Жалған құжат жасағаны үшін жаза қолдану
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I-тарау. Қылмыстық құқық бойынша жалған құжаттың түсінігі мен
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1 Жалған құжатпен күресуді реттейтін қылмыстық заңдардың
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Жалған құжат жасау қылмыстық жолмен жазаланатын алдаудың түрлерінің
бірі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .9
1.3 Жалған құжат жасаудың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
II-тарау. Құжатты қолдан жасау құрамының
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...16
2.1 Жалған құжат жасаудың обьектісін сипаттайтын
белгілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .16
2.2 Жалған құжат жасаудың обьективтік жағын сипаттайтын
белгілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .25
2.3 Қылмыс субьектісін сипаттайтын
белгілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.4 Жалған құжат жасаудың субьективтік жағын сипаттайтын
белгілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .31
III-тарау. Жалған құжат жасаудың алдын алу
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .35
3.1 Жалған құжат жасауға байланысты қылмыс жасауға итермелейтін себептер
мен
жағдайлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...35
3.2 Жалған құжат жасаудың алдын алу
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... 39
3.3 Жалған құжат жасағаны үшін жаза
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
3.4 Жартылай өзгертілген құжаттарды
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...47
Библиография ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .50
Кіріспе
Ќазаќстан Республикасы Конституциясыныњ 1-бабында Ќазаќстан
Республикасы µзін демократиялыќ, зайырлы, ќ±ќыќтыќ жєне єлеуметтік мемлекет
ретінде орныќтырады, оныњ ењ ќымбат ќазынасы - адам жєне адамныњ µмірі,
ќ±ќыќтары мен бостандыќтары деп кµрсетілген. Осы келелі мендеттерді ж‰зеге
асыру ‰шін елімізде зањ шыѓару процессін жетілдіру, ќабылданѓан зањдардыњ
м‰лтіксіз орындалуын ќамтамасыз ету, µмірдіњ барлыќ салаларында ќ±ќыќ
ережелерін ќатан саќтап, тєртіп б±зушылыќпен ќылмысќа ќарсы пєрменді к‰рес
ж‰ргізу ќажет.
Ќылмыспен ќарсы к‰рес саласында, ќ±ќыќ ѓылымы, оныњ ішінде ќылмыстыќ ќ±ќыќ
ѓылымыныњ ролі ерекше. ¤йткені, еліміздіњ µмірінде болып жатќан сан -
салалы єлеуметтік - экономикалыќ, саяси µзгерістерге сєйкес келетін
ќылмыстыќ ќ±ќыќ нормаларын дер кеенде осы µзгерістерге сєйкес єзірлеуде осы
ѓылым саласыныњ міндетті. ¤йткені, елімізде орын алѓан єр т‰рлі
µзгерістерге сєйкес орын алатын ќылмыстардын саны, дењгейі, ерекшелігі де
болады. Еліміз бойынша тіркелген ќылмыстардын саны жылма жыл арта т‰суде.
Б±л мєселеге байланысты Республика Президенті Н.Є. Назарбаев 1999 жылы
мамыр айында облыс єкімдерініњ республикалыќ жиынында ерекше мєн беріп,
±лѓайып келе жатќан ±ймдасќан жемќорлыќ ќылмыстарына, экономика саласындаѓы
ќылмысќа ќарсы пєрменді к‰рес ж‰ргізу міндеттеріњ алѓа ќойды. Осы мєселеге
байланысты елімізде 1992 жылы 7 наурызда Республика Президентініњ
Жемќорлыќпен ±йымдасќан ќылмыстыњ нысандарына к‰ресті к‰шейту шаралары
туралы, 1998 жылы 2 маусымда Жемќорлыќпен ќарсы к‰рес туралы, 1999 жылы
23 шілдеде Мемлекеттік ќызмет туралы зањдар ќабылдады. Осы аталѓан
нормативтік-ќ±ќыќтыќ актілердіњ негізгі баѓыты ќылмыстыњ сан алуан
т‰рлерімен т‰бегейлі к‰рес ж‰ргізу, олардыњ ќарќынын тежеу, ќоѓамѓа ќауіпті
іс-єрекеттерге жол бермеу болып табылады. Кµпшілікке аян болып отырѓандай
кµптеген ќылмыстар ресми ќ±жаттарды пайдалану, оны ќолдан жасау, оѓан
тиісінше µзгерістер енгізу арќылы алдау жолымен ж‰зеге асырылады. М±ндай
ќылмыстарды лауазымды адамдарды да, жеке т±лѓаларда істейтіні белгілі.
Криминалистік сараптамалық зерттеу ХХ – ғасырдың ІІ жартысында ғана
тапты. Оларды жүргізу үшін күрделі әдістер мен құрал жабдықтар пайдаланып,
физикалық, химиялық әдістердің бірі немесе екі түрлерін ғана қолданып
қоймай, сонымен қатар заттардың морфологиялық, физикалық қасиеттерін,
объектілердің химиялық элемент құрамын және т. б. зерттеуге мүмкіндік
туғызатын кешенді сараптама түрлері қолданылады.
Беріліп отырған әдістеме бұрыңғы Кеңес Үкіметі (СССР) Әділет
Министрлігі мен Қазақ ССР Әділет Министрлігі Сот сараптама институтының
жан - жақты әрі жеке зерттеген сараптама түрлері қарастырылады.
Қылмысты ашу және оған тергеу жүргізу кезінде қылмыс қастандық
әрекетінің объектісі болатын, қылмысты дайындау, істеу немесе жасыру
құралдары болатын құжаттардың әр түрлі түрін, тектігін криминалистикалық
зерттеу әрқашанда қажетті болып келеді. Құжаттар әр түрлі қылмыстарды
жасаған кезде ғана қолданылады: алдау әрекеттерін, қылмыстарды, ұрлықтарды
жасыру мақсаттарында қолданылады.
Заң ғылымында Құжат ұғымы үлкен мағынаны білдіреді. Осы кезде
бірінші жоспар ретінде, оның мақсаттық маңызын сипаттайтын нысандар қатысып
келеді. Құжат деген сөздің заңды керекті фактілер туралы адамның
материалдық жазылып бекітілген, көрсетілген хабарлау әрекеттері деп
түсінеді.
Процессуалдық көзқарасына қарай құжаттарды үш топқа бөледі:
- құжаттар – заттай дәлелдемелер;
- құжаттар – жазбаша дәлелдемелер;
- құжаттар – салыстырмалы зерттеулерге пайдаланатын үлгілер;
Қылмыс процесінің шеңберінде криминалистік зерттеуге негізінде – заттай
дәлелдемелердің маңызы зор. Бұл топ басқа топтардан көрі қылмыстың
материалдық нысандарын өз құрамында ұстайды, сондықтан да іс бойынша
ауыспайды.
Криминалистік зерттеу объектісі ретінде қалай құжаттардың өзі болса –
заттай дәлелдемелер, дәл солай барлық материалдар заттар және оның
дайындауына байланысты заттар болады.
Құжат – бұл қандайда болсын материалды объект және де ондағы оқиғаны
тергеу туралы ақпараттар болып келеді.
Өзінің көптігіне қарамастан құжаттар оқиғаны тергеу қатысына байланысын,
заттай дәлелдемелер сияқты келесі категорияларға бөлінеді:
- Құжаттар қылмысты істеудің құралы болып келеді: жалған есепшоттар,
жасалған тізімдемелер, жалған ауруханалық парақтар және т.б.
- Құжаттар қылмысты жасырудың құралы болып келеді, мысалы өзін - өзі
өлтіру туралы хаттар, өлген кісінің атынан жазылған хаттар сияқты және
т.б.
- Құжаттар қастандық әрекеттерін тікелей объектілері болып келеді:
ұрланған, жағылған немесе жыртылған құжаттар және т.б.
- Құжаттар, қылмысты ашу және тергеуге қабілет беретін, сонымен қатар
істің елеулі мән – жайын анықтайтын құралдары болып келеді.
Орындалу негізгісінің мәтінің ақпаратты керектігінің материал қасиеттерінің
және құжат мазмұнының ризашылықтарына қарай құжаттар дәлелдемелердің
керекті көздері болып келеді. Осы дәлелдемелер криминалистік зерттеу
жолдарымен жиналады.
Ресми құжаттарды пайдаланып қылмыс істеу қоғамға қауіпті алдаудың бір
түрі болып табылады. Жалған құжаттарды қолдан жасау, пайдалану, оған
өзгерістер еңгізу-қылмыс. Ресми құжаттарды заңсыз қолданып қоғамға қауіпті
іс-әрекет жасағандарға жаңа қылмыстық кодексте бірнеше баптар белгіленген.
Бірақта бұл заң нормалары әлі күнге дейін Республикамызда ғылыми жолмен
талданбаған. Осы орайда бұл жұмыстың мақсаты - осы өзекті мәселеге жан-
жақты талдау жасап ғалымдардың ой-пікірлері мен көзқарастарына баға беріп
зерделеу болып табылады.
Диплом жұмысының құрылымы үш бөлімнен тұрады:
Бірінші бөлім: Қылмыстық құқық бойынша жалған құжаттың түсінігі мен мәніне
жалпы сипаттама беріліп, оның түрлері мен жалған құжатқа байланысты
қылмыстық заңдардың дауына кеңінен тоқталдық;
Екінші бөлімде: Құжатты қолдан жасау құрамының сипаттамасын ашып,
құрамдарға жеке-жеке тоқталынды;
Үшінші бөлімде: Жалған құжат жасаудың алдын алу мәселелеріне көңіл бөлініп,
жазалау шаралары мен олардың мәні мен маңызы сараланды.
Соңынан қорытынды жасалып, пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілді.
І-тарау. Қылмыстық құқық бойынша жалған құжаттың түсінігі мен мәні.
1.1 Жалған құжатпен күресуді реттейтін қылмыстық заңдардың дамуы
Бұрынғы Кеңес мемлекетінің алғашқы заң актілерінде қауіпті екендігі
атап көрсетілген қылмыстың бірі - құжатты қолдан жасау. Бұл кездейсоқ емес
болатын. Кеңес мемлекетінің қалыптасуы кезеңінде қолдан жасалған құжат
көбінесе революцияға қарсы қылмыстарға, алаяқтық арқылы бөтеннің мүлкін
тонауға және сол сияқты бірқатар айла әрекеттер үшін пайдаланылады.
Жалаған құжат жасау түсінігі туралы алғашқы нормативтік актлердің
құрамында РСФСР Халық Комиссарлар Кеңесінің 1918 жылғы 4 мамырдағы
Революциялық трибуналдар және 1918 жылғы 22 маусымдағы Алыпсатарлық
туралы декреттері болды1.
Жалған құжат жасауға жалпы сипаттама ВЦИК (К) кассациялық бөлімінің
1918 ж. 6 қазандағы қаулысында келтіріледі. Онда жалған құжат (ордер,
мандат, куәлік, рұқсат қағаз) болып табылатын құжаттардың шамамен алғанда
тізбесі, сондай-ақ жалған құжатты пайдаланғандық үшін қолданылатын
қылмыстық жаза туралы нұсқау берілген2.
Заң шығарушы қылмыстық ниетің неге бағытталғандығын, не мақсат үшін
құжаттың пайдаланылғандығын ескере отырып, оның іс-әрекетіне тиісті баға
береді.
Келтірілген заң актілері сияқты оден кейінгілері де ресми құжаттарды
қолдан жасаған үшін ғана жауапкершілікті көздеді. Бұл кезңдегі жеке
тұлғалар арасындағы мүліктік қатынастар көңіл бөлерліктей, оншалықты
дәрежеде кең таралған жоқ, осыған орай соттарда да жеке құжаттарды қолдан
жасау қылмыстық іс ретінде өте сирек қаралған. Алайды, қылмыстық заңды жеке
құжаттарды қолдан жасау салдарынан мемлекет мүддесіне зиян келтіру қаупін
тудырғаны үшін жауапкершілік көзделген.
Халық Комиссарлар Кеңесінің 1919 жылғы 21 қазандағы деректерінде
лауазымды жалған құжат үшін жауапкершілік көзделді1.
Кейінірек, жалған деректерде кейбір мемлекеттік міндеттілік борышын
орындаудан жалтаруға бағытталған құжатты қолдан жасаудың арнайы түрлері
үшін жауапкершілік қарастырылды. Сонымен, 1920 жылғы 29 қаңтардағы
Халық Комиссарлар Кеңесінің Жалпыға бірдей еңбекке міндеттілік
––––––––––––––––––––––––––––
1СУ 1918 г. №54, 605 б.
2История законодательства СССР и РСФСР по уголовному процессу и организации
суда и прокуратуры. Сборник документов. –М., Госюриздат, 1955, 60 б.
тәртібі туралы декреті жалған құжатты пайдаланғаны үшін, сол сияқты мұндай
құжатты еңбекке міндеттіліктен жалтару мақсатында жасағаны үшін
жауапкершілікті көздеді1.
1921 жылғы 2 ақпандағы Халық Комиссарлар Кеңесінің Дезертирлікпен
күрес жөніндегі декретінде жалған әскери құжаттарды әзірлеуші және
таратушы топтарға қатысқаны үшін жауаптылық белгіленеді2 . міне, осылайша,
1922 ж. РСФСР Қылмыстық кодексін әзірлеу мен қабылдау қарсаныңдағы кезеңде
заң актілерінде құжаттардың жекелеген түрлерін қолдан жасағандық үшін
жауапкершілік бірте-бірте нақтылана түсті.
Жалған құжат жасаудың кез келгені және оларды пайдалану шындықты
бұрмалау, басқаша түсіндіретін болсақ жалған құжат жасау алдаудың бір түрі
болып табылады.
1922 ж. 24 мамырда РСФСР-дің бірінші Қылмыстық кодексі қабылданды. Бұл
кодексте жалған құжат және оның жекелеген түрлерінің құрамы жан-жақты
сипатталып жазылды. Сонымен бірге жалған құжат жасау өз алдына қылмыс
ретінде ғана емес, басқа құрамдарды қарастырушы немесе қылмыстың басқа
құрамдарын саралаушы элемент ретінде де көрінеді. Бұған қатысты - әскери
міндеттіліктен жалтаруды атауға болады (81-бап), билікті теріс мақсатта
пайдалану мен әрекетсіздік және ауырлататын жағдайлардағы лауазымдық
міндеттеріне немқұрайды салақтықпен қарау (110 – бап), сондай-ақ әскери
қызметшінің әскери қызметтен жалтаруын айтуға болады.
Өз алдына дербес қылмыстық іс-әрекет ретінде жалған құжат жасау
қылмыстық кодексте 1922 ж. 85-бап, 2-бөлігі, 198-б. және 116-баптарда
көзделген, сонымен қатар соңғысы (116 б.) ресми құжаттарды лауазымдық
жағдайын пайдаланып жасағаны үшін қылмыстық жауапкершілікті айқындады.
Лауазымдық және қызметтік жалған құжат жасау лауазымды тұлғаның ресми
құжатқа біле тұра жалған мәліметтер еңгізу, құжатты қолдан жасау, өшіру
немесе өткен күнмен белгілер соғу, сол сияқты олардың көре-тұра жалған
құжат жасауы немесе беруі немесе кітапқа жалған жазбалар еңгізу ретінде
анықталады.
Жеке адамдардың ресми және жеке құжаттарды қолдан жасауы РСФСР
қылмыстық кодексінің 189-бабында қаралған. Сонымен, 1922жылғы РСФСР
қылмыстық кодексі бойынша ресми құжаттарды қолдан жасау мынадай үш түрде
қарастырылды:
• Қызметтік жалған құжат жасау (ҚК 116-б);
––––––––––––––––––––––––––––––––––-
1История законодательства СССР и РСФСР по уголовному процессу и организации
суда и прокуратуры. Сборник документов. –М., Госюриздат, 1955, 60 б.
2Су 1919 г. №58
• Жеке адамдардың пайда табу мақсатпен көздемеген жалған құжат жасау
(ҚК 85-б)
• Жеке адамның пайда табу мақсатында жалған құжат жасауы (ҚК 189-б)
РСФСР – дің 1922ж. Қылмыстық кодексіндегі сияқты 1926ж. Қылмыстық
кодексінде жалған құжат жасағаны үшін жауаптылық белгілейтін нормалар
болды.
Жалған құжат жасау құрамы өз алдына қылмыс ретінде субьектінің
белгілеріне байланысты лауазымдық (қызметтік) және жеке тұлғалар жасаған
болып, ал субьективтік тұрғыдағы мазмұны бойынша, пайда табу мақсатындажәне
осындай мақсатты көздемей жасалған деп бөлінеді. Заңда сонымен қатар жалған
құжаттардың сипаты да ескеріледі. Ресми және сол сияқты жеке құжаттарды да
қолдан жасағандық үшін жеке адамдардың жауапкершілігі қылмыстық кодекстің
72 б. (1 б.) және 170 баптарында белгіленеді. Лауазымдық жалған құжат жасау
құрамының заты тек ғана ресми құжат болуы мүмкін делінді (ҚК-тің 120 б.).
Жалған құжат жасаудың сараланған белгісі ретінде әскери қызметшінің
әскери қызмет өткеруден жалтаруы, іс жүзіндегі әскериқызметке міндетті
шақырылудан жалтару секілді қылмыстарды жасау кезіндегі әрекеттерді атауға
болады.
Одақтас республикалардан 1959-1961 жылдардағы қылмыстық кодекстерін
қабылдау кездеріне дейін жалған құжатжасау және оны пайдалану әрекетіне
қарсы қылмыстық заңдарды дамытудың негізгі бағыттары біртіндеп лауазымдық
жалған құжатты, жеке тұлғалардың жасайтын жалған құжаттарын, оның ішінде
лауазымдық тұлғаға жатпайтын адамдардың пайдакүнемдік мақсатпен жасайтын
қылмыстары үшін жауаптылықты белгілейтін қылмыстық-құқық нормаларын
нақтылай түсу көрністерімен сипатталады. Пайдакүнемдік ниет лауазымдық
тұрғыдан жауаптылықты ауырлататын мән-жай ретінде қарастырылды.
Сонымен бірге 1947 жылғы 4 шілдедегі Мемлекеттік және қоғамдық
меншікті талан-таражға салу үшін жауаптылық туралы жарлыққа сәйкес жалған
құжатты пайдалану талан-таражды немесе жетіспеушілікті жасыру құралы
ретінде қарастырылмайтын болады.
Қазақ КССР–нің 1959 ж. Қабылданған қылмыстық кодексі дұрыстығы мен
мақсатқа сай келетіндігі көп жыл бойығы тәжірибемен расталған жалған құжат
үшін жауапкершілік туралы РСФСР Қылмыстық кодекісінде (1926 ж.) көзделген
нормалар жүйесін негізінен сақтай отырып, сонымен қатар заңның осы бөлігін
бұдан әрі жетілдіру мақсатында бірқатар өзгерістер еңгізідлі. Құжаттарды
қолдан жасағаны үшін қылмыстық жауаптылықты қарастырған Қазақстан
Республикасындағы қолданылып жүрген заңдарға төмендегі осы қылмыстардың
жеке түрлерін зерттеу арқылы береміз.
1.2 Жалған құжат жасау қылмыстық жолмен жазаланатын алдаудың
түрлерінің бірі
Жалған құжат жасаудың кез келгені және оларды пайдалану шындықты
бұрмалау, басқаша түсіндіретін болсақ жалған құжат жасау алдаудың бір
түрі болып табылады.
Кез келген алдау қоғам мүшелері тарапынан адамгершілікке жат құбылыс
ретінде моралдық талқылауға жатқызылады. Дегенмен, қылмыстық құқық
тұрғысынан келгенде алдаудың бәрі бірдей қылмыс болып табылмайды. Алдау
адамгершілікке жат қылық болып тұрса да, егер ол қылмыстық заңдармен арнайы
қорғалатын қоғамдық қатынастарды бұзбаса, қылмыстық жазаланатын әрекет
болмайды.
Алдау қылмысын- көптеген басқа қылмыс болмайтын алдаулардан теориялық
тұрғыдан айыруға мүмкіндік беретін өлшем- іс-әрекеттің қоғамдық қауіптілігі
болып табылады. Профессор Б. Никифоров ол туралы былай деп
жазды:
...егер ол әрекет қылмыстық заң нормасымен қорғалатын қоғамдық қатынасқа
елеулі зиян келтірсе, немесе осындай зиян келтіру қаупін төндіретін болса,
соның салдарынан қылмыс обьектісі болуы ықтимал, яғни мұндай ретте алдау-
неғұрлым нақтырақ және айқындалған түсінікке ие болады 1.
Мұндай жағдайда алдаудың қоғамдық қауіптілігінің соншалықты жоғары
болуына байланысты заң шығарушы оған қарсы қылмыстық жазалау шарасын
қолдану көмегімен күрес жүргізуді қажет деп санайды. Соған сәйкес,
қылмыстық заңдарда алдаудың қандай түріне болса да қылмыстық жазалаушылықты
айқындайтын арнайы нормалар белгіленді.
ҚР қылмыстық кодексі қылмыстық-құқықтық мәні бар бірқатар алдау
түрлерін жасағаны үшін жауапкершілікті көздейді. Мысалы бөтеннің мүлкін
ұрлағаны немесе бөтен адамның мүлкіне құқықты алдау жолмен алғаны немесе
сенімге қиянат жасағаны үшін (ҚК 177-б.) сайлау құқығын жүзеге асыруға
немесе сайлау құқығының жұмысына алдау жолмен кедергі жасағаны үшін (146-
б.); тұтынушыларды алдау (223-б.), қылмыс туралы көрнеу жалған сөз жткізу
(351-б.); көрнеу жалған куәлік ету; сарапшының жалған қорытындысы немесе
қате алдау (352-б.); қызметтік жалғандық жасау (314-б.)); жалған
құжаттарды, мөртаңбаларды, мөрлерді, мөрқағаздарды, мемлекеттік
наградаларды қолдан жасау (325-б.).
Республиканың қылмыстық кодексінде алдауға заңдық айқындама
берілмеген. Тек қана 1922 ж. РСФСР қылмыстық кодексінде 187-бапқа ескертуде
алдауды былайша айқындаған: жалған мәліметтерді хабарлау, сондай-ақ
хабарлануы міндетті болған жағдайды жасыру- делінген.
1Никифоров Б.С. Обьект преступления по советскому уголовному праву. –М.,
Госюриздат, 1960,
В. Дальдің түсіндірме сөздігінде: алдау дегеніміз - бұл ... кез келген
өтірік ...әрекет немесе іс; шындыққа балаған өтірік, қулық, зымияндық,
138 б.
екіжүзділік 1. немесе жаңсақ пікір, болжам, елес 2. Алдау - бұл
басқа адамды біле тұра адастыру3.
Алдау дегеннің өтірік мәлімет екенідігін біздіңқолданып жүрген
қылмыстық заңдарымыз алдаудың жекелеген түрлері үшін жауапкершілік
белгілейтін нормаларда да, мысалы, ҚР ҚК 314, 315-баптарында атап
көрсетілген.
Дүние жүзінің бірқатар елдерінің қылмыстық заңдарында басқа адамды
белсенді әрекет ету арқылы шатастыру қылмыстық жаза қолданылатын алдау деп
танылады. Францияның қылмыстық кодексі (405-б.) 4, Индияның ҚК-нің 4155,
Англияның Қылмыстық заңы6 алаяқтықпен айналысуды осылай түсіндіреді.
Адамның хабарлай міндетті болған фактісі туралы әрекетсіздігі, біле тұра
айытпау сияқты әрекеттер арқылы алдағаны үшін жауапкершілікті жоққа
шығаратын қылмыстық-құқықтық алдаудың түсінігі революцияға дейінгі орыс
заңгерлерінің еңбектерінде де зерттеледі. И.Я. Фойницкий ...Өзіне тиесілі
мүліктің кемшілігі бар екенін білмеген субьекті ол туралы хабарлауға
міндетті емес, өйткені білмегенді хабарлау оның міндетіне жатпайды 7
деген.
Профессор Б.С. Никифоров мұндай қорытындылармен ымыраға келмей,
кінәлінің қатысы болмаған бөтен біреудің адасуын пайдалану қылмыстық
жазалау болып табылатынын атап көрсетеді8. Қылмыстық құқық нормалары басқа
адамды адастыру жолымен, сол сияқты кінәлнің әрекетіне қарамастан, олардың
адасуын пайдалану жолымен заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастарға қол
сұғушылықты қоғамдық қауіпті және қылмыстық жазалануы тиіс деп
танитындықтан Б.С. Никифоровтың пікірімен келісуге тура келеді.
Міне, осы тұрғыдан келгенде, қылмыстық жазаланатын адам белсенді әрекет
жасау арқылы да, салғырттық мінез-құлықпен (әрекетсіздік) арқылы да
жалғандық жасауы мүмкін.
–––––––––––––––––––––––––
1Толковый солварь В. Даля. Т. 2, 1914, 1583 б.
2Толковый солварь русского языка. Под редакацией Н.Д. Ушакова. Т.2. 1938.
663 б.
3Энциклопендичесий солварь Брокгауза и Эфрона. Т. XXI-а, 1897, 521 б.
4Французский Уголовный кодекс 1810 г. –М., Юриздат, 1947, 224 б.
5Уголовный Кодекс Индии.-М., изд-во Иностранная литература, 1958, 193-194
беттер.
6Английское уголовное право. –М., изд-во Иностранная литература 1961, 331-
332 беттер
7Фойницкий И.Я Мошенничество по русскому праву, ч. 2-СПБ, 1871, 205, 209
беттер.
8Никифоров Б.С. Борьба с мошенническими посягательствами на
социалистическую и личную собственность по уголовному праву. – М., изд-во
АН СССР, 1952, 103 б.
Жалған құжат жасау әрекет етудің құралы ғана болуы да мүмкін, осы қылмысты
жасау әдісінен көрніс табады.құжатты қолдан жасау жалған құжат жасау
жолымен де, немесе түпнұсқа құжатты өзгерту жолымен жасалуы мүмкін. әрине,
аталған әдістер субьектінің белсенді әрекетіне негізделеді.
Құжат жасау жолында салғырттық жасау мүмкін емес. Бұл қолданылып
жүрген қылмыстық заңда растала түсіде. Мысалы, ҚР ҚК-нің 314-бабы қызметтік
жалған құжат жасау лауазымды тұлғаның сол сияқты мемлекеттік қызметшінің
(лауазымды тұлға болып табылмайтын) ресми құжатқа біле тұра жалған мәлімет
еңгізуі, сондай-ақ, егер осы әрекет пайда табу мақсатында немесе өзге де
жеке мүдде үшін жасалса, аталған құжатқа нақты мазмұнын бұрмалайтын
өзгертулер еңгізумен, немесе көре тұра жалған немесе қолдан жасалған құжат
біреумен бара-бар деп саналатындығын айқындайды. Сонымен қылмыстық заңмен
қорғалатын белгілі бір обьектіге, яғни қоғамдық қатынасқа қол сұғу
әрекетіғана қылмыстық-жазаланатын жалған құжат жасау болып табылады.
Кінәлінің әрекетінің нысаны бола отырып, алдау кез келген жағдайда
қасақана жасалады. Сонымен біргеалдау болу үшін қажетті белгі-субьектінің
арнайы мақсаты – басқа адамды белгілі бір фактінің, мәліметтің болуына
немесе болмауына қатысты адастыру болып табылады. Құжатты қолдан жасау
қылмыстық жазаланатын алдаудың бір түрі ретінде тікелей қасақаналықпен
жасалуы мүмкін. Жалған құжат жасау қылмыстық жазаланатын заттық түрдегі
алдаудың бірден-бір түрі ғана емес. Алдау- сайлау құқығын жүзеге асыруға
кедергі түрінде де көрініс табуы мүмкін (ҚК 146-б.). Мұндай алдауға сайлау
күнін қате көрсету, ұсынылған кандидат туралы жалған мәлімет беру,
депутаттыққа кандидатқа дайындалып жастқан террорлық акті туралы жалған
хабарлама көрсету жатады және т.б. тұтыну қасиетіне немесе тауар сапасына
қатысты алдау, сүт өнімдеріне су қосу, өнім сортын қате сұрыптау,
тауарларды кем өлшеп сату да қылмыстық-жазаланатын алдау болып табылады (ҚК
223б.).
Осындай алдау түрлерінің ішіндегі жалған құжат жасаудың ерекшелігі –
мұндай материалдық зат – құжат болып табылады. Жалған құжат жасау қоғамдық
қауіпті алдаудың бір түрі болып табылады.
1.3 Жалған құжат жасаудың түрлері
Қызметтік өкілеттікті теріс пайдаланудың кең тараған нысандарының бірі
қызметтік жалған құжат жасау болып табылады. Бұл қылмыстың қоғамдық
қауіптілігі қылмыс жасауға оған берілген уәкілеттік пен білдірілген сенімді
лауазымды тұлғаның немесе мемлекеттік қызметшінің қызмет жағдайына тіклей
қатысты түрде айқындалады. Аталған адамдар шығарған, мазмұны шындыққа
сәйкес келмейтін құжаттар мемлекеттік ұйымдардың қалыпты жұмысына зиян
келтіреді, жоғары тұрған ұйымдарды шатастырады, жеке адамдардың, қоғамның
және мемлекеттің мүддесіне зиянын тигізеді. Қызметтік жалған құжат жасау
фактісі мен күрестің қажеттілігі де осында. ҚР ҚК қызметтік жалған құжат
жасау өз алдына қылмыс ретінде қаралған.
ҚР жаңа Қылмыстық кодексінің 314-бабында лауазымды тұлғаның, сондай-ақ
лауазымды тұлға болып табылмайтын мемлекеттік қызметшінің ресми құжатқа
көре тұра жалған мәлімет еңгізуі, сондай-ақ аталған құжатқа шын мазмұнын
бұрмалайтын жалған мәлімет еңгізу, не көре тұра жалған немесе жасанды құжат
беру, егер осы әрекет пайда табу немесе өзге де жеке мүдделік мақсатында
жасалса деп анықталған. Қызметтік жалған құжат жасау ретінде айқындалған
осы қылмыстың мәні түпнұсқа құжаттың мазмұнын өзгерту немесе қолдан
жасалған жалған ресми құжатты толықтай жасап шығару және беру болып
табылады.
Ресми құжат – қылмыс заты болып табылады. Ресми құжат дегенді
мемлекеттік билік органдары беретін және құқық беретін немесе міндеттен
босататын, белгілі бір фактіні, оқиғаны өзге де заңдық мәні бар жағдайларды
растайтын жазбаша актілер деп түсінілу қабылданған. Оған мыналар жатады:
еңбек кітапшасы, оқу орнының дипломы, төлқұжат, әскери билет, зейнетақы,
қызметтік куәлік, көлікке берілетін техникалық құжат, атқару парағы,
үкімнің көшірмесі, сақтандыру полисі, азаматтық қал-актілерін тіркеу
кітабы. Мемлкеттік билік органдарынан шықпаған құжаттар осы құрамның заты
болып табылмайды.
Қылмыстық құқық теориясында жалған құжат жасау тек қана белсенді
әрекет арқылы жасалады деп тұжырымдалған көзқарас көпшілікке белгілі.
Ғылыми әдебиеттерде оның жасалу тәсіліне қарай жалған құжат жасауды екі
түрге бөліп қарайды:
а) жалған мәлімет еңгізуден тұратын интеллектуалдық;
б) өшіру, мәтінді өзгерту арқылы жасалатын материалдық...
Барлық жағдайда да жалған құжат жасау түпнұсқаға қолдан жасаған
өзгертумен, не жалған құжатты жасау немесе берумен түсіндіріледі.
ҚР жаңа қылмыстық кодксі бойынша қызметтік жалған құжат жасау егер оны
лауазымдық тұлға немесе мемлекеттік қызметті өзінің қызметтік жағдайын
пайдалана отырып жасаған кезде ғана болады. Ал мұндай қылмыс қызметтік
жағдайды пайдланбай жасалғанда не мемлекеттік билік органдарынан емес –
коммерциялық, ал басқа ұйымдардан, жеке адамнан (қолхат, шарт, міндеттеме
және т.с.с.) шыққанда басқа қылмыс құрамы болады.
Қызметтік жалған құжат жасау формальдық құрамы бар қылмыс. Ол қандайда
болсын қоғамдық қауіпті салдардың болуына қарамастан, ҚК-тің 314-бабында
көрсетілген әрекеттердің біреуі жасалған сәттен бастап аяқталған болып
саналады.
Қызметтік жалған құжат жасау дербес қылмыс ретінде әлдеқайда сирек
кездеседі. Қызметтік жалған құжат жасау көбінесе басқа қылмыс жасау үшін
жағдай жасайды, не қылмыс жасауға себеп немесе оны жасыру құралы болады.
Лауазымды және жеке адамдар арасында уағдаласып көре тұра жалған құжат
бойынша жасалған бөтеннің мүлкін өзінің немесе басқа адамның меншігіне
айналдыру лауазымды адамдар үшін жиынтығында ұрлық және қызметтік жалған
құжат жасау, ал басқа адамдар үшін – ұрлық және жалған құжат жасауға
қатынасчқандық ретінде бағалануы тиіс1.
ҚР Қылмыстық кодексінің 8-тарауында коммерциялық және өзге де ұйымдарда
қызмет мүддесіне қарсы жасалған қылмыс үшін құқықтық жауапкершілік
белгіленген.
ҚР Қылмыстық кодексі лауазымдық қылмысты обьекті тұрғысынан, сондай-ақ
субьекті тұрғысынан қарағанда да қылмыстық қол сұғудың ерекше түрі ретінде
қарайды. Лауазымдық қылмыс, ал жаңа Қылмыстық Кодекс бойынша мемлекеттік
қызмет мүддесіне қарсы жасалған қылмыс (ҚР ҚК 13-тарау) – лауазымды
тұлғалардың қызмсет жағдайын пайдалана отырып мемлекеттік аппараттың заңмен
реттелетін қалыпты қызметіне жасалған қол сұғу әрекеті. Мемлекеттік басқару
саласында уәкілеттік берілген адамдардың өзінің өкілеттіктерінен
мүмкіндіктерін пайдаланып жасаған бұл іс әрекеті мемлекет, сондай-ақ
азаматтар үшін де мәні бар.
Мемлекеттік емес коммерциялық ұйымдардың басшылары мен қызметкерлерінің
мұндай уәкілеттік берілмеген және сол себепті олар қызметтік қылмыс үшін
жауапкершілік атқармайды. ҚР ҚК 307-бабына ескертуден осындай қорытынды
шығаруға болады.
Құқық қолдану практикасына талдау Республиканың құқық қорғау
органдарының соңғы кездері коммерциялық және басқа ұйымдардың басқару
функциясын орындайтын адамдардың қызметтік жалған құжат жасайтынын анықтай
бастады. Мәселен, 1998 жылы осындай сипаттағы 15 қылмыс тіркелді, ал 1999
жылы 13 қылмыс тіркелген. ҚР Қылмыстық кодексінің 8-тарауында осы
адамдардың қызметтік жалған құжат жасағаны үшін жауапкершілікті көздейтін
арнайы норманың жоқ екендігі белгілі. Осының салдарынан мұндай адамдардың
қоғамдық қауіпті осындай әрекеттері ҚР ҚК 325-бап бойынша жасанды түрде
бағаланады. Біздің пікірімізше, ҚР ҚК-нің 8-тарауына аталған адамдардың
жалған құжат жасағаны үшін жауапкершілігін көздейтін мынадай редакциядағы
арнайы бап қосу керек:
231-1-бап: Коммерциялық немесе өзге ұйымдарда басқару қызметін
орындайтын адамдардың жалған құжат жасауы.
Қызметтік жалған құжат жасау, яғни коммерциялық немесе өзге ұйымдарда
басқару функцияларын орандайтын адамдардың коммерциялық немесе өзге
ұйымдардың ресми құжаттарына көре тұра жалған мәлімет еңгізу, аталған
құжаттарға олардың шын мазмұнын бұрмалайтын түзетулер еңгізуі немесе көре
тұра жеке адамның, қоғамның немесе мемлекеттің құқықтары мен заңды
мүдделеріне елеулі зиян келтіретін, өзіне немесе басқа адам не ұйымның
пайда табу және артықшылығын көздейтін жалған немесе түзетіп жасалған
құжатты көре тұра беруі жазаға тартылады.
ҚР ҚК мұндай арнайы нормаларды еңгізу құқық қорғау органдарына
экономиканың мемлекеттік емес секторының басшылары мен қызметшілерін мұндай
қылмыс үшін жауапкершілікке тартуға мүкіндік береді, мұның өзі құқық
тәртібінің нығаюына және тиімді нарық қатынастарының қалыптасуына жағдай
жасайды.
Лауазымдық қылмыс субьектісіне тоқталатын болсақ профессор А.Н: Трайнин
қызметтік жағдай кез келген лауазымдық таза немсесе аралас, мысалы
билікті асыра пайдалану немесе қызметтік жалғандық қылмыстарын жасаудың
негізгі шарты екендігін айтады . бұған қарағанда, жеке тұлға кез келген
қасақана луазымдық қылмысқа қатысушы бола алады.
Жай адамдар мұндай қылмыстың орындаушысы бола алмайтындықтан, олар
қылмыстың бірге орындаушысы бола алмайды. Жай адамдардың мұндай қылмыс
жасайтын бір-ақ тәсілі бар, атап айтқанда арнайы субьекті арқылы қылмыс
жасау.жай адам бұған ерекше әрекет жасау арқылы қол жеткізуі мүмкін.
А.Н. Трайнин лауазымдық қылмыстың атқарушысы тек қана лауазымды тұлға
болуы мүмкін. Мұндай ерекшелік сондай-ақ лауазымды тұлғаның өзіндік
құқықтық қатынастар мен міндеттерінен ғана емес, ал күнделікті өмірдегі
шындық мәніндегі лауазымды тұлғаның қызметтік функциялар атқаруынан пайда
болады: олар өкімдік теді, құжаттарға қол қояды және т.б., сол себепті де
олар іс жүзінде лауазымдық қылмыс жасай алады 1.
В.Ф. Криченко да осындай қағидатқа сүйенеді, ол: лауазымдық қылмыстар
институтының ерекшелігі сол, бұл тұрғыдағы қылмыстардың орындаушысы тек
ғана лауазымды адамдар болады, сонымен бірге мұндай қылмыстардың
көмектесушісі, айдап салушысы лауазымды немесе жай тұлғалар да болады -
дейді.
Сонымен, лауазымдық жалған құжатқа қатысты лауазымдық қылмыстың бірден бір
орындаушысы лауазымды тұлға (ҚР ҚК 314-б.) болып табылады. Жеке адам,
мұндай қылмысқа қатыса отырып, атқарушы ретінде емес, арандатушы,
көмектесуші, ұйымдастырушы ретінде болады.
Жеке адамды қызметтік лауазымдық қылмысқа тең қатысуға кінәлі деп тану үшін
В.И. Соловьев былай деп әділ көрсетеді (116),
олардың іс-әрекетінде лауазымдық қылмыстың обьективті және
–––––––––––––––––––––––––
1Трайнин А.Н: Аталған еңбек., М., 1938. 19 б.
олардың іс-әрекетінде лауазымдық қылмыстың обьективті және субьективті
сипатындағы белгілері болуы керек.
Обьективті жағынан лауазымды болып табылмайтын тұлғаның өзімен бірге
қылмысқа қатысушы – лауазымды тұлғаның қызмет жағдайын нақты пайдалану
керек. Ал субьективті тұрғыдан жеке адам лауазымды тұлғаның қылмыстық ниеті
туралы білуі және мұқндай жағдайда олардың ойы бірдей болуы тиіс. Егер
белгілі болмаса кінәлінің әрекеті олардың нақты мазмұнына қарай ҚК-тің әр
түрлі баптарымен саралануы тиіс.
II-тарау. Құжатты қолдан жасау құрамының сипаттамасы
2.2 Жалған құжат жасаудың обьектісін сипаттайтын белгілер
ҚР Қылмыстық кодексінің 3-бабы- қылмыстық жауаптылық негізі қылмыстық
кодексте көзделген қылмыс құрамының барлық белгілері бар әрекет жасау болып
табылады деп көрсеткен. Қылмыстық жауапкершілік негізі қылмыс құрамы
жөнінде қылмыстық іс жүргізу заңдарында да айқын айтылады. Оның нормаларына
сәйкес қылмыстық іс қозғалмауы тиіс, ал қозғалғандары әрекетте қылмыстық
құрамының болмауына байланысты тоқтатылауға жатады. Бұл мәселені сот үкім
шығару кезінде анықтайды. Қылмыс құрамының белгілері қылмстық заңда
белгіленеді. Сонымен қатар, қылмыстық кодекстің тиісті бабының
диспозициясында барлық белгілер міндетті түрде келтіріле бермейді, ол
қылмыстық құқықтық нормада кейде толықырақ, немесе сонша мөлшерде кем
сипатталуы мүмкін. Бұл белгілер адамдардың сана-сезіміне байланыссыз
обьективті түрде болады. Қылмыстық құрамының қажетті белгілерін анықтау
қылмыстық заңды түсіндіру барысында жүзеге асады.
Қылмыстың нақты құрамының белгілерін нақты айқындаудың осы әрекетті
дұрыс саралау кезінде үлкен маңызы болады.
Қылмысты саралаудың өзі жасалған әрекеттің заңдық табиғатынғ дәрежесі
мен оның қоғамдық қауіптілігінің сипатын көрсетеді; қылмысты саралаудың көп
жағдайларда кінәліге дұрыс әрі әділ жаза белгілеудің маңызы зор.
Саралаудың мақсаты мынада- қандай қылмыстың жасалғандығын анықтау,
кінәліні қылмыстық жауапкершілікке тарту үшін және қажет болған жағдайды
тиісті жазалау шараларын белгілеу үшін нақты заңды негізді көрсету болып
табылады 1.
С.И. Тихенко дәлелдемелік материалдың өзіндік ерекшелігі мен тергеудің
дұрыс бағыты қылмысты саралауға байланысты екендігіне көңіл аударған2.
А.А. Герцензон қылмыстың жекелеген түрлерін зерделеу үшін қылмыс құрамы
элементтерінің маңыздылығына назар аудара келіп, мынаны атап көрсетеді:
Қылмыстың жекелеген түрлерін ғылыми - зерттеу мақсатында ғылыми зерделесе
де немесе тергеу не сот талқылауы барысында өз білімін пайдалану мақсатында
іс жүзіндегі қызметкер зерделесе де - әр уақытта да қылмыс құрамын жан-
жақты ашуға көңіл бөледі 3.
Әрбір қылмыстың өзге қылмыстармен бірқатар ортақ ұқсастығы болады. Осыны
ескере отырып, құжатты қолдан жасау құрамын
____________________
1Кудрявцев В.Н. Теоретические основы квалияикаций преступлений. –М.,
Госюриздат, 1963, 10 б.
2Тихенко С.И. Борьба с хищениями социалистической собственности, связнными
с подлогами документоа. Киев, 1959, 170
3Грецензон А.А. Введение в советскую криминологию.- М., изд-во Юридическая
литература, 1965, 29 б.
әрбір қылмыстың өзге қылмыстармен бірқатар ортақ ұқсастығы болады. Осыны
ескере отырып, құжатты қолдан жасау құрамын зерттей отырып, оны аралас
құрамнан бөліп тұратын шекті анық та айқын көрсету керек.
Ол үшін осы құрамның өзіне ғана тән белгілерді айқындау, жалған құжат
жасаудың өзін ғана сипаттайтын заңды белгілердің бірден-бір дұрыс жиынтығын
белгілеу қажет
Жалған құжат жасау құрамын сипаттай келіп біз қылмыстық құқық
теориясында кеңінен іс жүзінде қолданылатын оның әр элементін жеке талдау
әдісін қолданамыз, осы әдістің өзі зерттеліп отырған құрамның қасиетін
неғұрлым тереңірек түсінуге мүмкіндік береді.
Жалған құжат жасаудың табиғатын айқындау, оның сипаты мен қоғамға
қауіптілігінің дәрежесін айқындау үшін осы қылмыстың обьектісін анықтаудың
маңызы зор. Қылмыс обьектісі – қылмыстық іс-әрекетті жасаған адамның не
нәрсеге қол сұғып отырғандығы және қылмыс нәтижесінде неге зиян келтіреді
немесе неге зиян келтіруі мүмкін1 дегенді білдіреді.
Қылмыстық іс-әрекеттің қоғамдық қауіптілігі оның қол сұғып отырған
игілігінің қаншалықты құнды және маңызды екендігінде, сондай-ақ, осы
игілікке келтіретін зиянның қаншалықты маңызды екеніне байланысты.
Қылмыс обьектісінің заңдық тізбесі ҚР Қылмыстық кодексінің 2-бабында
берілген. Бұл адамның, азаматтың құқығы, бостандығы мензаңды мүддесі және
қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздік, қоршаған орта, конституциялық құрылыс және
ҚР аумақтық тұтастығы, бейбітшілік және адамзаттың қауіпсіздігі.
Шетел сөздерінің сөздігінде обьект сөзі латынның objectum- қандай
болса да қызмет, әрекет, бағытталған зат, құбылыс екендігі айтылады.
Қылмыстық құқық теориясы дәстүрлі түрде қылмыс обьектісін қылмыстық қол
сұғудан қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастар ретінде қарайды.
Бұл көзқарас жалпыға ортақ болып табылады.
Дегенмен, кейбір авторлар осы анықтаудың әділ екендігімен келісе
отырып, жалпы әмбебап теория болып танылуы мүмкін емес, себебі ол кейбір
жағдайларда, әсіресе жеке адамға қарсы қылмысты талдау кезінде іске
жарамайды деп есептеді. Өмірлік мүдде құқығымен қорғалатын құқықтық игілік
ретінде обьекті теориясына қайта оралу мүмкіндігін негізге алған А.В.
Наумов осындай пікірді жақтайды
Бірқатар криминалистер қоғамдық қатынас екі элементтен: қатынасқа
қатысушылар мен олардың өзара байланысынан тұрады деп санайды.
–––––––––––––––––––––––––––
1Наумов А.В. Уголовное право. Общая часть. Курс лекции. Издательство БЕК
М., 1996.
А.А: Пионтковский қоғамдық қатынас құрмындамынадай негізгі
бөліктерді атап көрсетеді: қатынасқа қатысушылар, олардың арасындағы
белгілі бір түрдегі өзара байланыс, сондай-ақ материалдық дүниедегі қандай
да болмасын бір заттар.
Қоғамдық қатынас дегеніміз – бұл күрделі әлеуметтік құбылыс. Қоғамдағы
барлық адамдар, өздерінің әлеуметтік қажеттіліктерін, мүдделерін жүзеге
асыра, міндеттерін орындай отырып, өзінің мінез-құлықына жауап бере отырып
өзара көптеген және сан алуан байланыстар жасайды және мұндай
байланыстардың болмауы мүмкін емес.
Қоғамдық қатынастар құрамынан үш элементті бөлектеп көрсетуге болады:
а) қатысушылар яғни қатынас субьектілері:
б) қоғамдық қатынастың мазмұны ретінде субьектілер арасындағы
әлеуметтік байланысты, олардың қызметі бір-біріне қатысты айқындамасы,
білгілі бір құқықтары мен міндеттері;
в) сол арқылы қоғамдық қатынас пайда болатын зат (әлеуметтік құндылық).
Н.И. Коржанский қоғамдық қатынасты қылмысты қылмыстық өзгерістерге
душар ететін үш түрлі ықпалды атап көрсетеді. Оның пайымдауынша субьекті
арқылы қоғамдық қатынас пайда болған, қалыптасқан және болып отырған затқа,
нәрсеге ықпал ете алады; өзін осы қатынасқа шығару арқылы, қоғамдық
қатынастың мәні болып табылатын субьектіге жатқызылған міндеттерді атқармау
жолымен әлеуметтік байланысты бұза отырып қоғамдық қатынасқа
басқа қарысушыларға ықпал ету жолымен қоғамдық қатынасты өзгерте алады1.
Қылмыс обьектісі туралы жалпы ілім обьектілерді жіктеу мәселесіне
тікелей байланысты. Атап айтқанда, қандай қоғамдық қатынасқа тікелей және
ең алдымен зиян келтірілетіндігі туралы мәселені нақтылау мақсатында
қылмыстық құқық теориясында жалпы, топтық және тікелей обьектіні бөліп
көрсету орын алған.
Жалпы обьекті – қылмыстық қол сұғудан қылмыстық заңмен қорғалатын
қоғамдық қатынастардың барлық жүйесі.
Топтық обьекті дегеніміз біртекті және өзара байланысты қоғамдық
қатынастар тобын білдіреді. ҚР Қылмыстық кодексінің ерекше бөлімі жүйесінің
заңдық құрылымының негізіне осы топтық обьект алынған. Топтық обьектінің
ішінде әр қылмыстың өзіндік ерекшелігі осы қылмыстың тікелей обьектісінің
сипаттамасы мен анықталады. Мұны белгілі бір қылмысты жасау нәтижесінде
зиян келтіретін белгілі бір қоғамдық қатынас деп түсінуге болады. Тікелей
обьектінің қылмысты саралау үшін іс жүзіндегі маңызы зор, өйткені ол кейбір
жағдайларда қылмысты сол тектес басқа
–––––––––––––––––––––––––
1Коржанский Н.И. Обьект и предмет уголовно-правовой охраны. М., 1980. 140
б.
қылмыстардан ажыратуға мүмкіндік береді.
Жалпы, топтық және тікелей обьектілер өзара, тұтас және жеке дара
қатынастар бірлігін білдіреді. әрине тікелей обьект нақты қылмыс жасау
арқылы белгілі бір қоғамдық қатынасты бұзады.
Шындығына жүгінсек, әр қылмыстың бір тікелей обьектісі болады.
Дегенмен, бір уақытта екі бірдей тікелей обьектіге қол сұғатын
қылмыстар да болады (екі обьектілі қылмыс деп аталады). Осыған байланысты
тікелей обьекті деңгейінде негізгі, қосымша және факультативті обьектілерге
жіктеу жасалады.
Негізгі тікелей обьект – нақты қылмыстық-құқықтық нормамен қорғалатын
және оған нұқсан келтіруге бағытталған нақты іс-әрекет арқылы жасалған
қоғамдық қатынас болып табылады.
Қосымша тікелей обьект-бұл негізгі обьектіге қарсы бағытталған қылмыс
жасау кезінде зиян келтірілгеннақты қоғамдық қатынас және оған зиян келтіру
немесе зиян келтіру қаупін төндіру-қылмыстық жауапкершіліктің міндетті
шарты болып табылады. Егер қосымша тікелей обьектіге қауіп төнген немесе
зиян жасалған жағдайда ғана кінәліні осы қылмыс үшін жауапқа тарту жүзеге
асырылады. Қосымша тікелей обьект нақты қылмыстық-құқықтық нормада негізгі
тікелей обьектімен қатар көрсетіледі.
Факультативтік тікелей обьект дегеніміз – бұл нақты қоғамдық қатынас,
бұған нақты қылмыс жасау нәтижесінде зиян келтірілуі немесе қауіп
төндірілуі мүмкін. Бірақта, қылмыс құрамы шегінде мұндай обьекткөзделмейді.
Қылмыс обьектісі – қылмыстық қол сұғудың қоғамдық қауіптілік сипаты мен
дәрежесін белгілеу үшін анықтаушы мәні бар қылмыс құрамының белгісі.
Құжатты қолдан жасаудың түрлі құрамын зерттеуге байланысты жалған
құжаттың әр түрі үшінтоптық обьектілерді белгілеудің мүмкіндігі мен
қажеттілігі туралы мәселе туындайды.
ҚР Қылмыстық кодексінде жалған құжат жасаудың әр түрлі тарауларда
орналастырылғаны белгілі.
ҚР Қылмыстық кодексі қылмыстық құжат айналымы үшін түрлі
жауапкершілікті көздейді: ұрлық, жою, бүлдіру, жоғалту, әзірлеу, жалған
құжат жасау, қолдан өзгерту, пайдалануға шычғару, айналымға шығару, сатып
алу-сату, айырбастау, көрсетуден жалтару, түрлі құжаттарды не заттарды
жасыру.
ҚР Қылмыстық кодексі бойынша құжаттардың қылмыстық айналымын жасайтын
іс-әрекеттерді жіктейтін болсақ, оларды мынадай негізгі топтарға
біріктіруге болады:
1. Жалған құжатпен немесе оны жасауға пайдаланылған заттармен заңға
қайшы әрекет ету; азаматтың төлқұжатын жеке басының куәлігін
немесе басқа бір маңызды құжатын ұрлап алу (324-б. 1-б.); ресми
құжаттарды, мөртаңбаны немесе мөрді ұрлау, жойып жіберу, бүлдіру
немесе жасырып қою (324-б. 2-б.); мемлкеттік құпиясы бар
құжаттарды жоғалту (173-б.); аса құнды затты немесе құжатты
талан-таражға салу (180-б.).
2. Жалған құжатты және оларды жасауға арналған заттарды бұрмалау:
құқық беретін немесе міндеттерден босататын кез келген құжатты
қолдан жасау (326-б. 2-б.); сайлау құжаттарын, референдум
құжаттарын бұрмалу (147-б.);акциздік алым маркаларын қолдан
жасау (208-б), жалған қаша немесе бағалы қағаздарды жасау (206-
б.), жалған төлем карточкаларын немесе өзге де төлем және
айырысу құжаттарын қолдан жасау (207-б.).
3. Жалған (қолдан жасалған) құжаттармен немесе оларды әзірлеу
құралдарымен заңға қайшы әрекет жасау; кез келген жалған
құжатты, мөртаңба, мөр, бланклерді, мемлкеттік органдар беретін
мемлекеттік наградаларды жасап шығару (325-б. 1-б); кез келген
жалған құжатты пайдалану (325-б. 2-б); ресми құжаттар мен
мемлекеттік наградаларды жасау (323-б); контрабанда кезінде
айналыстан алынған заттарды немесе айналысқа шектеу қойылған
заттарды кедендік бірдейлендіру кезінде жалған құжаттарды
пайдалану (250-б); жалпы азаматтық айналыстағы кез келген
заттарды кедендік бірдейлендіру кезінде жалған құжаттарды
пайдалану (209-б);жалған ақша немесе бағалы қағаздар шығару (206-
б); жалған акциздік алым маркаларын көпе көрнеу шығару (208-б);
жалған төлем карточкалары мен өзге де төлем және есеп айырысу
құжаттарын шығару (207-б); мемлкеттік қызметкерлерге көре-тұра
жалған немесе жасанды құжаттар беру (314-б).
4. Жарамсыз құжаттармен құқыққа қарсы жасалатын әрекеттер: ҚР-ның
қорғалатын мемлекеттік шекарасынан белгіленген құжатсыз қасақана
заңсыз өту (330-б); тауар белгісін заңсыз пайдалану (199-б);
бағалы қағаздар ұстаушыларының тізбесіне көпе-көрнеу жалған
мәліметтер еңгізу (203-б); бағалы қағазбен жасалатын операциялар
туралы көре-тұра жалған мәлімет беру (204-б);жалған акциз
алымдарымен маркаларын көпе көрнеу пайдалану (208-б).
Профессор Б.С. Никифоровтың пайымдауынша топтық обьектінің өзі қоғамдық
қатынастың қатысушыларының бірдей мүдделерін қылмыстық қол сұғудан
қорғайтын қылмыстық-құқытың Ерекше бөлімінің айрықша тарауына заңдылық
немесе ғылыми белгілер бойынша біріктірілген жүйенің көрінісі болып
табылады. бірақта, мұның өзі жалған құжат жасаудың сан алуан түрі әр түрлі
қоғамдық қатынастарға кейде өзара ұқсас осындай қатынастарға зиян
келтіріуін теріске шығармайды.
Жалған құжат жасаудың әр түрлі заңдық мәні бар бар оқиғалар мен
фактілерді құжаттармен куәландырудың тәртібі белгіленген қатынастар жүйесін
бұза түрса да қатынастардың бұл жүйесі жалған құжат жасаудың топтық
обьектісі болып танылмайды.
Егер ҚР Қылмыстық кодексінің 325-бабында көзделген құжаттар құрамында
осы қоғамдық қатынастар тікелей обьектіні құраса, қызметтік жалған құжатта
қол сұғудың тікелей обьектісі (ҚР ҚК 314-б) нақты мемлекеттік мекеменің,
кәсіпорынның немесе ұйымның қалыпты қызметі болып табылады. Сайлау
құжаттарын, референдум құжаттарын қолдан жасау немесе берілген дауысты қате
санауда (ҚР ҚК 147-б) қол сұғу обьектісі – мемлекеттік билік органдарымен
жергілікті өзін-өзі басқару органдарын құру тәртібі.
Қылмыстың тікелей обьектісі топтық обьектімен салыстырғанда бүтіннің
сынығы сипатта қатынаста болуға тиіс.
Түрлі жалған құжат құрамдары қылмыстың обьективтік және субьективтік
жақтарын сипаттайтын белгілер бойынша өзара ұқсас. Олардың өзара
айырмашылығы обьектісі мен субьектісі бойынша жүзеге асырылады. Мұның өзі
әр түрлі құжаттарды қолдан жасау құрамдарының тікелей обьектісін дұрыс
анықтауда маңызды роль атқарады.
Барлық жалған құжат құратмарын сипаттайтын қылмыстардың тікелей
обьектісі қоғамдық қатынастар түрінде емес, оның бір элементі – материалдық
нысаны құжат ретінде көрніс табады.
Осы мән-жайға байланысты ғалымдар А.А. Жижиленко1 ; А.Н. Трайнин2 ;
жалған құжаттың обьектісі құжаттар деген шешімге келеді.
Бірақ профессор Я.М. Брайниннің қылмыстың тікелей обьектісі қандай
нысанда көрніс тапса да, қылмыстық заңда ол қандай болып белгіленсе де, ол
әр уақытта да нақты қоғамдық қатынастар ретінде көрніс табады деген,
-тұжырымымен келісуге болады3.
Көптеген жағдайларда бір қоғамдық қатынасқа қарсы жасалған қылмыстық
қол сұғу соған байланысты басқа да қоғамдық қатынастарға қарсы қол
сұғушылықпен қатар жүреді. Сонымен, жекелеген қылмыс тек қана бір жеке
обьектіге емес, басқа да қоғамдық қатынастарға зиян келтіруі мүмкін. Құқық
бұзушылықтың осы түріне жалған құжат жасау да жатады.
Осыған байланысты, жалған құжат жасау түрлерінің тікелей обьектісін
белгілеу (айқындау) кезінде осы қылмыс қол сұғатын қоғамдық қатынасты тура
айқындау қажет.
Кез келген жғдайдың бәрінде, жеке бас куәлігін немесе мемлекеттік
мекеме, кәсіпорын немесе ұйым беретін құқық алып беретін немесе міндеттен
босататын құжаттар жоғарыда аталған қоғамдық қатынастарға қол сұғудан
басқа, әр уақытта да оның элементі болып табылатын құжатты қорғау
қатынастар жүйесіне қол сұғу болып табылады. Жеке адамдардың қолдан
жасайтын осы ресми құжаттары
––––––––––––––––––––––––––––––––
1Жижиленко А.А. Должностные (служебные) преступления, УК РСФСР,
Практический коментарий, М., 1923, 57 б.; изд. 2-е, М., 1924, 69 б.; изд.ү
3-е, М., 1927, 88 б.
2Трайнин А.Н. Должностные и хозяйственные преступления. М., 1938, 65 б.
3Брайнин Я.М. Аталған еңбек, 167 б.
қылмыстық кодекстің тиісті нормасымен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I-тарау. Қылмыстық құқық бойынша жалған құжаттың түсінігі мен
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1 Жалған құжатпен күресуді реттейтін қылмыстық заңдардың
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Жалған құжат жасау қылмыстық жолмен жазаланатын алдаудың түрлерінің
бірі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .9
1.3 Жалған құжат жасаудың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
II-тарау. Құжатты қолдан жасау құрамының
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...16
2.1 Жалған құжат жасаудың обьектісін сипаттайтын
белгілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .16
2.2 Жалған құжат жасаудың обьективтік жағын сипаттайтын
белгілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .25
2.3 Қылмыс субьектісін сипаттайтын
белгілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.4 Жалған құжат жасаудың субьективтік жағын сипаттайтын
белгілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .31
III-тарау. Жалған құжат жасаудың алдын алу
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .35
3.1 Жалған құжат жасауға байланысты қылмыс жасауға итермелейтін себептер
мен
жағдайлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...35
3.2 Жалған құжат жасаудың алдын алу
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... 39
3.3 Жалған құжат жасағаны үшін жаза
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
3.4 Жартылай өзгертілген құжаттарды
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...47
Библиография ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .50
Кіріспе
Ќазаќстан Республикасы Конституциясыныњ 1-бабында Ќазаќстан
Республикасы µзін демократиялыќ, зайырлы, ќ±ќыќтыќ жєне єлеуметтік мемлекет
ретінде орныќтырады, оныњ ењ ќымбат ќазынасы - адам жєне адамныњ µмірі,
ќ±ќыќтары мен бостандыќтары деп кµрсетілген. Осы келелі мендеттерді ж‰зеге
асыру ‰шін елімізде зањ шыѓару процессін жетілдіру, ќабылданѓан зањдардыњ
м‰лтіксіз орындалуын ќамтамасыз ету, µмірдіњ барлыќ салаларында ќ±ќыќ
ережелерін ќатан саќтап, тєртіп б±зушылыќпен ќылмысќа ќарсы пєрменді к‰рес
ж‰ргізу ќажет.
Ќылмыспен ќарсы к‰рес саласында, ќ±ќыќ ѓылымы, оныњ ішінде ќылмыстыќ ќ±ќыќ
ѓылымыныњ ролі ерекше. ¤йткені, еліміздіњ µмірінде болып жатќан сан -
салалы єлеуметтік - экономикалыќ, саяси µзгерістерге сєйкес келетін
ќылмыстыќ ќ±ќыќ нормаларын дер кеенде осы µзгерістерге сєйкес єзірлеуде осы
ѓылым саласыныњ міндетті. ¤йткені, елімізде орын алѓан єр т‰рлі
µзгерістерге сєйкес орын алатын ќылмыстардын саны, дењгейі, ерекшелігі де
болады. Еліміз бойынша тіркелген ќылмыстардын саны жылма жыл арта т‰суде.
Б±л мєселеге байланысты Республика Президенті Н.Є. Назарбаев 1999 жылы
мамыр айында облыс єкімдерініњ республикалыќ жиынында ерекше мєн беріп,
±лѓайып келе жатќан ±ймдасќан жемќорлыќ ќылмыстарына, экономика саласындаѓы
ќылмысќа ќарсы пєрменді к‰рес ж‰ргізу міндеттеріњ алѓа ќойды. Осы мєселеге
байланысты елімізде 1992 жылы 7 наурызда Республика Президентініњ
Жемќорлыќпен ±йымдасќан ќылмыстыњ нысандарына к‰ресті к‰шейту шаралары
туралы, 1998 жылы 2 маусымда Жемќорлыќпен ќарсы к‰рес туралы, 1999 жылы
23 шілдеде Мемлекеттік ќызмет туралы зањдар ќабылдады. Осы аталѓан
нормативтік-ќ±ќыќтыќ актілердіњ негізгі баѓыты ќылмыстыњ сан алуан
т‰рлерімен т‰бегейлі к‰рес ж‰ргізу, олардыњ ќарќынын тежеу, ќоѓамѓа ќауіпті
іс-єрекеттерге жол бермеу болып табылады. Кµпшілікке аян болып отырѓандай
кµптеген ќылмыстар ресми ќ±жаттарды пайдалану, оны ќолдан жасау, оѓан
тиісінше µзгерістер енгізу арќылы алдау жолымен ж‰зеге асырылады. М±ндай
ќылмыстарды лауазымды адамдарды да, жеке т±лѓаларда істейтіні белгілі.
Криминалистік сараптамалық зерттеу ХХ – ғасырдың ІІ жартысында ғана
тапты. Оларды жүргізу үшін күрделі әдістер мен құрал жабдықтар пайдаланып,
физикалық, химиялық әдістердің бірі немесе екі түрлерін ғана қолданып
қоймай, сонымен қатар заттардың морфологиялық, физикалық қасиеттерін,
объектілердің химиялық элемент құрамын және т. б. зерттеуге мүмкіндік
туғызатын кешенді сараптама түрлері қолданылады.
Беріліп отырған әдістеме бұрыңғы Кеңес Үкіметі (СССР) Әділет
Министрлігі мен Қазақ ССР Әділет Министрлігі Сот сараптама институтының
жан - жақты әрі жеке зерттеген сараптама түрлері қарастырылады.
Қылмысты ашу және оған тергеу жүргізу кезінде қылмыс қастандық
әрекетінің объектісі болатын, қылмысты дайындау, істеу немесе жасыру
құралдары болатын құжаттардың әр түрлі түрін, тектігін криминалистикалық
зерттеу әрқашанда қажетті болып келеді. Құжаттар әр түрлі қылмыстарды
жасаған кезде ғана қолданылады: алдау әрекеттерін, қылмыстарды, ұрлықтарды
жасыру мақсаттарында қолданылады.
Заң ғылымында Құжат ұғымы үлкен мағынаны білдіреді. Осы кезде
бірінші жоспар ретінде, оның мақсаттық маңызын сипаттайтын нысандар қатысып
келеді. Құжат деген сөздің заңды керекті фактілер туралы адамның
материалдық жазылып бекітілген, көрсетілген хабарлау әрекеттері деп
түсінеді.
Процессуалдық көзқарасына қарай құжаттарды үш топқа бөледі:
- құжаттар – заттай дәлелдемелер;
- құжаттар – жазбаша дәлелдемелер;
- құжаттар – салыстырмалы зерттеулерге пайдаланатын үлгілер;
Қылмыс процесінің шеңберінде криминалистік зерттеуге негізінде – заттай
дәлелдемелердің маңызы зор. Бұл топ басқа топтардан көрі қылмыстың
материалдық нысандарын өз құрамында ұстайды, сондықтан да іс бойынша
ауыспайды.
Криминалистік зерттеу объектісі ретінде қалай құжаттардың өзі болса –
заттай дәлелдемелер, дәл солай барлық материалдар заттар және оның
дайындауына байланысты заттар болады.
Құжат – бұл қандайда болсын материалды объект және де ондағы оқиғаны
тергеу туралы ақпараттар болып келеді.
Өзінің көптігіне қарамастан құжаттар оқиғаны тергеу қатысына байланысын,
заттай дәлелдемелер сияқты келесі категорияларға бөлінеді:
- Құжаттар қылмысты істеудің құралы болып келеді: жалған есепшоттар,
жасалған тізімдемелер, жалған ауруханалық парақтар және т.б.
- Құжаттар қылмысты жасырудың құралы болып келеді, мысалы өзін - өзі
өлтіру туралы хаттар, өлген кісінің атынан жазылған хаттар сияқты және
т.б.
- Құжаттар қастандық әрекеттерін тікелей объектілері болып келеді:
ұрланған, жағылған немесе жыртылған құжаттар және т.б.
- Құжаттар, қылмысты ашу және тергеуге қабілет беретін, сонымен қатар
істің елеулі мән – жайын анықтайтын құралдары болып келеді.
Орындалу негізгісінің мәтінің ақпаратты керектігінің материал қасиеттерінің
және құжат мазмұнының ризашылықтарына қарай құжаттар дәлелдемелердің
керекті көздері болып келеді. Осы дәлелдемелер криминалистік зерттеу
жолдарымен жиналады.
Ресми құжаттарды пайдаланып қылмыс істеу қоғамға қауіпті алдаудың бір
түрі болып табылады. Жалған құжаттарды қолдан жасау, пайдалану, оған
өзгерістер еңгізу-қылмыс. Ресми құжаттарды заңсыз қолданып қоғамға қауіпті
іс-әрекет жасағандарға жаңа қылмыстық кодексте бірнеше баптар белгіленген.
Бірақта бұл заң нормалары әлі күнге дейін Республикамызда ғылыми жолмен
талданбаған. Осы орайда бұл жұмыстың мақсаты - осы өзекті мәселеге жан-
жақты талдау жасап ғалымдардың ой-пікірлері мен көзқарастарына баға беріп
зерделеу болып табылады.
Диплом жұмысының құрылымы үш бөлімнен тұрады:
Бірінші бөлім: Қылмыстық құқық бойынша жалған құжаттың түсінігі мен мәніне
жалпы сипаттама беріліп, оның түрлері мен жалған құжатқа байланысты
қылмыстық заңдардың дауына кеңінен тоқталдық;
Екінші бөлімде: Құжатты қолдан жасау құрамының сипаттамасын ашып,
құрамдарға жеке-жеке тоқталынды;
Үшінші бөлімде: Жалған құжат жасаудың алдын алу мәселелеріне көңіл бөлініп,
жазалау шаралары мен олардың мәні мен маңызы сараланды.
Соңынан қорытынды жасалып, пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілді.
І-тарау. Қылмыстық құқық бойынша жалған құжаттың түсінігі мен мәні.
1.1 Жалған құжатпен күресуді реттейтін қылмыстық заңдардың дамуы
Бұрынғы Кеңес мемлекетінің алғашқы заң актілерінде қауіпті екендігі
атап көрсетілген қылмыстың бірі - құжатты қолдан жасау. Бұл кездейсоқ емес
болатын. Кеңес мемлекетінің қалыптасуы кезеңінде қолдан жасалған құжат
көбінесе революцияға қарсы қылмыстарға, алаяқтық арқылы бөтеннің мүлкін
тонауға және сол сияқты бірқатар айла әрекеттер үшін пайдаланылады.
Жалаған құжат жасау түсінігі туралы алғашқы нормативтік актлердің
құрамында РСФСР Халық Комиссарлар Кеңесінің 1918 жылғы 4 мамырдағы
Революциялық трибуналдар және 1918 жылғы 22 маусымдағы Алыпсатарлық
туралы декреттері болды1.
Жалған құжат жасауға жалпы сипаттама ВЦИК (К) кассациялық бөлімінің
1918 ж. 6 қазандағы қаулысында келтіріледі. Онда жалған құжат (ордер,
мандат, куәлік, рұқсат қағаз) болып табылатын құжаттардың шамамен алғанда
тізбесі, сондай-ақ жалған құжатты пайдаланғандық үшін қолданылатын
қылмыстық жаза туралы нұсқау берілген2.
Заң шығарушы қылмыстық ниетің неге бағытталғандығын, не мақсат үшін
құжаттың пайдаланылғандығын ескере отырып, оның іс-әрекетіне тиісті баға
береді.
Келтірілген заң актілері сияқты оден кейінгілері де ресми құжаттарды
қолдан жасаған үшін ғана жауапкершілікті көздеді. Бұл кезңдегі жеке
тұлғалар арасындағы мүліктік қатынастар көңіл бөлерліктей, оншалықты
дәрежеде кең таралған жоқ, осыған орай соттарда да жеке құжаттарды қолдан
жасау қылмыстық іс ретінде өте сирек қаралған. Алайды, қылмыстық заңды жеке
құжаттарды қолдан жасау салдарынан мемлекет мүддесіне зиян келтіру қаупін
тудырғаны үшін жауапкершілік көзделген.
Халық Комиссарлар Кеңесінің 1919 жылғы 21 қазандағы деректерінде
лауазымды жалған құжат үшін жауапкершілік көзделді1.
Кейінірек, жалған деректерде кейбір мемлекеттік міндеттілік борышын
орындаудан жалтаруға бағытталған құжатты қолдан жасаудың арнайы түрлері
үшін жауапкершілік қарастырылды. Сонымен, 1920 жылғы 29 қаңтардағы
Халық Комиссарлар Кеңесінің Жалпыға бірдей еңбекке міндеттілік
––––––––––––––––––––––––––––
1СУ 1918 г. №54, 605 б.
2История законодательства СССР и РСФСР по уголовному процессу и организации
суда и прокуратуры. Сборник документов. –М., Госюриздат, 1955, 60 б.
тәртібі туралы декреті жалған құжатты пайдаланғаны үшін, сол сияқты мұндай
құжатты еңбекке міндеттіліктен жалтару мақсатында жасағаны үшін
жауапкершілікті көздеді1.
1921 жылғы 2 ақпандағы Халық Комиссарлар Кеңесінің Дезертирлікпен
күрес жөніндегі декретінде жалған әскери құжаттарды әзірлеуші және
таратушы топтарға қатысқаны үшін жауаптылық белгіленеді2 . міне, осылайша,
1922 ж. РСФСР Қылмыстық кодексін әзірлеу мен қабылдау қарсаныңдағы кезеңде
заң актілерінде құжаттардың жекелеген түрлерін қолдан жасағандық үшін
жауапкершілік бірте-бірте нақтылана түсті.
Жалған құжат жасаудың кез келгені және оларды пайдалану шындықты
бұрмалау, басқаша түсіндіретін болсақ жалған құжат жасау алдаудың бір түрі
болып табылады.
1922 ж. 24 мамырда РСФСР-дің бірінші Қылмыстық кодексі қабылданды. Бұл
кодексте жалған құжат және оның жекелеген түрлерінің құрамы жан-жақты
сипатталып жазылды. Сонымен бірге жалған құжат жасау өз алдына қылмыс
ретінде ғана емес, басқа құрамдарды қарастырушы немесе қылмыстың басқа
құрамдарын саралаушы элемент ретінде де көрінеді. Бұған қатысты - әскери
міндеттіліктен жалтаруды атауға болады (81-бап), билікті теріс мақсатта
пайдалану мен әрекетсіздік және ауырлататын жағдайлардағы лауазымдық
міндеттеріне немқұрайды салақтықпен қарау (110 – бап), сондай-ақ әскери
қызметшінің әскери қызметтен жалтаруын айтуға болады.
Өз алдына дербес қылмыстық іс-әрекет ретінде жалған құжат жасау
қылмыстық кодексте 1922 ж. 85-бап, 2-бөлігі, 198-б. және 116-баптарда
көзделген, сонымен қатар соңғысы (116 б.) ресми құжаттарды лауазымдық
жағдайын пайдаланып жасағаны үшін қылмыстық жауапкершілікті айқындады.
Лауазымдық және қызметтік жалған құжат жасау лауазымды тұлғаның ресми
құжатқа біле тұра жалған мәліметтер еңгізу, құжатты қолдан жасау, өшіру
немесе өткен күнмен белгілер соғу, сол сияқты олардың көре-тұра жалған
құжат жасауы немесе беруі немесе кітапқа жалған жазбалар еңгізу ретінде
анықталады.
Жеке адамдардың ресми және жеке құжаттарды қолдан жасауы РСФСР
қылмыстық кодексінің 189-бабында қаралған. Сонымен, 1922жылғы РСФСР
қылмыстық кодексі бойынша ресми құжаттарды қолдан жасау мынадай үш түрде
қарастырылды:
• Қызметтік жалған құжат жасау (ҚК 116-б);
––––––––––––––––––––––––––––––––––-
1История законодательства СССР и РСФСР по уголовному процессу и организации
суда и прокуратуры. Сборник документов. –М., Госюриздат, 1955, 60 б.
2Су 1919 г. №58
• Жеке адамдардың пайда табу мақсатпен көздемеген жалған құжат жасау
(ҚК 85-б)
• Жеке адамның пайда табу мақсатында жалған құжат жасауы (ҚК 189-б)
РСФСР – дің 1922ж. Қылмыстық кодексіндегі сияқты 1926ж. Қылмыстық
кодексінде жалған құжат жасағаны үшін жауаптылық белгілейтін нормалар
болды.
Жалған құжат жасау құрамы өз алдына қылмыс ретінде субьектінің
белгілеріне байланысты лауазымдық (қызметтік) және жеке тұлғалар жасаған
болып, ал субьективтік тұрғыдағы мазмұны бойынша, пайда табу мақсатындажәне
осындай мақсатты көздемей жасалған деп бөлінеді. Заңда сонымен қатар жалған
құжаттардың сипаты да ескеріледі. Ресми және сол сияқты жеке құжаттарды да
қолдан жасағандық үшін жеке адамдардың жауапкершілігі қылмыстық кодекстің
72 б. (1 б.) және 170 баптарында белгіленеді. Лауазымдық жалған құжат жасау
құрамының заты тек ғана ресми құжат болуы мүмкін делінді (ҚК-тің 120 б.).
Жалған құжат жасаудың сараланған белгісі ретінде әскери қызметшінің
әскери қызмет өткеруден жалтаруы, іс жүзіндегі әскериқызметке міндетті
шақырылудан жалтару секілді қылмыстарды жасау кезіндегі әрекеттерді атауға
болады.
Одақтас республикалардан 1959-1961 жылдардағы қылмыстық кодекстерін
қабылдау кездеріне дейін жалған құжатжасау және оны пайдалану әрекетіне
қарсы қылмыстық заңдарды дамытудың негізгі бағыттары біртіндеп лауазымдық
жалған құжатты, жеке тұлғалардың жасайтын жалған құжаттарын, оның ішінде
лауазымдық тұлғаға жатпайтын адамдардың пайдакүнемдік мақсатпен жасайтын
қылмыстары үшін жауаптылықты белгілейтін қылмыстық-құқық нормаларын
нақтылай түсу көрністерімен сипатталады. Пайдакүнемдік ниет лауазымдық
тұрғыдан жауаптылықты ауырлататын мән-жай ретінде қарастырылды.
Сонымен бірге 1947 жылғы 4 шілдедегі Мемлекеттік және қоғамдық
меншікті талан-таражға салу үшін жауаптылық туралы жарлыққа сәйкес жалған
құжатты пайдалану талан-таражды немесе жетіспеушілікті жасыру құралы
ретінде қарастырылмайтын болады.
Қазақ КССР–нің 1959 ж. Қабылданған қылмыстық кодексі дұрыстығы мен
мақсатқа сай келетіндігі көп жыл бойығы тәжірибемен расталған жалған құжат
үшін жауапкершілік туралы РСФСР Қылмыстық кодекісінде (1926 ж.) көзделген
нормалар жүйесін негізінен сақтай отырып, сонымен қатар заңның осы бөлігін
бұдан әрі жетілдіру мақсатында бірқатар өзгерістер еңгізідлі. Құжаттарды
қолдан жасағаны үшін қылмыстық жауаптылықты қарастырған Қазақстан
Республикасындағы қолданылып жүрген заңдарға төмендегі осы қылмыстардың
жеке түрлерін зерттеу арқылы береміз.
1.2 Жалған құжат жасау қылмыстық жолмен жазаланатын алдаудың
түрлерінің бірі
Жалған құжат жасаудың кез келгені және оларды пайдалану шындықты
бұрмалау, басқаша түсіндіретін болсақ жалған құжат жасау алдаудың бір
түрі болып табылады.
Кез келген алдау қоғам мүшелері тарапынан адамгершілікке жат құбылыс
ретінде моралдық талқылауға жатқызылады. Дегенмен, қылмыстық құқық
тұрғысынан келгенде алдаудың бәрі бірдей қылмыс болып табылмайды. Алдау
адамгершілікке жат қылық болып тұрса да, егер ол қылмыстық заңдармен арнайы
қорғалатын қоғамдық қатынастарды бұзбаса, қылмыстық жазаланатын әрекет
болмайды.
Алдау қылмысын- көптеген басқа қылмыс болмайтын алдаулардан теориялық
тұрғыдан айыруға мүмкіндік беретін өлшем- іс-әрекеттің қоғамдық қауіптілігі
болып табылады. Профессор Б. Никифоров ол туралы былай деп
жазды:
...егер ол әрекет қылмыстық заң нормасымен қорғалатын қоғамдық қатынасқа
елеулі зиян келтірсе, немесе осындай зиян келтіру қаупін төндіретін болса,
соның салдарынан қылмыс обьектісі болуы ықтимал, яғни мұндай ретте алдау-
неғұрлым нақтырақ және айқындалған түсінікке ие болады 1.
Мұндай жағдайда алдаудың қоғамдық қауіптілігінің соншалықты жоғары
болуына байланысты заң шығарушы оған қарсы қылмыстық жазалау шарасын
қолдану көмегімен күрес жүргізуді қажет деп санайды. Соған сәйкес,
қылмыстық заңдарда алдаудың қандай түріне болса да қылмыстық жазалаушылықты
айқындайтын арнайы нормалар белгіленді.
ҚР қылмыстық кодексі қылмыстық-құқықтық мәні бар бірқатар алдау
түрлерін жасағаны үшін жауапкершілікті көздейді. Мысалы бөтеннің мүлкін
ұрлағаны немесе бөтен адамның мүлкіне құқықты алдау жолмен алғаны немесе
сенімге қиянат жасағаны үшін (ҚК 177-б.) сайлау құқығын жүзеге асыруға
немесе сайлау құқығының жұмысына алдау жолмен кедергі жасағаны үшін (146-
б.); тұтынушыларды алдау (223-б.), қылмыс туралы көрнеу жалған сөз жткізу
(351-б.); көрнеу жалған куәлік ету; сарапшының жалған қорытындысы немесе
қате алдау (352-б.); қызметтік жалғандық жасау (314-б.)); жалған
құжаттарды, мөртаңбаларды, мөрлерді, мөрқағаздарды, мемлекеттік
наградаларды қолдан жасау (325-б.).
Республиканың қылмыстық кодексінде алдауға заңдық айқындама
берілмеген. Тек қана 1922 ж. РСФСР қылмыстық кодексінде 187-бапқа ескертуде
алдауды былайша айқындаған: жалған мәліметтерді хабарлау, сондай-ақ
хабарлануы міндетті болған жағдайды жасыру- делінген.
1Никифоров Б.С. Обьект преступления по советскому уголовному праву. –М.,
Госюриздат, 1960,
В. Дальдің түсіндірме сөздігінде: алдау дегеніміз - бұл ... кез келген
өтірік ...әрекет немесе іс; шындыққа балаған өтірік, қулық, зымияндық,
138 б.
екіжүзділік 1. немесе жаңсақ пікір, болжам, елес 2. Алдау - бұл
басқа адамды біле тұра адастыру3.
Алдау дегеннің өтірік мәлімет екенідігін біздіңқолданып жүрген
қылмыстық заңдарымыз алдаудың жекелеген түрлері үшін жауапкершілік
белгілейтін нормаларда да, мысалы, ҚР ҚК 314, 315-баптарында атап
көрсетілген.
Дүние жүзінің бірқатар елдерінің қылмыстық заңдарында басқа адамды
белсенді әрекет ету арқылы шатастыру қылмыстық жаза қолданылатын алдау деп
танылады. Францияның қылмыстық кодексі (405-б.) 4, Индияның ҚК-нің 4155,
Англияның Қылмыстық заңы6 алаяқтықпен айналысуды осылай түсіндіреді.
Адамның хабарлай міндетті болған фактісі туралы әрекетсіздігі, біле тұра
айытпау сияқты әрекеттер арқылы алдағаны үшін жауапкершілікті жоққа
шығаратын қылмыстық-құқықтық алдаудың түсінігі революцияға дейінгі орыс
заңгерлерінің еңбектерінде де зерттеледі. И.Я. Фойницкий ...Өзіне тиесілі
мүліктің кемшілігі бар екенін білмеген субьекті ол туралы хабарлауға
міндетті емес, өйткені білмегенді хабарлау оның міндетіне жатпайды 7
деген.
Профессор Б.С. Никифоров мұндай қорытындылармен ымыраға келмей,
кінәлінің қатысы болмаған бөтен біреудің адасуын пайдалану қылмыстық
жазалау болып табылатынын атап көрсетеді8. Қылмыстық құқық нормалары басқа
адамды адастыру жолымен, сол сияқты кінәлнің әрекетіне қарамастан, олардың
адасуын пайдалану жолымен заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастарға қол
сұғушылықты қоғамдық қауіпті және қылмыстық жазалануы тиіс деп
танитындықтан Б.С. Никифоровтың пікірімен келісуге тура келеді.
Міне, осы тұрғыдан келгенде, қылмыстық жазаланатын адам белсенді әрекет
жасау арқылы да, салғырттық мінез-құлықпен (әрекетсіздік) арқылы да
жалғандық жасауы мүмкін.
–––––––––––––––––––––––––
1Толковый солварь В. Даля. Т. 2, 1914, 1583 б.
2Толковый солварь русского языка. Под редакацией Н.Д. Ушакова. Т.2. 1938.
663 б.
3Энциклопендичесий солварь Брокгауза и Эфрона. Т. XXI-а, 1897, 521 б.
4Французский Уголовный кодекс 1810 г. –М., Юриздат, 1947, 224 б.
5Уголовный Кодекс Индии.-М., изд-во Иностранная литература, 1958, 193-194
беттер.
6Английское уголовное право. –М., изд-во Иностранная литература 1961, 331-
332 беттер
7Фойницкий И.Я Мошенничество по русскому праву, ч. 2-СПБ, 1871, 205, 209
беттер.
8Никифоров Б.С. Борьба с мошенническими посягательствами на
социалистическую и личную собственность по уголовному праву. – М., изд-во
АН СССР, 1952, 103 б.
Жалған құжат жасау әрекет етудің құралы ғана болуы да мүмкін, осы қылмысты
жасау әдісінен көрніс табады.құжатты қолдан жасау жалған құжат жасау
жолымен де, немесе түпнұсқа құжатты өзгерту жолымен жасалуы мүмкін. әрине,
аталған әдістер субьектінің белсенді әрекетіне негізделеді.
Құжат жасау жолында салғырттық жасау мүмкін емес. Бұл қолданылып
жүрген қылмыстық заңда растала түсіде. Мысалы, ҚР ҚК-нің 314-бабы қызметтік
жалған құжат жасау лауазымды тұлғаның сол сияқты мемлекеттік қызметшінің
(лауазымды тұлға болып табылмайтын) ресми құжатқа біле тұра жалған мәлімет
еңгізуі, сондай-ақ, егер осы әрекет пайда табу мақсатында немесе өзге де
жеке мүдде үшін жасалса, аталған құжатқа нақты мазмұнын бұрмалайтын
өзгертулер еңгізумен, немесе көре тұра жалған немесе қолдан жасалған құжат
біреумен бара-бар деп саналатындығын айқындайды. Сонымен қылмыстық заңмен
қорғалатын белгілі бір обьектіге, яғни қоғамдық қатынасқа қол сұғу
әрекетіғана қылмыстық-жазаланатын жалған құжат жасау болып табылады.
Кінәлінің әрекетінің нысаны бола отырып, алдау кез келген жағдайда
қасақана жасалады. Сонымен біргеалдау болу үшін қажетті белгі-субьектінің
арнайы мақсаты – басқа адамды белгілі бір фактінің, мәліметтің болуына
немесе болмауына қатысты адастыру болып табылады. Құжатты қолдан жасау
қылмыстық жазаланатын алдаудың бір түрі ретінде тікелей қасақаналықпен
жасалуы мүмкін. Жалған құжат жасау қылмыстық жазаланатын заттық түрдегі
алдаудың бірден-бір түрі ғана емес. Алдау- сайлау құқығын жүзеге асыруға
кедергі түрінде де көрініс табуы мүмкін (ҚК 146-б.). Мұндай алдауға сайлау
күнін қате көрсету, ұсынылған кандидат туралы жалған мәлімет беру,
депутаттыққа кандидатқа дайындалып жастқан террорлық акті туралы жалған
хабарлама көрсету жатады және т.б. тұтыну қасиетіне немесе тауар сапасына
қатысты алдау, сүт өнімдеріне су қосу, өнім сортын қате сұрыптау,
тауарларды кем өлшеп сату да қылмыстық-жазаланатын алдау болып табылады (ҚК
223б.).
Осындай алдау түрлерінің ішіндегі жалған құжат жасаудың ерекшелігі –
мұндай материалдық зат – құжат болып табылады. Жалған құжат жасау қоғамдық
қауіпті алдаудың бір түрі болып табылады.
1.3 Жалған құжат жасаудың түрлері
Қызметтік өкілеттікті теріс пайдаланудың кең тараған нысандарының бірі
қызметтік жалған құжат жасау болып табылады. Бұл қылмыстың қоғамдық
қауіптілігі қылмыс жасауға оған берілген уәкілеттік пен білдірілген сенімді
лауазымды тұлғаның немесе мемлекеттік қызметшінің қызмет жағдайына тіклей
қатысты түрде айқындалады. Аталған адамдар шығарған, мазмұны шындыққа
сәйкес келмейтін құжаттар мемлекеттік ұйымдардың қалыпты жұмысына зиян
келтіреді, жоғары тұрған ұйымдарды шатастырады, жеке адамдардың, қоғамның
және мемлекеттің мүддесіне зиянын тигізеді. Қызметтік жалған құжат жасау
фактісі мен күрестің қажеттілігі де осында. ҚР ҚК қызметтік жалған құжат
жасау өз алдына қылмыс ретінде қаралған.
ҚР жаңа Қылмыстық кодексінің 314-бабында лауазымды тұлғаның, сондай-ақ
лауазымды тұлға болып табылмайтын мемлекеттік қызметшінің ресми құжатқа
көре тұра жалған мәлімет еңгізуі, сондай-ақ аталған құжатқа шын мазмұнын
бұрмалайтын жалған мәлімет еңгізу, не көре тұра жалған немесе жасанды құжат
беру, егер осы әрекет пайда табу немесе өзге де жеке мүдделік мақсатында
жасалса деп анықталған. Қызметтік жалған құжат жасау ретінде айқындалған
осы қылмыстың мәні түпнұсқа құжаттың мазмұнын өзгерту немесе қолдан
жасалған жалған ресми құжатты толықтай жасап шығару және беру болып
табылады.
Ресми құжат – қылмыс заты болып табылады. Ресми құжат дегенді
мемлекеттік билік органдары беретін және құқық беретін немесе міндеттен
босататын, белгілі бір фактіні, оқиғаны өзге де заңдық мәні бар жағдайларды
растайтын жазбаша актілер деп түсінілу қабылданған. Оған мыналар жатады:
еңбек кітапшасы, оқу орнының дипломы, төлқұжат, әскери билет, зейнетақы,
қызметтік куәлік, көлікке берілетін техникалық құжат, атқару парағы,
үкімнің көшірмесі, сақтандыру полисі, азаматтық қал-актілерін тіркеу
кітабы. Мемлкеттік билік органдарынан шықпаған құжаттар осы құрамның заты
болып табылмайды.
Қылмыстық құқық теориясында жалған құжат жасау тек қана белсенді
әрекет арқылы жасалады деп тұжырымдалған көзқарас көпшілікке белгілі.
Ғылыми әдебиеттерде оның жасалу тәсіліне қарай жалған құжат жасауды екі
түрге бөліп қарайды:
а) жалған мәлімет еңгізуден тұратын интеллектуалдық;
б) өшіру, мәтінді өзгерту арқылы жасалатын материалдық...
Барлық жағдайда да жалған құжат жасау түпнұсқаға қолдан жасаған
өзгертумен, не жалған құжатты жасау немесе берумен түсіндіріледі.
ҚР жаңа қылмыстық кодксі бойынша қызметтік жалған құжат жасау егер оны
лауазымдық тұлға немесе мемлекеттік қызметті өзінің қызметтік жағдайын
пайдалана отырып жасаған кезде ғана болады. Ал мұндай қылмыс қызметтік
жағдайды пайдланбай жасалғанда не мемлекеттік билік органдарынан емес –
коммерциялық, ал басқа ұйымдардан, жеке адамнан (қолхат, шарт, міндеттеме
және т.с.с.) шыққанда басқа қылмыс құрамы болады.
Қызметтік жалған құжат жасау формальдық құрамы бар қылмыс. Ол қандайда
болсын қоғамдық қауіпті салдардың болуына қарамастан, ҚК-тің 314-бабында
көрсетілген әрекеттердің біреуі жасалған сәттен бастап аяқталған болып
саналады.
Қызметтік жалған құжат жасау дербес қылмыс ретінде әлдеқайда сирек
кездеседі. Қызметтік жалған құжат жасау көбінесе басқа қылмыс жасау үшін
жағдай жасайды, не қылмыс жасауға себеп немесе оны жасыру құралы болады.
Лауазымды және жеке адамдар арасында уағдаласып көре тұра жалған құжат
бойынша жасалған бөтеннің мүлкін өзінің немесе басқа адамның меншігіне
айналдыру лауазымды адамдар үшін жиынтығында ұрлық және қызметтік жалған
құжат жасау, ал басқа адамдар үшін – ұрлық және жалған құжат жасауға
қатынасчқандық ретінде бағалануы тиіс1.
ҚР Қылмыстық кодексінің 8-тарауында коммерциялық және өзге де ұйымдарда
қызмет мүддесіне қарсы жасалған қылмыс үшін құқықтық жауапкершілік
белгіленген.
ҚР Қылмыстық кодексі лауазымдық қылмысты обьекті тұрғысынан, сондай-ақ
субьекті тұрғысынан қарағанда да қылмыстық қол сұғудың ерекше түрі ретінде
қарайды. Лауазымдық қылмыс, ал жаңа Қылмыстық Кодекс бойынша мемлекеттік
қызмет мүддесіне қарсы жасалған қылмыс (ҚР ҚК 13-тарау) – лауазымды
тұлғалардың қызмсет жағдайын пайдалана отырып мемлекеттік аппараттың заңмен
реттелетін қалыпты қызметіне жасалған қол сұғу әрекеті. Мемлекеттік басқару
саласында уәкілеттік берілген адамдардың өзінің өкілеттіктерінен
мүмкіндіктерін пайдаланып жасаған бұл іс әрекеті мемлекет, сондай-ақ
азаматтар үшін де мәні бар.
Мемлекеттік емес коммерциялық ұйымдардың басшылары мен қызметкерлерінің
мұндай уәкілеттік берілмеген және сол себепті олар қызметтік қылмыс үшін
жауапкершілік атқармайды. ҚР ҚК 307-бабына ескертуден осындай қорытынды
шығаруға болады.
Құқық қолдану практикасына талдау Республиканың құқық қорғау
органдарының соңғы кездері коммерциялық және басқа ұйымдардың басқару
функциясын орындайтын адамдардың қызметтік жалған құжат жасайтынын анықтай
бастады. Мәселен, 1998 жылы осындай сипаттағы 15 қылмыс тіркелді, ал 1999
жылы 13 қылмыс тіркелген. ҚР Қылмыстық кодексінің 8-тарауында осы
адамдардың қызметтік жалған құжат жасағаны үшін жауапкершілікті көздейтін
арнайы норманың жоқ екендігі белгілі. Осының салдарынан мұндай адамдардың
қоғамдық қауіпті осындай әрекеттері ҚР ҚК 325-бап бойынша жасанды түрде
бағаланады. Біздің пікірімізше, ҚР ҚК-нің 8-тарауына аталған адамдардың
жалған құжат жасағаны үшін жауапкершілігін көздейтін мынадай редакциядағы
арнайы бап қосу керек:
231-1-бап: Коммерциялық немесе өзге ұйымдарда басқару қызметін
орындайтын адамдардың жалған құжат жасауы.
Қызметтік жалған құжат жасау, яғни коммерциялық немесе өзге ұйымдарда
басқару функцияларын орандайтын адамдардың коммерциялық немесе өзге
ұйымдардың ресми құжаттарына көре тұра жалған мәлімет еңгізу, аталған
құжаттарға олардың шын мазмұнын бұрмалайтын түзетулер еңгізуі немесе көре
тұра жеке адамның, қоғамның немесе мемлекеттің құқықтары мен заңды
мүдделеріне елеулі зиян келтіретін, өзіне немесе басқа адам не ұйымның
пайда табу және артықшылығын көздейтін жалған немесе түзетіп жасалған
құжатты көре тұра беруі жазаға тартылады.
ҚР ҚК мұндай арнайы нормаларды еңгізу құқық қорғау органдарына
экономиканың мемлекеттік емес секторының басшылары мен қызметшілерін мұндай
қылмыс үшін жауапкершілікке тартуға мүкіндік береді, мұның өзі құқық
тәртібінің нығаюына және тиімді нарық қатынастарының қалыптасуына жағдай
жасайды.
Лауазымдық қылмыс субьектісіне тоқталатын болсақ профессор А.Н: Трайнин
қызметтік жағдай кез келген лауазымдық таза немсесе аралас, мысалы
билікті асыра пайдалану немесе қызметтік жалғандық қылмыстарын жасаудың
негізгі шарты екендігін айтады . бұған қарағанда, жеке тұлға кез келген
қасақана луазымдық қылмысқа қатысушы бола алады.
Жай адамдар мұндай қылмыстың орындаушысы бола алмайтындықтан, олар
қылмыстың бірге орындаушысы бола алмайды. Жай адамдардың мұндай қылмыс
жасайтын бір-ақ тәсілі бар, атап айтқанда арнайы субьекті арқылы қылмыс
жасау.жай адам бұған ерекше әрекет жасау арқылы қол жеткізуі мүмкін.
А.Н. Трайнин лауазымдық қылмыстың атқарушысы тек қана лауазымды тұлға
болуы мүмкін. Мұндай ерекшелік сондай-ақ лауазымды тұлғаның өзіндік
құқықтық қатынастар мен міндеттерінен ғана емес, ал күнделікті өмірдегі
шындық мәніндегі лауазымды тұлғаның қызметтік функциялар атқаруынан пайда
болады: олар өкімдік теді, құжаттарға қол қояды және т.б., сол себепті де
олар іс жүзінде лауазымдық қылмыс жасай алады 1.
В.Ф. Криченко да осындай қағидатқа сүйенеді, ол: лауазымдық қылмыстар
институтының ерекшелігі сол, бұл тұрғыдағы қылмыстардың орындаушысы тек
ғана лауазымды адамдар болады, сонымен бірге мұндай қылмыстардың
көмектесушісі, айдап салушысы лауазымды немесе жай тұлғалар да болады -
дейді.
Сонымен, лауазымдық жалған құжатқа қатысты лауазымдық қылмыстың бірден бір
орындаушысы лауазымды тұлға (ҚР ҚК 314-б.) болып табылады. Жеке адам,
мұндай қылмысқа қатыса отырып, атқарушы ретінде емес, арандатушы,
көмектесуші, ұйымдастырушы ретінде болады.
Жеке адамды қызметтік лауазымдық қылмысқа тең қатысуға кінәлі деп тану үшін
В.И. Соловьев былай деп әділ көрсетеді (116),
олардың іс-әрекетінде лауазымдық қылмыстың обьективті және
–––––––––––––––––––––––––
1Трайнин А.Н: Аталған еңбек., М., 1938. 19 б.
олардың іс-әрекетінде лауазымдық қылмыстың обьективті және субьективті
сипатындағы белгілері болуы керек.
Обьективті жағынан лауазымды болып табылмайтын тұлғаның өзімен бірге
қылмысқа қатысушы – лауазымды тұлғаның қызмет жағдайын нақты пайдалану
керек. Ал субьективті тұрғыдан жеке адам лауазымды тұлғаның қылмыстық ниеті
туралы білуі және мұқндай жағдайда олардың ойы бірдей болуы тиіс. Егер
белгілі болмаса кінәлінің әрекеті олардың нақты мазмұнына қарай ҚК-тің әр
түрлі баптарымен саралануы тиіс.
II-тарау. Құжатты қолдан жасау құрамының сипаттамасы
2.2 Жалған құжат жасаудың обьектісін сипаттайтын белгілер
ҚР Қылмыстық кодексінің 3-бабы- қылмыстық жауаптылық негізі қылмыстық
кодексте көзделген қылмыс құрамының барлық белгілері бар әрекет жасау болып
табылады деп көрсеткен. Қылмыстық жауапкершілік негізі қылмыс құрамы
жөнінде қылмыстық іс жүргізу заңдарында да айқын айтылады. Оның нормаларына
сәйкес қылмыстық іс қозғалмауы тиіс, ал қозғалғандары әрекетте қылмыстық
құрамының болмауына байланысты тоқтатылауға жатады. Бұл мәселені сот үкім
шығару кезінде анықтайды. Қылмыс құрамының белгілері қылмстық заңда
белгіленеді. Сонымен қатар, қылмыстық кодекстің тиісті бабының
диспозициясында барлық белгілер міндетті түрде келтіріле бермейді, ол
қылмыстық құқықтық нормада кейде толықырақ, немесе сонша мөлшерде кем
сипатталуы мүмкін. Бұл белгілер адамдардың сана-сезіміне байланыссыз
обьективті түрде болады. Қылмыстық құрамының қажетті белгілерін анықтау
қылмыстық заңды түсіндіру барысында жүзеге асады.
Қылмыстың нақты құрамының белгілерін нақты айқындаудың осы әрекетті
дұрыс саралау кезінде үлкен маңызы болады.
Қылмысты саралаудың өзі жасалған әрекеттің заңдық табиғатынғ дәрежесі
мен оның қоғамдық қауіптілігінің сипатын көрсетеді; қылмысты саралаудың көп
жағдайларда кінәліге дұрыс әрі әділ жаза белгілеудің маңызы зор.
Саралаудың мақсаты мынада- қандай қылмыстың жасалғандығын анықтау,
кінәліні қылмыстық жауапкершілікке тарту үшін және қажет болған жағдайды
тиісті жазалау шараларын белгілеу үшін нақты заңды негізді көрсету болып
табылады 1.
С.И. Тихенко дәлелдемелік материалдың өзіндік ерекшелігі мен тергеудің
дұрыс бағыты қылмысты саралауға байланысты екендігіне көңіл аударған2.
А.А. Герцензон қылмыстың жекелеген түрлерін зерделеу үшін қылмыс құрамы
элементтерінің маңыздылығына назар аудара келіп, мынаны атап көрсетеді:
Қылмыстың жекелеген түрлерін ғылыми - зерттеу мақсатында ғылыми зерделесе
де немесе тергеу не сот талқылауы барысында өз білімін пайдалану мақсатында
іс жүзіндегі қызметкер зерделесе де - әр уақытта да қылмыс құрамын жан-
жақты ашуға көңіл бөледі 3.
Әрбір қылмыстың өзге қылмыстармен бірқатар ортақ ұқсастығы болады. Осыны
ескере отырып, құжатты қолдан жасау құрамын
____________________
1Кудрявцев В.Н. Теоретические основы квалияикаций преступлений. –М.,
Госюриздат, 1963, 10 б.
2Тихенко С.И. Борьба с хищениями социалистической собственности, связнными
с подлогами документоа. Киев, 1959, 170
3Грецензон А.А. Введение в советскую криминологию.- М., изд-во Юридическая
литература, 1965, 29 б.
әрбір қылмыстың өзге қылмыстармен бірқатар ортақ ұқсастығы болады. Осыны
ескере отырып, құжатты қолдан жасау құрамын зерттей отырып, оны аралас
құрамнан бөліп тұратын шекті анық та айқын көрсету керек.
Ол үшін осы құрамның өзіне ғана тән белгілерді айқындау, жалған құжат
жасаудың өзін ғана сипаттайтын заңды белгілердің бірден-бір дұрыс жиынтығын
белгілеу қажет
Жалған құжат жасау құрамын сипаттай келіп біз қылмыстық құқық
теориясында кеңінен іс жүзінде қолданылатын оның әр элементін жеке талдау
әдісін қолданамыз, осы әдістің өзі зерттеліп отырған құрамның қасиетін
неғұрлым тереңірек түсінуге мүмкіндік береді.
Жалған құжат жасаудың табиғатын айқындау, оның сипаты мен қоғамға
қауіптілігінің дәрежесін айқындау үшін осы қылмыстың обьектісін анықтаудың
маңызы зор. Қылмыс обьектісі – қылмыстық іс-әрекетті жасаған адамның не
нәрсеге қол сұғып отырғандығы және қылмыс нәтижесінде неге зиян келтіреді
немесе неге зиян келтіруі мүмкін1 дегенді білдіреді.
Қылмыстық іс-әрекеттің қоғамдық қауіптілігі оның қол сұғып отырған
игілігінің қаншалықты құнды және маңызды екендігінде, сондай-ақ, осы
игілікке келтіретін зиянның қаншалықты маңызды екеніне байланысты.
Қылмыс обьектісінің заңдық тізбесі ҚР Қылмыстық кодексінің 2-бабында
берілген. Бұл адамның, азаматтың құқығы, бостандығы мензаңды мүддесі және
қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздік, қоршаған орта, конституциялық құрылыс және
ҚР аумақтық тұтастығы, бейбітшілік және адамзаттың қауіпсіздігі.
Шетел сөздерінің сөздігінде обьект сөзі латынның objectum- қандай
болса да қызмет, әрекет, бағытталған зат, құбылыс екендігі айтылады.
Қылмыстық құқық теориясы дәстүрлі түрде қылмыс обьектісін қылмыстық қол
сұғудан қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастар ретінде қарайды.
Бұл көзқарас жалпыға ортақ болып табылады.
Дегенмен, кейбір авторлар осы анықтаудың әділ екендігімен келісе
отырып, жалпы әмбебап теория болып танылуы мүмкін емес, себебі ол кейбір
жағдайларда, әсіресе жеке адамға қарсы қылмысты талдау кезінде іске
жарамайды деп есептеді. Өмірлік мүдде құқығымен қорғалатын құқықтық игілік
ретінде обьекті теориясына қайта оралу мүмкіндігін негізге алған А.В.
Наумов осындай пікірді жақтайды
Бірқатар криминалистер қоғамдық қатынас екі элементтен: қатынасқа
қатысушылар мен олардың өзара байланысынан тұрады деп санайды.
–––––––––––––––––––––––––––
1Наумов А.В. Уголовное право. Общая часть. Курс лекции. Издательство БЕК
М., 1996.
А.А: Пионтковский қоғамдық қатынас құрмындамынадай негізгі
бөліктерді атап көрсетеді: қатынасқа қатысушылар, олардың арасындағы
белгілі бір түрдегі өзара байланыс, сондай-ақ материалдық дүниедегі қандай
да болмасын бір заттар.
Қоғамдық қатынас дегеніміз – бұл күрделі әлеуметтік құбылыс. Қоғамдағы
барлық адамдар, өздерінің әлеуметтік қажеттіліктерін, мүдделерін жүзеге
асыра, міндеттерін орындай отырып, өзінің мінез-құлықына жауап бере отырып
өзара көптеген және сан алуан байланыстар жасайды және мұндай
байланыстардың болмауы мүмкін емес.
Қоғамдық қатынастар құрамынан үш элементті бөлектеп көрсетуге болады:
а) қатысушылар яғни қатынас субьектілері:
б) қоғамдық қатынастың мазмұны ретінде субьектілер арасындағы
әлеуметтік байланысты, олардың қызметі бір-біріне қатысты айқындамасы,
білгілі бір құқықтары мен міндеттері;
в) сол арқылы қоғамдық қатынас пайда болатын зат (әлеуметтік құндылық).
Н.И. Коржанский қоғамдық қатынасты қылмысты қылмыстық өзгерістерге
душар ететін үш түрлі ықпалды атап көрсетеді. Оның пайымдауынша субьекті
арқылы қоғамдық қатынас пайда болған, қалыптасқан және болып отырған затқа,
нәрсеге ықпал ете алады; өзін осы қатынасқа шығару арқылы, қоғамдық
қатынастың мәні болып табылатын субьектіге жатқызылған міндеттерді атқармау
жолымен әлеуметтік байланысты бұза отырып қоғамдық қатынасқа
басқа қарысушыларға ықпал ету жолымен қоғамдық қатынасты өзгерте алады1.
Қылмыс обьектісі туралы жалпы ілім обьектілерді жіктеу мәселесіне
тікелей байланысты. Атап айтқанда, қандай қоғамдық қатынасқа тікелей және
ең алдымен зиян келтірілетіндігі туралы мәселені нақтылау мақсатында
қылмыстық құқық теориясында жалпы, топтық және тікелей обьектіні бөліп
көрсету орын алған.
Жалпы обьекті – қылмыстық қол сұғудан қылмыстық заңмен қорғалатын
қоғамдық қатынастардың барлық жүйесі.
Топтық обьекті дегеніміз біртекті және өзара байланысты қоғамдық
қатынастар тобын білдіреді. ҚР Қылмыстық кодексінің ерекше бөлімі жүйесінің
заңдық құрылымының негізіне осы топтық обьект алынған. Топтық обьектінің
ішінде әр қылмыстың өзіндік ерекшелігі осы қылмыстың тікелей обьектісінің
сипаттамасы мен анықталады. Мұны белгілі бір қылмысты жасау нәтижесінде
зиян келтіретін белгілі бір қоғамдық қатынас деп түсінуге болады. Тікелей
обьектінің қылмысты саралау үшін іс жүзіндегі маңызы зор, өйткені ол кейбір
жағдайларда қылмысты сол тектес басқа
–––––––––––––––––––––––––
1Коржанский Н.И. Обьект и предмет уголовно-правовой охраны. М., 1980. 140
б.
қылмыстардан ажыратуға мүмкіндік береді.
Жалпы, топтық және тікелей обьектілер өзара, тұтас және жеке дара
қатынастар бірлігін білдіреді. әрине тікелей обьект нақты қылмыс жасау
арқылы белгілі бір қоғамдық қатынасты бұзады.
Шындығына жүгінсек, әр қылмыстың бір тікелей обьектісі болады.
Дегенмен, бір уақытта екі бірдей тікелей обьектіге қол сұғатын
қылмыстар да болады (екі обьектілі қылмыс деп аталады). Осыған байланысты
тікелей обьекті деңгейінде негізгі, қосымша және факультативті обьектілерге
жіктеу жасалады.
Негізгі тікелей обьект – нақты қылмыстық-құқықтық нормамен қорғалатын
және оған нұқсан келтіруге бағытталған нақты іс-әрекет арқылы жасалған
қоғамдық қатынас болып табылады.
Қосымша тікелей обьект-бұл негізгі обьектіге қарсы бағытталған қылмыс
жасау кезінде зиян келтірілгеннақты қоғамдық қатынас және оған зиян келтіру
немесе зиян келтіру қаупін төндіру-қылмыстық жауапкершіліктің міндетті
шарты болып табылады. Егер қосымша тікелей обьектіге қауіп төнген немесе
зиян жасалған жағдайда ғана кінәліні осы қылмыс үшін жауапқа тарту жүзеге
асырылады. Қосымша тікелей обьект нақты қылмыстық-құқықтық нормада негізгі
тікелей обьектімен қатар көрсетіледі.
Факультативтік тікелей обьект дегеніміз – бұл нақты қоғамдық қатынас,
бұған нақты қылмыс жасау нәтижесінде зиян келтірілуі немесе қауіп
төндірілуі мүмкін. Бірақта, қылмыс құрамы шегінде мұндай обьекткөзделмейді.
Қылмыс обьектісі – қылмыстық қол сұғудың қоғамдық қауіптілік сипаты мен
дәрежесін белгілеу үшін анықтаушы мәні бар қылмыс құрамының белгісі.
Құжатты қолдан жасаудың түрлі құрамын зерттеуге байланысты жалған
құжаттың әр түрі үшінтоптық обьектілерді белгілеудің мүмкіндігі мен
қажеттілігі туралы мәселе туындайды.
ҚР Қылмыстық кодексінде жалған құжат жасаудың әр түрлі тарауларда
орналастырылғаны белгілі.
ҚР Қылмыстық кодексі қылмыстық құжат айналымы үшін түрлі
жауапкершілікті көздейді: ұрлық, жою, бүлдіру, жоғалту, әзірлеу, жалған
құжат жасау, қолдан өзгерту, пайдалануға шычғару, айналымға шығару, сатып
алу-сату, айырбастау, көрсетуден жалтару, түрлі құжаттарды не заттарды
жасыру.
ҚР Қылмыстық кодексі бойынша құжаттардың қылмыстық айналымын жасайтын
іс-әрекеттерді жіктейтін болсақ, оларды мынадай негізгі топтарға
біріктіруге болады:
1. Жалған құжатпен немесе оны жасауға пайдаланылған заттармен заңға
қайшы әрекет ету; азаматтың төлқұжатын жеке басының куәлігін
немесе басқа бір маңызды құжатын ұрлап алу (324-б. 1-б.); ресми
құжаттарды, мөртаңбаны немесе мөрді ұрлау, жойып жіберу, бүлдіру
немесе жасырып қою (324-б. 2-б.); мемлкеттік құпиясы бар
құжаттарды жоғалту (173-б.); аса құнды затты немесе құжатты
талан-таражға салу (180-б.).
2. Жалған құжатты және оларды жасауға арналған заттарды бұрмалау:
құқық беретін немесе міндеттерден босататын кез келген құжатты
қолдан жасау (326-б. 2-б.); сайлау құжаттарын, референдум
құжаттарын бұрмалу (147-б.);акциздік алым маркаларын қолдан
жасау (208-б), жалған қаша немесе бағалы қағаздарды жасау (206-
б.), жалған төлем карточкаларын немесе өзге де төлем және
айырысу құжаттарын қолдан жасау (207-б.).
3. Жалған (қолдан жасалған) құжаттармен немесе оларды әзірлеу
құралдарымен заңға қайшы әрекет жасау; кез келген жалған
құжатты, мөртаңба, мөр, бланклерді, мемлкеттік органдар беретін
мемлекеттік наградаларды жасап шығару (325-б. 1-б); кез келген
жалған құжатты пайдалану (325-б. 2-б); ресми құжаттар мен
мемлекеттік наградаларды жасау (323-б); контрабанда кезінде
айналыстан алынған заттарды немесе айналысқа шектеу қойылған
заттарды кедендік бірдейлендіру кезінде жалған құжаттарды
пайдалану (250-б); жалпы азаматтық айналыстағы кез келген
заттарды кедендік бірдейлендіру кезінде жалған құжаттарды
пайдалану (209-б);жалған ақша немесе бағалы қағаздар шығару (206-
б); жалған акциздік алым маркаларын көпе көрнеу шығару (208-б);
жалған төлем карточкалары мен өзге де төлем және есеп айырысу
құжаттарын шығару (207-б); мемлкеттік қызметкерлерге көре-тұра
жалған немесе жасанды құжаттар беру (314-б).
4. Жарамсыз құжаттармен құқыққа қарсы жасалатын әрекеттер: ҚР-ның
қорғалатын мемлекеттік шекарасынан белгіленген құжатсыз қасақана
заңсыз өту (330-б); тауар белгісін заңсыз пайдалану (199-б);
бағалы қағаздар ұстаушыларының тізбесіне көпе-көрнеу жалған
мәліметтер еңгізу (203-б); бағалы қағазбен жасалатын операциялар
туралы көре-тұра жалған мәлімет беру (204-б);жалған акциз
алымдарымен маркаларын көпе көрнеу пайдалану (208-б).
Профессор Б.С. Никифоровтың пайымдауынша топтық обьектінің өзі қоғамдық
қатынастың қатысушыларының бірдей мүдделерін қылмыстық қол сұғудан
қорғайтын қылмыстық-құқытың Ерекше бөлімінің айрықша тарауына заңдылық
немесе ғылыми белгілер бойынша біріктірілген жүйенің көрінісі болып
табылады. бірақта, мұның өзі жалған құжат жасаудың сан алуан түрі әр түрлі
қоғамдық қатынастарға кейде өзара ұқсас осындай қатынастарға зиян
келтіріуін теріске шығармайды.
Жалған құжат жасаудың әр түрлі заңдық мәні бар бар оқиғалар мен
фактілерді құжаттармен куәландырудың тәртібі белгіленген қатынастар жүйесін
бұза түрса да қатынастардың бұл жүйесі жалған құжат жасаудың топтық
обьектісі болып танылмайды.
Егер ҚР Қылмыстық кодексінің 325-бабында көзделген құжаттар құрамында
осы қоғамдық қатынастар тікелей обьектіні құраса, қызметтік жалған құжатта
қол сұғудың тікелей обьектісі (ҚР ҚК 314-б) нақты мемлекеттік мекеменің,
кәсіпорынның немесе ұйымның қалыпты қызметі болып табылады. Сайлау
құжаттарын, референдум құжаттарын қолдан жасау немесе берілген дауысты қате
санауда (ҚР ҚК 147-б) қол сұғу обьектісі – мемлекеттік билік органдарымен
жергілікті өзін-өзі басқару органдарын құру тәртібі.
Қылмыстың тікелей обьектісі топтық обьектімен салыстырғанда бүтіннің
сынығы сипатта қатынаста болуға тиіс.
Түрлі жалған құжат құрамдары қылмыстың обьективтік және субьективтік
жақтарын сипаттайтын белгілер бойынша өзара ұқсас. Олардың өзара
айырмашылығы обьектісі мен субьектісі бойынша жүзеге асырылады. Мұның өзі
әр түрлі құжаттарды қолдан жасау құрамдарының тікелей обьектісін дұрыс
анықтауда маңызды роль атқарады.
Барлық жалған құжат құратмарын сипаттайтын қылмыстардың тікелей
обьектісі қоғамдық қатынастар түрінде емес, оның бір элементі – материалдық
нысаны құжат ретінде көрніс табады.
Осы мән-жайға байланысты ғалымдар А.А. Жижиленко1 ; А.Н. Трайнин2 ;
жалған құжаттың обьектісі құжаттар деген шешімге келеді.
Бірақ профессор Я.М. Брайниннің қылмыстың тікелей обьектісі қандай
нысанда көрніс тапса да, қылмыстық заңда ол қандай болып белгіленсе де, ол
әр уақытта да нақты қоғамдық қатынастар ретінде көрніс табады деген,
-тұжырымымен келісуге болады3.
Көптеген жағдайларда бір қоғамдық қатынасқа қарсы жасалған қылмыстық
қол сұғу соған байланысты басқа да қоғамдық қатынастарға қарсы қол
сұғушылықпен қатар жүреді. Сонымен, жекелеген қылмыс тек қана бір жеке
обьектіге емес, басқа да қоғамдық қатынастарға зиян келтіруі мүмкін. Құқық
бұзушылықтың осы түріне жалған құжат жасау да жатады.
Осыған байланысты, жалған құжат жасау түрлерінің тікелей обьектісін
белгілеу (айқындау) кезінде осы қылмыс қол сұғатын қоғамдық қатынасты тура
айқындау қажет.
Кез келген жғдайдың бәрінде, жеке бас куәлігін немесе мемлекеттік
мекеме, кәсіпорын немесе ұйым беретін құқық алып беретін немесе міндеттен
босататын құжаттар жоғарыда аталған қоғамдық қатынастарға қол сұғудан
басқа, әр уақытта да оның элементі болып табылатын құжатты қорғау
қатынастар жүйесіне қол сұғу болып табылады. Жеке адамдардың қолдан
жасайтын осы ресми құжаттары
––––––––––––––––––––––––––––––––
1Жижиленко А.А. Должностные (служебные) преступления, УК РСФСР,
Практический коментарий, М., 1923, 57 б.; изд. 2-е, М., 1924, 69 б.; изд.ү
3-е, М., 1927, 88 б.
2Трайнин А.Н. Должностные и хозяйственные преступления. М., 1938, 65 б.
3Брайнин Я.М. Аталған еңбек, 167 б.
қылмыстық кодекстің тиісті нормасымен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz