Көшпенділер тарихи трилогиясындағы жалқы есімдердің ағылшын тіліндегі аудармасында берулі жолдарына талдау жүргізу
Жоспар
Кіріспе
І Жалқы есімдер – ұлттың лингвомәдени сипаттамаларының бір көрінісі.
1.1 Ономастика ғылымының кешегісі мен бүгінгісі.
1.2 Аудармада жалқы атауларды берудің лингвистикалық ерекшеліктері.
Негізгі бөлім.
ІІ Жалқы есімдердің аудармада берілудің амал – тәсілдері.
2.1 Көшпенділер трилогиясың тарихи кезеңдері.
2.2 Трилогияның ономастикалық кеңістігі.
ІІІ Трилогиядағы жалқы атаулардың аудармада берілуі.
3.1 Топонимдерді аудару ерекшеліктері
3.2 Кісі есімдері, лақап және әлеуметтік дәрижені білдіретін
атауларды ағылшын тілінде беру ерекшеліктері.
3.3 Ұлттық Зоонимдердің аудармадағы сипаты.
Қорытынды.
Картотека
Жұмыстың дереккөздері
Кіріспе
Қай халық болсын дүниежүзілік өркениеттен оқшау өмір сүре алмайды.
Бұл – халықтың халық болып, ұлт болып өмір сүруі үшін біден – бір
керекті шарт. Аударманы, оның заңдылықтарын білудің маңызыын осы
тұрғыдан қарастырған жөн.
Аударма бар да оны зерттейтін ғылым бар. Бұның біріншісін екіншісінен
бөліп алып қарауға болмайды. Аударма қисыны аударманың жүйесіне
сүйенеді.
Тілде ұлттық діл болатыны өз - өзінен түсінікті, дегенмен
әлемдік өркениетке қосылу үшін кез келген ұлт өз рухын басқа бір
ұлтқа жеткізуге, түсіндіруге мүдделі болады. Сондай – ақ бір ұлт
басқа ұлттың жетістік – кемістіктерін өзін дамыта түсу үшін білуге
тырысып отырады. Осы тұрғыдан қарасақ, аударманың, оның теориясының
қоғамдық мән – маңызы да ашыла түседі.
Аударма – адам қызметінің байырғы түрлерінің бірі. Адамзат
тарихында бір – бірінен тілінің бөлектігіне қарай топтасқан адамдар
қауымдастығы құрылысымен – ақ әртүрлі тілді қауымның, топтың өзара
түсінісіп, тілдесуіне дәнекер болатын қостілді адамдар – тілмаштар
пайда болған. Халық тіршілігінде жазу – сызу қалыптасқан соң
сөйлеушіге ілесе, қосарласа отырып, ауызша аударатын тілмаштар
легіне аударуды жазбаша түрде жүзеге асыратын тәржімашылар қатары
қосылады. Жазба аудару қалыптасқан тұстан бастап – ақ тәржіма
халықтың мәдени – қоғамдық өмірінің алуан тіршілігімен қатар өріліп,
біте қайнасып жататын күрделі құбылысқа айналды.
Аударма – халықтың рухани қызметінің, мәдени өмірінің бір
саласы, халықтар арасындағы үзілмейтін үрдістердің бірі. Оның
тұтастай алғанда әлем әдебиетіндегі, жекелеген халықтардың
мәдениетіндегі рөлі айрықша маңызды. Осы ғасырда өркениетті елдердің
барлығында да аударма жұмысымен шұғылдану өте – мөте белсенділік
танытып отыр, еуропалық зиялы қауымның бүгінгі дәуірді аударма
ғасыры деп атуында мән бар, себебі нақ сол ой – санасы жоғары
қауым бұл арнаны жер бетіндегі күллі ұлтар мен ұлыстардың келісім
– татулығын, бейбіт қарым – қатынастарын қалыптастыруға сүйеу бола
алатын басты тіректердің бірі деп таниды.
Демек, аударма ісі – қоғамдық құрылымдағы қайшылықтарға, саяси
ағымның екпініне тәуелсіз. Сөз жоқ, бір тілден екінші тілге аудару
ісіне жүктелген міндет әр заманның талап – мақсаттарына сай әрқилы
болды. Қазіргі заман деңгейінен қарағанда, рғы – бергі тарихта,
бастапқыда ауызша кейіннен біріңғай жазбаша қалып қалған тәржіма
шаруасының қазақ халқы үшін мәдени – танымдық, қоғамдық - әлеуметтік
сан түрлі қызметінің екі арнаға қарай тоғысатынын көруге болады:
оның бірі – білім - ғылымды, оқу – оқыту ісін дамытуға қосқан
үлесі; яғни ағартушылық қызметі; екіншісі – қазақ әдеби тілінің
қалыптасуына, тілдің сөздік қорының, ғылыми аталымдар жүйесінің
қосқан үлесі: жазба әдебиет нұсқасы ретіндегі тілді байыту қызметі.
Бір тілден екінші тілге аудару процесіндегі ортақ заңдылықтарды
танытатын белгілердің бірі - әр халықтың лингвомәдени ерекшеліктері.
Лингвомәдени ерекшеліктер, ең алдымен аудармашының лингвоэтикалық
құзыретін талап етеді.
Мәдениеттің тілдегі көрінісі, ұлттық мәдени сипаттардың тілдік
құралдар арқылы белгіленуі қазақ ғылымында ретроспективалық ыңғайда
этнолингвистика аясында қарастырылып келгені белгілі. Сонымен қатар
ғасыр соңындағы жаңа ғылыми бағыттарда қоғам, қоғамдық құрылым,
жеке адамның қоғамдағы мінез – құлқы, табиғат құбылыстары, қоршаған
табиғи орта, өсімдік, жан – жануар ерекшеліктері, сондай – ақ адамның
антропологиялық келбеті, ішкі жан – дүниесі белгіленетін, осыларды
концептуалды немесе образды түрде атайтын тілдік құралдардың қай –
қайсысында да лингвомәдени сипат, мәдениет пен тілдің қарым –
қатынасы көрінетінін дәлелдеуге ұмтылыс бар.
Аударма біздің ана тіліміздің өткірлігін, икемділігін,
үйлесімділігін, бейнелеу қабылетін арттырады. Аударма біздің ана
тіліміздің сөздік қорын байытты. Аударма біздің өзіміздің жалпы
дүние тану өрісімізді ұлғайтты.
Аудару үстінде жеке сөздерге балама іздеу арқылы әрдайым ана
тілінің бүкіл қазынасы аударылып – төңкеріліп отырады. Соның
арқасында тіл қазынасының қалтарыстарындағы не бір байырғы сөздер,
кейде, тіпті, ұмытылып бара жатқан атулар да жазу, сөйлеу
қызметіне жегіледі де әдеби тілдің тұлғасы болып шыға келеді.
Аудару үстінде жеке сөздерге балама іздеу арқылы тілдік
қорымыздағы бар сөздер мағына жағынан сараланып, ұғымдық шектері
айырыла түседі.
Бұның негізі мынада: ... каждый язык национально специфичен.
При этом в языке отражаются не только особенности природных
условий или культуры, но и своеобразие национального характера
его носителей [1.21]. Бұған мазмұндас пікірді орыс ғалымы
Я.И.Рецкеров та айтқан болатын ... каждый язык прежде всего
национальное средство общения[2.89] .
Аудару үстінде түпнұсқада берілген ойды дәл жеткізу үшін
тілдік құралдардың түр – түрін іздеуге, таңдап, табуға тура келеді.
Бұл – аударманың шығармашылық сипаты бар еңбек екенін көрсетеді.
Шығармашылдық сипат көркем аудармаға ғана тән емес, сол сияқты
аударма қоғамдық – саяси, публицистикалық, ғылыми шығармаларда да,
тіпті, қарапайым құжаттың өзіне де, ауызекі сөйлеуде де шеберлікті
қажет етеді.
Ұсынылып отырған еңбегімізде біз Көшпенділер тарихи
трилогиясындағы жалқы есімдер аудару жолдарын талдаймыз. Көркем
шығарма нақты тарихи оқиғалармен байланыста болғандықтан оның бойында
міндетті түрде нақты жалқы атаулар, әсіресе халық тарихында елеулі
рөл атқарған тұлғалар есімдері, жер – су атаулары беріледі. Жалқы
есімдерсіз адамзат қарым – қатынасы болуы мүмкін емес.
Жалқы есімдер – ұлттық мәдениеттің көрінісі ьолып табылады, яғни
оларды ауылдары алыс орналысқан басқа ұлт оқырмандарына жеткізу аса
үлкен біліктілікті қажет етеді.
Еңбекіміздің өзектілігі; зерттеу нысаны, мақсаты, міндеті,
теориялық маңызы, практикалық маңызы.
Аудармашы арқылы қарым – қатынас жасау лингвоэтникалық кетергі
арқылы қарым – қатынас жасаудың бірден – бір жалқы әдісі, жолы емес
(Лингвоэтникалық кетергі ұғымы тілдік кетергі ұғымымен бірдей емес.
Лингвоэтникалық кедергінің құрамына тілден басқа ұлттық, этностық,
мәдени, салт – дәстүрлік, тарихи, психологиялық тағы да сол сияқты
факторлар кіреді).
І Жалқы есімдер – ұлттың лингвомәдени сипаттамаларының бір көрінісі.
Кез келген тілдің лексикалық қорының негізгі қабатын жалқы
есімдер құрайды. Жалқы есімдерсіз адамзат қарым – қатынасы болуы
мүмкін емес. Белгілі ғалым – топонимист Э.М. Мурзаев былай деп
жазған: Қазіргі әлемді географиялық атауларсыз елестету мүмкін
емес. Пошта, телеграф, темір жолдар өз қызметтерін тоқтатады,
ұшақтар әуежайда, кемелер аты жоқ кеме тоқтайтын жерлерде тұрып
қалған болар еді. Ал газеттер жер шарының әр жерінде болып жатқан
оқиғаларды қалай жеткізер еді? Бұл ойды ары қарай дамытып, кісі
аттары, жануарлар, ғарыш, планеталар, әдеби және басқа ғылыми, өнер
шығармалары, тағам т.б. атауларын қатыстырып айтуға болады.
Ономастика – заттарды жекелеп атайтын жалқы есімді зерттейтін
тіл білімінің бір саласы. Ономастика термині сонымен бірге жалқы
есім жиынтығын – қазіргі ғылымда онимия ретінде белгілі онимдерді
(гр. unoma, unuma есім, атау) атау үшін қолданады. Жеке ел,
аймақ немесе мәтіндегі жалқы есімдердің тізбегі ономастикон
(лексикон сөзіне сай) деп аталады. XXғ. 60 жылдарындағы жеке
алғанда ономастикалық еңбектерде ономастика термині антропонимика,
яғни адамның есімдер жиынтығы мағынасында қолданылған.
Жалқы есімнің табиғатын зерттеу, олардың ерекшеліктерін анықтау,
семантикасы мен этимологиясын ашу, әр халықтың, әр аймақтың жалқы
есімін сөзжасамдық құрылымын талдау зерттеушілерді жалқы есімді
тарихи ғана емес, ұлттық та деген тұжырым жасауға итермелейді. Ұлттық
ономастиконның ерекшеліктері олардың белгілі бір ұлттық тілге
қатыстылығында ғана емес, сонымен қатар ұлттық онимия жасалып,
қалыптасқан ұлттық мәдениетке де байланысты деп онамастика ғылымын
зерттеуші Керімбаев айтқан [3.25]. Сол себептен жалқы есімнің
ұлттық ерекшелігі жөніндегі деректі халықтың ұлттық мәдениетінен
іздеу керек. Бұл тұрғыдан жалқы есімге қатысты ұлттық – мәдени
ерекшелік дегеніміз, халықтың біртұтас әлемге деген көзқарасы,
әлеуметтік және материалды мәдениетті, сонымен бірге олардың жалқы
есімнің семантикасында көрініс табуы.
Ұлттық ономастиконды қарастыру үшін, этимология тұрғысынан әр
түрлі онимдерден тұратын разрядтар барын ескере отырып, жалқы
есімнің қай ұлтқа қатысты екендігін анықтау керек. Ономастикада бұл
мәселе бір жақты шешімді таппай талас тудырып келеді.
М.В.Горбаневскийдің пікірі бойынша, Ресейде жүргізілген ономастикалық
зерттеулерде орыс фамилиясы, орысталған фамилия, орыстарда
қолдынылатын фамилия терминдері бойынша пікірталас тууы заңды, ал
топонимдерге арналған еңбектерде орыс топонимі терминіне кеңінен
ұғымды – терминологиялық анықтама берудің қажеті жоқ. Орыс топонимі
және орыс топонимиясы терминдеріне анықтама бергенде тарихи – мәдени,
функционалды – қолданыс және әлеуметтік – географиялық басты
критерийлері болып табылады. М.В.Горбаневский орыс топонимдік
кеңістігі ұғымына орыс социумінде қазіргі кезеңдегі қалыптасу
(синхрония) және қызмет атқарудың жалпы критерийлерін жатқызады.
Сонымен көптеген зерттеушілер этимологиясына қарамастан орыс
тілінде қолданылушы және барлық бейімделу сатыларынан өткен
топонимдерді орыс тілдік деп санайды. Бұл мәселе бойынша барлық
пікірлерді талдай отырып, әр кезеңде және әр тілде қалыптасқан,
белгілі бір территорияда, мысалы, Қазақстанда қолданылатын және
белгілі тілдік социумда қолданылатын топонимдер нақты лингвомәдени
қоғамдастыққа қызмет атқарады және оның топонимдік жүйесін құрайды.
Сонымен қатар Қазақстан территориясында қазақ лингвомәдени қоғамда
қызмет атқаратын берлық жалқы есімдер шығу тегіне (монғол, араб,
орыс, парсы т.б. тілдерден енген) қарамастан қазақ ономастиконына
енеді.
А.А.Беленцкий шығыс славян антропонимдерін этимология тұрғысынан
талдап, олар славян және скандинав тілдерінен шыққан кейбір есімдер
(Владимир, Всеволод, Глеб, Ярослав т.б.) есептемегенде, тарихи
византия дәуіріндегі грек антропонимдерінен шыққан деген тұжырым
жасайды. Қазіргі шығыс славян антропонимиясы славяндарға жатпайды,
тіл туралы емес, есімдерді тіл иелерінің мәдениеті туралы дерек
береді. Демек, А.А.Белецкийдің пікірі бойынша, анторпонимдер және
жалпы лексикадағы мұндай алшақтық негізінен мәдени араластық
нәтижесі және күрделі мәдени эвалюцияның көрсеткіші болып саналады
[4, 78].
Жалқы есімдердің ұлттық – мәдени ерекшелігі туралы сөз қозғау
үшін нақты негіз болу керек. Нақты денотат атуында бейне,
лексикалық я осындай негіз болып табылады, яғни аталмыш объектіге
қатысты білім мен ақпарат жиынтығы болу керек. Жалқы есімдер адам
таққан белгілер (белгі, символ, мифологемалар т.б.) оның санасында
туындайды және ойлау қабілетімен негізделген, адам тұрмысына
байланысты болады. Әсіресе, Н.А.Бердяевтің пікірі бойынша, адам жеке
– ұлт және ұлт ретінде адамзат тобына кіретіндігін естен шығармау
керек.
В.Г.Костомаров пен Е.М.Верещагин Ұлттық – мәдени компонент
апеллятивтерден гөрі жалқы есімдерге тән деп тұжырымдайды [5, 56].
Жалқы есімдердің мәдени – ұлттық табиғатына әр түрлі көзқарасты
талдай отырып, Е.А.Керімбаев мынадай пікірге келеді: Әр халықтың
онимиясында мәдени – тарихи ақпарат жинақталған, қоғамның мәдени
тарихына байланысты жалқы есімнің ерекшеліктеріне және типологиялық
ұлттық мәдени ерекшеліктерін зерттеу ономастикадағы түбегейлі өзгеріс
әкелетін бағыт болу керек.
Сонда ұлттық мәдениеттің көрінісі не? Негізінен жалқы есімдер
атау таңбалары болып табылады, яғни олар жаңадан жасалмай,
тілдегі бар құралдар арқылы пайда болады. Демек, ең алдымен, жалқы
есім жасауға қатысатын және мәдени ақпаратты сақтайтын
лексемаларды, сөзжасам модельдерін т.б. бөліп шығару керек. Оларды
жасауға қатысатын сөздерге байланысты белгеле бір мағыналар жалқы
есімге берілген. Дегенмен атау тағылған объекттің болмысымен тікелей
байланыспаған мағына тек атау беруші үшін кей жақтарынан ғана
дерек береді және халықтың мәдени реливантты концептерімен
байланысты болады. Сонымен адам өміріне қандай да бір объектінің
қатысуына қарай оны нақты жекелеу үшін ол туралы әр түрлі дерек
жиналады. Мәселен, ұзақ уақыт көшпелі өмір кешкен қазақ халқы
географиялық объектілерді атау үшін төмендегіні білдіруші лексикалық
бірліктер қолданылған:
• Табиғи объектілерді жекелеуші (батпақ жерлер – саз, томар,
былқылдақ, батпақ, ми; топырақ түрлері – ащы, тұщы, сортаң,
кейбір жайлау түрлері – Сарыжайлау, Жетіқоңыр);
• әр түрлі дене бөліктері – анатомдық терминология (жал, бұғаз,
қабырға, көз);
• этнос атаулары – этнонимдер, ірі ру атаулары (мысалы, қалмақ,
қазақ) және ішкі ру атаулары (мысалы, керей, уақ, матай,
байыс);
• тұрмыс заттары (мысалы, кереге, қазан, шүмек, сандық, қоржын);
• діни – мифологиялық кейіпкерлер мен бейнелер (мысалы, шайтан,
әулие, баба, ата);
• тарихи және тұрмыстық оқиғалар (мысалы, Қалмаққырған,
Қалмаққұлаңған, Ордақонған, Тақиякеткен, Жындықатынбұлағы) т.б.
ХХ ғасырдың 60 – жылдары қазақ ономастикасында бұл белгілер
анықталып қойылған, бірақ қалыптасып келе жатқан лингвомәдени және
этнолингвистикалық бағыттарға қатысты арнайы талданбаған. Топонимдік
зерттеулерінде А.Әбдрахманов қазақ топонимдерінің жасалу
ерекшеліктерін көрсеткен:
• геоморфологиялық құрылымды, рельефті және қазақ шаруашылығымен (мал
шаруашылығы) байланысты жерлердің айрықша белгілерін нақты
көрсетуі;
• өсімдік әлемімен байланысты топонимдердің көп болуы (малшыға
жайлауды таңдауда оңай болады);
• жануар әлеміне байланысты топонимдер (сол жердегі жабайы аңдар
туралы мәлімет береді);
• басқа заттарға ұқсатып, солармен салыстыра аталған бейнелік
топонимдер, сонымен қатар географиялық объектілердің сыртқы
белгілері, ерекшеліктерін көрсететін топонимдердің болуы. Белгілі
бір оқиғаларға байланысты аталған топонимдерді де осы топқа
жатқызуға болады.
Сонымен жалқы есімдердің семантикасында ұлттық – мәдени компоненттің
қатысы, В.Г.Костомаров пен Е.М.Верещагиннің пікірі бойынша, бұл
компоненттер атау формасынан шығарылуы мүмкін (айталық – Новгород –
новый город, Ленинград – город ленина), дегенмен тарихи - әлеуметтік
тұрғысынан коннотация көбірек байқалады (мысалы, Киев – орыс
қалаларының анасы, Хиросима – жай ғана Жапон қаласы емес, ядролық
жарылыстан жапа шеккендер символы).
Қазақ халқының тарихында да мұндай атаулар баршылық, мәселен,
Түркістан – түркілердің киелі бесігі, кеңес өкіметі кезінде ғарыш
қаласы символына айналған Байқоңыр қаласы, ядролық жарылыс құрбаны
болған, Невада – Семей қозғалысының басты себепкері – Семей қаласы
т.б.
Демек жалқы есім мәдени этностың вербалды белгілері және
символдары болып табылады. Дәстүрлі халықтық (яғни ұлттық)
мәдениеттің тілдік кодының белгісі ретінде жалқы есімдер жеке
ономастикалық кодты құрып, тілде ерекше орын алады [Толстой, 6,
597]. Аталмыш еңбектің авторлары мәдениет ономастиконы мен жалпы
тілдік ономастиконды бөліп қарастырады. Соңғысы, біздің пікірімізше,
тіл иесі тұрғысынан талданбайтын жалқы есім, тілдегі кірме және
шет тілді жалқы есім қатысымен ерекшеленеді.
Мәдени ономастиконы, яғни көне тілдік материал негізінде
жасалған және белгілі бір этностың өміріндегі ұлттық – мәдени
ерекшелікті көрсететін жалқы есім. Дегенмен, мәдени құндылықтардың
қалыптасуын және олардың жалқы есім жасауына ықпалын анықтау үшін
белгілі бір синхронды кезеңдегі мәдениет пен жалқы есімдер өзара
байланысын қалыптастыру керек. Фразеологиялық бірліктерді зерттей
отырып, Н.В.Телия Тілдік белгілердің мәдени интерпритациясы
ментальдық бағыттарға қарай өзгереді деген тұжырым жасайды [9.7,
3-12]. Бұл тұжырым жалқы есімге де қатысты, яғни әр кезеңде
ономастикалық номинацияға сол кезеңге тән мәдени реалийлер кіреді.
Халық ғұрпында әр кезеңдерде мәдениет сәйкестігі сақталса, мәдени
интерпритация да сақталады.
Қазіргі ономастикада жалқы есімнің ұлттық – мәдени ерекшеліктерін
зерттеу ең алдымен топоним мен антропоним материалдары негізінде
жасалады, ал жалқы есімнің басқа түрлері лингвомәдениеттаным,
этнолингвистика тұрғысынан зерттелмеген. Дегенмен, олардың мәдениеттің
өтпелі кезеңдері туралы қосымша дерек берері сөзсіз. Барлық
онмастика этнографиялы – кісі атынан бастап құдай атына дейін, қала
атауынан бастап елді мекен немесе ғарыш объекті атауына дейін
деген тұжырымның тууы да заңды [8, 5].
1.1 Ономастика ғылымының кешегісі мен бүгінгісі.
Ежелгі дәуірден жалқы есімдердің тілдегі ерекше орны мен
олардың мәніне назар аударылған. Көне дәуір ойшылдары жалпы есімдер
мен жалқы есімдерді бөліп қарастырып, атаулардың ақиқаттығы мен
қажеттігі, зат пен атаудың тығыз байланысы, атаулардың мағынасы,
атаулардың жекелік тұлғалығы т.б. жөнінде ережелер жасады. Бірақ
атаулар әр разрядтарға бөлініп алынбаған, жалқы есім мен жалпы
есімге нақты бөлінбеген, олар біртұтас категория ретінде зерттелген,
яғни жалқы есімдерді қарастырған көне дәуір ойшылдарынан Хрисипп,
Дионисий Фракинский, Апполоний Дискон, Диомед, Донат, Консентий,
Демокрит, Платон, Аммоний Диодор Крон, Секст Эмпирик т.б. есімдерін
атауға болады. Олардың ой-тұжырымдары, өткен дәуірлерде өмір сүрген
ойшылдар, философтар және лингвистердің ізденістерінің негізіне
сүйенген. Алайда, олардың ізденістері бойынша жалқы есімдер жүйе
ретінде емес, жеке сөздер ретінде қарастырылған. Кейбір ғалымдар
өздігінше талпынып, біраз жалқы есімдерді сөздіктерге енгізген.
Ономастиканың қазіргі теориялық жағдайы XIII – XVIII ғғ.
ғалымдардың атаулар жөніндегі философияның ой – толғамдарына
негізделеді (Фома Аквинский, Томас Гобсс, Дж. Локк, Г. Лейбниц
т.б.), кеиінірек XIX мен XXғ. басында Еуропада жалқы есімдер туралы,
жеке тұлғаларға тағылған белгі, таңба ретінде ерекшелігін зерттеу
дамыған, лексиканың басқа қабаттарымен салыстырмалы түрде жалқы
есімдердің ерекшеліктері анықталған, жеке алғанда терминдер мен жалқы
есімдердің мағынасы мен мазмұны қаралған (Дж. Стюарт Милл, Х.
Джозеф, Б. Рассел, Л.Сьюсан Стеббинг, А. Нурен, М. Бреаль т.б.)
Тек XXғ. 30-жылдары ономаастика ғылым ретінде дәрежеге ие
болды. 1930 жылы Альбер Дозаның нұсқауы бойынша әр елде жыл сайын
екі рет өтетін 1-ші Халықаралық ономастикалық конгресс Францияда
шақырылды. 1949 жылы Бельгияда 1950 жылдан ономастика бойынша
библиография жасайтын Онома журналын шығарушы ЮНЕСКО шеңберіндегі
Халықаралық ономастикалық комитет құрылды.
Ғылыми пән ретінде құрылғанға дейін ономастика үш кезеңді
басынан өткізеді:
• ғылымға дейінгі (ХІХ ғасырға дейін);
• ономастиканың ғылым ретінде қалыптасуындағы алдыңғы кезең (ХІХ
– ХХғғ. Басы);
• ғылыми (ХХғ. 30 – жылдарынан бастап қазірге дейін).
Казақ ономастикасы. Қазақ ономастикасы өз кезегінде әлемдік
еңбектерге, соның ішінде орыс, түркі ономастикасының еңбектеріне
сүйене отырып, Е.Қойшыбаев, Т.Жанұзақов, А.Әбдірахманов, Ә.Т.
Қайдаров, В.Н. Попов, О.А. Сұтаньяев жүйелі зерттеулерінің арқасында
дамыды. Ономастикалық материалдарды апеллятив лексикамен бірге
қолданып, қазақ тілін айқындау XXғ. 30 – 50 – жылдары белгілі қазақ
лингвистері А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, Ж.Досқараев, С.А.Аманжолов,
А.Ысқақов, Г.Ғ.Мұсабаев т.б. еңбектерінде жасалған; олар жеке
топонимдер мен антропонимдерге этимологиялық этюдтер жазды.
Сөзде фонетикалық өзгерістерді анықтау, қазақ тлінің тарихын
және оның диалекті ерекшеліктерін зерттеу, қазақ қоғамын, рулық
құрамының иерархиялық құрылуына тарихи сәйкес ру – тектік атаулардың
шығу тегін, этимон және сөз мағынасын анықтау мақсатында
этимологиялық принціпті қолдану жеке ономастикалық фактілерге сүйеніп
жүргізілді.
Ең алғашқы кандидаттық диссертация түрінде Қазақ халықтық
географиялық терминдер тақырыбына топонимикалық зерттеуді
мамандыңғы бойынша географ Ғ.Қ.Қоңқашпаев жасады. Ғалым Қазақстан
топонимдерінің әр түрлі шығу тегіне және олардың құрамындағы
географиялық терминдерге терең талдау жүргізді. Ол ең алғашқы
Қазақ географиялық атаулар сөздігі атты топонимикалық еңбекті
жарыққа шығарды (1963 ж.).
1981 жылы Қазақстан Ғылым академиясының А.Байтұрсынұлы атындағы
Тіл білімі институтында Т.Жанұзақовтың ізденуімен ономастика бөлімі
ашылып, қазіргі кезге дейін табысты қызмет атқарып келеді.
Ашылған кезеңінен бастап бөлім қызметкерлері Қазақстанның әр түрлі
аймағындағы географиялық атаулар негізін құрайтын өте бай
ономастикалық бірліктер картотекасын жасады. Аталмыш картотека қоры
бойынша сөздіктер сериясы шығарылады.
Негізінен Қазақстан ономастарының зерттеулері антропонимдер
мен топонимдерге, сонымен бірге этонимдер, космонимдер,
зоонимдерге бағытталған.
Қазақ жалқы есімдерінің терминологиялық (қазақ халықтық
терминология), лексика – семантикалық, сөзжасамдық, стратиграфиялық
аспектілері толығырақ зерттелген. Бұл тенденция шетел ономастикасына
да тән. Кезінде А.А.Белецкий атап көрсеткен: Ономастикалық әдебиет
зерттелу материалды екі үлкен класқа бөлу тенденциясы қалыптасқан:
географиялық атаулар немесе топонимдер класы және жеке есімдер
(негізінен адам есімдері) немесе антропонимдер класы көрсетілген екі
кластың әр түрлі кластық топтары [119, 20].
Соңғы кездерде қазақ ономастикасының зерттеу нысаны ретінде
ономастиканың өз ерекшеліктері, өз құрылымдық типтері, модельдері,
атау беру принциптері бар және нақты жүйелік тән шектеулі
разрядтары (әр жанрдағы көркем мәтіндегі жалқы есім, мерзімдік
баспа атаулары, өндіріс орындарының атаулары т.б.) болып табылады.
Жазылған еңбектерде Ономастикалық кеңістікте шектік орын алған
разрядтар (эргонимдер, порейонимдер, фалеронимдер, тауар белгілері
т.б.) әлсіз құрылымды және жүйелігі жағынан әлсіз болып
ерекшеленеді деген ой қалыптасқан. Бірақ бұл анықтама нақтылауды
талап етеді, өйткені әр түрлі аймақтық және тілдік социумға
қатысты көптеген материалдарды зерттеу қажет. Қазірдің өзінде
ономастиканың шектік кеңістігіндегі разрядтарға нақты құрылым
заңдылықтары, жедел түрдегі онимдер жасау, өзіндік жүйелі – құрамдық
құрылым тән екендігі жайында айтуға болады. Тілден тыс факторлардың
ықпалымен шектік онимдер (өзегі болып табылатын антропонимдермен
салыстырғанда) өте динамикалы, яғни жылжымалы, өзгермелі (тұрақты
емес және өзгеріске бейім).
Тіл білімінің бір саласы – ономастика. Ол қоғам өмірімен
тікелей байланыста болғандықтан, яғни ұлттық ерекшеліктеріміздің
негізгі көрсеткіші ретінде үнемі қадағаланып отыру тиіс. Бұл
орайда, түрлі жандарға ономастикалық атаулардың берілуі мемлекеттің
саясатымен үндес болуы ел үшін аса қажеттіліктердің бірі. Ал
атаудың берілуіндегі уақыт талабы, тарихи атаулардың қалыптасуындағы
дәстүр мәселесінде дұрыс бағыт – бағдар беріа отыру ономастика
саласы мамандарына жүктелетін міндет. Демек, бұл жерден тіл
білімінің қолданбалылық жағы бой көрсетеді, яғни қоғам өміріндегі
ғалымның атқаратын қызметі мен маңызы танылады.
Тәуелсіз мемлекетімізде бір кезде қолдан өзгертілген
топонимикалық атауларды қалпына келтіру немесе қазақшалау қазіргі
таңда өзекті мәселелерінің бірі болып тпбылады. Еліміздегі атаулар
ешқашанда кездейсоқ қойыла салмаған. Оларда сол өлкені мекендеген
халықтың тарихи, мәдениетті бейнеленген.
Топонимдер – ел – жұрттың болмыс –бітімі, тұрмысы, мәдениеті,
салт – дәстүрі, тілі мен діні, ой – санасы туралы хабар береді, яғни
есте жоқ ескі заманның айнасы. Бірақ сол топонимдердің көпшілігі осы
күнге дейін сол қалпында сақталып қалған жоқ. Бұның бір себебі –
отарлау саясаты. Біздің кең – байтақ елімізге көз тігіп отырған
Ресей империясының отарлау саясаты кезінде көптеген атаулардың
орысшаланып кеткені мәлім. Боданындағы елді ұлттық сал – санасынан,
рухани әлемі мен түп – тарихынан ажырату үшін алдымен жер – су
аттарын өзгертуге кірісіп, өз мақсат – мүддесі мен саясатына сай
орыс тіліндегі басқа атаулармен алмастырды.
Еліміз егемендік алғаннан кейін бұл мәселе мемлекет тарапынан
қолға алынып көптеген жер – суға өзінің ежелгі атауы қайтарылды.
Бұл жұмыс заман талабына сай болғандықтан ұрпаққа жүктелген міндет
болып отыр. Халқымыздың тарихын, асыл бай мұрасын біліп, тану
үшін осының маңызы өте зор. Қилы замандарда дүниеге келген көне
атаулар өз кезеңінің мәдениеті мен тарихының куәгері ретінде
тарихи ескерткіштер қатарына жатқызылуы тиіс. Қазақтың кең байтақ
жеріндегі әр тау мен тастың, әр өзен –көлдің, әр жазықтың, әр ой-
қырдың, әр орман –тоғайының байырғы өз атауы болған. Қасиетті
мекеннің өз есімдерін қайтыру, яғни қалпына келтіру – ұрпақ парызы.
Сондықтан қазіргі осығын байланысты атқарылып жатқан жұмыстар бір
кездегі кеткен кемшіліктердің орнын толтыру болып табылады.
Дегенмен, бұл жұмыстардаң атқарылуында да, кей мәселелердің белең
алғаны байқалады.
Қазіргі атауларды қалпына қалпына келтіруге жол берілуінің
себебі, осы жұмысқа байланысты тәжірибеміздің аздығы, қалыптасқан
механимнің жоқтығы деп білеміз. Кез – келген атауды қалпына
келтірген кезде ғылыми немесе тарихи түрде дәлел болуға тиіс.
Қазақ халқы мал шаруашылығымен айналысқандықтан көшпелі өмір өмір
кешті. Соған байланысты әрбір тауға, жотаға өзіне тән ат қоятын
болған, яғни кездейсоқ ат қоймаған. Сонымен қатар топоним ұлттық
танымыздың да айнасы. Қазақ елі, тәуелсіз Қазақстан топонимдер де
ана тілінде атаулы тиіс. Көптеген тарихи оқиғаларды топонидерден
білуге болады. Олар тарихи фактілердің дәлелі, шежіресі болып
табылады. Этнонимдер туралы да осыны айтуға болады. Бұлар әртүрлі
мағынада қойылған белгілі бір тарихи кезеңдерді қамтитындары да
көп. Мысалы, араб, монғол, орыс тілдерімен байланысты жер –су
атаулары осының көрсеткіштері.
Ономастикалық бірліктерді зерттеу қазіргі кезде дәстүрге
айналған әр түрлі аспектілерде іске асады.
• географиялық аспект – жалқы есімдер географиялық фактордың
(қоршаған ортаның, яғни табиғат және климат жағдайларының)
ықпалын анықтауда; жалқы есім жасауда қатысатын жергілікті,
диалектік лексемаларды, фонемаларды, морфемаларды анықтау;
қайталанатын элементтердің (қосымша, форматтар), типтердің,
модельдердің, кей кезде үлкен территорияда таралу ареалын
анықтау; атаулардың көші – қонын анықтау – жалқы есімдердің
топтарының территориялық ауысуы, соның ішінде ішкі миграция
(бір ел ішінде) немесе сыртқы миграция (бір елден екінші
елге) ескеріледі;
• тарихи аспект – жалқы есімнің қалыптасуы мен атқаратын
қызметінің және нақты тарихи кезеңмен байланысын зерттеу
(тарихи – мәдени дамыған қоғамның жалқы есімнің ықпалы; тіл
тарихымен байланыста жалқы есімнің дамуы);
• лингводеректану аспекті - әр жанрдағы және әр дәуірдегі жазба
және басылып шыққан ескерткіштерді зерттеу. Оларды талдау
барысында жалқы есімдердің қалыптасу тарихын анықтауға, әлемнің
архаикалық моделін жасауға, сонымен қатар көне әлемнің
этнографиялық, географиялық, мәдени – тарихи аясын қалыптастыруға
мүмкіндік беретін көптеген үлгідегі сақталған көне жалқы
есімдердің құнды материал екендігі анықталады;
• лингвомәдениеттану аспекті – жалпы мәдени нормада, оқиғалық
нормада және коммуникативтік өзін - өзі ұстаудағы жекелеу
нормада жалқы есімдердің қолдану шарттылығын анықтау; жалқы
есімдер көрініс тапқан мәдниетті халықтың тарихи жады ретінде
анықтау: белгілі халықтың мифологиялық көзқарасы, жеке ақпаратқа
ие жалқы есімдер ұлттық – мәдени семантикасы, яғни нақты тарихи
тілдік қоғамдастықтың мәдени құндылықтарына негізлелген
тұрмыстың ұлттық формаларын көрсететін жалқы есімдер жүйесін
зерттеу;
• этнолингвистикалық аспект – ұлттық көзқарас, ұлттық ерекшелік,
этномәдени, этнопсихологиялық факторларды ескере отырып, жалқы
есімді зерттеу, яғни этностың материалды және рухани дүниесін,
оның ұлттық болмысын ескеру. Этнолингвистикалық зерттеулерде
жалқы есімнің рулармен, диалектілермен, тілдік ұя, мәдени
топтармен генетикалық байланысын анықтауға көбірек көңіл
бөлінеді. Бұл тұста ономастикалық деректер халықтардың ұлттық
менталитетінен, тұрмыстық және мәдени ерекшеліктерінен, олардың
шығу тегі мәселелерінен, көші – қонысынан мәлімет береді.
Зерттеу аспектілерін таңдау жұмыстың нысаны, мақсаты,
міндеттерінен туындайдфы. Ономастикалық материалдарды зерттеу көп
аспекті болуымен ерекшелінеді. Мәселен, топонимдерді зерттеуде
географиялық, тарихи, этнографиялық мәліметтерді қолдану арқылы іске
асады, себебі, нақты бір аймақтың топоноимикалық жүйесін толығымен
талдау үшін зерттелетін объектілерді бөліп алып, олардың
геоморфологиялық, тарихи өлке, этникалық құрам, жергілікті
ерекшеліктерін ескеру керек.
Қазіргі тіл білімінің жаңа бағыт және салаларының қалыптасуы,
этно- және антропоцентристік бағыт тұрғысынан лингвистикалық
мәселелерді шешу ономастикалық зерттеулерді этноспен байланыстыра әр
түрлі ономастикалық бірліктерді анықтауда жаңа деңгейге көтерді. Сол
себептен жалқы есім жаңа ономастикалық аспектілер тұрғысынан
қарастырылуы мүмкін:
• когнитивтік аспект – оним концепті оның ономастикалық тұлғамен
байланысын, нақышын және тілдік құрылысын құрастыру, ұлттық
лингво – мәдени қоғамдастықтың когнитивтік базасында сақталған
прецедентті атауларды анықтау, яғни жалқы есім арқылы әлемдік
болмысты тану, ономастикалық кеңістіктің ментальды құрылымы,
әлемдік тілдік бейнесінің фрагменттер жұйесін құрайтын
ономастикалық жүйені анықтау;
• функционалды аспект – сөйленістегі жалқы есімнің қолданысын
анықтау (коммуникациядамәтінде жалқы есім жұмсалымы,
ономастикалық узус мәселесі, ономастикалық норма, жалқы есімнің
окказионалды қолданысы);
• мәдениаралық коммуникация (қарым – қатынасы) тұрғысынан – жалқы
есімді басқа ұлтқа үйрету, таныстыру мақсатында сипаттап
зерттеу (елтанымдық, лингвомәдени мүмкіндіктерін анықтау,
каммуникативтік жағдайларда жалқы есім және олардың түрлерін
қолдану жағдайларын, ережелерін талдау, жалқы есім туралы
лингвистикалық мәліметтерін жеткізу және қолдану әдістері мен
тәсілдерін ойластыру).
2. Аудармада жалқы атауларды берудің лингвистикалық
ерекшеліктері.
Тілдердің лингвомәдени сипаттамалары, рухани ұлттық мәдениетті
танытып тұратын тілдік құралдар (лингвокультуремалар) екі тілдегі
мәтінді – түпнұсқа мен аударма мәтінді салыстырғанда, нақтырақ
байқалады. Лингвомәдени ерекшеліктері – ұлттық мәдениетпен біте
қайнасқан, ұлттық мәдениеттен бөлшектенбейтін төл сипат – белгі:
сондай – ақ мәдениеттердің байланысы мен қарым – қатынасынан
туындаған сипаттар да бар. Бұл құбылыстарды зерттеуге көркем
әдебиеттегі тұрақты теңеулердің, арнаулы ақпаратты әдебиет пен
көркем әдебиеттегі фразалық тіркестердің салыстыруы көп үлес қосады.
Аударылатын әдебиеттің тілі мен түпнұсқаның тілін қатар
салғастыру, сондай – ақ мифологиялық, теориялық атауларды, материалдық
мәдениет атауларының, уақыт пен кеңістікке қатысты ұғымдар
атауларының және бұл аталғандарды белгілейтін образдық құралдардың
аккумуляциялық қызметінен де мол мәлімет береді.
Бір тілден екінші тілге аудару қоғамға басқа елдің
мәдениетімен етене араласуға, яғни аударма арқылы екінші халықтын
мәдениетімен пікір алмасып, қарым – қатынасқа түсуге мүмкіндік
береді. Белгілі бір ұлтқа, халыққа тән мәдени ерекшеліктерді
екінші тіл оқырмандарына өзгеріссіз жеткізу – аударма саласындағы
маңызды мәселе.
Аудармашыға қойылатын ең бірінші талап: ол екі тілде де
барынша жақсы білуге тиіс. Оның үстіне, сөз мәнін, көркемдіктің
қадірін білетін, өмірге суреткерше қарап, әрбір көрініс пен
құбылысты көркем образдылық тұрғысынан ұғына алатын қиялы ұшқыр,
ойы терең, жаны сергек те сезімтал, ақындық – жазушылық дарынның
иесі болу керек.
Бұл айтылғандарға қосымша, аудармашыға ауадай қажет нәрсе –
нағыз энциклопедиялық жанжақты, жоғары мәдениет. Ол түпнұсқаның
тілінде сөйлейтін халықтың тарихынан, тұрмыс – салтынан, сол
дәуірдегі қоғамдық қалыбынан мол хабардар болуға тиіс. Тіпті жалғыз
сол халықтың ғана емес, жалпы адамзат тарихы мен мәдениетіне
байланысты көп нәрседен мағлұматсыз болмауы керек. Өйткені ол әрбір
ойдың түпкі төркіні қайдан шығып жатқанын біліп отырмаса, сөздің
арғы сырын жеткізе алмайды. Бұл тұрғыдан аудармашыға ғалымдық
білімпаздық, әр алуан сөздіктер мен энциклопедияға үйірсектік керек.
Қазақ аудармасының тарихында жалқы есімдерді мүмкіндігінше
аудару үрдісі де болған. Мысалы: Пушкин – Зеңбіреков, Лев Толстой –
Арыстан Жуанов, сондай – ақ Н.Гогольдің кейіпкерлері: Собакевич –
Итбаев, яичница – уыз құймағы (М.Дәулетбаевтың аударуы); А.Чеховтың
Лошадиная фамилия шығармасындағы Овсов – Сұлыбаев (А.Ахметовтің
аударуы). Соңғы сөзді Бекмұхамедов сол күйінде қалуын ұсынса,
С.Талжанов Сұлыбаев деген баламаны дұрыс аударылған деп табады,
өйткені ғалымның пікірінше кейіпкелдің есімінің сұлымен
байланыстылығы шығарманың идеясымен үндес. Мұнан шығатын мәселе – сол
жалқы есімді басқа тілге жеткізудің жолы қандай екенін іздеу.
Жалқы есімдер мен атауларды берудің көбінесе транскрипция,
транслитерация, калька әдістері қолданылады. Ағылшын тілінің
грамматикасы латын, ал орыс, қазақ тілдерінің грамматикасы кирилица
жазуына негізделгендіктен жалқы есімдермен атауларды екінші бір
тілде беру барысында, аудармашылар үшін қиындақтар туу мүмкін.
Оқырмандардың кейбірі бір ағылшын есімінің орыс немесе қазақ тіліне
екі түрлі аударылатындығына көңіл аударады. Мысалы: William –
Вильям, Уильям, Watson - Ватсон, Уотсон. Мысалға Charles есімі
ағылшын короліне қатысты айтылатын болса, Карл болып аудрылса,
қазіргі таңда Чарлз болып аударылып жүр. Бұл не себептен? Жалқы
есімдерді екінші бір тілде беруде белгілі бір тұрақталған ереже
жоқ па деген сауал туындайды.
Бұрынғы уақытта жалқы есімдер транслитерация тәсілімен, яғни
сөздің фонетикалық транскрипциясын еске алмай, сөздің графикалық,
яғни әріптік формасын беру көп қолданылып келді. Мысалы, ағылшын
ғалымы Исаак Ньютонның (Isaac Newton) есімі осы жолмен берілген.
Уақыт өте келе транскрипция тәсілі, яғни орыс әріптерімен ағылшын
сөздерінің фонетикалық берілуі, Исаак Ньютон есімі аудару барысында
Isaac транслитерация тәсілімен, ал Newton транскрипция тәсілімен
аударылғандығына көз жеткізуге болады. Кез келген аудармашы орыс
немесе қазақ тіліне жалқы есімдерді қалай дұрыс аудару керектігін
жақсы білуі қажет. Жалқы есімдерді аудару барысында белгілі бір
әріптердің немесе дыбыстардың екінші бір тілде болмауына байланысты
фонетикалық алмасулар кездесіп тұрады. Географиялық атаулар екінші
тілге әр түрлі жолмен аударылады.
1. Калька тәсілі арқылы. Егер олардың құрамына аударылатын
компонент кірсе. Мысалы, The rocky Mountains – Скалистые горы,
The Salt Lake – Соленое озеро, The Black Sea – Черное
море т.б.
2. Транскрипция тәсілі арқылы аударылады. Мысалы, Florida –
Флорида, Washington – Вашингтон, Pearl Harbour – Перлхарбер -
Жемчужная бухта деп аударылмай бастапқы қалпында қалған.
3. Аралас тәсілі арқылы аударылады, яғни семантикалық және
транскрипция. Мысалы, Gulf of Mexoco – Мексиканский залив,
River Thames – река Темза, The Pacific Ocean – Тихий океан,
Hilton Hotel – отель Хилтон.
Ал, кейбір географиялық атаулар аударма тілінде, түпнұсқамен
мүлдем сәйкес келмейді. Мысалы, England – Англия, The English
Channel – Ла Манш. Басылым атаулары, көше, алаң, музыкалық
топтардың атаулары да транскрипция тәсілімен аударылып, екінші бір
тілде өз атауын сақтап қалады. Мысалы, Wall Street Journal – Уолл
Стрит Джорнал, Beatles – Битлз, The Capitol – Капиталий, Detroit Red
Wings – Детройт Ред Уингз. Қазіргі таңда көптеген журналистер немесе
осы салада істейтін адамдар ағылшын атауларын аударуды керек
ететін сөздердің барлығын, аудармай тек транскрипция тәсілі арқылы
берудің нәтижесінде мәтін толығымен ағылшын сөздеріне толы болады.
Бұл дұрыс емес, түзетуді қажет етеді. Кейбір атауларды дұрыс
қысқартпай, бір – екі әріппен аударады. Халықаралық ұйымдар,
мемлекеттер, қызмет және партия атаулары әдетте аударылады. Мысалы,
Conservative – консервативная, House of Presentetives – палата
представителей, US department of state - государственный
департамент США.
Бірақ бұл жерге де бұл ережеге бағынбайтын атаулар кездеседі.
Мысалы: Scotland yard – управление Лондонской полицией – Скотланд Ярд
болып аударылады. Foreign office – иностранный офис емес,
министерство иностранных дел, соедененного королевства, яғни Форин
Офис болып қала береді. Intelligence service – развед управление
Великобританий, яғни Интелидженс Сервис болып қала береді.
Ал, оқу орындарының атаулары жартылай немесе толығымен
семантикалық аудармаға ұшырайды. Мысалы, Westren Michigan University
– Западно – Мичиганский университет, Cherry Hill High School – школа
высшей ступени Черри Хилл, St.Petesburg State University – Санкт –
Петербургский государственный университет. Сонымен қатар, көлік
марка, басылым атаулары транскрипция арқылы беріледі. Мысалы, Subaru
– Субару, Ford Mustang – Форд Мустанг, Facts on File - Фактс он
Файл, Новая газета - Novaya Gazeta. Тағы бір жалқы есімдердің түрі,
реалийлер қатарынакіретін аңыз, ертегі кейіпкерлерінің атаулары
транскрипция арқылы беріледі, өйткені олар белгілі бір халықтың
ұлттық – мәдени реңкін көрсетеді. Мысалы, Алдар көсе – Aldar Kose,
Баба - яга - Baba – Yaga, Goblin – гоблин, ал кейбір әдебиеттерде
мағыналық компоненті бар есімдер аралас немесе калька тәсілі арқылы
аударылады. Мысалы, Кощей безсмертный – Koshchey the Deathless
(немесе Immortal), Mirkwood - Мехалесье.
Жалқы есімдердің болмысын толығымен ашу мен теория тұрғысынан
ұғыну үшін олардың атқаратын рөлін анықтау өте маңызды.
Лингвистикада, соның ішінде ономастикада атау қызметінің нақты
мазмұны мен көлемін анықтаған бір шешім жоқ. Әрине, әр түрлі
деңгейде берілетін элементтерден тұратын ауқымды құбылыс ретіндегі
тілдің қызметіне қарағанда жалқы есім қызметтері жекелеген болып
саналады. А.В.Суперанскаяның айтуы бойынша, тілдегі жалқы есімнің
арнайы ерекше қызметі жоқ. Олардың негізгі грамматикалық қызметі –
сөйлемде бастауыш пен толықтауыш қызметін атқару, ал негізгі
лексикалық қызметі – атау. Жалпы есімдердегі сияқты бұл функциялар
жалқы есімдерге де қолдану аясы мен жағдай ерекшелігіне қарамастан
тән
Барлық зерттеушілер жалқы есімнің бірінші қызметі атау болып
табылады дейді: Сөздер болмыстағы заттар мен құбылыстарды атауы
мүмкін: бұл номинативтік қызметі, атау қызметі; таза осы қызметті
атқаратын сөздер – жалқы есімдер... Жалқы есімдер гипертрофирлі
атау беруші: олар атау үшін қалыптасқан, бұл олардың мақсаты
(Реформатский А.А. Введение в языковедение. 10, 36,66)
Жалқы есімнің атау қызметі мен жекелеуші және ажыратушы
қызметі тығыз байланысты, бұл аталмыш объектті басқа объектілермен
салыстырып, ажыратуға, жекелеуге мүмкіндік береді. Н.Д.Арутюнованың
пікірі бойынша, жалқы есім индивидке қатысты теңестіру қызметін
атқарып, белгілі бір дескрипцияның эквиваленті болып табылады (11,
16). Н.В.Подольскаяның сөздігінде барлық үш қызметі: атау –
салыстыру – жекелеуші қызметі деп бір – ақ жинақталған (12, 145).
Дегенмен көптеген зерттеушілер оларды біріктіргенді жөн көрмейді,
себебі олардың әрқайсысын ономастикалық қызмет деп қарастырады.
Негізгі бөлім
ІІ Жалқы есімдердің аудармада берілудің амал – тәсілдері.
Түпнұсқаның ұлттық мәдени сипатын көрсететін тілдік құралдардың
бірі – жалқы есімдер: жер – су аттары, кісі есімдері, лақапаттар.
Көркем аудармадағы жалқы есімдер, бір қарағанда, функционалды
қызметі – жүгі жоқ, ақпаратты жеткізу міндетін атқаратын элемент
деңгейінде ғана көрінеді. 1950 жылдардан кейінгі кезеңдерде қазақ
әліпбиінің орыс графикасына көшуіне және алфавит құрамына өзге
тілдік әріптердің енгізілуіне байланысты жалқы есімдердің жазылуы
өзге тілдің емлесіне негізделген, әрі бұл жайт норма ретінде
орнықты.
Арнаулы ақпаратты әдебиетте де, көркем әдебиетте де жалқы
есімдердің ақпараттық – танымдық, ұлттық мәдениетті білдіру сапасы өте
жоғары, стильдік қызметі айрықша байқалып тұратын жалқы есімдер де
бар.
Көркем аудармадағы транскрипциясын сақтау үрдісімен қатар
аудармашылар жалқы есімдердің ішкі семантикасына, стильдік қызметіне
қарай ара – тұра қазақшалауға да барып отырады. Белгілі бір
семантикалық жүк және стильдік қызмет әсіресе лақапаттарға тән.
Сонымен қатар екі халықтың да этно – мәдени сипатында тұрмыс –
тіршіліктің ажырмас бөлігі – жан – жануарларға ат беру дәстүрі бар.
Ат беру дәстүрінде екі халықтың тілінде де теңеуге, образ жасауға
негіз болатын сөздердің негізгі семантикасы бір – біріне жуық,
жақын. Аудармашылар көп ретте осындай ерекшелікті ескеріп,
түпнұсқадағы лақапаттың қазақша баламасын қазақ ұғымына сәйкестендіре
ұсынып отырады.
Жалқы есімдерді аудару белгілі бір дәрежеде ұлттық реалия
сөздері келесі тілге жеткізуімен ұқсас келеді. Себебі жалқы
есімдерді аударуда калька тәсілі және транскрипция, транслитерация
тәсілдері қолданылады.
Реалия – белгілі бір ұлттың, елдің өзіне ғана тән тұрмыстық,
материалдық, рухани, тарихи – қоғамдық құбылыстары мен заттарының
тура мағынасындағы атаулар. Ағылшын халқымен қазақ халқының салт –
дәстүрі, тілі, мәдениетінің арасындағы айырмашылық жер мен көктей
болғандықтан, жалқы есімдерді, реалия сөздерін аудару барысында
аудармашы транскрипция, транслитерация, калька, сипаттама тәсілдерін
кеңінен қолданады.
Әңгіме тура мағына туралы болғандықтан, мұны аудару ешқандай
қиындық келтірмейтіндей де сияқты. Алайда мұның аударматануда ерекше
сөз болуына себеп болар жайтар баршылық. Ол, біріншіден, бір
халықтың өмір саалты екінші халықта айна – қатесіз қайталануы мүмкін
емес; екіншіден, сөз контексте тәуелсіз болып тұруы мүмкін;
үшіншіден, ол сөзде ерекше бір стильдік бояу болуы міндетті емес.
Міне, сондықтан ұлттық реалияны бейнелейтін сөздерді келесі бір
тілде жеткізудің өзіндік шарттары, өзіндік тәсілдерінің болуы – заңды
құбылыс.
Өзге тілде жазылған аударылмақшы материалдағы ұлттық өмір
шындығын, ғылыми практикалық құбылыстар, қоғамдағы басқа
құбылыстардан хабардар болумен байланасты соңғы кезде салыстырмалы
тіл білімі мен аударматануда, елтанудағы сияқты, фондық білім
деген ұғым қалыптасты.
Түпнұсқадағы бейнеленген болмысты түсінудің кілтін мәтіннің
бойынан да табуға болады, ал сол мәтіндегі кейбір атауларды түсіну
үшін, негізінен, фондық білім керек.
Басқа халықтарда, елдер мен жерлерде қайталанбайтын, белгілі
бір кезеңнің, елдің, жердің, тұрмыстық, тарихи – мәдени элементтердің
атауларын аудару аударма практикасындағы қиын іс екенін айтып
өттік. Жергілікті, ұлттық және тарихи бояуы қалың кез келген
тілдің реалия атауларының дәл баламасы басқа тілде бола бермейді.
Алайда орыс тілінің немесе басқа тілдердің қазақша
аудармаларына жасалған талдауларға қарағанда, түпнұсқадағы реалия
сөздерді аударуда қалай бере білудің әр түрлі жолдары бар екені
байқалады. Ондай жолдардың қатарына транскрипция – транслитерация,
калькалау, жаңа сөздер енгізу тағы да басқа тісілдер жатады.
Реалия сөздердің экспресивті – эмоциялық, ұлттық бояуын толық
жеткізу үшін транскрипция жолының маңызын қатты бағалауымыз қажет.
Өйткені бұл тәсіл реалия сөздердің бойындағы ұлттық, мәдени, тарихи
қасиеттерді мүмкіндігінше сақтауға тырысады.
Себебі жалқы есімдерді аударуда аудару және транскрипция
тәсілдері қолданылады. Мұнадай жағдайда неғұрлым атақты, белгілі
географиялық атауларға байланысты қолдану (Сарыарқа, Алатау, Қарату
тағы да басқа), ал тар көлемдегі жергілікті ғана мәні бар
географиялық атауларға аударуды (Шортанды – Шучье, Царское село –
Патша селосы, Белогорье – Ақкемер тағы да басқа) қолдану үрдісі
байқалады. Бұл әрине, тұрақты түрдегі, бір қалыпты үрдіс емес,
мұндайда ретіне қара аудару да, транскрипция да қатар қолданыла
береді.
Тарихи тұлғалардың лақап аттары жалқы есіммен бірдей
болмайтындықтан, оларды көбінесе аударып береді. Мысалы: Святая
Мария - Әулие Мария, Петр Первый – Петр Бірінші, Карл Великий – Ұлы
Карл, Ақжелге – Белогривый (М.Әуезеовтің Қилы заман романының
кейіпкері).
Қазіргі газеттердің, журналдардың аттары басқа тілде баламасы
бола тұра аударылмайды (Индустриальная Караганда, Известия,
Казахстанская правда, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І Жалқы есімдер – ұлттың лингвомәдени сипаттамаларының бір көрінісі.
1.1 Ономастика ғылымының кешегісі мен бүгінгісі.
1.2 Аудармада жалқы атауларды берудің лингвистикалық ерекшеліктері.
Негізгі бөлім.
ІІ Жалқы есімдердің аудармада берілудің амал – тәсілдері.
2.1 Көшпенділер трилогиясың тарихи кезеңдері.
2.2 Трилогияның ономастикалық кеңістігі.
ІІІ Трилогиядағы жалқы атаулардың аудармада берілуі.
3.1 Топонимдерді аудару ерекшеліктері
3.2 Кісі есімдері, лақап және әлеуметтік дәрижені білдіретін
атауларды ағылшын тілінде беру ерекшеліктері.
3.3 Ұлттық Зоонимдердің аудармадағы сипаты.
Қорытынды.
Картотека
Жұмыстың дереккөздері
Кіріспе
Қай халық болсын дүниежүзілік өркениеттен оқшау өмір сүре алмайды.
Бұл – халықтың халық болып, ұлт болып өмір сүруі үшін біден – бір
керекті шарт. Аударманы, оның заңдылықтарын білудің маңызыын осы
тұрғыдан қарастырған жөн.
Аударма бар да оны зерттейтін ғылым бар. Бұның біріншісін екіншісінен
бөліп алып қарауға болмайды. Аударма қисыны аударманың жүйесіне
сүйенеді.
Тілде ұлттық діл болатыны өз - өзінен түсінікті, дегенмен
әлемдік өркениетке қосылу үшін кез келген ұлт өз рухын басқа бір
ұлтқа жеткізуге, түсіндіруге мүдделі болады. Сондай – ақ бір ұлт
басқа ұлттың жетістік – кемістіктерін өзін дамыта түсу үшін білуге
тырысып отырады. Осы тұрғыдан қарасақ, аударманың, оның теориясының
қоғамдық мән – маңызы да ашыла түседі.
Аударма – адам қызметінің байырғы түрлерінің бірі. Адамзат
тарихында бір – бірінен тілінің бөлектігіне қарай топтасқан адамдар
қауымдастығы құрылысымен – ақ әртүрлі тілді қауымның, топтың өзара
түсінісіп, тілдесуіне дәнекер болатын қостілді адамдар – тілмаштар
пайда болған. Халық тіршілігінде жазу – сызу қалыптасқан соң
сөйлеушіге ілесе, қосарласа отырып, ауызша аударатын тілмаштар
легіне аударуды жазбаша түрде жүзеге асыратын тәржімашылар қатары
қосылады. Жазба аудару қалыптасқан тұстан бастап – ақ тәржіма
халықтың мәдени – қоғамдық өмірінің алуан тіршілігімен қатар өріліп,
біте қайнасып жататын күрделі құбылысқа айналды.
Аударма – халықтың рухани қызметінің, мәдени өмірінің бір
саласы, халықтар арасындағы үзілмейтін үрдістердің бірі. Оның
тұтастай алғанда әлем әдебиетіндегі, жекелеген халықтардың
мәдениетіндегі рөлі айрықша маңызды. Осы ғасырда өркениетті елдердің
барлығында да аударма жұмысымен шұғылдану өте – мөте белсенділік
танытып отыр, еуропалық зиялы қауымның бүгінгі дәуірді аударма
ғасыры деп атуында мән бар, себебі нақ сол ой – санасы жоғары
қауым бұл арнаны жер бетіндегі күллі ұлтар мен ұлыстардың келісім
– татулығын, бейбіт қарым – қатынастарын қалыптастыруға сүйеу бола
алатын басты тіректердің бірі деп таниды.
Демек, аударма ісі – қоғамдық құрылымдағы қайшылықтарға, саяси
ағымның екпініне тәуелсіз. Сөз жоқ, бір тілден екінші тілге аудару
ісіне жүктелген міндет әр заманның талап – мақсаттарына сай әрқилы
болды. Қазіргі заман деңгейінен қарағанда, рғы – бергі тарихта,
бастапқыда ауызша кейіннен біріңғай жазбаша қалып қалған тәржіма
шаруасының қазақ халқы үшін мәдени – танымдық, қоғамдық - әлеуметтік
сан түрлі қызметінің екі арнаға қарай тоғысатынын көруге болады:
оның бірі – білім - ғылымды, оқу – оқыту ісін дамытуға қосқан
үлесі; яғни ағартушылық қызметі; екіншісі – қазақ әдеби тілінің
қалыптасуына, тілдің сөздік қорының, ғылыми аталымдар жүйесінің
қосқан үлесі: жазба әдебиет нұсқасы ретіндегі тілді байыту қызметі.
Бір тілден екінші тілге аудару процесіндегі ортақ заңдылықтарды
танытатын белгілердің бірі - әр халықтың лингвомәдени ерекшеліктері.
Лингвомәдени ерекшеліктер, ең алдымен аудармашының лингвоэтикалық
құзыретін талап етеді.
Мәдениеттің тілдегі көрінісі, ұлттық мәдени сипаттардың тілдік
құралдар арқылы белгіленуі қазақ ғылымында ретроспективалық ыңғайда
этнолингвистика аясында қарастырылып келгені белгілі. Сонымен қатар
ғасыр соңындағы жаңа ғылыми бағыттарда қоғам, қоғамдық құрылым,
жеке адамның қоғамдағы мінез – құлқы, табиғат құбылыстары, қоршаған
табиғи орта, өсімдік, жан – жануар ерекшеліктері, сондай – ақ адамның
антропологиялық келбеті, ішкі жан – дүниесі белгіленетін, осыларды
концептуалды немесе образды түрде атайтын тілдік құралдардың қай –
қайсысында да лингвомәдени сипат, мәдениет пен тілдің қарым –
қатынасы көрінетінін дәлелдеуге ұмтылыс бар.
Аударма біздің ана тіліміздің өткірлігін, икемділігін,
үйлесімділігін, бейнелеу қабылетін арттырады. Аударма біздің ана
тіліміздің сөздік қорын байытты. Аударма біздің өзіміздің жалпы
дүние тану өрісімізді ұлғайтты.
Аудару үстінде жеке сөздерге балама іздеу арқылы әрдайым ана
тілінің бүкіл қазынасы аударылып – төңкеріліп отырады. Соның
арқасында тіл қазынасының қалтарыстарындағы не бір байырғы сөздер,
кейде, тіпті, ұмытылып бара жатқан атулар да жазу, сөйлеу
қызметіне жегіледі де әдеби тілдің тұлғасы болып шыға келеді.
Аудару үстінде жеке сөздерге балама іздеу арқылы тілдік
қорымыздағы бар сөздер мағына жағынан сараланып, ұғымдық шектері
айырыла түседі.
Бұның негізі мынада: ... каждый язык национально специфичен.
При этом в языке отражаются не только особенности природных
условий или культуры, но и своеобразие национального характера
его носителей [1.21]. Бұған мазмұндас пікірді орыс ғалымы
Я.И.Рецкеров та айтқан болатын ... каждый язык прежде всего
национальное средство общения[2.89] .
Аудару үстінде түпнұсқада берілген ойды дәл жеткізу үшін
тілдік құралдардың түр – түрін іздеуге, таңдап, табуға тура келеді.
Бұл – аударманың шығармашылық сипаты бар еңбек екенін көрсетеді.
Шығармашылдық сипат көркем аудармаға ғана тән емес, сол сияқты
аударма қоғамдық – саяси, публицистикалық, ғылыми шығармаларда да,
тіпті, қарапайым құжаттың өзіне де, ауызекі сөйлеуде де шеберлікті
қажет етеді.
Ұсынылып отырған еңбегімізде біз Көшпенділер тарихи
трилогиясындағы жалқы есімдер аудару жолдарын талдаймыз. Көркем
шығарма нақты тарихи оқиғалармен байланыста болғандықтан оның бойында
міндетті түрде нақты жалқы атаулар, әсіресе халық тарихында елеулі
рөл атқарған тұлғалар есімдері, жер – су атаулары беріледі. Жалқы
есімдерсіз адамзат қарым – қатынасы болуы мүмкін емес.
Жалқы есімдер – ұлттық мәдениеттің көрінісі ьолып табылады, яғни
оларды ауылдары алыс орналысқан басқа ұлт оқырмандарына жеткізу аса
үлкен біліктілікті қажет етеді.
Еңбекіміздің өзектілігі; зерттеу нысаны, мақсаты, міндеті,
теориялық маңызы, практикалық маңызы.
Аудармашы арқылы қарым – қатынас жасау лингвоэтникалық кетергі
арқылы қарым – қатынас жасаудың бірден – бір жалқы әдісі, жолы емес
(Лингвоэтникалық кетергі ұғымы тілдік кетергі ұғымымен бірдей емес.
Лингвоэтникалық кедергінің құрамына тілден басқа ұлттық, этностық,
мәдени, салт – дәстүрлік, тарихи, психологиялық тағы да сол сияқты
факторлар кіреді).
І Жалқы есімдер – ұлттың лингвомәдени сипаттамаларының бір көрінісі.
Кез келген тілдің лексикалық қорының негізгі қабатын жалқы
есімдер құрайды. Жалқы есімдерсіз адамзат қарым – қатынасы болуы
мүмкін емес. Белгілі ғалым – топонимист Э.М. Мурзаев былай деп
жазған: Қазіргі әлемді географиялық атауларсыз елестету мүмкін
емес. Пошта, телеграф, темір жолдар өз қызметтерін тоқтатады,
ұшақтар әуежайда, кемелер аты жоқ кеме тоқтайтын жерлерде тұрып
қалған болар еді. Ал газеттер жер шарының әр жерінде болып жатқан
оқиғаларды қалай жеткізер еді? Бұл ойды ары қарай дамытып, кісі
аттары, жануарлар, ғарыш, планеталар, әдеби және басқа ғылыми, өнер
шығармалары, тағам т.б. атауларын қатыстырып айтуға болады.
Ономастика – заттарды жекелеп атайтын жалқы есімді зерттейтін
тіл білімінің бір саласы. Ономастика термині сонымен бірге жалқы
есім жиынтығын – қазіргі ғылымда онимия ретінде белгілі онимдерді
(гр. unoma, unuma есім, атау) атау үшін қолданады. Жеке ел,
аймақ немесе мәтіндегі жалқы есімдердің тізбегі ономастикон
(лексикон сөзіне сай) деп аталады. XXғ. 60 жылдарындағы жеке
алғанда ономастикалық еңбектерде ономастика термині антропонимика,
яғни адамның есімдер жиынтығы мағынасында қолданылған.
Жалқы есімнің табиғатын зерттеу, олардың ерекшеліктерін анықтау,
семантикасы мен этимологиясын ашу, әр халықтың, әр аймақтың жалқы
есімін сөзжасамдық құрылымын талдау зерттеушілерді жалқы есімді
тарихи ғана емес, ұлттық та деген тұжырым жасауға итермелейді. Ұлттық
ономастиконның ерекшеліктері олардың белгілі бір ұлттық тілге
қатыстылығында ғана емес, сонымен қатар ұлттық онимия жасалып,
қалыптасқан ұлттық мәдениетке де байланысты деп онамастика ғылымын
зерттеуші Керімбаев айтқан [3.25]. Сол себептен жалқы есімнің
ұлттық ерекшелігі жөніндегі деректі халықтың ұлттық мәдениетінен
іздеу керек. Бұл тұрғыдан жалқы есімге қатысты ұлттық – мәдени
ерекшелік дегеніміз, халықтың біртұтас әлемге деген көзқарасы,
әлеуметтік және материалды мәдениетті, сонымен бірге олардың жалқы
есімнің семантикасында көрініс табуы.
Ұлттық ономастиконды қарастыру үшін, этимология тұрғысынан әр
түрлі онимдерден тұратын разрядтар барын ескере отырып, жалқы
есімнің қай ұлтқа қатысты екендігін анықтау керек. Ономастикада бұл
мәселе бір жақты шешімді таппай талас тудырып келеді.
М.В.Горбаневскийдің пікірі бойынша, Ресейде жүргізілген ономастикалық
зерттеулерде орыс фамилиясы, орысталған фамилия, орыстарда
қолдынылатын фамилия терминдері бойынша пікірталас тууы заңды, ал
топонимдерге арналған еңбектерде орыс топонимі терминіне кеңінен
ұғымды – терминологиялық анықтама берудің қажеті жоқ. Орыс топонимі
және орыс топонимиясы терминдеріне анықтама бергенде тарихи – мәдени,
функционалды – қолданыс және әлеуметтік – географиялық басты
критерийлері болып табылады. М.В.Горбаневский орыс топонимдік
кеңістігі ұғымына орыс социумінде қазіргі кезеңдегі қалыптасу
(синхрония) және қызмет атқарудың жалпы критерийлерін жатқызады.
Сонымен көптеген зерттеушілер этимологиясына қарамастан орыс
тілінде қолданылушы және барлық бейімделу сатыларынан өткен
топонимдерді орыс тілдік деп санайды. Бұл мәселе бойынша барлық
пікірлерді талдай отырып, әр кезеңде және әр тілде қалыптасқан,
белгілі бір территорияда, мысалы, Қазақстанда қолданылатын және
белгілі тілдік социумда қолданылатын топонимдер нақты лингвомәдени
қоғамдастыққа қызмет атқарады және оның топонимдік жүйесін құрайды.
Сонымен қатар Қазақстан территориясында қазақ лингвомәдени қоғамда
қызмет атқаратын берлық жалқы есімдер шығу тегіне (монғол, араб,
орыс, парсы т.б. тілдерден енген) қарамастан қазақ ономастиконына
енеді.
А.А.Беленцкий шығыс славян антропонимдерін этимология тұрғысынан
талдап, олар славян және скандинав тілдерінен шыққан кейбір есімдер
(Владимир, Всеволод, Глеб, Ярослав т.б.) есептемегенде, тарихи
византия дәуіріндегі грек антропонимдерінен шыққан деген тұжырым
жасайды. Қазіргі шығыс славян антропонимиясы славяндарға жатпайды,
тіл туралы емес, есімдерді тіл иелерінің мәдениеті туралы дерек
береді. Демек, А.А.Белецкийдің пікірі бойынша, анторпонимдер және
жалпы лексикадағы мұндай алшақтық негізінен мәдени араластық
нәтижесі және күрделі мәдени эвалюцияның көрсеткіші болып саналады
[4, 78].
Жалқы есімдердің ұлттық – мәдени ерекшелігі туралы сөз қозғау
үшін нақты негіз болу керек. Нақты денотат атуында бейне,
лексикалық я осындай негіз болып табылады, яғни аталмыш объектіге
қатысты білім мен ақпарат жиынтығы болу керек. Жалқы есімдер адам
таққан белгілер (белгі, символ, мифологемалар т.б.) оның санасында
туындайды және ойлау қабілетімен негізделген, адам тұрмысына
байланысты болады. Әсіресе, Н.А.Бердяевтің пікірі бойынша, адам жеке
– ұлт және ұлт ретінде адамзат тобына кіретіндігін естен шығармау
керек.
В.Г.Костомаров пен Е.М.Верещагин Ұлттық – мәдени компонент
апеллятивтерден гөрі жалқы есімдерге тән деп тұжырымдайды [5, 56].
Жалқы есімдердің мәдени – ұлттық табиғатына әр түрлі көзқарасты
талдай отырып, Е.А.Керімбаев мынадай пікірге келеді: Әр халықтың
онимиясында мәдени – тарихи ақпарат жинақталған, қоғамның мәдени
тарихына байланысты жалқы есімнің ерекшеліктеріне және типологиялық
ұлттық мәдени ерекшеліктерін зерттеу ономастикадағы түбегейлі өзгеріс
әкелетін бағыт болу керек.
Сонда ұлттық мәдениеттің көрінісі не? Негізінен жалқы есімдер
атау таңбалары болып табылады, яғни олар жаңадан жасалмай,
тілдегі бар құралдар арқылы пайда болады. Демек, ең алдымен, жалқы
есім жасауға қатысатын және мәдени ақпаратты сақтайтын
лексемаларды, сөзжасам модельдерін т.б. бөліп шығару керек. Оларды
жасауға қатысатын сөздерге байланысты белгеле бір мағыналар жалқы
есімге берілген. Дегенмен атау тағылған объекттің болмысымен тікелей
байланыспаған мағына тек атау беруші үшін кей жақтарынан ғана
дерек береді және халықтың мәдени реливантты концептерімен
байланысты болады. Сонымен адам өміріне қандай да бір объектінің
қатысуына қарай оны нақты жекелеу үшін ол туралы әр түрлі дерек
жиналады. Мәселен, ұзақ уақыт көшпелі өмір кешкен қазақ халқы
географиялық объектілерді атау үшін төмендегіні білдіруші лексикалық
бірліктер қолданылған:
• Табиғи объектілерді жекелеуші (батпақ жерлер – саз, томар,
былқылдақ, батпақ, ми; топырақ түрлері – ащы, тұщы, сортаң,
кейбір жайлау түрлері – Сарыжайлау, Жетіқоңыр);
• әр түрлі дене бөліктері – анатомдық терминология (жал, бұғаз,
қабырға, көз);
• этнос атаулары – этнонимдер, ірі ру атаулары (мысалы, қалмақ,
қазақ) және ішкі ру атаулары (мысалы, керей, уақ, матай,
байыс);
• тұрмыс заттары (мысалы, кереге, қазан, шүмек, сандық, қоржын);
• діни – мифологиялық кейіпкерлер мен бейнелер (мысалы, шайтан,
әулие, баба, ата);
• тарихи және тұрмыстық оқиғалар (мысалы, Қалмаққырған,
Қалмаққұлаңған, Ордақонған, Тақиякеткен, Жындықатынбұлағы) т.б.
ХХ ғасырдың 60 – жылдары қазақ ономастикасында бұл белгілер
анықталып қойылған, бірақ қалыптасып келе жатқан лингвомәдени және
этнолингвистикалық бағыттарға қатысты арнайы талданбаған. Топонимдік
зерттеулерінде А.Әбдрахманов қазақ топонимдерінің жасалу
ерекшеліктерін көрсеткен:
• геоморфологиялық құрылымды, рельефті және қазақ шаруашылығымен (мал
шаруашылығы) байланысты жерлердің айрықша белгілерін нақты
көрсетуі;
• өсімдік әлемімен байланысты топонимдердің көп болуы (малшыға
жайлауды таңдауда оңай болады);
• жануар әлеміне байланысты топонимдер (сол жердегі жабайы аңдар
туралы мәлімет береді);
• басқа заттарға ұқсатып, солармен салыстыра аталған бейнелік
топонимдер, сонымен қатар географиялық объектілердің сыртқы
белгілері, ерекшеліктерін көрсететін топонимдердің болуы. Белгілі
бір оқиғаларға байланысты аталған топонимдерді де осы топқа
жатқызуға болады.
Сонымен жалқы есімдердің семантикасында ұлттық – мәдени компоненттің
қатысы, В.Г.Костомаров пен Е.М.Верещагиннің пікірі бойынша, бұл
компоненттер атау формасынан шығарылуы мүмкін (айталық – Новгород –
новый город, Ленинград – город ленина), дегенмен тарихи - әлеуметтік
тұрғысынан коннотация көбірек байқалады (мысалы, Киев – орыс
қалаларының анасы, Хиросима – жай ғана Жапон қаласы емес, ядролық
жарылыстан жапа шеккендер символы).
Қазақ халқының тарихында да мұндай атаулар баршылық, мәселен,
Түркістан – түркілердің киелі бесігі, кеңес өкіметі кезінде ғарыш
қаласы символына айналған Байқоңыр қаласы, ядролық жарылыс құрбаны
болған, Невада – Семей қозғалысының басты себепкері – Семей қаласы
т.б.
Демек жалқы есім мәдени этностың вербалды белгілері және
символдары болып табылады. Дәстүрлі халықтық (яғни ұлттық)
мәдениеттің тілдік кодының белгісі ретінде жалқы есімдер жеке
ономастикалық кодты құрып, тілде ерекше орын алады [Толстой, 6,
597]. Аталмыш еңбектің авторлары мәдениет ономастиконы мен жалпы
тілдік ономастиконды бөліп қарастырады. Соңғысы, біздің пікірімізше,
тіл иесі тұрғысынан талданбайтын жалқы есім, тілдегі кірме және
шет тілді жалқы есім қатысымен ерекшеленеді.
Мәдени ономастиконы, яғни көне тілдік материал негізінде
жасалған және белгілі бір этностың өміріндегі ұлттық – мәдени
ерекшелікті көрсететін жалқы есім. Дегенмен, мәдени құндылықтардың
қалыптасуын және олардың жалқы есім жасауына ықпалын анықтау үшін
белгілі бір синхронды кезеңдегі мәдениет пен жалқы есімдер өзара
байланысын қалыптастыру керек. Фразеологиялық бірліктерді зерттей
отырып, Н.В.Телия Тілдік белгілердің мәдени интерпритациясы
ментальдық бағыттарға қарай өзгереді деген тұжырым жасайды [9.7,
3-12]. Бұл тұжырым жалқы есімге де қатысты, яғни әр кезеңде
ономастикалық номинацияға сол кезеңге тән мәдени реалийлер кіреді.
Халық ғұрпында әр кезеңдерде мәдениет сәйкестігі сақталса, мәдени
интерпритация да сақталады.
Қазіргі ономастикада жалқы есімнің ұлттық – мәдени ерекшеліктерін
зерттеу ең алдымен топоним мен антропоним материалдары негізінде
жасалады, ал жалқы есімнің басқа түрлері лингвомәдениеттаным,
этнолингвистика тұрғысынан зерттелмеген. Дегенмен, олардың мәдениеттің
өтпелі кезеңдері туралы қосымша дерек берері сөзсіз. Барлық
онмастика этнографиялы – кісі атынан бастап құдай атына дейін, қала
атауынан бастап елді мекен немесе ғарыш объекті атауына дейін
деген тұжырымның тууы да заңды [8, 5].
1.1 Ономастика ғылымының кешегісі мен бүгінгісі.
Ежелгі дәуірден жалқы есімдердің тілдегі ерекше орны мен
олардың мәніне назар аударылған. Көне дәуір ойшылдары жалпы есімдер
мен жалқы есімдерді бөліп қарастырып, атаулардың ақиқаттығы мен
қажеттігі, зат пен атаудың тығыз байланысы, атаулардың мағынасы,
атаулардың жекелік тұлғалығы т.б. жөнінде ережелер жасады. Бірақ
атаулар әр разрядтарға бөлініп алынбаған, жалқы есім мен жалпы
есімге нақты бөлінбеген, олар біртұтас категория ретінде зерттелген,
яғни жалқы есімдерді қарастырған көне дәуір ойшылдарынан Хрисипп,
Дионисий Фракинский, Апполоний Дискон, Диомед, Донат, Консентий,
Демокрит, Платон, Аммоний Диодор Крон, Секст Эмпирик т.б. есімдерін
атауға болады. Олардың ой-тұжырымдары, өткен дәуірлерде өмір сүрген
ойшылдар, философтар және лингвистердің ізденістерінің негізіне
сүйенген. Алайда, олардың ізденістері бойынша жалқы есімдер жүйе
ретінде емес, жеке сөздер ретінде қарастырылған. Кейбір ғалымдар
өздігінше талпынып, біраз жалқы есімдерді сөздіктерге енгізген.
Ономастиканың қазіргі теориялық жағдайы XIII – XVIII ғғ.
ғалымдардың атаулар жөніндегі философияның ой – толғамдарына
негізделеді (Фома Аквинский, Томас Гобсс, Дж. Локк, Г. Лейбниц
т.б.), кеиінірек XIX мен XXғ. басында Еуропада жалқы есімдер туралы,
жеке тұлғаларға тағылған белгі, таңба ретінде ерекшелігін зерттеу
дамыған, лексиканың басқа қабаттарымен салыстырмалы түрде жалқы
есімдердің ерекшеліктері анықталған, жеке алғанда терминдер мен жалқы
есімдердің мағынасы мен мазмұны қаралған (Дж. Стюарт Милл, Х.
Джозеф, Б. Рассел, Л.Сьюсан Стеббинг, А. Нурен, М. Бреаль т.б.)
Тек XXғ. 30-жылдары ономаастика ғылым ретінде дәрежеге ие
болды. 1930 жылы Альбер Дозаның нұсқауы бойынша әр елде жыл сайын
екі рет өтетін 1-ші Халықаралық ономастикалық конгресс Францияда
шақырылды. 1949 жылы Бельгияда 1950 жылдан ономастика бойынша
библиография жасайтын Онома журналын шығарушы ЮНЕСКО шеңберіндегі
Халықаралық ономастикалық комитет құрылды.
Ғылыми пән ретінде құрылғанға дейін ономастика үш кезеңді
басынан өткізеді:
• ғылымға дейінгі (ХІХ ғасырға дейін);
• ономастиканың ғылым ретінде қалыптасуындағы алдыңғы кезең (ХІХ
– ХХғғ. Басы);
• ғылыми (ХХғ. 30 – жылдарынан бастап қазірге дейін).
Казақ ономастикасы. Қазақ ономастикасы өз кезегінде әлемдік
еңбектерге, соның ішінде орыс, түркі ономастикасының еңбектеріне
сүйене отырып, Е.Қойшыбаев, Т.Жанұзақов, А.Әбдірахманов, Ә.Т.
Қайдаров, В.Н. Попов, О.А. Сұтаньяев жүйелі зерттеулерінің арқасында
дамыды. Ономастикалық материалдарды апеллятив лексикамен бірге
қолданып, қазақ тілін айқындау XXғ. 30 – 50 – жылдары белгілі қазақ
лингвистері А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, Ж.Досқараев, С.А.Аманжолов,
А.Ысқақов, Г.Ғ.Мұсабаев т.б. еңбектерінде жасалған; олар жеке
топонимдер мен антропонимдерге этимологиялық этюдтер жазды.
Сөзде фонетикалық өзгерістерді анықтау, қазақ тлінің тарихын
және оның диалекті ерекшеліктерін зерттеу, қазақ қоғамын, рулық
құрамының иерархиялық құрылуына тарихи сәйкес ру – тектік атаулардың
шығу тегін, этимон және сөз мағынасын анықтау мақсатында
этимологиялық принціпті қолдану жеке ономастикалық фактілерге сүйеніп
жүргізілді.
Ең алғашқы кандидаттық диссертация түрінде Қазақ халықтық
географиялық терминдер тақырыбына топонимикалық зерттеуді
мамандыңғы бойынша географ Ғ.Қ.Қоңқашпаев жасады. Ғалым Қазақстан
топонимдерінің әр түрлі шығу тегіне және олардың құрамындағы
географиялық терминдерге терең талдау жүргізді. Ол ең алғашқы
Қазақ географиялық атаулар сөздігі атты топонимикалық еңбекті
жарыққа шығарды (1963 ж.).
1981 жылы Қазақстан Ғылым академиясының А.Байтұрсынұлы атындағы
Тіл білімі институтында Т.Жанұзақовтың ізденуімен ономастика бөлімі
ашылып, қазіргі кезге дейін табысты қызмет атқарып келеді.
Ашылған кезеңінен бастап бөлім қызметкерлері Қазақстанның әр түрлі
аймағындағы географиялық атаулар негізін құрайтын өте бай
ономастикалық бірліктер картотекасын жасады. Аталмыш картотека қоры
бойынша сөздіктер сериясы шығарылады.
Негізінен Қазақстан ономастарының зерттеулері антропонимдер
мен топонимдерге, сонымен бірге этонимдер, космонимдер,
зоонимдерге бағытталған.
Қазақ жалқы есімдерінің терминологиялық (қазақ халықтық
терминология), лексика – семантикалық, сөзжасамдық, стратиграфиялық
аспектілері толығырақ зерттелген. Бұл тенденция шетел ономастикасына
да тән. Кезінде А.А.Белецкий атап көрсеткен: Ономастикалық әдебиет
зерттелу материалды екі үлкен класқа бөлу тенденциясы қалыптасқан:
географиялық атаулар немесе топонимдер класы және жеке есімдер
(негізінен адам есімдері) немесе антропонимдер класы көрсетілген екі
кластың әр түрлі кластық топтары [119, 20].
Соңғы кездерде қазақ ономастикасының зерттеу нысаны ретінде
ономастиканың өз ерекшеліктері, өз құрылымдық типтері, модельдері,
атау беру принциптері бар және нақты жүйелік тән шектеулі
разрядтары (әр жанрдағы көркем мәтіндегі жалқы есім, мерзімдік
баспа атаулары, өндіріс орындарының атаулары т.б.) болып табылады.
Жазылған еңбектерде Ономастикалық кеңістікте шектік орын алған
разрядтар (эргонимдер, порейонимдер, фалеронимдер, тауар белгілері
т.б.) әлсіз құрылымды және жүйелігі жағынан әлсіз болып
ерекшеленеді деген ой қалыптасқан. Бірақ бұл анықтама нақтылауды
талап етеді, өйткені әр түрлі аймақтық және тілдік социумға
қатысты көптеген материалдарды зерттеу қажет. Қазірдің өзінде
ономастиканың шектік кеңістігіндегі разрядтарға нақты құрылым
заңдылықтары, жедел түрдегі онимдер жасау, өзіндік жүйелі – құрамдық
құрылым тән екендігі жайында айтуға болады. Тілден тыс факторлардың
ықпалымен шектік онимдер (өзегі болып табылатын антропонимдермен
салыстырғанда) өте динамикалы, яғни жылжымалы, өзгермелі (тұрақты
емес және өзгеріске бейім).
Тіл білімінің бір саласы – ономастика. Ол қоғам өмірімен
тікелей байланыста болғандықтан, яғни ұлттық ерекшеліктеріміздің
негізгі көрсеткіші ретінде үнемі қадағаланып отыру тиіс. Бұл
орайда, түрлі жандарға ономастикалық атаулардың берілуі мемлекеттің
саясатымен үндес болуы ел үшін аса қажеттіліктердің бірі. Ал
атаудың берілуіндегі уақыт талабы, тарихи атаулардың қалыптасуындағы
дәстүр мәселесінде дұрыс бағыт – бағдар беріа отыру ономастика
саласы мамандарына жүктелетін міндет. Демек, бұл жерден тіл
білімінің қолданбалылық жағы бой көрсетеді, яғни қоғам өміріндегі
ғалымның атқаратын қызметі мен маңызы танылады.
Тәуелсіз мемлекетімізде бір кезде қолдан өзгертілген
топонимикалық атауларды қалпына келтіру немесе қазақшалау қазіргі
таңда өзекті мәселелерінің бірі болып тпбылады. Еліміздегі атаулар
ешқашанда кездейсоқ қойыла салмаған. Оларда сол өлкені мекендеген
халықтың тарихи, мәдениетті бейнеленген.
Топонимдер – ел – жұрттың болмыс –бітімі, тұрмысы, мәдениеті,
салт – дәстүрі, тілі мен діні, ой – санасы туралы хабар береді, яғни
есте жоқ ескі заманның айнасы. Бірақ сол топонимдердің көпшілігі осы
күнге дейін сол қалпында сақталып қалған жоқ. Бұның бір себебі –
отарлау саясаты. Біздің кең – байтақ елімізге көз тігіп отырған
Ресей империясының отарлау саясаты кезінде көптеген атаулардың
орысшаланып кеткені мәлім. Боданындағы елді ұлттық сал – санасынан,
рухани әлемі мен түп – тарихынан ажырату үшін алдымен жер – су
аттарын өзгертуге кірісіп, өз мақсат – мүддесі мен саясатына сай
орыс тіліндегі басқа атаулармен алмастырды.
Еліміз егемендік алғаннан кейін бұл мәселе мемлекет тарапынан
қолға алынып көптеген жер – суға өзінің ежелгі атауы қайтарылды.
Бұл жұмыс заман талабына сай болғандықтан ұрпаққа жүктелген міндет
болып отыр. Халқымыздың тарихын, асыл бай мұрасын біліп, тану
үшін осының маңызы өте зор. Қилы замандарда дүниеге келген көне
атаулар өз кезеңінің мәдениеті мен тарихының куәгері ретінде
тарихи ескерткіштер қатарына жатқызылуы тиіс. Қазақтың кең байтақ
жеріндегі әр тау мен тастың, әр өзен –көлдің, әр жазықтың, әр ой-
қырдың, әр орман –тоғайының байырғы өз атауы болған. Қасиетті
мекеннің өз есімдерін қайтыру, яғни қалпына келтіру – ұрпақ парызы.
Сондықтан қазіргі осығын байланысты атқарылып жатқан жұмыстар бір
кездегі кеткен кемшіліктердің орнын толтыру болып табылады.
Дегенмен, бұл жұмыстардаң атқарылуында да, кей мәселелердің белең
алғаны байқалады.
Қазіргі атауларды қалпына қалпына келтіруге жол берілуінің
себебі, осы жұмысқа байланысты тәжірибеміздің аздығы, қалыптасқан
механимнің жоқтығы деп білеміз. Кез – келген атауды қалпына
келтірген кезде ғылыми немесе тарихи түрде дәлел болуға тиіс.
Қазақ халқы мал шаруашылығымен айналысқандықтан көшпелі өмір өмір
кешті. Соған байланысты әрбір тауға, жотаға өзіне тән ат қоятын
болған, яғни кездейсоқ ат қоймаған. Сонымен қатар топоним ұлттық
танымыздың да айнасы. Қазақ елі, тәуелсіз Қазақстан топонимдер де
ана тілінде атаулы тиіс. Көптеген тарихи оқиғаларды топонидерден
білуге болады. Олар тарихи фактілердің дәлелі, шежіресі болып
табылады. Этнонимдер туралы да осыны айтуға болады. Бұлар әртүрлі
мағынада қойылған белгілі бір тарихи кезеңдерді қамтитындары да
көп. Мысалы, араб, монғол, орыс тілдерімен байланысты жер –су
атаулары осының көрсеткіштері.
Ономастикалық бірліктерді зерттеу қазіргі кезде дәстүрге
айналған әр түрлі аспектілерде іске асады.
• географиялық аспект – жалқы есімдер географиялық фактордың
(қоршаған ортаның, яғни табиғат және климат жағдайларының)
ықпалын анықтауда; жалқы есім жасауда қатысатын жергілікті,
диалектік лексемаларды, фонемаларды, морфемаларды анықтау;
қайталанатын элементтердің (қосымша, форматтар), типтердің,
модельдердің, кей кезде үлкен территорияда таралу ареалын
анықтау; атаулардың көші – қонын анықтау – жалқы есімдердің
топтарының территориялық ауысуы, соның ішінде ішкі миграция
(бір ел ішінде) немесе сыртқы миграция (бір елден екінші
елге) ескеріледі;
• тарихи аспект – жалқы есімнің қалыптасуы мен атқаратын
қызметінің және нақты тарихи кезеңмен байланысын зерттеу
(тарихи – мәдени дамыған қоғамның жалқы есімнің ықпалы; тіл
тарихымен байланыста жалқы есімнің дамуы);
• лингводеректану аспекті - әр жанрдағы және әр дәуірдегі жазба
және басылып шыққан ескерткіштерді зерттеу. Оларды талдау
барысында жалқы есімдердің қалыптасу тарихын анықтауға, әлемнің
архаикалық моделін жасауға, сонымен қатар көне әлемнің
этнографиялық, географиялық, мәдени – тарихи аясын қалыптастыруға
мүмкіндік беретін көптеген үлгідегі сақталған көне жалқы
есімдердің құнды материал екендігі анықталады;
• лингвомәдениеттану аспекті – жалпы мәдени нормада, оқиғалық
нормада және коммуникативтік өзін - өзі ұстаудағы жекелеу
нормада жалқы есімдердің қолдану шарттылығын анықтау; жалқы
есімдер көрініс тапқан мәдниетті халықтың тарихи жады ретінде
анықтау: белгілі халықтың мифологиялық көзқарасы, жеке ақпаратқа
ие жалқы есімдер ұлттық – мәдени семантикасы, яғни нақты тарихи
тілдік қоғамдастықтың мәдени құндылықтарына негізлелген
тұрмыстың ұлттық формаларын көрсететін жалқы есімдер жүйесін
зерттеу;
• этнолингвистикалық аспект – ұлттық көзқарас, ұлттық ерекшелік,
этномәдени, этнопсихологиялық факторларды ескере отырып, жалқы
есімді зерттеу, яғни этностың материалды және рухани дүниесін,
оның ұлттық болмысын ескеру. Этнолингвистикалық зерттеулерде
жалқы есімнің рулармен, диалектілермен, тілдік ұя, мәдени
топтармен генетикалық байланысын анықтауға көбірек көңіл
бөлінеді. Бұл тұста ономастикалық деректер халықтардың ұлттық
менталитетінен, тұрмыстық және мәдени ерекшеліктерінен, олардың
шығу тегі мәселелерінен, көші – қонысынан мәлімет береді.
Зерттеу аспектілерін таңдау жұмыстың нысаны, мақсаты,
міндеттерінен туындайдфы. Ономастикалық материалдарды зерттеу көп
аспекті болуымен ерекшелінеді. Мәселен, топонимдерді зерттеуде
географиялық, тарихи, этнографиялық мәліметтерді қолдану арқылы іске
асады, себебі, нақты бір аймақтың топоноимикалық жүйесін толығымен
талдау үшін зерттелетін объектілерді бөліп алып, олардың
геоморфологиялық, тарихи өлке, этникалық құрам, жергілікті
ерекшеліктерін ескеру керек.
Қазіргі тіл білімінің жаңа бағыт және салаларының қалыптасуы,
этно- және антропоцентристік бағыт тұрғысынан лингвистикалық
мәселелерді шешу ономастикалық зерттеулерді этноспен байланыстыра әр
түрлі ономастикалық бірліктерді анықтауда жаңа деңгейге көтерді. Сол
себептен жалқы есім жаңа ономастикалық аспектілер тұрғысынан
қарастырылуы мүмкін:
• когнитивтік аспект – оним концепті оның ономастикалық тұлғамен
байланысын, нақышын және тілдік құрылысын құрастыру, ұлттық
лингво – мәдени қоғамдастықтың когнитивтік базасында сақталған
прецедентті атауларды анықтау, яғни жалқы есім арқылы әлемдік
болмысты тану, ономастикалық кеңістіктің ментальды құрылымы,
әлемдік тілдік бейнесінің фрагменттер жұйесін құрайтын
ономастикалық жүйені анықтау;
• функционалды аспект – сөйленістегі жалқы есімнің қолданысын
анықтау (коммуникациядамәтінде жалқы есім жұмсалымы,
ономастикалық узус мәселесі, ономастикалық норма, жалқы есімнің
окказионалды қолданысы);
• мәдениаралық коммуникация (қарым – қатынасы) тұрғысынан – жалқы
есімді басқа ұлтқа үйрету, таныстыру мақсатында сипаттап
зерттеу (елтанымдық, лингвомәдени мүмкіндіктерін анықтау,
каммуникативтік жағдайларда жалқы есім және олардың түрлерін
қолдану жағдайларын, ережелерін талдау, жалқы есім туралы
лингвистикалық мәліметтерін жеткізу және қолдану әдістері мен
тәсілдерін ойластыру).
2. Аудармада жалқы атауларды берудің лингвистикалық
ерекшеліктері.
Тілдердің лингвомәдени сипаттамалары, рухани ұлттық мәдениетті
танытып тұратын тілдік құралдар (лингвокультуремалар) екі тілдегі
мәтінді – түпнұсқа мен аударма мәтінді салыстырғанда, нақтырақ
байқалады. Лингвомәдени ерекшеліктері – ұлттық мәдениетпен біте
қайнасқан, ұлттық мәдениеттен бөлшектенбейтін төл сипат – белгі:
сондай – ақ мәдениеттердің байланысы мен қарым – қатынасынан
туындаған сипаттар да бар. Бұл құбылыстарды зерттеуге көркем
әдебиеттегі тұрақты теңеулердің, арнаулы ақпаратты әдебиет пен
көркем әдебиеттегі фразалық тіркестердің салыстыруы көп үлес қосады.
Аударылатын әдебиеттің тілі мен түпнұсқаның тілін қатар
салғастыру, сондай – ақ мифологиялық, теориялық атауларды, материалдық
мәдениет атауларының, уақыт пен кеңістікке қатысты ұғымдар
атауларының және бұл аталғандарды белгілейтін образдық құралдардың
аккумуляциялық қызметінен де мол мәлімет береді.
Бір тілден екінші тілге аудару қоғамға басқа елдің
мәдениетімен етене араласуға, яғни аударма арқылы екінші халықтын
мәдениетімен пікір алмасып, қарым – қатынасқа түсуге мүмкіндік
береді. Белгілі бір ұлтқа, халыққа тән мәдени ерекшеліктерді
екінші тіл оқырмандарына өзгеріссіз жеткізу – аударма саласындағы
маңызды мәселе.
Аудармашыға қойылатын ең бірінші талап: ол екі тілде де
барынша жақсы білуге тиіс. Оның үстіне, сөз мәнін, көркемдіктің
қадірін білетін, өмірге суреткерше қарап, әрбір көрініс пен
құбылысты көркем образдылық тұрғысынан ұғына алатын қиялы ұшқыр,
ойы терең, жаны сергек те сезімтал, ақындық – жазушылық дарынның
иесі болу керек.
Бұл айтылғандарға қосымша, аудармашыға ауадай қажет нәрсе –
нағыз энциклопедиялық жанжақты, жоғары мәдениет. Ол түпнұсқаның
тілінде сөйлейтін халықтың тарихынан, тұрмыс – салтынан, сол
дәуірдегі қоғамдық қалыбынан мол хабардар болуға тиіс. Тіпті жалғыз
сол халықтың ғана емес, жалпы адамзат тарихы мен мәдениетіне
байланысты көп нәрседен мағлұматсыз болмауы керек. Өйткені ол әрбір
ойдың түпкі төркіні қайдан шығып жатқанын біліп отырмаса, сөздің
арғы сырын жеткізе алмайды. Бұл тұрғыдан аудармашыға ғалымдық
білімпаздық, әр алуан сөздіктер мен энциклопедияға үйірсектік керек.
Қазақ аудармасының тарихында жалқы есімдерді мүмкіндігінше
аудару үрдісі де болған. Мысалы: Пушкин – Зеңбіреков, Лев Толстой –
Арыстан Жуанов, сондай – ақ Н.Гогольдің кейіпкерлері: Собакевич –
Итбаев, яичница – уыз құймағы (М.Дәулетбаевтың аударуы); А.Чеховтың
Лошадиная фамилия шығармасындағы Овсов – Сұлыбаев (А.Ахметовтің
аударуы). Соңғы сөзді Бекмұхамедов сол күйінде қалуын ұсынса,
С.Талжанов Сұлыбаев деген баламаны дұрыс аударылған деп табады,
өйткені ғалымның пікірінше кейіпкелдің есімінің сұлымен
байланыстылығы шығарманың идеясымен үндес. Мұнан шығатын мәселе – сол
жалқы есімді басқа тілге жеткізудің жолы қандай екенін іздеу.
Жалқы есімдер мен атауларды берудің көбінесе транскрипция,
транслитерация, калька әдістері қолданылады. Ағылшын тілінің
грамматикасы латын, ал орыс, қазақ тілдерінің грамматикасы кирилица
жазуына негізделгендіктен жалқы есімдермен атауларды екінші бір
тілде беру барысында, аудармашылар үшін қиындақтар туу мүмкін.
Оқырмандардың кейбірі бір ағылшын есімінің орыс немесе қазақ тіліне
екі түрлі аударылатындығына көңіл аударады. Мысалы: William –
Вильям, Уильям, Watson - Ватсон, Уотсон. Мысалға Charles есімі
ағылшын короліне қатысты айтылатын болса, Карл болып аудрылса,
қазіргі таңда Чарлз болып аударылып жүр. Бұл не себептен? Жалқы
есімдерді екінші бір тілде беруде белгілі бір тұрақталған ереже
жоқ па деген сауал туындайды.
Бұрынғы уақытта жалқы есімдер транслитерация тәсілімен, яғни
сөздің фонетикалық транскрипциясын еске алмай, сөздің графикалық,
яғни әріптік формасын беру көп қолданылып келді. Мысалы, ағылшын
ғалымы Исаак Ньютонның (Isaac Newton) есімі осы жолмен берілген.
Уақыт өте келе транскрипция тәсілі, яғни орыс әріптерімен ағылшын
сөздерінің фонетикалық берілуі, Исаак Ньютон есімі аудару барысында
Isaac транслитерация тәсілімен, ал Newton транскрипция тәсілімен
аударылғандығына көз жеткізуге болады. Кез келген аудармашы орыс
немесе қазақ тіліне жалқы есімдерді қалай дұрыс аудару керектігін
жақсы білуі қажет. Жалқы есімдерді аудару барысында белгілі бір
әріптердің немесе дыбыстардың екінші бір тілде болмауына байланысты
фонетикалық алмасулар кездесіп тұрады. Географиялық атаулар екінші
тілге әр түрлі жолмен аударылады.
1. Калька тәсілі арқылы. Егер олардың құрамына аударылатын
компонент кірсе. Мысалы, The rocky Mountains – Скалистые горы,
The Salt Lake – Соленое озеро, The Black Sea – Черное
море т.б.
2. Транскрипция тәсілі арқылы аударылады. Мысалы, Florida –
Флорида, Washington – Вашингтон, Pearl Harbour – Перлхарбер -
Жемчужная бухта деп аударылмай бастапқы қалпында қалған.
3. Аралас тәсілі арқылы аударылады, яғни семантикалық және
транскрипция. Мысалы, Gulf of Mexoco – Мексиканский залив,
River Thames – река Темза, The Pacific Ocean – Тихий океан,
Hilton Hotel – отель Хилтон.
Ал, кейбір географиялық атаулар аударма тілінде, түпнұсқамен
мүлдем сәйкес келмейді. Мысалы, England – Англия, The English
Channel – Ла Манш. Басылым атаулары, көше, алаң, музыкалық
топтардың атаулары да транскрипция тәсілімен аударылып, екінші бір
тілде өз атауын сақтап қалады. Мысалы, Wall Street Journal – Уолл
Стрит Джорнал, Beatles – Битлз, The Capitol – Капиталий, Detroit Red
Wings – Детройт Ред Уингз. Қазіргі таңда көптеген журналистер немесе
осы салада істейтін адамдар ағылшын атауларын аударуды керек
ететін сөздердің барлығын, аудармай тек транскрипция тәсілі арқылы
берудің нәтижесінде мәтін толығымен ағылшын сөздеріне толы болады.
Бұл дұрыс емес, түзетуді қажет етеді. Кейбір атауларды дұрыс
қысқартпай, бір – екі әріппен аударады. Халықаралық ұйымдар,
мемлекеттер, қызмет және партия атаулары әдетте аударылады. Мысалы,
Conservative – консервативная, House of Presentetives – палата
представителей, US department of state - государственный
департамент США.
Бірақ бұл жерге де бұл ережеге бағынбайтын атаулар кездеседі.
Мысалы: Scotland yard – управление Лондонской полицией – Скотланд Ярд
болып аударылады. Foreign office – иностранный офис емес,
министерство иностранных дел, соедененного королевства, яғни Форин
Офис болып қала береді. Intelligence service – развед управление
Великобританий, яғни Интелидженс Сервис болып қала береді.
Ал, оқу орындарының атаулары жартылай немесе толығымен
семантикалық аудармаға ұшырайды. Мысалы, Westren Michigan University
– Западно – Мичиганский университет, Cherry Hill High School – школа
высшей ступени Черри Хилл, St.Petesburg State University – Санкт –
Петербургский государственный университет. Сонымен қатар, көлік
марка, басылым атаулары транскрипция арқылы беріледі. Мысалы, Subaru
– Субару, Ford Mustang – Форд Мустанг, Facts on File - Фактс он
Файл, Новая газета - Novaya Gazeta. Тағы бір жалқы есімдердің түрі,
реалийлер қатарынакіретін аңыз, ертегі кейіпкерлерінің атаулары
транскрипция арқылы беріледі, өйткені олар белгілі бір халықтың
ұлттық – мәдени реңкін көрсетеді. Мысалы, Алдар көсе – Aldar Kose,
Баба - яга - Baba – Yaga, Goblin – гоблин, ал кейбір әдебиеттерде
мағыналық компоненті бар есімдер аралас немесе калька тәсілі арқылы
аударылады. Мысалы, Кощей безсмертный – Koshchey the Deathless
(немесе Immortal), Mirkwood - Мехалесье.
Жалқы есімдердің болмысын толығымен ашу мен теория тұрғысынан
ұғыну үшін олардың атқаратын рөлін анықтау өте маңызды.
Лингвистикада, соның ішінде ономастикада атау қызметінің нақты
мазмұны мен көлемін анықтаған бір шешім жоқ. Әрине, әр түрлі
деңгейде берілетін элементтерден тұратын ауқымды құбылыс ретіндегі
тілдің қызметіне қарағанда жалқы есім қызметтері жекелеген болып
саналады. А.В.Суперанскаяның айтуы бойынша, тілдегі жалқы есімнің
арнайы ерекше қызметі жоқ. Олардың негізгі грамматикалық қызметі –
сөйлемде бастауыш пен толықтауыш қызметін атқару, ал негізгі
лексикалық қызметі – атау. Жалпы есімдердегі сияқты бұл функциялар
жалқы есімдерге де қолдану аясы мен жағдай ерекшелігіне қарамастан
тән
Барлық зерттеушілер жалқы есімнің бірінші қызметі атау болып
табылады дейді: Сөздер болмыстағы заттар мен құбылыстарды атауы
мүмкін: бұл номинативтік қызметі, атау қызметі; таза осы қызметті
атқаратын сөздер – жалқы есімдер... Жалқы есімдер гипертрофирлі
атау беруші: олар атау үшін қалыптасқан, бұл олардың мақсаты
(Реформатский А.А. Введение в языковедение. 10, 36,66)
Жалқы есімнің атау қызметі мен жекелеуші және ажыратушы
қызметі тығыз байланысты, бұл аталмыш объектті басқа объектілермен
салыстырып, ажыратуға, жекелеуге мүмкіндік береді. Н.Д.Арутюнованың
пікірі бойынша, жалқы есім индивидке қатысты теңестіру қызметін
атқарып, белгілі бір дескрипцияның эквиваленті болып табылады (11,
16). Н.В.Подольскаяның сөздігінде барлық үш қызметі: атау –
салыстыру – жекелеуші қызметі деп бір – ақ жинақталған (12, 145).
Дегенмен көптеген зерттеушілер оларды біріктіргенді жөн көрмейді,
себебі олардың әрқайсысын ономастикалық қызмет деп қарастырады.
Негізгі бөлім
ІІ Жалқы есімдердің аудармада берілудің амал – тәсілдері.
Түпнұсқаның ұлттық мәдени сипатын көрсететін тілдік құралдардың
бірі – жалқы есімдер: жер – су аттары, кісі есімдері, лақапаттар.
Көркем аудармадағы жалқы есімдер, бір қарағанда, функционалды
қызметі – жүгі жоқ, ақпаратты жеткізу міндетін атқаратын элемент
деңгейінде ғана көрінеді. 1950 жылдардан кейінгі кезеңдерде қазақ
әліпбиінің орыс графикасына көшуіне және алфавит құрамына өзге
тілдік әріптердің енгізілуіне байланысты жалқы есімдердің жазылуы
өзге тілдің емлесіне негізделген, әрі бұл жайт норма ретінде
орнықты.
Арнаулы ақпаратты әдебиетте де, көркем әдебиетте де жалқы
есімдердің ақпараттық – танымдық, ұлттық мәдениетті білдіру сапасы өте
жоғары, стильдік қызметі айрықша байқалып тұратын жалқы есімдер де
бар.
Көркем аудармадағы транскрипциясын сақтау үрдісімен қатар
аудармашылар жалқы есімдердің ішкі семантикасына, стильдік қызметіне
қарай ара – тұра қазақшалауға да барып отырады. Белгілі бір
семантикалық жүк және стильдік қызмет әсіресе лақапаттарға тән.
Сонымен қатар екі халықтың да этно – мәдени сипатында тұрмыс –
тіршіліктің ажырмас бөлігі – жан – жануарларға ат беру дәстүрі бар.
Ат беру дәстүрінде екі халықтың тілінде де теңеуге, образ жасауға
негіз болатын сөздердің негізгі семантикасы бір – біріне жуық,
жақын. Аудармашылар көп ретте осындай ерекшелікті ескеріп,
түпнұсқадағы лақапаттың қазақша баламасын қазақ ұғымына сәйкестендіре
ұсынып отырады.
Жалқы есімдерді аудару белгілі бір дәрежеде ұлттық реалия
сөздері келесі тілге жеткізуімен ұқсас келеді. Себебі жалқы
есімдерді аударуда калька тәсілі және транскрипция, транслитерация
тәсілдері қолданылады.
Реалия – белгілі бір ұлттың, елдің өзіне ғана тән тұрмыстық,
материалдық, рухани, тарихи – қоғамдық құбылыстары мен заттарының
тура мағынасындағы атаулар. Ағылшын халқымен қазақ халқының салт –
дәстүрі, тілі, мәдениетінің арасындағы айырмашылық жер мен көктей
болғандықтан, жалқы есімдерді, реалия сөздерін аудару барысында
аудармашы транскрипция, транслитерация, калька, сипаттама тәсілдерін
кеңінен қолданады.
Әңгіме тура мағына туралы болғандықтан, мұны аудару ешқандай
қиындық келтірмейтіндей де сияқты. Алайда мұның аударматануда ерекше
сөз болуына себеп болар жайтар баршылық. Ол, біріншіден, бір
халықтың өмір саалты екінші халықта айна – қатесіз қайталануы мүмкін
емес; екіншіден, сөз контексте тәуелсіз болып тұруы мүмкін;
үшіншіден, ол сөзде ерекше бір стильдік бояу болуы міндетті емес.
Міне, сондықтан ұлттық реалияны бейнелейтін сөздерді келесі бір
тілде жеткізудің өзіндік шарттары, өзіндік тәсілдерінің болуы – заңды
құбылыс.
Өзге тілде жазылған аударылмақшы материалдағы ұлттық өмір
шындығын, ғылыми практикалық құбылыстар, қоғамдағы басқа
құбылыстардан хабардар болумен байланасты соңғы кезде салыстырмалы
тіл білімі мен аударматануда, елтанудағы сияқты, фондық білім
деген ұғым қалыптасты.
Түпнұсқадағы бейнеленген болмысты түсінудің кілтін мәтіннің
бойынан да табуға болады, ал сол мәтіндегі кейбір атауларды түсіну
үшін, негізінен, фондық білім керек.
Басқа халықтарда, елдер мен жерлерде қайталанбайтын, белгілі
бір кезеңнің, елдің, жердің, тұрмыстық, тарихи – мәдени элементтердің
атауларын аудару аударма практикасындағы қиын іс екенін айтып
өттік. Жергілікті, ұлттық және тарихи бояуы қалың кез келген
тілдің реалия атауларының дәл баламасы басқа тілде бола бермейді.
Алайда орыс тілінің немесе басқа тілдердің қазақша
аудармаларына жасалған талдауларға қарағанда, түпнұсқадағы реалия
сөздерді аударуда қалай бере білудің әр түрлі жолдары бар екені
байқалады. Ондай жолдардың қатарына транскрипция – транслитерация,
калькалау, жаңа сөздер енгізу тағы да басқа тісілдер жатады.
Реалия сөздердің экспресивті – эмоциялық, ұлттық бояуын толық
жеткізу үшін транскрипция жолының маңызын қатты бағалауымыз қажет.
Өйткені бұл тәсіл реалия сөздердің бойындағы ұлттық, мәдени, тарихи
қасиеттерді мүмкіндігінше сақтауға тырысады.
Себебі жалқы есімдерді аударуда аудару және транскрипция
тәсілдері қолданылады. Мұнадай жағдайда неғұрлым атақты, белгілі
географиялық атауларға байланысты қолдану (Сарыарқа, Алатау, Қарату
тағы да басқа), ал тар көлемдегі жергілікті ғана мәні бар
географиялық атауларға аударуды (Шортанды – Шучье, Царское село –
Патша селосы, Белогорье – Ақкемер тағы да басқа) қолдану үрдісі
байқалады. Бұл әрине, тұрақты түрдегі, бір қалыпты үрдіс емес,
мұндайда ретіне қара аудару да, транскрипция да қатар қолданыла
береді.
Тарихи тұлғалардың лақап аттары жалқы есіммен бірдей
болмайтындықтан, оларды көбінесе аударып береді. Мысалы: Святая
Мария - Әулие Мария, Петр Первый – Петр Бірінші, Карл Великий – Ұлы
Карл, Ақжелге – Белогривый (М.Әуезеовтің Қилы заман романының
кейіпкері).
Қазіргі газеттердің, журналдардың аттары басқа тілде баламасы
бола тұра аударылмайды (Индустриальная Караганда, Известия,
Казахстанская правда, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz