орын алуы
мүмкін.
Егер қажетті қорғану шегінен шығу қоғамдық қауіпті қылмыстан болған
үрейлену, қорқк немесе сасқалақтау салдарынан болған болса, онда ол адамды
сот істің мән-жайын ескере отырып, қылмыстық жауаптылықтан босатуы мүмкін
(ҚК 66-б.)
Бұл мән-жайлар тек іс-әрекеттің қылмыстылығын жоққа шығаратын мән-
жайлар ғана емес, сондай-ақ жауаптылықты және жазаны жеңілдететін мән-жай
болып табылады. Біз бұл мән-жайлардың қылмыстық жазаланбайтын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Министерство образования и науки Республики Казахстан
Кокшетауский государственный университет им. Ш. Уалиханова
__Саркенов Рауан Сакенович__
(Студенттің аты-жөніФИО студента)
_ _Жазалау және оның мақсаты____
(Тақырыбы Тема)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ДИПЛОМНАЯ РАБОТА
Мамандығы Специальность __050301__Заңтану_______
(код и наименование специальности)
Көкшетау 2012
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министірлігі
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Министерство образования и науки Республики Казахстан
Кокшетауский государственный университет им. Ш. Уалиханова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ДИПЛОМНАЯ РАБОТА
Тақырыбы: Жазалау және оның мақсаты
На тему:
Мамандығы Заңтану
Специальность
Орындады:
Выполнил: ________________ Саркенов Р.С.
(қолыподпись) (аты-жөні
ФИО)
Жетекші
Руководитель ________________ Омаров А.Ж.
(қолыподпись) (аты-жөні
ФИО)
Қорғауға жіберілді
Допускается к защите
Кафедра меңгерушісі
Зав. Кафедрой ________________ Кулмаханова Л.Ш.
(қолыподпись)
(аты-жөні ФИО)
Көкшетау 2012
Ф.5.03-01
Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
___________________ факультеті________________________к афедрасы
Мамандығы__________________________ ___________________________
БЕКІТЕМІН
Кафедра меңгерушісі
з.ғ.к________ Л.Ш Кулмаханова
_____ __________2012_ж.
Студент ___________________________________
тегі, аты, әкесінің аты
дипломдық жобасы жұмысы бойынша
ТАПСЫРМАСЫ
1._________________________________ __________________________________
___________________________________ _________________жоба жұмыстақырыбы
________ ж. университет бойынша № ____ бұйрықпен бекітілген
2.Студенттің аяқталған жобаныжұмысты тапсыру мерзімі _________
3.Жоба жұмысқа берілген бастапқы мәліметтер
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ _____________________
4.Есептеу-түсіндірмелік жазбахаттың мазмұныөндеуге жататын сұрақтар
тізбесі___________________________________ __________________________________
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
______________________
5.Графикалық материал
тізбесі___________________________________ __________________________________
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
______________
6.Жоба жұмыс, оған кіретін жоба бөлімдері көрсетілген бойынша кеңесшілер
Бөлімі Кеңесшілер Қолы,күні
Тапсырманы берді Тапсырманы
қабылдады
7.Тапсырманың берілген күні_______________________________ _________
Жетекшісі___________________________________ ______________________
Тапсырманы орындауға қабылдады__________________________ _________
студенттің қолы
Ф.5.03-02
КҮНТІЗБЕЛІК ЖОСПАР
№ Дипломдық жобаныңжұмыстын Дипломдық жобаның
кезеңдерінің атаулары жұмыстың НұсқауларПриме
Наименование этапов дипломногокезеңдерін орындаучание
проекта (работы) мерзімі
Срок выполнения
этапов проекта
(работы)
Студент-дипломшы
Студент-дипломник ___________________________________ ____________
Студент
аты жөні,қолы, ф.и.о,подпись студента
Жобыныңжұмыстыңжетекшісі
Руководитель проекта (работы) ___________________________________ _
аты-
жөні,қолы,ф.и.о.,подпись
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Жазаны жеке даралау
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .6
1.1 Жазаны жеке даралау кезінде қылмыстың сипаты, қоғамға қауіптілігі
дәрежесін есепке алу мәселелері мен сотталушының түзелуіне және
оның отбасының тіршілік жағдайына ықпал ететін мән-
жайлар ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән-
жайлар ... ... ... ... ...10
1.3 Қылмыстық жауаптылық пен жазаны ауырлататын мән-
жайлар ... ... ... ... ...24
2. Ерекше жағдайларда және қылмыстардың көптігі
жағдайында жаза
тағайындау ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .37
2.1 Белгілі бір қылмыс үшін көзделген жазадан неғұрлым
жеңіл жаза
тағайындау ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 44
2.2 Қылмыстардың жиынтығы бойынша жаза
тағайындау ... ... ... ... ... ... . ... ... .52
2.3 Үкімдердің жиынтығы бойынша жаза
тағайындау ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...60
Кіріспе
Адам адам болғалы, өркениет әлемі өз көшін түзегелі бері қылмыс пен
жаза атты телі ұғым қаншалықты сөз болып, сынға түсіп келе жатқанына
қарамастан адамзат тарихындағы ең ұлы, ең қилы-қиямет оқиғаларға толы ғасыр
болып өткен XX-ғасырдың басында айтылған осынау пікірдің, қойылған осыну
сауалдың күні бүгінге дейін бір жақты жауабын таппай, маңызын жоймай келе
жатқандығы таңдандырмай қоймайды.
Жаза шарасын сот заң санкцияларының кең көлемде әділдік сана-
сезімінің субьективтік негізінде тағайындайды. Бірақ осының барлығын
шешетін сана-сезім мейілінші тұрақсыз және барынша бұлдыр өлшем болып
табылады.
Жаза тағайындау институтының қазіргі заманғы халахуалына баға
беріле отырып, зерттеу тақырыбының өзектілігі көрсетілген. Сонымен қоса
зерттеудің мақсаттары, міндеттері, әдіснамалық негіздері мен әдістері,
эмпитикалық негізі, зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және тәжірибеге
енгізу тәсілдері көрсетілген. Зерттеудің ғылыми жаңалығы, қорғауға
шығарылатын негізгі тұжырымдар жан-жақты жүйенген.
Қылмыстық – құқықтық саясаттың ең өзекті саласы ретінде жаза тағайындау
институтын зерттеудің ең алдымен оның қалыптасуы мен дамуының ратихы
кезеңдерінен бастаудың мән-маңызы ерекше. Осы ретте жаза тағайындау
институтының тарихы қалыптасуы кезеңдерін жіктеп өту мәселесі алға шығады.
Заңды ғылыми әдебиеттерде негізінен кеңес заңдары дамуының кезеңдері
айтылып кеткен. Қазақстандық қылмыстық құқыққа қатысты тарихи кезеңдерге
жіктеледі, олар:
- қазақтың әдеп-ғұрып заңдары;
- отаршылық кезеңіндегі қылмыстық заңдар;
- социализм құру кезеңіндегі заңдар;
- егемен Қазақстанның заңдары.
Қазақ елі тарихының тамаша бір тармағы – қазақтың ата жолы, қазіргі
құқық деп аталатын ұғымға толық сәйкес келетін әдет-ғұрыптары мен салт-
дәстүрлері және қоғамдық өмірдегі қатынастары. Бұл қастерлі қазынамызды
баға жетпес байлық ретінде зерек көңілмен зерделейтін әр еңбек-халқымыздың
рухани мұрасын молайтатын жүйелі жұмыс нәтижесі.
Қазақ құқығының әлемдік өркениетте алатын орны жайлы академик С.З.
Зимановтың: “Қазақ құқығы-қазақ халқының және барлық көшпелі өркениеттің
мәдени байлығы. Ол мыңжылдық тарихының ерекшелігі және өміршендігімен, адам
еркендігін жақтаған сипаттары мен әлем назарына ілінді. Ұлы далада көшпелі
өркениеттің негізін құраған, қыпшақтар даңқының үстемдігінің ерте
құлдырауы, тиісінше Қазақстан құқықтық мәдениетінің беділі мен рөлінің
құлдырауына соқтырмағандығы таң қалдырарлық жағдай. Бұл қайшылықты Қазақ
ата заңының аумағы кең даланың еркіндік қабілетінің сақталуымен, оқшау
орналасуымен түсіндіруге болады”, - деп атап өткен[1].
Бүгінде әлем бойынша, әлбетте әр елдің ұлттық, мемлекеттік, құрылымдық
ерекшеліктеріне негізделген қылмыстық құқық жүйесі берік қалыптасқан. Ғылым
қашанда тоқтап тоқырап қалмақ емес. Осы үрдісте қылмыстық құқық саласы да
үздіксіз даму, жетілу үстінде. Әсіресе, оның толғақты бір буыны-жаза, жаза
тағайындау мәселесінің, жоғарыда айтылғандай, әлі күнге нақтылы жауабын
таппай, талқыдан түспей келе жатқаны ақиқат.
Қылмыстық құқықтың қазіргі заманғы тәжірибесінде бір барынша осал тұсы
бар, сол жерге барлық жаза тарттыру жүйесі мен оған басшылық жасаушы барлық
жаза тағайындауға бағытталған қатты соққы беруі мүмкін. Осы осал орынды
анықтау үшін тек бір сауалға жауап табу талап етілуі керек: жасалған әрбір
қылмыс үшін жаза шарасы қандай негізде белгіленеді?
Осынау шын мәнінде нағыз маңызды, нағыз өзекті сауалға қазіргі заманғы
қылмыстық құқық теориясында да, тәжірибесінде де тыңғылықты, байсалды жауап
күні бүгінге дейін берілмей келеді. Соған қарамастан бұл сауалдың басы
ашық: мақсаты белгісіз үкім шығарған мазасыз түнде судья ар-иманына салмақ
сала отырып, өзіне тынымсыз жауап іздейді. Бұл сауал еңсені езерлік түрме
қабырғаларында отты әріптермен жазылып тұрғандай, ол өзінің бостандыққа
шығар уақытын сағат-минутына дейін есептеп, тағатсыздана күткен бақыттсыз
тұтқынның көзін қарып жанын ауыртады. Бұл сауал тұғырында отырған тоқ
қарғаның тарғыл дауысымен, неліктен және не үшін екеніне ден қоймастан бір-
бірін аяусыз қинап азаптап жатқан адамзат баласын келеке еткендей қайта-
қайта жаңғырады.
Бұл сауалға орай қолданыстағы жазалар туралы заңнаманың кез келген
бабын, мәселен 146-бабын алып қарайық. Бұл бап қажетті жеке қорғаныс
кезінде төнген қауіптің беті қайтқаннан кейін де кісі өлтіргені үшін себеп-
салдардың әсері бойынша және істің басқа мән-жайларына орай үш жақты жаза
қарастырады:
1) немесе 4 айдан 8 айға дейін түрмеге қамау;
2) немесе 3 күннен 7 күнге дейін қамауға алу;
3) соттың алдында тек қатаң сөгіс беру.
Енді осы бап бойынша айыпталушы және соттың үкімін тағатсыздана күтіп
отырған тұлғаны көз алдыңызға елестетіп көріңіз.
Қажетті қорғаныс кезінде шамадан тыс қызу қандылық көрсеткен жаңағы
тұлға жоғарыда аталған жазалардың қайсысы қолданатынын мүлдем білмейді.
Оның қорғаушысы, тәжірибелі криминалист-ол да, сот заңда көзделген жаза
шараларының қайсына тоқтарын тап басып айта алмайды.
Ал соттың өзі ше?! Сол тұлғаға қандай жаза шарасын қолдану қажеттігін
біле ме? Себеп-салдардың әсерімен және істің мән-жайы бойынша тұлғаның
қылмысының көптеген басқа әрекеттерден айырмашылығы жоқ. Соттың ар-намысы
ол тұлғаны барынша қатаң жазалауға себеп таппай тұр, дегенмен оған
мейілінше кешіріммен қарауға да негіз жоқ.
Міне, содан келіп судьялар прокурордың өте жеңіл ойлылықтың нәтижесінде
келтірілген өлім үшін қатаң жазалау қажеттігі жөніндегі талап сөзінің
әсерімен әлгі тұлғаны, айталық бес ай түрмеде жабуға соттады делік.
Егер сіз артынан судьялардан неге дәл осы бес айға соттағаны жөнінде, 4
немесе 3 аймен шектелуге болмады ма, неліктен олар сол тұлғаға 7 немесе 5
күнге қамауға алу шарасын немесе жай сөгіс жариялау шарасын тағайындау
мүмкін емес деп есептеді-осы мәселелер жөнінде сұрасаңыз-сауалыңызға бір
жақты, тыңғылықты жауап ала алмасыңыз сөзсіз. Олар тағылған шара өздеріне
барынша әділетті болып көрінгенін айтады немесе сіздің сауалыңызға ештеңе
деп жауап беру мүмкін еместігін мойындайды.
Жаза шарасы сот заң санкциясының кең көлемінде, әділдік сана-
сезімнің субьективтік негізінде тағайындайды. Бірақ осы барлығын шешетін
сана-сезім мейілінше тұрақсыз және барынша бұлдыр өлшем болып табылады.
Заңгер-зерттеушілердің осы жаза тағайындау мәселесін басты тақырып етіп
алып, тұрақты түрде зерделеп жазып келе жатқанына біраз жылдардың жүзі
болды. Жаза тағайындау проблемасын зерттеуде көптеген қылмыстық істер
қарастырылып, ғылыми зерттеулер мен әлеуметтік сауалнамалар жүргізілген.
Сөз жоқ, жаза тағайындау-қылмыстық құқықты қолдану барысындағы ең
жауапты кезең. ҚР ҚК 52-бабында: Қылмыс жасауға айыпты деп танылған
адамға... әділ жаза тағайындалады. Қылмыс жасаған адамға оның түзелуі және
жаңа қылмыстардың алдын алу үшін қажетті және жеткілікті жаза тағайындалуы
тиіс- деп атап көрсетілген. Осы орайда заң әдебиеттеріндегі: Қылмысты
дұрыс санаттау қаншалықты маңызды болса да, қылмыстық заңнаманың нақтылы
тиімділігі ең алдымен қылмыс жасауға айыпты болып танылған адамға
тағайындалған жазадан көрніс береді,-деген барынша негізді пікірге еріксіз
ден қоясыз. [1]
Тақырыптың маңыздылығы жоғарыда айтылғандай, осынау адамзат өркениетінің
сан ғасырлық даму жолындағы маңызын жоймай келе жатқан жаза тағайындау
мәселесінің мән-маңызын ашып көрсету.
Бұл тақырыпты қарастырудағы негізгі мақсаттар;
Біріншіден – жаза тағайындау мәселесіне тарихи тұрғыда, тарихтың қалаулы
бір қайнар көзі болып табылатын әдет-ғұрып заңдарындағы жаза тағайындау
мәселесінен бастап сол жібек желі, алтын арқауды үзбей, одан кейінгі қилы
заман, дүбірлі кезеңдердегі жаза тағайындау институтының даму-қалыптасу
дәстүрлерімен берік сабақтастырып, бір ізбен, бір жүйемен қысқаша баяндап
көрсету.
Екіншіден – жаза тағайындаудың жалпы негіздері, қағидалары, жазаны жеке
даралаудың аспектілері, сонымен қоса Қылмыстық кодекстің 4 тарауында
көзделген іргелі мәселелер мәселенің желісі ретінде қарастырылды.
Үшіншіден – жаза тағайындау мәселесіне байланысты бұрын соңды айтылған,
білікті мамандар, ғалымдар тарапынан лайықты бағасын алған ой-пікірлерді
саралау, даулы мәселелерге қатысты екі жақты пікірлерді алдыға тарта
отырып, батыл байламдарды негіздеу. Бұл үшін сот тәжірибесінен алынған
дерек-дәйектерге ерекше көңіл бөлінді.
Дипломдық жұмысы екі бөлімнен тұрады:
Біріші бөлім – Жазаны жеке даралау мәселелері.
Екінші бөлім – Ерекше жағдайларда және қылмыстардың көптігі жағдайында
жаза тағайындау мәселелері қарастырылды.
1. Жазаны жеке даралау мәселелері
1. Жазаны жеке даралау кезінде қылмыстың сипаты, қоғамға
қауіптілігі дәрежесін есепке алу мәселелері мен сотталушының
түзелуіне және оның отбасының тіршілік жағдайына ықпал ететін
мән-жайлар
Жеке адам мәселесі қашанда болсын философтардың, социологтардың,
психологтардың, педогогтардың, зерттеулерінде ауқымды орын алып келеді.
Жеке адамның қалыптасуы бізді қоршаған қоғамдық ортамен, адамдар арасындағы
қарым-қатынастармен тығыз байланысты болып сабақтасып жатады.Сондықтан
Жеке адам-қоғамдық қатынастар арасындағы бұл байланыс тек жалпы
социологиялық тұрғыда ғана емес, сонымен бірге басқа ғылым салалары арқылы
да терең, әрі түбегейлі зерттелуі қажет. Қоғамдық ғылымдардың оның ішінде
заң ғылымдарының бір саласы-қылмыстық құқық және адам мәселесін қылмыстық
заң, қылмыстың ұғымы, қылмыстық жауапқа тарту, қылмыстық жаза тағайындау,
одан босату тағы басқа институттарды зерттеу кезінде жіті қарап, қадағалап
отырады.
Жоғарыда айтылғандай, ҚР ҚК-нің 52-бабының 3-тармағына сәйкес жаза
тағайындау кезінде қылмыстың сипаты мен қоғамдық қауіптілік дәрежесі
айыпкердің жеке басы, сонымен бірге оның қылмыс жасағанға дейінгі және одан
кейінгі мінез-құлқы, жауаптылық пен жазаны жеңілдететін және ауырлататын
мән-жайлар, сондай-ақ тағайындалған жазаны сотталған адамның түзелуіне және
оның отбасының немесе оның асырауындағы адамдардың тіршілік жағдайына
ықпалы ескеріледі. [1]
Осы бапта жаза тағйындау кезінде заң ең алдымен айыптының жеке басын,
жауаптылықты жеңілдететін немесе ауырлататын мән-жайларды емес, қылмыстың
сипатын және қоғамға қауіптілік дәрежесін бірінші кезекте есепке алу
керектігін көрсеткен. Қылмыстарға жаза тағайындау тәжірибесін зертеу
барысында соттар айыптау үкімінде жасалған қылмыс сипаты немен
мазмұндалатындығы, жазаны жеке даралау кеіндегі оның орны туралы өте сирек
айтатындығына куә болдық. Негізгі заң-Конституцияның қағидасы – әрбір
адамның заң алдындағы теңдігін есепке ала отырып, соттар қылмыстың
қауіптілігін әрқашанда үкімде ашып көрсетуге міндетті екендігін ұмытпағыны
дұрыс. Жаза тағайындау кезінде қылмыстың сипатын ескерумен қоса, оның
сандық қасиетін, қылмыстың қауіптілік дәрежесін ескерудің маңызы зор. Заң
әдебиеттеріндегі қылмыстың қауіптілік дәрежесі қалай түсініледі, соған
тоқтала кетсек.
Н.А. Беляев, Л.А. Прохоров еңбектерінде бұл мәселе терең зерттелмей,
тек қылмыстың қоғамдық қауіптілік дәрежесін сипаттайтын белгілерді тізіп
берумен шектелген.
Қайсыбір қылмыстық істі алсақ та, олардың сипаттары бірегей болғанымен,
қоғамдық қауіптілік дәрежесі әрдайым әртүрлі болады.
Сондықтан соттар жаза тағайындау кезінде бұл мәселелерге мұқият қарауы
керек.
1999 жылғы сәуірдің 30 жұлдызы болып өткен ҚР Жоғарғы Сотының
Пленумының қаулысында Үкімде істелген әрбір қылмыстардың сипатын, оның
қауіптілік мөлшерін заңға сәйкес шешу керек деп атап көрсетілген.
Өкінішке орай, бұл айтылған талаптар көпшілік соттардың үкімінде өз орнын
таппай отыр. Соттар көбіне істегі мән-жайды көрсетпей, үкімде тек қана
оларды есептегендігін көрсетумен ғана щектеліп жүр.
Негізінде, сот үкімінде қылмыстың сипатын ескеретіндігін жай ғана сөз
етіп, содан кейін барып оның қауіптілік деңгейінің дәрежесін түгел түстеуі
керек. Тура осы мәселеге жоғарыда аталған ҚР Жоғарғы Сотының 1999 жылғы 30
сәуірде өткен Пленумының қаулысында баса назар аударылған.
Қылмыстың қауіптілік дәрежесіне ықпал ететін тағы бір нәрсе –
қылмыскердің іс-әрекетінің субьективтік жағы сипаттайтын кінә, оның
түрлері. Адам өміріне қарсы бағытталған қылмыстар абайсыздықпен де,
қасақана да жасалынатындықтан, олардың қауіптілік дәрежесінде зор
айырмашылық бар. Соттар олардың түрлеріне, қауіптілік дәрежесіне көп ден
қойғаны дұрыс. Егер әрекет қасақаналықпен жасалса, ол тікелей
қасақаналықпен жасалынды ма, жоқ жанама қасақаналықпен жасалды ма, соны
анықтап, керісінше, қылмыс абайсызда жасалынса бұл жерде кінә қылмыстық
сипаттағы менмендіктің әсерінен бе, жоқ қылмыстық зардаптар болмас деген
немқұрайдылықпен жасалынды ма, осыны ерекше ескеруі керек.
Қылмыстық құқық ілімі қасақана пайда болған қылмыстарды кінәлінің
ойында туу уақытына байланысты бұрыннан ойланылып істелінген қасақана
қылық, кездейсоқ пайда болған қасақана қылық деп бөлшектейді. Уақыт
мерзімімен дараланатын қасақаналық қылықтың осы бір түрлерінің өзара
айырмашылығын зерттеп қарасақ, олардың қауіптілік дәрежесіндегі зор
айырмашылықтарды байқаймыз. Бірінші жағдайда қылмыс жасаған адамның (қылмыс
жасаудағы) пиғылының тұрақтылығы, жеке басының қауіптілігі кездейсоқ
қылықпен жасаған адамнан көп артық екенін білеміз.
Бұл жазаны жеке даралау процесінде еске аларлық жай. Р.Т. Нұртаев бұл
бағыттағы ойлардан әрі асып, кінәнің түрін есептеу тек жаза тағайындау
процесінде емес, сол жазаны өтеу кезінде ескерілуі керек дейді1.
Қылмыстың субьективтік жағы кінәмен бітпейді, қылмысты саралау, жаза
тағайындау кезінде қылмыскердің ниеті және сол қылмысты жасаудағы алдына
қойған мақсат ерекше орын алады. Бұл-ежелден белгілі қағида. Жазаны жеке
даралау кезінде қылмыстық ниетті есепке алу тек жауаптылықты жеңілдететін,
не ауырлататын мән-жайлардағы көрсетілген ниеттерді есептеумен шектелмейді.
Адам өміріне қарсы бағытталған қылмыстардың ниеті заңда көрсетілген
жауаптылықты жеңілдететін не ауырлататын мән-жайлардағы ниеттерден ауқымы
жағынан әлде қайда кең. Олардың кейбіреулері Т.Д. Устинова келтірген
деректерде де бар. Қасақана кісі өлтірудің 59 пайызы жеке қарам-қатынастағы
араздықтан, 24,8 пайызы қызғаншақтықтан, 7,8 пайызы төбелес кезіндегі
бұзақылық ниетсіз, 6,6 пайызы жәбірленушінің
жөнсіз қылығынан, 2,2 пайызы жаңа туған өз баласынан құтылу ниетімен
жасалғандығын көрсеткен.
Адам өміріне қарсы бағытталған қылмыстарға жаза тағайындау тәжірибесін
зерттеу аясында ғалымдардың қарастырған, сотталушылардың, қорғаушылардың
100-ден астам апелляциялық 100 шағымын келтіруге болады. Сол зерттеулер
біраз көңіл аударарлық жайыттарды байқатты.
Төмендегі кесте соны көрсететі:
Апелляциялық Апелляциялық шағымда нені көрсетті
шағымды
жасағандар
Үкімнің Үкімнің Қылмыстың Қылмыскердің
қаталдығын жеңілдігін саралануын ниетін дұрыс
есепке
алмаған-
дығын
Қорғаушы 43% Жоқ 24 34
Сотталушы 61% жоқ 120% 79,5%
Бұл кестеден сотталушылардың 79,5 пайызы өздерінің аппеляциялық
шағымдарында соттар олардың қылмыстық ниетін есептемегендігін, болмаса
дұрыс есептемеді деген уәжді алға тартқанын көреміз.
М.Х. Мұздыбаевтың деректері бойынша адам өміріне қарсы бағытталған
қылмыстық ниетті соттардың есептемеуі адам өміріне қарсы бағытталған
қылмыстардың 75 пайызына, қасақана денеге жарақат салудың 51 пайызына тән.
[2]
Белгілі бір қылмыс ниеті-үлкен психологиялық мәселе. Оны дұрыс түсіну
үшін көп жайыттарға ден қою қажет. Сондықтан да кей кездер сот пен
сотталушының арасында осы мәселе төңірегінде субьективтік пайымдаулар орын
алуы өзінен өзі түсінікті. Дегенмен, оларды болдырмау үшін,
түсініспеушіліктің арасындағы алшақтықты қысқарту үшін соттар үкімде ең
алдымен сол қылмыстың ниеті туралы толық айтса және қылмыскерді қылмыс
жасауға итермелеген негізгі ниетті неге басты ниет деп есептемейтіндігін
толық сипаттаса көп түсінбеушілік азаяр еді. Әрбір сот жаза тағайындай
отырып, сол тағайындалған жаза сотталушының қылмысының өз жемісі екенін
көрсетіп беруі керек.
Сонымен қоса, соттар қылмыстың ниетін есептеу кезінде заң
әдебиеттерінде айтылып жүрген пікірлерге, жаңа ойларға,тосын көзқарастарға
да назар аударғаны жөн.
Мысалы, Р.Т. Нұртаев қылмыстық ниеттердің, оның ішінде абайсыздықпен
жасалған қылмыстардың ниетін екі топқа бөліп қарайды. Оның пайымдауынша,
кешірімді ниеттер (қоғам мүдделеріне сай келетін) және кешірімсіз ниеттер
(қоғам мүдделеріне қайшы) арасында көп алшақтық бар.
Міне, осындай ойлар, пікірлер әрқашанда соттардың тәжрибесінде
қолданылуы керек.
Осы жерде айта кететін бір жай, мысалы адам өміріне қарсы бағытталған
қылмыстардың кейбіреулерінің ниеті қылмыстың айқындаушы белгісі болып
көрсетілгендіктен, оның тек өзін-өзі көрсету деңгейін есептеу кезінде
қылмыскердің алға қойған мақсатқа жету табандылығы ескеріліп отыруы да-
маңызды мәселе.
Қылмыстың қауіптілік дәрежесіне тікелей байланысты тағы бір жағдай-
қылмыстың жасалған уақыты мен орны. Г.А. Кригер: Қылмыстың жасалған уақыты
мен орны, басқа да мән-жайлар сияқты әрқашанда қылмыстың қауіптілігін
немесе қылмыскердің жеке басын, болмаса екеуін бірдей мазмұндап береді,
-дейді.
Жауапкершіліктің қай саласында болсын, ерекше мәнге ие болып отыратын
қылмыстың жасалған орны жаза тағайындау кезінде де өз маңызын жоғалтпайды.
Ол әрқашанда қылмыстың қауіптілік дәрежесіне ықпал ете отырып, соттардың
жазаны жеке даралау ісінде елеулі рөл атқарады.
Сондықтан әрбір қылмыстық іске жаза тағайындау кезінде оның жасалған
орнына да назар аударған жөн. Өкінішке орай, бұл барыста құқықтың
санкциялары мөлшеріне қылмыстың түрі және дәрежесіне белгілі бір қылмысқа
жаза тағайындауда ықпал ететін теориялық және тәжірибелік ұсыныстардың
жоқтығынан емес, қылмыс жасалған орын жауаптылықты жеңілдететін және
ауырлататын мән-жайлар арқылы қаралып, сонымен қоса қылмысты істеген жердің
жаза тағайындауға байланысты жеке мәні заңдастырылмағандығынан.
Тарихқа шегініс жасасақ қазақтардың әдет-ғұрып құқығы жаза тағайындау
кезінде қылмыстың жасалған уақытына, орнына ерекше назар аударған, осы
жағдайлар жаза мөлшеріне әсер етіп отырған. Мысалы, қылмыс айдалада, тау
ішінде, елсіз жерде, жапан түзде онда ол үшін жаза жеңілдетіліп отырған, ал
қылмыскер қылмысты жұрттың көзінше, өз ортасында, ауылында жасаса, ол
жауаптылықты ауырлататын мән-жай ретінде қарастырылған3.
Мұның себебі, қазіргі кездегі жиі аталып жүрген жазаның алдын алу
мақсаттарынан туындап жатқан сияқты. Билер, ауыл ақсақалдары өз ауылында
жасалған қылмыстардың бұқараға кері әсерін тигізетінін ескерген, олар үшін
ауыр жаза тағайындап отырған.
Сол сияқты қазақтардың әдет-ғұрып құқығы қылмыстың жасалған уақыты да
жаза тағайындау кезінде ерекше орын алғандығын келтіріп өтеді. Мысалы,
қылмыс рамазан айы кезінде жасалса, ол аса қауыпты деп саналып, қылмыскер
жазаның ең ауыр түріне тартылған.
Бұл мысалдар ғасырлар бойы қалыптасқан әдет-ғұрып құқығындағы
ережелерді қазіргі кездері де пайдалануға болатынын көрсетеді. Сондықтан да
заң шығарушының тарихқа жүгінгені артық болмайды.
Қылмыстың қауіптілік дәрежесін саралау тек жоғарыда аталған кінә, ниет
немесе қылмыстың жасалған орны сияқты факторлармен ғана шектелмейді. Оның
қауіптілік дәрежесіне қылмыс жасаудағы әдіс, қылмысқа қатысушылардың іс-
қимылы, қылмыс салдарынан орын алған зардаптар және т.б. институттар өз
әсерін тигізеді. Олардың бәрін түптеп-түгендеп кету, талдап-таразылап шығу,
әлбетте мүмкін емес, мұның өзі зерттеуді қажет ететін ұзақ әңгіме.
Қорта айтқанда, қылмыстың қауіптілік дәрежесінің сипаты мен мөлшерін
соттың талқыға салуы, оны сот үкімінде ашып көрсету–заң талабы.
ҚР ҚК 52-бабының қортынды ережесі соттың жаза тағайындаудың жалпы
негіздері туралы ережені қолдана отырып, тағайындалған жазаның сотталған
адамның және оның отбасының немесе асырауындағы адамдардың тіршілік
жағдайына ықпалын ескеру қажеттігі болып табылады. [1]
Сотталушы отбасының тіршілік жағдайын сипаттайтын мән-жайлар ең бірінші
кезекте оның түзеу процесіне адамгершілік тұрғысында тікелей байланысты
болып келеді, сондықтан да жазаның түрі мен мөлшерін дұрыс таңдау үшін
айыпкер отбасында бірден бір асыраушы болып табыла ма, оның асырауында
кәмелетке толмаған балалар, жасы келген ата-аналар бар ма, сондай-ақ оның
отбасындағы кері мінез-құлықтарына куәлік ететін фактілер (маскүнемдік,
отбасы мүшелеріне қатал қарау, балаларға кері ықпал ету, т.б.) орын алған
ба, осы және т.б. мәселелерді анықтап алу қажет.Нақтылы істерді қарау
кезінде аталған мән-жайларды есепке алудың қажеттілігі жөнінде ҚР Жоғарғы
Сотының қаулы-қарарларында аз айтылып жүрген жоқ. Мәселен, ҚР ҚК 176-б.2-б.
бойынша бас бостандығынан айыруға сотталған К.-нің ісі бойынша, ҚР жоғарғы
Сотының қылмыстық істер жөніндегі Сот алқасы сотталушыға тағайындалған
жазаны бір жыл түзеу жұмыстарына жіберуге дейін жеңілдете отырып, К.-ге
жаза тағайындау туралы мәселені шеше отырып сот үкімінде сотталушының
жауаптылығын жеңілдететін мән-жайларды келтіргенін, дегенмен оларды және
оның жеке басы туралы мәліметтерді толық көлемде ескермегендігін атап өтті.
Іс материалдарынан белгілі болғандай К.-нің күйеуі ұзақ мерзімге бас
бостандығынан айыруға сотталған, ал оның асырауында кәмелетке толмаған екі
бала қалған, оның біреуі екі жаста ғана. Осы мән-жайларды ескере келе К.-ге
бас бостандығынан айыру түрінде жаза тағайындау қажет емес деп шешілген.
Сотталушының түзелуіне және оның отбасының немесе асырауындағы
адамдардың тіршілік жағдайына ықпал ететін мән-жайларды ескеру кезінде сот
үкімінде оларды нақтылы атап өтуге және сондай-ақ олардың жазаның түрімен
мөлшерін таңдау қандай ықпал ететіндігін де ашық айтып кетуге тиіс. Бұл
ретте аталған мән-жайлардың айыпкер үшін оң ыңғайда да (жасы келген ата-
аналар, айыпкер отбасында бірден бір асыраушы болып табылады, көп балалы
әке, әйел балаларын бір өзі тәрбиелеуде және т.б.), теріс ыңғайда да
(айыпкердің маскүнемдікке салынып кетуі, отбасындағы дау-жанжалдар,
төбелестер,отбасы мүшелеріне қатал қарау және т.б.) танылуы мүмкін
екендігін әрдайым есте ұстау керек.
Заң әдебиеттерінде, кейбір білікті мамандардың айтуы бойынша осы
көрсетілген мән-жайды жеке қараудың қажеті бар ма деген сауал төңірегінде
көп әңгіме өрбиді.
Қалай болғанда да бұл мән-жайлар үкімде айшық табуы және жаза
тағайындау кезінде ескерілуі тиіс. Өйткені, олар ҚР ҚК 52-б. 3-б. сәйкес
айыпкерге дербес және әділетті жаза тағайындаудың қажетті бір шарты болып
табылады. [1]
2. Қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән-жайлар.
ҚР Қылмыстық кодекісінің 53-бабының 1-бөлігінде көзделген, қылмыстық
жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән-жайлар мен қоса көзделмеген мән-
жайлар да қылмыстық жауаптылықты жеңілдеттуші ретінде ескерілуі мүмкін.
Қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән-жайлар деп кінәлінің
жеке басына және ол жасаған қылмысқа қатысты, қылмыс құрамынан тысқары
тұратын түрлі жәйіттерді ұғыну керек. Олар қылмыстың және қылмыскердің
қоғамға қауіптілігін азайтады, соған сай жауаптылығы мен жазаның дәрежесін
төмендетеді.
Бап санкциясы шеңберінде барынша жеңіл жаза тағайындау үшін, сондай-ақ
бап санкциялары шеңберінен шығу үшін, тек қылмыстық жауаптылықты жеңілдету
жағына қарай, қылмыстық жауаптылықтан толықтай босату үшін, шартты түрде
соттауды қолдану үшін жеңілдететін мән-жайлардың болуы қажет.
Кей кездерде сот орындары бұл мәселелерді ескермей кетіп жатады ҚР
Жоғарғы Сотының бас бостандығынан айыру жазасын қолдану шараларын шолуында
кейбір соттардың заңға қайшы шешімдер қабылдайтыны айтылған. Мәселен, ҚР ҚК
175-б. 2-б. б, в тармақтары бойынша сотталған Г.К. Блетова ісі бойынша
Мақтаарал аудандық соты кінәсін мойындау және шын жүректен опық жеу,
жастығы, отбасылық жағдайы сияқты жауаптылықты жеңілдететін мән-жайларды
тізбелей келіп, ақыр соңында оларды жаза тағайындау кезінде есепке алмаған,
сөйтіп ол кінәлі болып табылған баптың санкциясында көзделген ең жоғарғы
жазаны тағайындаған.
Санкция шеңберінде жазаларды жеңілдету екі жақты жасалуы мүмкін:
а) жазаның бір түрін барынша төмендету есебінен;
б) егер санкция баламалы болса, онда сот жазаның екі немесе үш түрінен
(санкцияда олардың қаншасы қарастырылғанына қарай) ең жеңілін таңдауы
мүмкін. Соңғы жағдайда, сонымен бірге, таңдаған жазаның барынша жеңіл
түріне жақындауға да жол беріледі.
Қылмыстық кодекстің 53-бабындағы жеңілдететін мән-жайлардың тізімін
түпкілікті деп есептеуге болмайды, өйткені осы баптың екінші бөлігіне
сәйкес жаза тағайындау кезінде басқа да мән-жайлар жеңілдетуші
ретінде ескерілуі мүмкін. 53-баптың үшінші бөлігінде тұңғыш рет Егер
жеңілдететін мән-жай Қылмыстық кодекстің Ерекше бөліміндегі тиісті бапта
қылмыс белгісі ретінде көзделген болса, ол өзінен өзі жаза тағайындау
кезінде қайтадан ескеріле алмайтындығы жөніндегі ереже бекітілді.
Төменде аталмыш кодекстің 53-бабында көзделген жауаптылық пен жазаны
төмендететін мән-жайларға тоқталып өтсек.
Мән-жайлардың кездейсоқ тоғысуы салдарынан алғаш рет кішігірім
ауырлықтағы қылмыс жасау –жеңілдететін мән-жай ретінде Мән-жайлардың
кездейсоқ тоғысуы салдарынан алғаш рет кішігірім бірінші рет қылмыс жасау;
ә) кішігірім ауырлықтағы қылмыс жасау; б) қылмысты мән-жайлардың кездейсоқ
тоғысуы салдарынан жасау. Заңға сәйкес барлық үш элементте жеңілдететін мән-
маңызға ие. Аталған белгілердің жеңілдететін мән-маңызының болуы, олардың
кінәлінің қалыпты қоғамға қарсы мінез-құлқының жоқтығына, жасалған
қылмыстың кінәлінің оның алдындағы мінез-құлқына, оның өмір салтына
байланысты жоқтығына куәлікке жүруінен көрінеді. Бұл әсіресе, егер
қылмыстардың қайталануы және бірнеше мәртелілігі сол қылмыстың дәрежеленген
түрін құрастырған жағдайда ерекше маңызды.
Сот тәжірибесінде жауаптылықты жеңілдететін осы мән-жайды дұрыс
түсіндірмеу жиі кездеседі. Соттың ерекше немесе қылмысты бірінші рет жасау
түрінде жауаптылықты жеңілдететін мән-жай ретінде сілтеме жасауы көп
жағдайда дұрыс емес болып табылады. Бұл мән-жай қылмыстың қоғамдық
қауіптілік дәрежесі төмендегімен қоса, мән-жайлардың кездейсоқ тоғысуы
салдарынан жасалған болса, сонда ғана орын алады. [3]
ҚР ҚК 53-б. а тармағы, қолданыстағы заңнамалардың тұжырымы бойынша
адам: бұрынырақта ешқендай қылмыс жасамаған болса, егер жасаса да, бірақ
қылмыстық жауаптылықтан не жазадан босатылған не қылмыс құрамының немесе
оқиғасының болмауына немесе қылмыстық жауаптылыққа тартуға жасы толмауына
байланысты, қылмыс жасаған кезде есі дұрыс емес жағдайда болса, қылмыс
жасаған адамның шын жүректен өкінуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан
босату кезінде және қылмыстық жауаптылыққа тартудың мерзімі өтіп кетуіне
байланысты, т.б. негіздермен іс қысқартылған болса алғаш рет қылмыс жасаған
болып танылады. Сотталушыға ҚР ҚК 53-б. а тармағын қолданудың екінші
шарты жасалған қылмыстың онша ауыр емес дәрежедегі қылмыстар қатарына жатуы
болып табылады, яғни жасалған іс- әрекетке қатысты қылмыстық кодексте
көзделген ең жоғарғы жаза 2 жыл бас бостандығынан айырудан аспауы керек,
сондай-ақ абайсызда жасалған іс-әрекет, оны жасағаны үшін қылмыстық
кодексте көзделген жаза мерзімі 5 жыл бас бостандығынан айырудан аспайды.
Үшінші шарт жасалған іс-әрекеттің мән-жайлардың кездейсоқ тоғысуының
нәтижесі екендігі болып табылады.
Айыпкердің кәмелетке толмауы – жеңілдететін мән-жай ретінде
53-баптың 1-бөлігінің б тармағына сәйкес, айыпкердің кәмелетке
толмауы жауаптылықты жеңілдететін мән-жай болып табылады.
Кәмелетке толмаған тұлға - қылмыс жасаған сәтте жасы он сегізге толмаған
тұлға. Заң соттарға жауаптылықты және жазаны жеке даралау мәселесін шешу
кезінде тұлғаның кәмелетке толмағанын есепке алуды міндеттейді. Бұл мән-
жайды жауаптылықты жеңілдететін мән-жайларға жатқызылуын Е. Қайыржанов:
Кәмелетке жасы толмаған адам - әлі қалыптасып үлгермеген тұлға. Психика
жеткілікті дәрежеде тұрақты емес, жылдам жараланғыш, -деп түсіндіреді.
Ескі кодекс кәмелетке жасы толмағандықты тек қылмыс жасаумен
байланыстырып келсе, жаңа Қылмыстық кодекс кәмелетке жасы толмағандықты тек
қылмыс жасаған уақытта ғана емес, сонымен бірге қылмыстан тыс мінез-құлыққа
да жеңілдететін мән береді. [4]
Кәмелетке жасы толмағандарға тағайындалатын жазалардың толық тізімі
мынадай: айыппұл; белгілі бір қызмет түрлерімен айналысу құқығынан айыру;
қоғамдық жұмыстарға тарту; түзеу жұмыстары; қамауға алу; бас бостандығынан
айыру. Кәмелетке жасы толмағандарға жаза түрлерінің бәрі тағайындалмайды:
өлім жазасы тағайындалмайды, бас бостандығынан айырудың ең жоғарғы мерзімі
олар үшін -10 жыл, қамауға алу тек 16 жасқа толған кәмелетке толғандарға
бір айдан төрт айға дейінгі мерзімге тағайындалады, т.с.с. Бұл ретте
кәмелетке жасы толмаған адамның нақтылы жас шамасы есепке алынуы тиіс (14-
18 жас аралығында).
Заң шығарушы бұл бөлімде кәмелетке жасы толмағандарға жаза тағайындаған
кезде, ҚК 52-бабында көзделген мән-жайлардан басқа, оның тұрмыс-тіршілігі
және тәрбие жағдайы, психикалық даму деңгейі, жеке басының басқа да
ерекшеліктері, сондай-ақ оған жасы үлкен адамдардың әсері ескерілуін ерекше
талап етеді. Сонымен бірге кәмелетке толмаған жас шамасы жеңілдететін мән-
жай ретінде басқа жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлардың жиынтығымен
де ескеріліді.
Сондай-ақ, ҚР Жоғарғы Соты пленумының Соттардың қылмыстық жаза
тағайындау кезінде заңдылықтарды сақтауы туралы осы Қаулысында кәмелетке
жасы толмағандарға жаза тағайындау мәселесін талқылаған кезде соттар оларға
қылмыстық жазалардың тек ҚК 79-бабында көзделген түрлері ғана қолданылуы
мүмкін екендігін есепке алуы керек және олардың мерзімдері мен көлемдері
сол бапта белгіленген шектерден аспауы тиіс деп атап көрсетілген. Сонымен
қатар ҚК 80 және 81-баптарында белгіленген мән-жайларды қасымша есепке алу
қажет және әрбір нақтылы жағдайда сотталушы кәмелетке жасы толмаған
тұлғаның ісінің мән-жайы мен жеке басын есепке ала отырып, оған ҚК 82-
бабында көзделген тәрбиелік ықпал етудің мәжбүрлеу шараларын қолдану
мүмкіндіктерін қарастыруы керектігін көрсеткен.
Жүктілік – жеңілдететін мән-жай ретінде
Заң жеңілдететін мән-жай ретінде қылмысты жүктілік жағдайында жасауды
емес, жүктіліктің өзін қарастырады.
Заң соттың сотталушының жүктілігін жеңілдететін мән-жай ретінде ол
жүктілік жағдайында қылмыс жасаған ретте де, сонымен қатар қылмыс
жасағаннан кейін жүкті болып қалған жағдайда тануына мүмкіндік береді (1-б.
в т.). Гуманизм қағидаларына сай, бұл реттежүкті әйелдің денсаулығы мен
психикалық жағдайлары ескеріледі. Яғни: ұстамсыздық, ұшпалығы, жан
күйзелісі, әйелдің мінез-құлқына әсер ететін басқа да жағдайлар. Жүктілікті
жеңілдететін мән-жай деп тану мемлекеттің ана мен балаға қамқор болуымен
негізделген. Міндетті жұмыстар бас бостандығын шектеу, қамау және әлбетте
өмір бойға бас бостандығынан айыру мен өлім жазасын әйелдерге қолдануға
мүлдем тыйым салынады. [5]
Жүктілік физиологиялық тұрғыдан да, жоғары нервтік жүйе тұрғысынан да
әйелдердің ерекше жағдайы болып есептеледі. Жүктілік кезінде мінезде көңіл-
күйдің аумалы төкпелігігі, жылдам ашуланғыштық, әр нәрсеге сезіктене
қарағыштық белең алады. Бұл ерекшеліктер әйелдің ойланбаған іс-әрекеттер
жасауға, кез келген сыртқы факторларға тосын іс қимылдармен жауап беруге
итермелейді.
Заң әдебиеттерінде: үнемі маскүнемдікпен айналысатын, кері кеткен өмір
салтын ұстанатын, баланы сақтауды қаперіне алмайтын, және жәбірленушіге
қарақшылық шабуыл жасап, жасаған қылмысты жабу мақсатында оны қасақана
өлтіруші әйелдің жүктілігін жеңілдететін мән-жай ретінде тану мүмкін емес
деген де көзқарас бар.
Айыпкердің жас балалары болуы-жеңілдететін мән-жай ретінде
Заңда бұрыннан бар айыпкердің жеке басын сипаттайтын жеңілдететін мән-
жайларға (кәмелетке толмау, жүктілік) сондай-ақ айыпкердің жас балалары
болуы қосылды (1-б. г т.) Бұл белгінің жеңілдететін мән-жайлар тізіміне
бекітілуі гуманизм қағидаларына жауап береді және 52-баптың нұсқаларына
орай сот жазаның түрі мен көлемін белгілеген кезде тағайындалған жазаның
сотталушының отбасының немесе оның асырауындағы адамдардың тіршілік
жағдайына ықпалын ескеруге міндетті.
Бұл мән-жайларды жеңілдететін деп тану айыпкердің жас балаларының
тағдырына деген алаңдаушылыққа, қамқорлыққа негізделген. Әрбір осындай
жағдайда сот жауаптылықты жеке даралаған кезде, сондай-ақ жазаның түрі мен
көлемі туралы мәселені шешкен кезде аталған мән-жайдың маңызын салмақтауға
тиіс. Мұндай мән-жайдың болуы айыпкерге неғұрлым жеңіл жаза тағайындауға,
әйе,лдердің жазасын өтеуге кейінге қалдыруға негіз болады. Ол туыстық
дәрежесіне қарамастан нақтылы өзінің асырауындағы және тәрбиесіндегі жас
балалары бар әйелдерге жаза тағайындаған кезде де, еркектерге жаза
тағайындаған кезде де ескерілуі тиіс. Мұнда ең бастысы, жас балалар
айыпкермен нақтылы бірге тұратын болуы және айыпкерге қылмыстық құқықтық
сипаттағы шараларды қолданудан жас балаларды бағып-қағу бойынша қиын-қыстау
жағдайлар орын алмауы қажет. Егер адам балалармен бірге тұрмаса, оларды
бағып-қау және тәрбиелеу жөніндегіміндеттерінен жалтарса, жас балаларды
қылмыстық мақсатқа пайдаланса, жас балаларға қатыгездік танытса, қоғамға
қарсы іс-әрекеттерге тартса сот бұл фактіні жаза тағайындау кезінде
жеңілдететін мән-жай ретінде ескеруге тиіс емес.
Қылмыс жасағаннан кейін зардап шегушіге тікелей медициналық және өзге
де көмек көрсету, қылмыс салдарынан келтірілген мүліктік залал мен
моралшьдық зиянның орынын өз еркімен толтыру, қылмыспен келтірілген зиянды
жоюға бағытталған өзге де іс-әрекеттен.
Зардаптардың сипаты, оның көлемі, залал немесе зиян келтіріген
обьектінің маңызы қоғамдық қауіптілікке, қылмыстың ауырлығына, айыпкердің
жеке басының қоғамдық қауіптілігіне тікелей және барынша байыпты әсер
етеді.
Материалдық зиянның орнын өз еркімен толтырудың қоғамдық тиімділігі қылмыс
жасалғанға дейінгі болған қоғамдық қатынастарды толықтай немесе жартылай
қалпына келтірумен және де бұзылған мүліктік құқықтарды талап-арыз,
мәжбүрлеу түрінде қорғаудан әлдеқайда жылдам қалпына келтірумен
түсіндіріледі. Бұл мінез-құлық айыпкердің қоғамдық қауіптілігінің төмен
екендігіне куә болады.[6]
Егер ескі Қылмыстық кодексте материалдық зиянның орнын өз еркімен
толтыру жайында сөз болса, жаңа Қылмыстық кодекс залалды қалпына келтіру
материалдық емес түрде де мүмкін екенін негіздейді. Мәселен, жәбірленушіден
кешірім сұрау, басқа тұлғаның ар – ожданына нұқсан келтіретін жала
сипатындағы мәліметтерді таратуды көпшілік алдында мойындау-бұлар мүліктік
емес залалдарды қалпына келтіруге байланысты жасалатын іс-шаралар.
Заң қылмыспен келтірілген зиянды жоюға бағытталған кез келген іс-
әрекеттерді жеңілдететін мән-жай ретінде қарастырады. Олардың бірқатары
атап айтылған. Бұл мән-жайлардың болуы субьектінің өз іс-әрекеттерінің
зиянын танып-білуі, айыпкердің өз кінәсін азайтуға деген ниеті жөнінде
куәлікке жүреді, ол өз кезегінде жауаптылықты жеңілдетуге негіз болады.
Қылмыспен келтірілген мүліктік залал мен моральдық зиянның орнын
толтыру, егер оны айыпкер өз еркімен, тергеу, прокуратура органдарының
мәжбүрлеу ықпалынсыз жасаса ғана жеңілдететін мән-жай сипатына ие болады.
Еріктілік субьекті мәжбүрлеу әсерімен емес, еркін түрде әрекет етеді
дегенді білдіреді, басқаша айтқанда айыпкер қылмыстан кейін қалайда болсын
әрекететуге шамасы келе тұрып, өз еркімен қоғамға қауіпті залал-зардаптарды
жоюға құлықты болады.
Осы жауаптылықты жеңілдететін мән-жайды қолдану туралы сот
тәжірибесінен бір мысал.
Сот жаза тағайындау кезінде жауаптылықты жеңілдететін мән-жай ретінде
Яшиннің әке-шешесінің барлық келген зиянды өтегенін есептемеген. Заң
келтірілген залалдың орнын тек қана сотталушының толтыруын міндеттемейді.
Осы қаралып отырған істе бұл жағдайдың есептелуі, яғни қылмыскердің
жасөспірім екендігі, өзіндік табысы жоқтығы ескерілуі керек болатын1.
Жәбірленушінің медициналық және өзге де көмек көрсету, қылмыс
салдарынан келтірілген мүліктік залал мен моральдық зиянның орнын толтыру
тек қылмыс жасағаннан кейін ғана мүмкін.
Зиянды толықтай немесе жартылай қалпына келтіру нақтылы жаза
тағайындаған кезде ерекше маңызға ие болады.
Қылмыстық жазаны жеке даралаған кезде соттар төмендегі мән-жайларды
есепке алуы тиіс:
- зиян толық орнына келтірілдіме немесе жартылай ма;
- зиян қылмыс туралы өкімет оргндарына белгілі болғаннан кейін қалпына
келтірілді ме, әлде алдын ала тергеу кезінде не қылымтық істі сотта қарау
кезінде қалпына келтірілді ме;
- зиянды қалпына келтіру субьектіні жақсы жағынан сипаттайтын басқа мән-
жайлармен (шын жүректен опық жеу; кінәсін мойындап келу, қылмысты ашуға
белсенді ықпал ету, тәртіпті мінез-құлығы және т.б.) байланысты ма;
- зиянды қалпына келтірудің қандай себеп салдары болды: шын жүректен
өкіну, аяушылық, қорқыныш, өзінің кінәсін жеңілдетуге ұмтылу және т.б.
Жеке бастық, отбасылық немесе өзге де ауыр мән-жайлар тоғысуының
салдарынан не жаны ашығандық себебімен қылмысч жасау-жеңілдететін мән-жай
ретінде
Заң қылмыс жасауға итермелеген ауыр мән-жайлардың жобалық тізімін
келтіреді. Тәжірибеде басқа да мән-жайларға қылмыс субьектісінің, оның
отбасы мүшелерінің ауыр сырқатын, тұрмыстық тұрақсыздықты, отбасындағы ауыр
ахуалды, ерлі-зайыптылардың сатқындығы және т.б. жатқызады. [7]
Жаны ашығандық себепті қылмыс жасау-басқа адамның бақытсыздығына
байланысты пайда болған жаны ашу, сезім күйі салдарынан іс-әрекет жасалатын
жағдайлар. Жоғарыда келтірілген барлық мән-жайлар, егер олар қылмыс жасау
кезінде немесе оған дейін орын алса және жасалған іс-әрекетпен себепті
байланыста болса, онда жеңілдететін мән-жайлар ретінде танылуы мүмкін.
Сот тәжірибесін талдау барысы көрсеткендей, сот тәжірибесі ауыр өмірлік
мән-жайлар деп түрлі өмірлік мән-жайларды ұғынады. Мәселен, жұмыстан қол
үзген жағдайда өмір сүру үшін қажетті азық түлік, мүлік заттардың болмауы,
отбасындағы маскүнемдік, қорлау, зорлық-зомбылықтың орын алуы, жұбайлардың
бірінің көзіне бір шөп салу, қылмыскерлердің ауыр сырқат болуы, мүгедектік,
жақындардың моральға жат мінез-құлықтары, т.б. Жаны ашығандық жеңілдетуші
мән-жайына қатысты айтатын болсақ, ол бірінші рет заңдық тұрғыда бекіді.
Мұндай мән-жай сот тәжірибесінде өте сирек кездеседі, сот тәжірибесін оқып
зерттеу барысында біз аталған мән-жайды қолдану фактісін бірде бір рет
үшырастырмадық. Біздің ойымызша мұндай мән-жайды тек жаны ашушы ауыр сырқат
адамды ол азап шекпесін деп өлтірген жағдайда ғана қолдануға болады.
Күштеп немесе психикалық мәжбүрлеу салдарынан не материалдық, қызметтік
немесе өзге де тәуелділігі себепті қылмыс жасау-жеңілдететін мән-жай
ретінде
Күштеп немесе психикалық мәжбүрлеу салдарынан не материалдық,
қызмтеттік немесе өзге де тәуелділігі себепті қылмыс жасау (-б. ж т.)
бұрыныраққа қарағанда қазірде жаңаша, басқаша бағаланады. Бұл мән-жайлардың
жеңілдететін мән-маңызы қылмыс жасайтын адамның өз мінез-құлығын таңдауда
тіптен еркін еместігімен анықталады. Күштеп немесе психикалық мәжбүрлеу
ықпалымен қылмыс жасау жасалған іс – әрекеттің айыпкердің ерік-жігері мен
санасына тікелей немесе жанама ықпал етуші тұлғаның ерік-жігеріне
байланысты болу себепті, басқа жасалған қылмыстың қауіптілік дәрежесін
төмендетеді, жауаптылықты жеңілдетеді немесе тіпті жоққа шығарады.
Айыпкердің қылмыс жасау туралы шешім қабылдауына не тікелей (күштеп немесе
психикалық) қысым жасау, не материалдық, жұмысын, тұрғын жайды пайдалану
мүмкіндігін немесе айыпкердің өзі тәуелді тұлғаның оған деген ықылас-
пейілін жоғалтып алу қауіпі ықпал етеді. Тәуелділік дәрежесін және
қылмыстан бас тартқан жағдайда пайда болуы мүмкін, айыпкер үшін қажетті
емес зардаптардың сипатын сот бағалауға тиіс.
Заңда күштеп және психикалық мәжбүрлеудің түрлері айтылмайды, олар әр
түрлі болуы мүмкін. Күштеп мәжбүрлеу зорлық-зомбылық әрекеттерінде көрніс
табады: байлап тастау, соққы беру, ұру, денеге жарақат салу, мүліктерді
жойып жіберу, т.б.
Психикалық мәжбүрлеу күш қолданамын деп қорқыту түрінде немесе басқа
адамдарға қатысты басқа заңсыз іс-әрекеттер жасау түрінде болуы мүмкін.
Қорқыту нақтылы сипатта болуы керек (айыпкердің ой-санасында ғана бар
елес күйінде емес) және де қылмыс жасаған тұлғаға немесе оның жақындарына
тікелей бағытталуы тиіс. Мәжбүрлеудің сипаты мен дәрежесі қылмыстық
жауаптылықтан толықтай босатуға негіз болып табылуы мүмкін.
Күшпен немесе психикалық мәжбүрлеу жолымен мәжбүрлеу жағдайында, не
материалдық, қызметтік немесе өзге де тәуелділік күшімен қылмыс жасаған
жағдайда айыпкерлер немесе қылмыстың жеке түрі үшін, не жасалған қылмысқа
қатысқаны үшін жауап береді, немесе олардың іс-әрекеттері қылмыстардың
жиынтығы бойынша дәрежеленеді.
Белгілі бір шарттар болған жағдайда сот ҚК 54-бабының негіздерінде
жазаны күшейтуі мүмкін.
Қажетті қорғанудың құқықтық дұрыстығының шартын бұзу, аса қажеттілік,
қылмыс жасаған адамды ұстау, негізді тәуекел, бұйрықты немесе өкімді
орындау жағдайында қылмыс жасау
Қылмыстық жауаптылық іс-әрекеттің қылмыстылығын жоққа шығаратын кез
келген мән-жайды жүзеге асыру ережелерінің құқықтық дұрыстығының шартын
бұзған кезде жоққа шығарылмайды, дегенмен субьектінің іс-әрекеті мұндай
жағдайларда сондай қауіпті емес, өйткені оның іс-әрекетіне заңмен
қорғалатын жеке, қоғамдық, мемлекеттік мүдделерді қорғауға қауіпті қол
сұғушылықтардан сақтау себеп болды. Бұл, мәселен, аса қажеттілік шегінен
шығу кезінде, қылмыс жасаған адамды ұстау, негізді тәуекел, бұйрықты немесе
өкімді орындаудың заңды болуының шарттары сақталмаған жағдайларда орын алуы
мүмкін.
Егер қажетті қорғану шегінен шығу қоғамдық қауіпті қылмыстан болған
үрейлену, қорқк немесе сасқалақтау салдарынан болған болса, онда ол адамды
сот істің мән-жайын ескере отырып, қылмыстық жауаптылықтан босатуы мүмкін
(ҚК 66-б.)
Бұл мән-жайлар тек іс-әрекеттің қылмыстылығын жоққа шығаратын мән-
жайлар ғана емес, сондай-ақ жауаптылықты және жазаны жеңілдететін мән-жай
болып табылады. Біз бұл мән-жайлардың қылмыстық жазаланбайтын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz