Адам анатомиясы пәнін заманға сай оқыту үшін электрондық оқулық құрастыру
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1.1 Жаңа технологияның тиімді әдіс-
тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Саралап деңгейлеп оқыту педагогикалық технологиясын биология
сабақтарына еңгізу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 6
1.3 Модульдік оқыту технологиясы негізінде оқу процесін ұйымдастыру ... .
7
1.4 Модульдік технологиямен оқытуға тән ерекшеліктер және модульдік
технологияның
тиімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 9
1.5 Электрондық оқулықтарды пайдалану
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... 11
2. ЗЕРТТЕУ МАТЕРИАЛДАРЫ ЖӘНЕ ӘДІСТЕРІ
2.1 Электрондық оқулық жасайтын
бағдарлама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 16
2.2 Электрондық оқулыққа пайдаланылатын
материалдар ... ... ... ... ... ... ... 18
3. ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ ТАЛҚЫЛАУ
3.1 Адам анатомиясы пәні бойынша электрондық оқулықтың
құрылымы мен қолдану
тиімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... 19
3.2 Адам анатомиясы ғылымының даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 19
3.3 Сүйектер туралы ілім –
OSTEOLOGIA ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
3.4 Сүйектердің байланысуы туралы ілім- SYNDESMOLOGIA ... ... ... ... ...
26
3.5 Адамның
қанқасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... 28
3.6 Бұлшықеттер туралы ілім –
MYOLOGIA ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
3.7 Ішкі мүшелер туралы ілім –
SPLANCHNOLOGIA ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 43
3.8 Ас қорыту жүйесі – SYSTEMA
DIGESTORIUM ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
3.9 Тынысалу жүйесі- SYSTEMA GESPIGATOGIUM
... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
3.10 Несеп - жыныс жүйесі- SYSTEMA
UROGENITALE ... ... ... ... ... ... ... ...56
3.11 Ішкі секреция мүшелері туралы
ілім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 61
3.12 Жүйке жүйесіне жалпы
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
63
3.13 Жүрек - тамыр мүшелер
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
67
3.14 Анализаторлар туралы жалпы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 73
3.15 Адам анатомиясы пәні бойынша тест
тапсырмалары ... ... ... ... ... ... ... .. 81
3.16 Адам анатомиясы пәні бойынша
глоссарий ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .. 86
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. 89
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 90
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі заманға сай оқыту процесінде адам
анатомиясын терең түсіндіру үшін электрондық оқыту құралдарының алар орны
ерекше. Бірақ қазіргі кезде қазақ тілінде құрастырылған электрондық
оқулықтар аз болғандықтан оқу жүйесін электрондандыру маңызды мәселелердің
бірі болып отыр [1].
Жаңа технология бойынша, әдістемелік жүйенің басты бөліктерінің бірі
–дамыта оқыту. Осы талаптарды орындау үшін:
1. студенттердің оқудағы іс- әрекеті арқылы ойлау дағдыларын жетілдіру,
өз бетінше білім алуына әрекет ету;
2. оқытудың дербес және топтық түрлері арқылы студентке сенім арту,
мұғалім- ұйымдастырушы, бағыт беруші;
3. жаңа технологияның мақсаты – оқытуды ізгілендіру [2].
Қазіргі заманда педагогикалық ой - тұжырымдардан студенттерге еркін
білім беру, студенттің жеке тұлғалық күшін дамыту, оның шығармашылық
мүмкіндігін дамыту басты рөл атқарып отыр. Олай болса қазіргі ұстаздардың
алдындағы үлкен мақсат: өмірдің барлық саласындағы белсенді, шығармашылық
іс-әрекетіне қабілетті, еркін және жан- жақты жетілген тұлға тәрбиелеу.
Қазіргі оқу процесін ұйымдастыру тек қана білім берумен ғана шектелмейді,
студенттің жан-жақты дамуына, ақыл-ойы мен ойлау тәсілдеріне үйрету,
дағдыландыру [1].
Білім берудің кез келген саласында Электрондық оқулықтарды пайдалану
жас өспірімдердің танымдық белсенділігін артырып қана қоймай, ойлау жүйесін
қалыптастыруға шығармашылықпен еңбек етуіне жағдай жасайды. Адам ағзасы,
мүшелер жүйесімен байланысын, сонымен бірге біртұтас жүйе екендігі жөнінде
студенттерде дұрыс түсінік қалыптастыру. Адам анатомиясының оқыту процесі
кезінде жас өспірімдер адам ағзасының қоршаған ортамен байланысы бар
екендігіне көз жеткізу [3].
Электрондық оқулық дегеніміз – құрамында оқу курсының немесе оның
бөлімінің жүйелі мазмұны бар және берілген басылым түріне мемлекеттік
мекеме беретін арнайы дәрежеге ие электрондық оқу басылымы. Электронды
оқулық студенттің уақытын үнемдейді, оқу материалдарын іздеп отырмай,
өтілген және студенттің ұмытып қалған материалдарын еске түсіруге зор ықпал
етеді. Себебі, студенттің өзіне көрнекілік қолданған тиімді қажет
элементінің жанында жазуы болады [4].
Электрондық оқулықпен оқытудың негізгі мақсаты: Оқыту процесін
үздіксіз және толық деңгейін бақылау, сонымен қатар ақпараттық ізденіс
қабілетін дамыту.
Зерттеу жұмысының мақсаты.
- Білім берудің жаңа технологияларын Адам анатомиясы пәнін оқыту
процесінде қолданудың жолдарын анықтау;
- Адам анатомиясы пәнін заманға сай оқыту үшін электрондық оқулық
құрастыру.
Жұмыстың мақсатына жету үшін алға қойылған міндеттер
- Адам анатомиясы тарауы бойынша электрондық оқулық жасау.
- Электрондық оқытудың маңыздылығына шолу жасау;
- Адам анатомиясы пәнінің тарауларын талдау;
- Тест тапсырмалары мен глоссарий құрастыру;
Зерттеу жұмысының жаңалығы. Қазақ тілінде электрондық оқулықтардың
жетіспеушілігі негізінде құрастырылған
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу жұмысының
нәтижелерін мектепте, лицейде биология пәні бойынша қолдануға болады.
Мектеп оқушыларына қосымша материал ретінде ұсынуға болады. Сонымен қатар
жоғарғы оқу орнының биология және денешынықтыру мамандығының студенттерін
адам анатомиясы пәнін оқыту барысында пайдалануға мүмкіндік береді.
1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1.1 Жаңа технологияның тиімді әдіс- тәсілдері
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында оқыту формасын,
әдістерін, технологияларын таңдауда көп нұсқалық қағидасы бекітілген, бұл
білім мекемелерінің мұғалімдеріне өзіне оңтайлы нұсқаны қолдануға,
педагогикалық процестерді кез келген үлгімен, тіпті авторлық үлгімен құруға
мүмкіндік береді [1].
Оқу мен жазу арқылы сын тұрғысынан жобасымен танысып, оның
стратегияларын өз тәжірибиелеріңізде қолданудан өзіңіздің біліктілігініздің
арта түскендігін аңғарасыз. Сабақтарда кубизм, топтастыру, бес жолды
өлең, түртіп алу жүйесі, венн диаграммасы стратегияларын жиі
пайдалануға болады [5].
Студенттердің қызығушылығын арттыру үшін осындай тиімді әдістердің
пайдасы бар. Бұл сабақтардың дәстүрлі сабақтардан өзгешелігі топтап отырып,
студенттерге жеке, жұпта, топта ойларын ортаға салып талдайды. Осы
стратегияларды пайдаланып өткізген сабақтарда өз ойын анық айтып, өзін
еркін ұстап, өз білімін өзі талқылауға студенттерге мүмкіндік жасалынады
[3].
Ортаға салған ойларын мәтіндегі негізгі ойға сәйкестендіріп қағаз
бетіне түсірерде де қорғайды. Әр топ қағаз бетіне түсірген сызбаларды
талқылап жатқа сөйлейтін студент да топ мүшелерінің оргуметтерін жинақтап
сөйлеуге дайындалады. Бірінші кезеңде студенттер әрі ойланып, әрі еске
түсіріп, әрі жазып, өз ойларын саралап, өзге студенттердің пікірін тыңдап,
білімін кеңейте түседі. Ортамен қарым- қатынас жасай білуге, басқаны тыңдай
білуге, топта бір тұжырымға келуге, топ алдында өз ойын қорғай білуге, айта
білуге үйретеді. Студенттердің жазған пікірі басқа студенттердер пікірін
тыңдап толықтырып, топта сызба ретінде түсіргенде ойындағы негізгі
қажеттігін жазады [2].
Эссе - өз ойын білдіру, ішкі жан дүниесін ұғу, күнделікті өмірде
туындайтын ойларды айту мен эссе жаздыруға көп көңіл бөліп, өсімдіктану тіл
сабақтарымен интегративті қолдануға мүмкіндік жасайды. Бұл жерде
студенттерге Тамырдың маңызы, Өсімдік пайдасы, Гүлді өсімдіктер
тақырыптарында үйге эссе жазып келуге тапсырма беруге болады [2].
Сын тұрғысынан ойлау технологиясының негізіндегі сабақ процесінде
оқытушы мына нәтижеге жетеді.
- жүйелі тапсырма беруге ұмтылады;
- студентті басқа жақтарынан таниды;
- өзін жетекші бағыттаушы ретінде таниды;
- өзі білмейтін ақпараттарға тап болады;
- студенттің жұмысын бағалайды.
Осы міңдеттерді орындауды оқытушы өзінің тақырыбы мен сабақ үрдісінде
стратегияларды ұтымды пайдаланып, студенттер арасында жеке, топтық іс
әрекеттерді ұйымдастырады [2].
Сын тұрғысынан ойлау үшін оқу мен жазу стратегияларын сабақта
пайдалана отырып өткізу барысында мынадай қорытындыға келуге болады:
- студент пен мұғалімнің кең дәрежеде сыйласуына;
- студенттерге өз пікірін айта білуіне;
- оқыту процесіне барлық студенттерді қамтуға;
- шығармашылық қабілеттерін ашуға жағдай жасайды [1].
Ең басты сын тұрғысынан ойлау бағдарламасы студенттердің жеке тұлға
болып қалыптасуына оң нәтижесін беретін жоба. Жаңа технологияларды
күнделікті сабақ процесінде пайдалану үшін, әр мұғалім өзінің алдында
отырған студенттердің жас ерекшеліктерін ескере отырып, педагогикалық
мақсат мүддесіне байланысты, өзінің шеберлігіне байланысты таңдап алуға
болады. Жаңа технологияны жүзеге асыруда мұғалім белсенділігі,
шығармашылық, ізденіс, өз мамандығына деген сүйіспеншілігі, алдындағы
шәкірттерін бағалауы ерекше орын алады [4].
1.2 Саралап деңгейлеп оқыту педагогикалық технологиясын биология
сабақтарына еңгізу жолдары
Мектептегі білім сапасын көтеретін нақты механизмдер, ол – оқыту
процесіне педагогикалық технологияларды кеңінен еңгізу [4].
Саралап деңгейлеп оқыту технологиясының мазмұны модульге бөлінеді.
Модуль дегеніміз – мазмұны, талабы ортақ бірнеше тақырыптардан тұратын,
күнтізбелік жоспардағы әрі бақылау жұмысының арасында өтілетін оқу
материалдары. Әр сабақ соңында үш сабақ ерекше болады:
- қорытынды өздік жұмыс сабағы;
- қатемен жұмыс сабағы;
- бақылау жұмыс сабағы.
Деңгейлеп саралап оқыту нәтижесінде төмендегідей табыстарға қол
жеткізуге болады:
- әр тақырыптың 1 –деңгейінің тапсырмаларын міңдетті түрде және дұрыс
орындаған үшін сыңақ алу арқылы, әр оқушы пән бойынша 100 %
үлгеруіне кепілдік алады;
- әр тақырып бойынша қорытынды баға оның әлі келгенше еңбектеніп
жинап алған ұпайына сәйкес қойылады;
- әр оқушы үй тапсырмасы мүмкіндігіне қарай саралап беріледі,
- оқушыға табиғи жолмен кәсіптік бағдар беру және оның қабілеті
жететін саласынан дарының ашуға жағдай жасалынады [6].
Рейтинг жүйе бойынша бағалау.
Деңгейлеп саралап оқыту оқушылардың білімін жаңа әдіспен, яғни рейтинг
жүйе бойынша бағалауға мүмкіндік береді. Рейтингтік жүйеде сабақта
орындаған әрбір тапсырмаларын ұпай арқылы бағалап отыру көзделеді. Аталған
жүйе оқушылардың оқу сапасын, білімді игеру дәрежесін барынша толыққанды
көрсетеді. Рейтингтік жүйе оқушының тапсырманы өз бетінше орындауына
мүмкіндік жасайды. Рейтингтің арқасында ұстаз бен шәкірттің арасында
оқушының ақыл – ой әрекетінің басқа да сипаттамалары, атап айтсақ, орындау
тездігі, түсінігінің тереңдігі арқылы оқу мотивін арттырып көрсететін кері
байланыс үзілмейді [5].
Рейтинг жүйесінің артықшылықтары оқушы қызметінде:
1.Оқушының жеке тұлға ретінде өз бетінше дамуы мен тәрбиесіне ықпал
етеді;
2. Пәнді оқытуды ізгілендіру ұстамына жәрдемдеседі;
3.Оқу жұмысында мұғалім мен оқушының ынтымақтастығын қалыптастырады;
4.Рейтингті бақылау қызметі тәрбиелеуші, дамытушы, бақылаушы және
басқарушы рөл де атқарады.
5.Рейтингтік жүйе оқушылардың танымдық іс-әрекетіне тікелей саналы
түрде әсер етуге мүмкіндік туғызады. Шәкірттің ақыл – ой әрекетінің
сипаттамаларын, тапсырманы орындау тездігі, түсіну тереңдігі т.б.
көрсететін жүйелі байланыс сапасы артады;
6.Жұмыс нәтижесі мен өз мінез құлқын дұрыс бақылап – бағалау дағдысын
қалыптастырады;
7.Ырықты зейінін тәрбиелеп, жетілдіруге ықпал етеді [5].
Мұғалім қызметінде:
1.Оқушының оқуындағы кемшіліктерді анықтап, түзетудің әдістері мен
тәсілдері алдын ала белгілі жүйеге келтіру мүмкіндігі бар;
2.Бақылау үлгілерін, бағалаудың қалыпты критерийін жасау;
3.Оқу қызметін тиімді ұйымдастыру мен оған түзету жасау тәсілдерін
меңгеру;
4.Сыныптағы әр оқушы үшін жаңа көңіл – күй ахуалын қамтамасыз етуді
жоғары деңгейде ұйымдастыру [1].
Саралап деңгейлеп оқыту технологиясы арқылы оқыту – оқушының жеке бас
ерекшелігі, рухани дүниесі, қабілеті, бейімділігін ескере отырып, оқу
процесі арқылы әр оқушының өз бетінше танымдық қызметін, белсенділігін
дамытуды көздейді
1.3 Модульдік оқыту технологиясы негізінде оқу процесін ұйымдастыру
Модульдік оқыту технологиясының мәні: студентті модульмен жұмыс істеу
процесінде нақты мақсаттарға өздігінен (немесе белгілі көмек нәтижесінде)
қол жеткізеді. Модуль бұл – оқу мазмұны мен оны меңгерудің технологиясы
біріктіріліп берілген мақсаттық функционалдық түйін [4].
Модульдің құрамы:
- әрекеттің мақсатты жоспары;
- аппарат банкі;
- дидактикалық мақсаттарға жетуге арналған әдістемелік нұсқау.
Бұл технологияны оқыту мазмұны аяқталған дербес аппарат блоктары
түрінде ұсынылады. Оларды меңгеру дидактикалық мақсаттарға сәйкес жүзеге
асырылады. Бағдарламаны құру үшін курстың негізгі ғылыми идеялары бөлініп
алынып, оқыту мазмұны солардың төңірегінде белгілі бір блоктарға
топтастырылады. Содан кейін екі деңгейден тұратын кешенді дидактикалық
мақсаттар анықталады. Оның біріншісі – оқу мазмұның меңгеру деңгейі,
екіншісі-оны практикада және оқуды әрі қарай жалғастыруда қолдануына
бағдарлау деңгейі. Кешенді дидактикалық мақсаттардан кіріктірілген
дидактикалық мақсаттар бөлініп алынады да, модульдер соған сәйкес
дайындалады [4].
Модульдер үш типке бөлінеді:
- танымдылық, ғылым негіздерін оқытуда қолданылады;
- операциялық, іс-әрекеттің тәсілдерін қалыптастыру және дамыту үшін
қолданылады;
- аралас, алғашқы екеуін қамтиды [2].
Модульдік оқыту барысында өзіндік жұмысқа барынша көп уақыт бөлінеді.
Студент мақсат қоюға, жоспарлауға, ұйымдастыруға, өзін-өзі бақылау және
өзін-өзі бағалауға үйренеді. Бұл оған оқу әрекетіндегі өз күшін байқап,
сезінуге, өзінің білім, білік, дағдыларындағы кемшіліктерін табуына
мүмкіндік береді. Модульдік оқыту технологиясын қолдану оқытуды субъект
қатынасына негіздеп құруға көмектеседі [2].
Модульдерді кез келген оқыту жүйелерінде қолдануға болады. Ол
оқытудың сапасын жақсартып, тиімділігін арттырады. Сондай-ақ дәстүрлі
оқытумен үйлестіру өте нәтижелі [1].
Модульдерді жасаудағы мақсат курс немесе курстың әрбір тақырыбының
мазмұның педагогикалық, дидактикалық және кәсіптік міңдеттерге сәйкес
құрамдас бөліктерге бөлу болып табылады. Одан кейінгі мақсат-барлық
құрамдас бөліктер үшін оқытудың ең тиімді түрлері мен формаларын анықтап,
оларды уақыт жағынан үйлестіру және бір кешенге біріктіру, кіріктіру [6].
Оқу материалдарын модуль бойынша құру – міңдетті және маңызды
процесс, себебі ол:
- пән мазмұнын дамыту логикасын нақты айқындауға;
- осы мазмұнның бөліктері мен байланыстарын белгілеуге;
- олардың автономдылығының деңгейін анықтауға,
- олардың арасындағы логикалық байланыстарды тек мұғалімнің ғана
емес, студенттің да толық түсінуіне жағдай жасауға мүмкіндік туғызады.
Модульдің оқу материалдарының мазмұнын анық, дәл құру студенттердің
жетекші идеяларды, оқу пәнінің даму логикасын, жалпыланған білім жүйесін
саналы меңгеруіне көмектеседі [1;4].
Оқу материалдарының мазмұның құру барысында оқу пәнін мұғалім белгілі
бір жүйе ретінде қабылдауы тиіс. Логикалық құрылымды талдау графасы
мұғалімге аталған модульді меңгерту кезіңде студенттерде қандай арнайы
пәндік білік, дағдылар қалыптасуы керек және оны игеру процесін жеңілдету
үшін қандай жалпы білік, дағдылар қолданылатының анықтауға көмектеседі.
Қажетті біліктер мен дағдылар жүйесі студенттердің жаңадан иергендерімен
қоса, бұрынғы білік, дағдыларына сүйеніп қалыптасады. Студентте бұрыннан
бар білік дағдылар танымдық іс әрекеттің жаңа тәсілдерін меңгеру үшін негіз
болып табылады. Оқу материалдарын модульде орналастыру, баяндау жүйесі
оқушыларда іс әрекеттің жалпылама тәсілдерін құрастыру үшін жағдай
туғызады. Нақтылы бір бала үшін жаңа болып табылатын маңызды білік,
дағдылар туралы ақпараттар модульдің мазмұнына еңгізіледі. Бұл мағлұматтар
әр түрлі әрекеттеріне арналған бағдарлық негіз түрінде беріледі. Ол оқу іс
әрекетін күтілетін нәтижеге ғана бағдарлап қоймай, осы нәтижеге қол
жеткізетін тиімді әдістерді іздеуге де көмектеседі. Бұл оқушылардың іс
әрекетте шығармашылықпен қарауын дамытып, модульдік оқыту процесінде
өздігінен жұмыс істеу, білім алу деңгейін жоғарылатады. Мұны іске асыру
модуль мазмұның құру кезінде белгілі бір шарттар ескерілген жағдайда мүмкін
болады[3;4].
1.4 Модульдік технологиямен оқытуға тән ерекшеліктер және модульдік
технологияның тиімділігі
Модульдік технологиямен оқытуға тән ерекшелік – модульдегі басқару
қызметі өзін-өзі басқару қызметі және өзін- өзі бағалау қызметімен
алмасады. Оқыту процесінің дамуына қарай мұғалім оқытуды тиімді ұйымдастыру
мәселесі бойынша кеңесші және координатор рөлін көбірек атқаратын болады.
Оқытуды басқару біртіңдеп көзге білінбейтін, жабық түрдегі басқаруға
айналады [6;7].
Модульдік оқытуға мынадай тәуелділік тән:
оқытудың мақсатына – жеке тұлғаның шығармашылық дербестігін
қалыптастыруға – теориялық жалпылау деңгейінде оқытудың мазмұны арқылы
оқушылардың репродуктивті, продуктивті іс әрекетін іске асыратын әдістердің
көмегімен қол жеткізеді.
Оқушылардың танымдық іс-әрекетін күтілетін нәтижеге және оған қол
жеткізудің тиімді жолдарын іздеуге бағыттайтын мақсаттарды айқындау
деңгейінде оқыту процесін дамыту бағыты беріледі, танымдық дербестігінің
даму қарқыны анықталады. Оқытудың бастапқы кезеңінде бірінші модульмен
жұмыс барысында оқушылар мұғаліммен бірге оқытудың мақсаттары мен
міңдеттерін айқындайды. Модульдің құрамдас бөліктерінің бірінен екіншісіне
көшкен уақытта дәл сол бөліктегі оқу материалдарын толық меңгерудің
қажеттілігін, яғни келесі бөліктегі материалдарды онсыз түсінуге
болмайтының оқушылардың саналы сезінуіне жағдай жасау керек. Осылайша
оқушылар өз әрекеттерінің бағдарламасын өздігімен құруға біртіңдеп
дағдыланады [1;3].
Модульдегі оқу материалдарын орналастырудың ерекшелігі олардың белгілі
бір принциптер, заңдылықтар, жетекші идеялар деңгейінде игерілуін
қамтамасыз етеді, әрекеттің жалпыланған тәсілдерін қалыптастырады. Бұл өз
кезегінде оқушылардың танымдық дербестігі мен қабілеттілігін дамытады. Тек
қарапайым міңдеттерді ғана емес, жаңа технологиялық және практикалық
міңдеттерді шешуге итермелейді [6;7].
Қазіргі оқыту процесінде модульді оқыту технологиясы кеңінен
қолданылуда және өз тиімділігін көрсетуде. Бұл технологияның ерекшеліктері:
1. Құрылымның үш бөлімнен тұруы (кіріспе, сөйлесу, қорытынды).
2. Өзін - өзі бағалау.
3. Топтық жұмыстағы белсенділік.
4. Көру, есту, жазу, сөйлеу құбылыстарының қатар жүруі.
5. Еркін тәрбиеге баулу [7].
Әрбір тарауға құрылған жоспар бойынша кіріспе бөлімінде сабақ
түсіндіріледі. Сөйлесу бөлімінде оқыту, үйрету ойындары нәтижесінде
оқушының ізденісі, қызығуы жалпы білім деңгейі артады.Қорытынды бөлімінде
тарауды қорытындылау мақсатында тест алынады, соңынан сынақ тапсырылады.
Барлық оқушыларға тест пен сынақ басы бойынша қорытынды баға шығарылады
[8].
Оқу циклі ретінде ұдайы қайталанатын модульді өзінің құрылымы бар. Ол
үш бөлімнен тұрады:
- кіріспе бөлімі (модульге, тақырыпқа ену),
- сұхбат бөлімі (көбінесе сұхбаттасу, диалогты қарым-қатынас арқылы
оқушылардың іс әрекеттерін ұйымдастыру),
- қорытынды бөлімі (бақылау жұмысын алу) [4].
Әр модульге сағат саны әртүрлі беріледі және баланың шығармашылық
қабілетін дамытуға мүмкіндіктер жасайды.
Бүгінгі күні білім беру саласында түбегейлі өзгерістер болуда. Сапалы
білім беруде мұғалімнің міндеті – білім технологиясын бүгінгі күн талабына
сай жетілдіру. Білім беруді шебер ұйымдастыру, үнемі озық идеялар ұсыну мен
дәстүрімізді ұрпақтан-ұрпаққа жалғастыру ісіне атсалысу. Сонымен қатар
мемлекеттік стандартқа сай білім берумен білімін бағалау. Осы орайда басты
назарда – сабақ, жаңа материалды меңгерту, тәрбиелеу. Сабақ оқыту мен
тәрбиелеу үрдісінің негізгі формасы. Ендеше, сабақтың өз мәнінде өтуі
мұғалімнің шеберлігіне байланысты. Ал, мұғалімнің шеберлігі – сабақтың түрі
мен оны өткізудегі тиімді әдіс – тәсілдерін таңдай білуі. Одан кейінгі
кезекте төмендегі талаптардың бір арнаға тоғысуы:
1. Теориялық білімнің жоғары дәрежеде болуы;
2. Сабаққа мақсатты айқын қою;
3. Таңдаған әдісін мұғалімнің өзі жетік білуі;
4. Жаңа білімді өткенімен байланыстыру;
5. Оқушының жас ерекшелігін, денсаулығын, гигиеналық талаптардың
орындалуына көп көңіл бөлу керектігі [1].
Жаңа материалды оқыту дегеніміз білім, таным, дағды мен іс - әрекеттің
қалыптасуы.
Жаңа материалды меңгеру кезінде назарда:
1. Жаңа материалды баяндау, түсіндіру;
2. Ертеректе алған білімді жаңартатын сұрақ тапсырмалары;
3. Білімді саналы пайдалануға тапсырма беру;
4. Дағдыны жетілдіруге берілетін тапсырма;
5. Шығармашылық тапсырма;
6. Ғылыми білімді талдай білуге берілетін тапсырма;
7. Сызба – нұсқалық тапсырмалар;
8. Күнделікті өмірмен байланыстыру тапсырмалары т.б [8].
Қазіргі кезде биоинформациялық үрдіс кеңінен қолданылуда.
Биоинформациялық процесс дегеніміз – оқыту жүйесін тікелей қарымқатынас
нәтижесінде ақпараттың бірінен – біріне тасымалдануы. Яғни мұғалімнен –
оқушы – оқушыдан - мұғалімге деген ұғымды білдіреді [1].
Жаңа адамды тәрбиелейтін жаңашыл ұстаз жүрек жылуын, адамгершілік
қасиетін балаға бірдей беруі қажет. Ұлтымызға тән тағы бір қасиет білімді
біліктіліктен ажырата білу. Ағартушы ұстаз тәлімгер Ахмет Байтұрсыновтың
ұғымында білім біліктілікке жеткізер баспалдақ қана, ал біліктілік
дегеніміз – білімнің жеткілігі ғана емес, сол білімді іске асыра білу
дағдысы. Педагогика ғылымының кандидаты, доцент Н.А.Оразақынова Сатылай
комплексті талдау технологиясының басты қағидаларының бірі жоғары
қиындықта оқыту [4].
Бұл технология:
- материалды ғылыми негізде меңгеруге;
- оқушының танымдық қабілетін дамытуға;
- білімді демократияландыруға және ізгілендіруге;
- танымдық процестері жанды, ойлау, зейін, елестету дамытуға;
- жеке тұлғаның кез келген қиындықта даяр болуы, оны жеңе алуы, танымдық
қабілеттерін арттыруы, шығармашылық ізденісімен оқушы мүмкіндігінің
ашуына ықпал жасайды.
Сатылай комплексті талдаудың негізінде:
1. Материалды сатылай талдау арқылы сапалы білім беруге болады;
2. Тапсырмалар жүйесі оқушының білім біліктілігін арттырып логикалық
ойлануын дамытады;
3. Пәнаралық байланыс, танымдық қызметі артады.
Нәтижесінде, оқушылардың табиғи қабілеттері мен дарындылық
қасиеттерінің ашылуына жақсы жағдай жасалады [2].
1.5 Электрондық оқулықтарды пайдалану ерекшеліктері
Қазіргі заманда педагогикалық ой - тұжырымдардан студенттерге еркін
білім беру, жеке тұлғалық күшін дамыту, оның шығармашылық мүмкіндігін
дамыту басты рөл атқарып отыр. Олай болса қазіргі ұстаздардың алдындағы
үлкен мақсат: өмірдің барлық саласындағы белсенді, шығармашылық іс-
әрекетіне қабілетті, еркін және жан-жақты жетілген тұлға тәрбиелеу. Қазіргі
оқу процесін ұйымдастыру тек қана білім берумен ғана шектелмейді,
студенттің жан-жақты дамуына, ақыл-ойы мен ойлау тәсілдеріне үйрету,
дағдыландыру [3;4].
Оқытудың жаңа технологияларының барлығы студенттердің өз бетінше білім
алу дағдыларын қалыптастыруға бағытталған. Сонымен қатар, оқытушының оқыту
барысында қажетті ақпараттық, техникалық құралдарды пайдаланып, студенттің
терең білім алуына жағдай жасайды. Оқытудың жаңа технологиясы негізінде
қарапайымнан күрделіге сатылы, деңгейлі оқыту жүйесі арқылы оқушылардың
білім деңгейін бақылауға болады [5].
Деңгейлік тапсырмалар арқылы әр студенттің білім деңгейін, қабілетін
тез анықтап білуге болады. Ал тесттік тапсырмалар арқылы оқу қорытындысын
тексеруде оқушылардың жеке ерекшеліктерін, тақырыпты сыныптың және жеке
оқушының меңгеру деңгейін анықтауға болады [3].
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында Білім беру
жүйесінің басты міндеті: ұлттық құндылықтар, жеке адамды қалыптастыруға
және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау,
оқытудың жаңа технологияларын негізу, білім беруді аппараттандыру,
халықаралық ғаламдық желілерге шығу делінген. Бұл міндеттерді шешу үшін
ұстаздар күнделікті іздену арқылы барлық жаңалықтар мен өзгерістерге жол
алатындай жаңа тәжірибелік, әр түрлі әдіс – тәсілдерді тиімді, керекті
жерінде дұрыс пайдалана білу керек. Оқушылардың қазіргі заманғы
компьютерлік технологияларды меңгеруі өмірге жаңа көзқарасын қалыптастырып,
ой- өрісі жетілдіреді, шығармашылық белсенділігін, ізденімпаздығын
арттырады [2;5].
Оқытудың жаңа әдістерін тиімді қолдану, жаңа технологияны қазіргі
замаңға бейімдеу, олардың білім деңгейін мемлекеттік және халықаралық
стандартқа жетулеріне күш салу – бүгінгі күннің басты талабы. Осы талапты
орындау, ұстаз жауапкершілігін арттырады [1].
Жаңа технологиялар – педагогтың мүмкіндігін күшейтетін құрал, бірақ ол
мұғалімді алмастыра алмайды. Компьютер мүмкіндіктері психология мен
дидактика тұрғысынан талданып, керек кезінде педагогикалық талаптарға сай
қолданылуы керек. Сыртқы эффектіні куып кетпей, оқыту программасынын тек
сыртқы емес, ішкі тиімділігіне көп көніл бөлген дұрыс. Компьютердің
сызбалық мүмкіндігінің молдығы дәрістік экспериментті бояулы суреттермен,
сызбалармен, кестелер мен байыта түсуге жол ашады [5;9].
Компьютерді мұғалім қосымша материалдар, әртүрлі анықтамалық
мәліметтерден ақпараттар беру үшін көрнекі құрал ретінде пайдалана алады.
Бұрын мемлекеттік тілде электрондық оқулықтар болмағандықтан қазақ
мектептерінде оқу үрдісіне қолдануға мүмкіндік болмаған [4].
Қазіргі заманғы ғылым мен техниканың даму кезеңі оқу- ағарту
саласында технологиялық жаңа әдістерді кең көлемде қолдануды қажет етеді.
Күнделікте сабақта компьютерді пайдалану – заман талабы. XXI ғасырда қоғам
қажеттілігін қанағаттандыру үшін білім беру саласында төмендегідей
міндеттерді шешу көзделіп отыр.
– білім сапасын көтеру;
– компьютерлендіру,
– интернет,
– компьютерлік желі,
– электрондық телекоммуникация,
– электрондық оқулықтар даярлау.
Бұлар оқушылардың қазіргі заман талабына сай білім алуына, танымдық
белсенділігін арттыруға әсері мол. Компьютерлік техниканы үздіксіз білім
беру жүйесінде пайдалану оқытудың педагогикалық технологиясы, оқытудың
ақпараттық технологиясы, оқытудың компьютерлік технологиясының туындауына
себеп болды [1;7].
Оқыту әдісі кезінде компьютерлік технологияның мүмкіндіктерін
пайдаланудың дұрыс бағытының бірі – компьютерлік моделдеу, имитация және
виртуалды стенд. Бұл бағыт оқушыларға нақты құбылыстар мен объектілерді
зерттеудің құралын айқындауға себебін тигізеді. Мысалы, виртуалды стендпен
жұмыс істеген кезде оқушылар компьютердің өз тобына берген бағасын көре
алады. Бұл тұрғыдан алғанда шешімнің дұрыстығын ғана емес, сондай-ақ
ұстанған бағыттың күшті және әлсіз жақтарын, жіберілген қателіктерді де
оқушыларға көрсетіп отыратын интеллектуалды танымдық жүйелер де колданылады
[10].
Оқыту мотивациясы мен оқушылардың жұмыс істеу қабілетін арттыру үшін
де компьютерлік оқу ойындарының алар орны ерекше. Оқушыны өзіндік жұмысқа
бағыттай отырып, олардың танымдық белсенділігін арттыру, өзін-өзі бақылау
мен өзіндік жұмысты орындату арқылы оқытудың сапасын жақсартып, оқуға деген
қызығушылығын арттыруға да себебін тигізеді [11].
Мультимедиа – бұл нысандар мен үрдістерді дәстүрлі мәтінмен сипаттау
емес, фото, бейне (видео), графика, анимация, дыбыс, яғни бүгінгі күні
бәрімізге таныс формаларда беру. Бұл жағдайда біз екі негізгі – сапалық
және сандық басымдылыққа ие боламыз. Егер сөзбен сипаттауды аудиовизуалдық
ұсыныммен салыстырсақ, сапалық артықшылықты бірден көреміз. Сандық
басымдылық мультимедиалық орта ақпараттық тығыздығымен жоғары екендігімен
көрінеді. Міне, сондықтан да мың рет естігеннен, бір рет көрген жақсы [4]
Мультимедиялық сабақтар келесі дидактикалық мәселелерді шешуге
көмектеседі:
- пән бойынша базалық білімді меңгеру, алған білімді жүйелеу, өзін-өзі
бақылау дағдыларын қалыптастыру;
- жалпы оқуға деген, оның ішінде ерекше әр пәнге деген ынтасын арттыру;
- оқушыларға оқу материалдарымен өздігінен жұмыс істегенде әдістемелік
көмек беру [11].
Мультимедиалық сабақтар оқушыларды жаңашылдығымен қызықтырады. Сыныпта
мұндай сабақ үстінде оқушылар өз ойын өз сөзімен айтатын шынайы қарым-
қатынас туады, олар тапсырманы ынтамен орындайды, оқып жатқан материалға
қызығушылықпен қарайды, оқушыда компьютер алдындағы қорқыныш жоғалады.
Оқушылар пән бойынша оқулықпен, анықтамалық және басқа әдебиетпен жұмыс
істеуді үйренеді. Оқушыларда жоғары нәтиже көрсетуге, қосымша қиын тапсырма
алып орындауға қызығушылықтары пайда болады [2].
Сондықтан да мультимедиа- оқу үрдісін құру құрылғысы ретінде, ал
компьютер- кітап пен қалам сияқты оқушының жұмыс құралы ретінде қолданылуы
тиіс [4].
Соңғы жылдары Президенттік білімді ақпараттандыру бағдарламасы
электрондық оқулықтарды шығаруға септігін тигізді. Ұлттық ақпараттандыру
орталығынын интерактивтік өнімдері Қазақстан Республикасы Жалпы білім беру
жүйесіне арналған жалпыға міндетті мемлекеттік стандарты мен Жалпы білім
беретін орта мектептердің типтік оқу бағдарламаларына сәйкес,
республикамыздың тәжірибелі педагогмамандары дайындаған. Педагог жай сөзбен
жаңа сабақты түсіндіре келіп, электронды оқулықтан осы жаңа тақырыпқа
байланысты материалды көрсете кетсе, тыңдаушы оқушыларымызға жаңа тақырып
мазмұны әбден түсінікті болатыны сөзсіз. Қазіргі заманғы мектептердің оқу
үрдісіне электрондық оқулықты пайдалану өте тиімді [10].
Білім берудің кез келген саласында Электрондық оқулықтарды
пайдалану оқушылардың танымдық белсенділіктерін арттырып қана қоймай,
логикалық ойлау жүйесін қалыптастыруға шығармашылықпен еңбек етуіне жағдай
жасайды. Әлі де білім беру саласында тек мұғалімнің айтқандарын немесе
оқулықты пайдалану қазіргі заман талабын қанағаттаңдырмайды. Соңдықтан
қазіргі аппараттандыру қоғамында электронды оқулықтарды пайдаланбай алға
жылжу мүмкін емес [5].
Оқушы өзін қоршаған ортаны барлық сезім мүшелері арқылы танып,
біледі, алайда олардың қабылдауы әртүрлі. Аппараттарды қабылдаудың негізгі
арналары: есту, көру және сезу болып табылады. Өзін қоршаған ортадан
қабылдайтын мәліметтердің 90% көру жүйесі арқылы, 9% есту жүйесі арқылы,
тек 1% сезім мүшелерінің көмегімен қабылдайды. Көру жүйесі есте сақтаудың
түрлері ішінде жетік, үздік дамығаны. Педагог психологтардың зерттеулері
бойынша берілетін білім оқушының ішкі мұқтаждығымен сәйкес келмесе, онда
оқу процесінде қиындық туындайды.
Бүгінгі күннің басты ерекшелігі оқу процесін жетілдіру жолында ең
озық әдістемелер іздестіріліп, оқу орындары әртүрлі оқу бағдарламаларымен
жұмыс істеуде. Солардың ішінде оқушы үшін электронды оқулықты пайдалану
арқылы:
- оқу материалдары туралы оқушыларға дәл және толық ақпарат беру арқылы
оқыту сапасын арттырады. Оқытудың көрнектілігін арттырып, оқу
материалын саналы игеруге жеткізеді;
- абстрактылы оқу материалдарын нақтылыққа жеткізіп, оқытудың
тиімділігін жетілдіреді;
- оқу материалының маңызын арттырып, уақыттан ұтып, есте сақтау
қабілеттерін жетілдіруге қол жеткізеді. Есте сақтаудың әсер алу,
қайталау ассоциация арқылы оқу материалдарын терең игеруге жеткізеді;
- мұғалім мен оқушы еңбектерін жеңілдетіп, пікір алысып, байланыстарын
арттырады [2].
Қазіргі таңда дайындаған электрондық оқулықтарда мынадай жағдайларды
ескеру керек:
- белгілі пәнге байланысты дайындаған электрондық оқулықтың сол пәннің
типтік бағдарламасына сәйкес болуын, тақырыпқа қатысты нақты әрі қысқа
берілуін ескеру керек;
- электрондық оқулықтар оқытылатын тараулар мен тақырыптарға қатысты
дәріс конспектісін қамтитын негізгі; зертханалық және тәжірибелік
тапсырмаларды орындауға арналған қосымша; материалға қатысты анықтама,
библиографиядан тұратын көмекші, аралық және қорытынды бақылау
сұрақтарынан тұратын тест; материалды дайындауда пайдаланылған
әдебиеттер тізімдері бөлімдерін қамтуын [10;11].
Электрондық оқулықты қолдана отырып студенттер әр түрлі жұмыс жасауға
мүмкіншілігі болады:
- өтілетін тақырыптарды дұрыс, жеңіл түрде түсінуге;
- оқушы дайындалып, әр кезеңдерінде өзін-өзі тексеруге мүмкіндігі бар;
- жұмысты тиянақты орындап, мұғалімге файл түрінде тапсыру;
- түсінбеген тақырыптарды қайталау;
- оқулықты сабақтарда қолданып, оқушының өз деңгейінде тапсырмаларды
таңдау;
- қажетті материалды жылдам іздеп табуға мүмкіндік түғызады [3].
Қазіргі кезде студенттер сабақта жай ғана тыңдаушы рөлінде отырғысы
келмейді, оларды ұстаздың айтқандары, дайынды жазып алуы қызықтырмайды.
Олар материалдармен танысу кезінде жеке жұмыс істеп, өздерінің ойлау
қабілеттерін көрсете алатын, ізденісте болғанын жүзеге асыра алатын
оқытудың жаңа түрлерін күтеді. Сондықтан жас ұрпаққа білім беруде жаңа
тәсіл, жаңа педагогикалық ізденістер мен идеялар қажет. Бұрынғы ұстаз-
аппарат берушіден қазіргі кездегі оқушыларға арналған технологияларды
пайдалана алатын ұйымдастырушы ұстаз дәрежесіне көтерілуі керек [1;9].
Электронды оқулықты қолдану саласы өте кең: электронды- оқыту жүйесі
қашықтан оқыту үшін, өздігімен ізденіс барысында, жалпы білімге деген
талпынысы бар оқушыларға өте тиімді. Қазіргі заман талабына сай мүмкіндігі
көп дербес компьютерлерді өндей отырып, тарау бойынша білім алушылардың
дағдыларды қалыптастыру, білімін бақылау жұмыстарын бағалауға мүмкіндік
береді. Осы арқылы компьютерлік технологияның дамуының тереңдетілуі білім
сапасын жоғарылата отырып, мұғалімнің жұмысын жеңілдете түседі [2].
Қорыта келгенде электронды оқулықты қолдану барысында оқушылардың
сабаққа қызығушылығының күрт артқандығы байқалады. Оқытушылар да өздеріне
қажетті әдістемелік, дидактикалық көмекші құралдарды молынан ала алады.
Заман талабына сай жас ұрпаққа сапалы білім беруде электронды оқулықтарды
сабаққа пайдалану- оқытудың жаңа технологиясының бір түрі ретінде
қарастыруға болады [9].
Ой- өрісі дамыған, шетелдік білім жүйесінен қалыспайтын жас ұрпаққа
білім беру жолындағы ортақ міндетті өз мәнінде жүргізу үшін, бір-
бірімізден тәжірибе алмасып, кемшілік- жетістіктерді айтып отырсақ
жұмысымыз өнімді болады деп ойлаймын.
Жаңа оқыту технологияларын пайдалану, оқушылардың білім сапасын заман
талабына сай арттырады.
2 ЗЕРТТЕУ МАТЕРИАЛДАРЫ ЖӘНЕ ӘДІСТЕРІ
2.1 Электрондық оқулық жасайтын бағдарлама
Электронды оқулық дегеніміз – мультимедиялық оқулық, сондықтан
электронды оқулықтың құрылымы сапалы жаңа деңгейде болуға тиіс. Электронды
оқулық арқылы уақытын үнемдейді, оқу материалдарын іздеп отырмай, өтілген
және студенттің ұмытып қалған материалдарын еске түсіруге зор ықпал етеді
[1].
Электронды оқу құралы білім алушыларды қызықтырып, сол пәнді әрі қарай
тереңдетіп оқуға итермелейтіні сөзсіз.
Электронды оқулықты құруда мынадай дидактикалық шарттарды ескеру
керек:
- электрондық оқулықтың кәдімгі оқулықтар мазмұны қайталанбауын, яғни
берілетін тақырыпқа қатысты ақпараттың нақты әрі қысқа берілуін ескеру
керек;
- белгілі бір тақырыпқа қатысты материал 2-3 экрандық беттен артық
болмауы тиіс. Егер мәтін көлемі бірнеше экрандық бетті қамтитын болса, онда
экранда пайда болатын оң жақ тік төменгі көлденең жылжыту сызықтарын
электрондық оқулықты пайдаланушының көп пайдалануына тура келеді. Мұның өзі
пайдалаушының материалға қатысты ойын бөледі және мәтінді жоғары тілмен
оңға солға жылжыта беру пайдаланушының шыдамдылығына да әсер етеді;
- бір қатардағы мәтін 62-65 таңбадан аспауы тиіс. Себебі материалды
баспаға шығару қажет болса, ол А4 көлемді параққа дұрыс түсетіндей болуы
керек;
- оқулықты шектен тыс иллюстрациялық, анимациялық тұрғыдан көркемдеу
байланушыға кері әсерін тигізуі мүмкін. Бірақ кейбір пәндерге атап
айтқанда, физика, химия, биология сияқты пәндерге қатысты процестерді
анимациялап көрсету тіпті кинофильмдер мен диафильмдер үзінділерін MPEG.
AVI типті файлдар ретінде сақтап, оларды гипермәтінде формат арқылы
электрондық оқулыққа кірістіру оқулықтың көркемдік, әдістемелік деңгейін
арттырады [12].
Электронды оқулықтың құрылымы.
Мазмұнды процесті бағытталған тапсырмалары.
Танымдық демонстрациялық модельдеуші бақылаушы бекітуші
білім беруге бақылау
Сызбанұсқа 1.
Электронды басылым компоненті оқытудың үш деңгейі семантикалық
бірлігіне бөлінуі тиіс:
- 1-деңгей. Модуль
- 2-деңгей. Блок
- 3-деңгей. Сабақ
Модуль оқытудың ірі синтаксистік, семантикалық, фрагматикалық бірлігі
болып табылады және блоктан блокка ақпараттар мазмұны және көлемнің
біртіндеп өсуінің байланысты бар блоктардың кезектелуінен тұрады [10].
Блок оқытудың орташа синтаксистік, сегмантикалық, фрагматикалық
бірлігі болып табылады және сабактан сабакка өтетін ақпараттар мазмұны және
көлемнің біртіндеп өсуінің байланысы бар блоктардың кезектелуінен тұрады
[4;8].
Сабақ оқытудың минималды синтаксистикалық, сегмантикалық,
фрагматикалық бірлігі болып табылады және оқытудың бірнеше элементтерінен
тұрады. Сабақ оқытуда теорияның материал, мысалдар, тапсырмалар, сұрақ –
жауаптар және тестілер міндетті элементтері болуы тиіс. Оқытуда міндетті
емес болатын элементтер: анықтама,графика, аудио және видео [2;3].
Электронды оқулықтарды безендіруде қойылатын талаптар.
- Электронды оқулықты безендіруде мәліметтерді нақты, ұғынықты және
қолдануға жеңіл қылып құру қажет. Мұнда сөздердің шегі болуы қажет;
- Мәтіннің әріптері мемлекеттік стандартқа сәйкес болуы шарт. Негізгі
әріпті көрсету үшін, ең қолайлы әріпті қолдану қажет. Көлемі кіші және
ең қолайлы әріптер керекті кезде қолданылуы қажет.
- Электронды оқулықты безендіруде ашық фондарды тек қана қалың әріппен
жазған кезде қолданылады. Мәтіні бар беттер ашық фонда болуы қажет.
Қара түсті фон қолданылмайды. Әріптің түсін стандартты қара немесе қою
көк түсті қолдану керек. Қызыл әріп тақырыптардың атын немесе қажет
мәліметті алу үшін қолданылады;
- Фондық түс қолданушының назарын ең төменгі мөлшерде алуы қажет.
Негізгі мазмұндағы абзацтар үлкен болмау керек. Олар оқыту
материалдарының қабылдауын жеңілдетеді;
- Электронды оқытылу басылымында графикада көмекші мәндер болуы керек
және ол оқытудан алшақ кетірмей оқыту материалын меңгерудің
жеңілдеуіне көмектеседі. Саяси, діни және басқа материалдарды баспаға
берген кезде суреттерге баса назар аудара отырып теріп алу керек.
Аудио, видео материалдар негізгі мазмұнның контекстінде үйренушінің өз
қалауымен қосылуы керек;
- Басқару элементтері түсінікті, бір мәнді және қарапайым, үйренушінің
назарын негізгі оқыту материалынан ауытқуын болдырмауы керек;
- Электронды оқытылу басылымында ашық аумақта басылатын графикалық
объектілерін және аудио – видео материалдардың саны мен көлемі
минималды болуы керек, өйткені олар компьютердің жадысында көп орын
алады және оларды алу кезінде компьютермен желі аралығындағы байланыс
арнасы критикалық параметр болып табылады [13];
Ең алдымен бізге Delphi 7 Enterprise бағдарламасын жүктеп қондыруымыз
қажет. Delphi бағдарламасын мына сілтеме арқылы жүктеп алуларыңызға болады.
Негізінен электронды оқулық жасауда 3 бағдарламаны пайдаланатын боламыз
[4;11].
1. Delphi 7 бағдарламасы
2. Html өңдегіш пен Microsoft Word 2010 бағдарламасын пайдаланамыз
3. Сурет өңдегіш (PhotoShop)
4. Smart Install Maker қондырылатын пакет істеу үшін қолданылады
Сондықтан да электронды оқулық жасауды бастамас бұрын осы 3 бағдарлама
бойынша дайындалады.
Осы бағдарламалардың қолданылу ережесі: Delphi 7 бағдарламасы арқылы
біз болашақ электронды оқулығымыздың каркасы немесе сыртқы көрінісі
жасалады.
Microsoft Word 2010 бағдарламасы арқылы электронды оқулықтағы
мәтіндер, аудиолар, бейнелер дайындалады.
PhotoShop бағдарламасы арқылы электронды оқулықтың фоны дайындалып,
суреттерді кесіп қажетті қалыпқа келтіріледі [5;10].
2.2 Электрондық оқулықта пайдаланылатын материалдар
Электронды оқулық туралы материалдар келесі әдебиеттен алынған:
Г.М.Рахимова. Б.С.Жаппасова. Ұстаз шеберлігі-білімділікте Жаңа
технология тиімділігі. Ғылыми-педагогикалық журнал. Биология және
салауаттылық негізі; Заман талабы. Ғылыми-педагогикалық журнал.
Биология және салауаттылық негізі; Оқытудың тиімді тәсілі. Ғылыми-
педагогикалық журнал. Биология және салауаттылық негізі; Қуанбаев Б.
Оқытудың педагогикалық жүйесін технологиялық негізде жетілдірудің
дидактикалық негіздері. Автореферат.
3 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ ТАЛҚЫЛАУ
3.1 Адам анатомиясы пәні бойынша электрондық оқулықтың құрылымы
және оны қолдану тиімділігі
Адам анатомиясы пәніне арналған электрондық оқулық 12 тараудан
құрылған. Оқулық ғылыми даму тарихынан басталады, онда қысқаша кейбір
ғалымдардың еңбектерін еске аламыз. Содан кейін бағдарлама бойынша адамның
құрылысына сипаттама беріледі. Мысалы сүйектердің құрылысы, олардың
байланысуы, адамның қаңқа сүйектері, бұлшықеттердің құрылысы мен
байланыстары, одан кейін адамның ішкі құрылысына толық тоқталамыз. Адамның
12 жүйесіне сипаттама беріп, құрылысына назар аударамыз. Әр тараудан кейін
суреттер (69) беріледі, сызбанұсқалар (3) мен кестелер (2) арқылы
мәліметтер толық көрсетіледі. Сонғы бөлімдерінде тест тапсырмалар мен
глоссарий жасалған.
3.2 Адам анатомиясы ғылымының даму тарихы
Анатомия дамуына әр елдің ғалымдары зерттеулер жүргізіп, үлкен үлес
қосқан. Өте ертеден- ақ әр түрлі тәжірибелер жасау арқылы адам ағзасының
құрылысы мен кызметін терең зерттеп білген.
Гиппократ (ж.с.д. (жыл санауға дейінгі) шамамен 460-370) - көне
Грецияда медицина саласын жан-жакты зерттеген ғалым. Адам денесінің
құрылысына көптеген бақылаулар жасап, оны жинақтап, бір жүйеге келтірген.
Әсіресе адамның ми сауытын және оның жалпақ сүйектерінің бірімен-бірінің
жіктер арқылы байланысатындығын толық сипаттаған. Омыртқалар мен
қабырғалардын, бұлшықеттердің, ірі қантамырларының кұрылысын зерттеген.
Гиппократ - анатомия ғылымының дамуына кезінде үлкен үлес қосқан ғалым
[6](сурет 1).
Сурет 1. Гиппократ
Клавдий Гален (шамамен 130-200) - Гиппократтан кейінгі зерттеулер мен
бақылаулар жүргізген римдік анатом және физиолог ғалым. Өзінің оқыған
дәрістерінде маймылдың мәйітін алғаш рет қолданған. Себебі ол кезде адам
мәйітімен жұмыс істеуге рұқсат етілмеген. Мидан тарайтын 12 жұп жүйкенің 7
жұбын толық сипаттап берген. Дәнекер ұлпасы, бұлшықеттер, жүйке тамырлары,
бауыр мен бүйрек қантамырларын зерттеген. Ішкі мүшелер мен сүйек қабығын,
сіңірлерді де сипаттаған. Адам дене бөліктерінің міндеттері туралы атты
еңбегінде анатомиялық тұрғыдан өзінің пікірін білдіріп, мүшелердің
анатомиялык құрылымының қызметімен тығыз байланысты екенін көрсеткен. К.
Галеннің аталмыш еңбегі медицинада 13 ғасыр бойы құндылығын жоймай оқытылып
келген [6](сурет 2).
Сурет 2. Клавдий Гален
Әбу Насыр әл-Фараби (870-950) - Аристотельден кейінгі ойшыл, кемеңгер
философ. Ертеде және орта ғасыр да философиялық және медициналық білім
бірімен-бірі тығыз байланысты болған. Әл-Фарабидің медицина ғылымдарының
теориялық мәселелерін терең білгендігі оның еңбектерінен белгілі. Әл-Фараби
өмір сүрген заманда жаратылыстану ғылымының дамыған саласының бірі медицина
болды. Оны сол кезде емдеу шеберлігі ғылымы деп атады. Ол Медицинаның
міндеті - тек адам ауруларының себептерін анықтап қоймай, адамның
денсаулығын сақтау жолдарын, ауруды жою жағын да зерттейді - деп
көрсеткен. Әл-Фарабидін медицинаға ерекше көңіл бөліп адам ағзасының
(организмінің) кейбір тұстарын зерттегенінен мысал келтірейік: Қайырымды
қала еңбегінде жүрек туралы өте құнды пікірлер айткан, мысалы, жүрек
-табиғи жылылыктың көзі. Баска мүшелерге жылылық нақ осыдан тарайды, олар
жүректен нәр алады; жүрек - басты мүше, мұны тәннің ешқандай мүшесі
билемейді.
Шынында да, жүрек жұмысы өздігінен жүзеге асады. Жүректің соғуын
ешкім тоқтата алмайды. Әл-Фараби тек өз пікірлерін айтып қана қоймай,
ұлылардың ұлысы Аристотель, К. Галеннің зерттеулеріне өз көзқарасын
білдірген. Әл-Фараби - артына ірілі-ұсакты 150-ге жуық ғылыми еңбек
қалдырған данышпан. Жаратылыстануға қатысты Адам ағзасындағы мүшелер,
Жануарлар ағзасындағы мүшелердің құрылысы мен қызметі және т. б. еңбектер
жазған [6](сурет 3).
Сурет 3. Әбу Насыр әл-Фараби
Әбу Әли ибн Сина (Авиценна) (шамамен 980-1037)
Тәжік дәрігері әрі философы Әбу Әли ибн Синаның Анатомия мен
физиологияға кіріспе, Дәрігерлік ғылымның ережелері (Канон врачебной
науки) еңбектері өте құнды. Бұл еңбектерінде анатомия мен физиологияны
жүйелеп, қосымша мәліметтермен толықтырған. Кітап латын тіліне аударылып,
30-дан астам рет қайта басылып шыққан [6](сурет 4).
Сурет 4. Әбу Әли ибн Сина
Андреас (Андрас) Везалий (1514-1564) - ғылыми анатомияның негізін
салған ғалым, Италиядағы Падуан университетінің профессоры. Мәйіттермен
жеке бақылаулар жүргізіп, 7 кітаптан тұратын Адам денесінің құрылысы
туралы (1543) еңбек жазған. Бұл еңбегінде ғалым қаңқа, сіңір, бұлшықеттер,
қантамырлар, жүйкелер, ішкі мүшелер, ми мен сезім мүшелерін жүйелеген. А.
Везалийдің көптеген зерттеулері мен еңбектері анатомияның дамуына
айтарлықтай септігін тигізді. Сондықтан да оны анатомия ғылымының негізін
салушы ғалым деп орынды атайды [6] (сурет 5).
Сурет 5. Андреас (Андрас) Везалий
Уильям Гарвей (1578-1657)- ағылшын дәрігері, анатом. Қан айналымның
тұйық екенін алғаш рет дұрыс түсіндірген. Үлкен қанайналым шеңберінің
болатынын ашқан ғалым. Ол физиология ғылымының негізін салушы ғалым [6]
(сурет 6).
Сурет 6. Уильям Гарвей
Иван Михайлович Сеченовты (1829-1905) - физиологияның атасы деп
санайды. Қанда еріген газды алғаш рет зерттеген ғалым. Орталық жүйке
жүйесіндегі тежелу үдерісін ашқан. 1863 жылы Ми рефлекстері еңбегін
жарыққа шығарды.
Илья Ильич Мечников (1845-1916). Атақты ғалым- биолог, Нобель
сыйлығының лауреаты Илья Ильич Мечников лейкоциттердің (қан жасушасы) бөгде
заттарды сіңіріп қорытуын- фагоцитоз деп атады. Қанның лейкоцит
жасушаларының қызметін жан-жақты зерттеген ғалым. Әйгілі орыс ғалымы. "Адам
табиғаты туралы этюдтер" деген еңбегінде қартаю және өлу проблемаларын
зерттеді [6] (сурет 7).
Сурет 7. Илья Ильич Мечников
Иван Петрович Павлов (1849-1936) - физиологияның дамуына үлкен үлес
қосқан ғалым. Адам мен жануарлардың жоғары жүйке жүйесінің қызметін,
қанайналымының реттелуін зерттеген. Жүрек бұлшықеттерінің жиырылуын
тездететін, екіншісі - бәсеңдететін, үшіншісі - жиырылу күшін өзгертетін
арнайы жүйкелердің болатынын дәлелдеді. Асқорыту физиологиясын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1.1 Жаңа технологияның тиімді әдіс-
тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Саралап деңгейлеп оқыту педагогикалық технологиясын биология
сабақтарына еңгізу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 6
1.3 Модульдік оқыту технологиясы негізінде оқу процесін ұйымдастыру ... .
7
1.4 Модульдік технологиямен оқытуға тән ерекшеліктер және модульдік
технологияның
тиімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 9
1.5 Электрондық оқулықтарды пайдалану
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... 11
2. ЗЕРТТЕУ МАТЕРИАЛДАРЫ ЖӘНЕ ӘДІСТЕРІ
2.1 Электрондық оқулық жасайтын
бағдарлама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 16
2.2 Электрондық оқулыққа пайдаланылатын
материалдар ... ... ... ... ... ... ... 18
3. ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ ТАЛҚЫЛАУ
3.1 Адам анатомиясы пәні бойынша электрондық оқулықтың
құрылымы мен қолдану
тиімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... 19
3.2 Адам анатомиясы ғылымының даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 19
3.3 Сүйектер туралы ілім –
OSTEOLOGIA ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
3.4 Сүйектердің байланысуы туралы ілім- SYNDESMOLOGIA ... ... ... ... ...
26
3.5 Адамның
қанқасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... 28
3.6 Бұлшықеттер туралы ілім –
MYOLOGIA ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
3.7 Ішкі мүшелер туралы ілім –
SPLANCHNOLOGIA ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 43
3.8 Ас қорыту жүйесі – SYSTEMA
DIGESTORIUM ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
3.9 Тынысалу жүйесі- SYSTEMA GESPIGATOGIUM
... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
3.10 Несеп - жыныс жүйесі- SYSTEMA
UROGENITALE ... ... ... ... ... ... ... ...56
3.11 Ішкі секреция мүшелері туралы
ілім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 61
3.12 Жүйке жүйесіне жалпы
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
63
3.13 Жүрек - тамыр мүшелер
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
67
3.14 Анализаторлар туралы жалпы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 73
3.15 Адам анатомиясы пәні бойынша тест
тапсырмалары ... ... ... ... ... ... ... .. 81
3.16 Адам анатомиясы пәні бойынша
глоссарий ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .. 86
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. 89
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 90
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі заманға сай оқыту процесінде адам
анатомиясын терең түсіндіру үшін электрондық оқыту құралдарының алар орны
ерекше. Бірақ қазіргі кезде қазақ тілінде құрастырылған электрондық
оқулықтар аз болғандықтан оқу жүйесін электрондандыру маңызды мәселелердің
бірі болып отыр [1].
Жаңа технология бойынша, әдістемелік жүйенің басты бөліктерінің бірі
–дамыта оқыту. Осы талаптарды орындау үшін:
1. студенттердің оқудағы іс- әрекеті арқылы ойлау дағдыларын жетілдіру,
өз бетінше білім алуына әрекет ету;
2. оқытудың дербес және топтық түрлері арқылы студентке сенім арту,
мұғалім- ұйымдастырушы, бағыт беруші;
3. жаңа технологияның мақсаты – оқытуды ізгілендіру [2].
Қазіргі заманда педагогикалық ой - тұжырымдардан студенттерге еркін
білім беру, студенттің жеке тұлғалық күшін дамыту, оның шығармашылық
мүмкіндігін дамыту басты рөл атқарып отыр. Олай болса қазіргі ұстаздардың
алдындағы үлкен мақсат: өмірдің барлық саласындағы белсенді, шығармашылық
іс-әрекетіне қабілетті, еркін және жан- жақты жетілген тұлға тәрбиелеу.
Қазіргі оқу процесін ұйымдастыру тек қана білім берумен ғана шектелмейді,
студенттің жан-жақты дамуына, ақыл-ойы мен ойлау тәсілдеріне үйрету,
дағдыландыру [1].
Білім берудің кез келген саласында Электрондық оқулықтарды пайдалану
жас өспірімдердің танымдық белсенділігін артырып қана қоймай, ойлау жүйесін
қалыптастыруға шығармашылықпен еңбек етуіне жағдай жасайды. Адам ағзасы,
мүшелер жүйесімен байланысын, сонымен бірге біртұтас жүйе екендігі жөнінде
студенттерде дұрыс түсінік қалыптастыру. Адам анатомиясының оқыту процесі
кезінде жас өспірімдер адам ағзасының қоршаған ортамен байланысы бар
екендігіне көз жеткізу [3].
Электрондық оқулық дегеніміз – құрамында оқу курсының немесе оның
бөлімінің жүйелі мазмұны бар және берілген басылым түріне мемлекеттік
мекеме беретін арнайы дәрежеге ие электрондық оқу басылымы. Электронды
оқулық студенттің уақытын үнемдейді, оқу материалдарын іздеп отырмай,
өтілген және студенттің ұмытып қалған материалдарын еске түсіруге зор ықпал
етеді. Себебі, студенттің өзіне көрнекілік қолданған тиімді қажет
элементінің жанында жазуы болады [4].
Электрондық оқулықпен оқытудың негізгі мақсаты: Оқыту процесін
үздіксіз және толық деңгейін бақылау, сонымен қатар ақпараттық ізденіс
қабілетін дамыту.
Зерттеу жұмысының мақсаты.
- Білім берудің жаңа технологияларын Адам анатомиясы пәнін оқыту
процесінде қолданудың жолдарын анықтау;
- Адам анатомиясы пәнін заманға сай оқыту үшін электрондық оқулық
құрастыру.
Жұмыстың мақсатына жету үшін алға қойылған міндеттер
- Адам анатомиясы тарауы бойынша электрондық оқулық жасау.
- Электрондық оқытудың маңыздылығына шолу жасау;
- Адам анатомиясы пәнінің тарауларын талдау;
- Тест тапсырмалары мен глоссарий құрастыру;
Зерттеу жұмысының жаңалығы. Қазақ тілінде электрондық оқулықтардың
жетіспеушілігі негізінде құрастырылған
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу жұмысының
нәтижелерін мектепте, лицейде биология пәні бойынша қолдануға болады.
Мектеп оқушыларына қосымша материал ретінде ұсынуға болады. Сонымен қатар
жоғарғы оқу орнының биология және денешынықтыру мамандығының студенттерін
адам анатомиясы пәнін оқыту барысында пайдалануға мүмкіндік береді.
1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1.1 Жаңа технологияның тиімді әдіс- тәсілдері
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында оқыту формасын,
әдістерін, технологияларын таңдауда көп нұсқалық қағидасы бекітілген, бұл
білім мекемелерінің мұғалімдеріне өзіне оңтайлы нұсқаны қолдануға,
педагогикалық процестерді кез келген үлгімен, тіпті авторлық үлгімен құруға
мүмкіндік береді [1].
Оқу мен жазу арқылы сын тұрғысынан жобасымен танысып, оның
стратегияларын өз тәжірибиелеріңізде қолданудан өзіңіздің біліктілігініздің
арта түскендігін аңғарасыз. Сабақтарда кубизм, топтастыру, бес жолды
өлең, түртіп алу жүйесі, венн диаграммасы стратегияларын жиі
пайдалануға болады [5].
Студенттердің қызығушылығын арттыру үшін осындай тиімді әдістердің
пайдасы бар. Бұл сабақтардың дәстүрлі сабақтардан өзгешелігі топтап отырып,
студенттерге жеке, жұпта, топта ойларын ортаға салып талдайды. Осы
стратегияларды пайдаланып өткізген сабақтарда өз ойын анық айтып, өзін
еркін ұстап, өз білімін өзі талқылауға студенттерге мүмкіндік жасалынады
[3].
Ортаға салған ойларын мәтіндегі негізгі ойға сәйкестендіріп қағаз
бетіне түсірерде де қорғайды. Әр топ қағаз бетіне түсірген сызбаларды
талқылап жатқа сөйлейтін студент да топ мүшелерінің оргуметтерін жинақтап
сөйлеуге дайындалады. Бірінші кезеңде студенттер әрі ойланып, әрі еске
түсіріп, әрі жазып, өз ойларын саралап, өзге студенттердің пікірін тыңдап,
білімін кеңейте түседі. Ортамен қарым- қатынас жасай білуге, басқаны тыңдай
білуге, топта бір тұжырымға келуге, топ алдында өз ойын қорғай білуге, айта
білуге үйретеді. Студенттердің жазған пікірі басқа студенттердер пікірін
тыңдап толықтырып, топта сызба ретінде түсіргенде ойындағы негізгі
қажеттігін жазады [2].
Эссе - өз ойын білдіру, ішкі жан дүниесін ұғу, күнделікті өмірде
туындайтын ойларды айту мен эссе жаздыруға көп көңіл бөліп, өсімдіктану тіл
сабақтарымен интегративті қолдануға мүмкіндік жасайды. Бұл жерде
студенттерге Тамырдың маңызы, Өсімдік пайдасы, Гүлді өсімдіктер
тақырыптарында үйге эссе жазып келуге тапсырма беруге болады [2].
Сын тұрғысынан ойлау технологиясының негізіндегі сабақ процесінде
оқытушы мына нәтижеге жетеді.
- жүйелі тапсырма беруге ұмтылады;
- студентті басқа жақтарынан таниды;
- өзін жетекші бағыттаушы ретінде таниды;
- өзі білмейтін ақпараттарға тап болады;
- студенттің жұмысын бағалайды.
Осы міңдеттерді орындауды оқытушы өзінің тақырыбы мен сабақ үрдісінде
стратегияларды ұтымды пайдаланып, студенттер арасында жеке, топтық іс
әрекеттерді ұйымдастырады [2].
Сын тұрғысынан ойлау үшін оқу мен жазу стратегияларын сабақта
пайдалана отырып өткізу барысында мынадай қорытындыға келуге болады:
- студент пен мұғалімнің кең дәрежеде сыйласуына;
- студенттерге өз пікірін айта білуіне;
- оқыту процесіне барлық студенттерді қамтуға;
- шығармашылық қабілеттерін ашуға жағдай жасайды [1].
Ең басты сын тұрғысынан ойлау бағдарламасы студенттердің жеке тұлға
болып қалыптасуына оң нәтижесін беретін жоба. Жаңа технологияларды
күнделікті сабақ процесінде пайдалану үшін, әр мұғалім өзінің алдында
отырған студенттердің жас ерекшеліктерін ескере отырып, педагогикалық
мақсат мүддесіне байланысты, өзінің шеберлігіне байланысты таңдап алуға
болады. Жаңа технологияны жүзеге асыруда мұғалім белсенділігі,
шығармашылық, ізденіс, өз мамандығына деген сүйіспеншілігі, алдындағы
шәкірттерін бағалауы ерекше орын алады [4].
1.2 Саралап деңгейлеп оқыту педагогикалық технологиясын биология
сабақтарына еңгізу жолдары
Мектептегі білім сапасын көтеретін нақты механизмдер, ол – оқыту
процесіне педагогикалық технологияларды кеңінен еңгізу [4].
Саралап деңгейлеп оқыту технологиясының мазмұны модульге бөлінеді.
Модуль дегеніміз – мазмұны, талабы ортақ бірнеше тақырыптардан тұратын,
күнтізбелік жоспардағы әрі бақылау жұмысының арасында өтілетін оқу
материалдары. Әр сабақ соңында үш сабақ ерекше болады:
- қорытынды өздік жұмыс сабағы;
- қатемен жұмыс сабағы;
- бақылау жұмыс сабағы.
Деңгейлеп саралап оқыту нәтижесінде төмендегідей табыстарға қол
жеткізуге болады:
- әр тақырыптың 1 –деңгейінің тапсырмаларын міңдетті түрде және дұрыс
орындаған үшін сыңақ алу арқылы, әр оқушы пән бойынша 100 %
үлгеруіне кепілдік алады;
- әр тақырып бойынша қорытынды баға оның әлі келгенше еңбектеніп
жинап алған ұпайына сәйкес қойылады;
- әр оқушы үй тапсырмасы мүмкіндігіне қарай саралап беріледі,
- оқушыға табиғи жолмен кәсіптік бағдар беру және оның қабілеті
жететін саласынан дарының ашуға жағдай жасалынады [6].
Рейтинг жүйе бойынша бағалау.
Деңгейлеп саралап оқыту оқушылардың білімін жаңа әдіспен, яғни рейтинг
жүйе бойынша бағалауға мүмкіндік береді. Рейтингтік жүйеде сабақта
орындаған әрбір тапсырмаларын ұпай арқылы бағалап отыру көзделеді. Аталған
жүйе оқушылардың оқу сапасын, білімді игеру дәрежесін барынша толыққанды
көрсетеді. Рейтингтік жүйе оқушының тапсырманы өз бетінше орындауына
мүмкіндік жасайды. Рейтингтің арқасында ұстаз бен шәкірттің арасында
оқушының ақыл – ой әрекетінің басқа да сипаттамалары, атап айтсақ, орындау
тездігі, түсінігінің тереңдігі арқылы оқу мотивін арттырып көрсететін кері
байланыс үзілмейді [5].
Рейтинг жүйесінің артықшылықтары оқушы қызметінде:
1.Оқушының жеке тұлға ретінде өз бетінше дамуы мен тәрбиесіне ықпал
етеді;
2. Пәнді оқытуды ізгілендіру ұстамына жәрдемдеседі;
3.Оқу жұмысында мұғалім мен оқушының ынтымақтастығын қалыптастырады;
4.Рейтингті бақылау қызметі тәрбиелеуші, дамытушы, бақылаушы және
басқарушы рөл де атқарады.
5.Рейтингтік жүйе оқушылардың танымдық іс-әрекетіне тікелей саналы
түрде әсер етуге мүмкіндік туғызады. Шәкірттің ақыл – ой әрекетінің
сипаттамаларын, тапсырманы орындау тездігі, түсіну тереңдігі т.б.
көрсететін жүйелі байланыс сапасы артады;
6.Жұмыс нәтижесі мен өз мінез құлқын дұрыс бақылап – бағалау дағдысын
қалыптастырады;
7.Ырықты зейінін тәрбиелеп, жетілдіруге ықпал етеді [5].
Мұғалім қызметінде:
1.Оқушының оқуындағы кемшіліктерді анықтап, түзетудің әдістері мен
тәсілдері алдын ала белгілі жүйеге келтіру мүмкіндігі бар;
2.Бақылау үлгілерін, бағалаудың қалыпты критерийін жасау;
3.Оқу қызметін тиімді ұйымдастыру мен оған түзету жасау тәсілдерін
меңгеру;
4.Сыныптағы әр оқушы үшін жаңа көңіл – күй ахуалын қамтамасыз етуді
жоғары деңгейде ұйымдастыру [1].
Саралап деңгейлеп оқыту технологиясы арқылы оқыту – оқушының жеке бас
ерекшелігі, рухани дүниесі, қабілеті, бейімділігін ескере отырып, оқу
процесі арқылы әр оқушының өз бетінше танымдық қызметін, белсенділігін
дамытуды көздейді
1.3 Модульдік оқыту технологиясы негізінде оқу процесін ұйымдастыру
Модульдік оқыту технологиясының мәні: студентті модульмен жұмыс істеу
процесінде нақты мақсаттарға өздігінен (немесе белгілі көмек нәтижесінде)
қол жеткізеді. Модуль бұл – оқу мазмұны мен оны меңгерудің технологиясы
біріктіріліп берілген мақсаттық функционалдық түйін [4].
Модульдің құрамы:
- әрекеттің мақсатты жоспары;
- аппарат банкі;
- дидактикалық мақсаттарға жетуге арналған әдістемелік нұсқау.
Бұл технологияны оқыту мазмұны аяқталған дербес аппарат блоктары
түрінде ұсынылады. Оларды меңгеру дидактикалық мақсаттарға сәйкес жүзеге
асырылады. Бағдарламаны құру үшін курстың негізгі ғылыми идеялары бөлініп
алынып, оқыту мазмұны солардың төңірегінде белгілі бір блоктарға
топтастырылады. Содан кейін екі деңгейден тұратын кешенді дидактикалық
мақсаттар анықталады. Оның біріншісі – оқу мазмұның меңгеру деңгейі,
екіншісі-оны практикада және оқуды әрі қарай жалғастыруда қолдануына
бағдарлау деңгейі. Кешенді дидактикалық мақсаттардан кіріктірілген
дидактикалық мақсаттар бөлініп алынады да, модульдер соған сәйкес
дайындалады [4].
Модульдер үш типке бөлінеді:
- танымдылық, ғылым негіздерін оқытуда қолданылады;
- операциялық, іс-әрекеттің тәсілдерін қалыптастыру және дамыту үшін
қолданылады;
- аралас, алғашқы екеуін қамтиды [2].
Модульдік оқыту барысында өзіндік жұмысқа барынша көп уақыт бөлінеді.
Студент мақсат қоюға, жоспарлауға, ұйымдастыруға, өзін-өзі бақылау және
өзін-өзі бағалауға үйренеді. Бұл оған оқу әрекетіндегі өз күшін байқап,
сезінуге, өзінің білім, білік, дағдыларындағы кемшіліктерін табуына
мүмкіндік береді. Модульдік оқыту технологиясын қолдану оқытуды субъект
қатынасына негіздеп құруға көмектеседі [2].
Модульдерді кез келген оқыту жүйелерінде қолдануға болады. Ол
оқытудың сапасын жақсартып, тиімділігін арттырады. Сондай-ақ дәстүрлі
оқытумен үйлестіру өте нәтижелі [1].
Модульдерді жасаудағы мақсат курс немесе курстың әрбір тақырыбының
мазмұның педагогикалық, дидактикалық және кәсіптік міңдеттерге сәйкес
құрамдас бөліктерге бөлу болып табылады. Одан кейінгі мақсат-барлық
құрамдас бөліктер үшін оқытудың ең тиімді түрлері мен формаларын анықтап,
оларды уақыт жағынан үйлестіру және бір кешенге біріктіру, кіріктіру [6].
Оқу материалдарын модуль бойынша құру – міңдетті және маңызды
процесс, себебі ол:
- пән мазмұнын дамыту логикасын нақты айқындауға;
- осы мазмұнның бөліктері мен байланыстарын белгілеуге;
- олардың автономдылығының деңгейін анықтауға,
- олардың арасындағы логикалық байланыстарды тек мұғалімнің ғана
емес, студенттің да толық түсінуіне жағдай жасауға мүмкіндік туғызады.
Модульдің оқу материалдарының мазмұнын анық, дәл құру студенттердің
жетекші идеяларды, оқу пәнінің даму логикасын, жалпыланған білім жүйесін
саналы меңгеруіне көмектеседі [1;4].
Оқу материалдарының мазмұның құру барысында оқу пәнін мұғалім белгілі
бір жүйе ретінде қабылдауы тиіс. Логикалық құрылымды талдау графасы
мұғалімге аталған модульді меңгерту кезіңде студенттерде қандай арнайы
пәндік білік, дағдылар қалыптасуы керек және оны игеру процесін жеңілдету
үшін қандай жалпы білік, дағдылар қолданылатының анықтауға көмектеседі.
Қажетті біліктер мен дағдылар жүйесі студенттердің жаңадан иергендерімен
қоса, бұрынғы білік, дағдыларына сүйеніп қалыптасады. Студентте бұрыннан
бар білік дағдылар танымдық іс әрекеттің жаңа тәсілдерін меңгеру үшін негіз
болып табылады. Оқу материалдарын модульде орналастыру, баяндау жүйесі
оқушыларда іс әрекеттің жалпылама тәсілдерін құрастыру үшін жағдай
туғызады. Нақтылы бір бала үшін жаңа болып табылатын маңызды білік,
дағдылар туралы ақпараттар модульдің мазмұнына еңгізіледі. Бұл мағлұматтар
әр түрлі әрекеттеріне арналған бағдарлық негіз түрінде беріледі. Ол оқу іс
әрекетін күтілетін нәтижеге ғана бағдарлап қоймай, осы нәтижеге қол
жеткізетін тиімді әдістерді іздеуге де көмектеседі. Бұл оқушылардың іс
әрекетте шығармашылықпен қарауын дамытып, модульдік оқыту процесінде
өздігінен жұмыс істеу, білім алу деңгейін жоғарылатады. Мұны іске асыру
модуль мазмұның құру кезінде белгілі бір шарттар ескерілген жағдайда мүмкін
болады[3;4].
1.4 Модульдік технологиямен оқытуға тән ерекшеліктер және модульдік
технологияның тиімділігі
Модульдік технологиямен оқытуға тән ерекшелік – модульдегі басқару
қызметі өзін-өзі басқару қызметі және өзін- өзі бағалау қызметімен
алмасады. Оқыту процесінің дамуына қарай мұғалім оқытуды тиімді ұйымдастыру
мәселесі бойынша кеңесші және координатор рөлін көбірек атқаратын болады.
Оқытуды басқару біртіңдеп көзге білінбейтін, жабық түрдегі басқаруға
айналады [6;7].
Модульдік оқытуға мынадай тәуелділік тән:
оқытудың мақсатына – жеке тұлғаның шығармашылық дербестігін
қалыптастыруға – теориялық жалпылау деңгейінде оқытудың мазмұны арқылы
оқушылардың репродуктивті, продуктивті іс әрекетін іске асыратын әдістердің
көмегімен қол жеткізеді.
Оқушылардың танымдық іс-әрекетін күтілетін нәтижеге және оған қол
жеткізудің тиімді жолдарын іздеуге бағыттайтын мақсаттарды айқындау
деңгейінде оқыту процесін дамыту бағыты беріледі, танымдық дербестігінің
даму қарқыны анықталады. Оқытудың бастапқы кезеңінде бірінші модульмен
жұмыс барысында оқушылар мұғаліммен бірге оқытудың мақсаттары мен
міңдеттерін айқындайды. Модульдің құрамдас бөліктерінің бірінен екіншісіне
көшкен уақытта дәл сол бөліктегі оқу материалдарын толық меңгерудің
қажеттілігін, яғни келесі бөліктегі материалдарды онсыз түсінуге
болмайтының оқушылардың саналы сезінуіне жағдай жасау керек. Осылайша
оқушылар өз әрекеттерінің бағдарламасын өздігімен құруға біртіңдеп
дағдыланады [1;3].
Модульдегі оқу материалдарын орналастырудың ерекшелігі олардың белгілі
бір принциптер, заңдылықтар, жетекші идеялар деңгейінде игерілуін
қамтамасыз етеді, әрекеттің жалпыланған тәсілдерін қалыптастырады. Бұл өз
кезегінде оқушылардың танымдық дербестігі мен қабілеттілігін дамытады. Тек
қарапайым міңдеттерді ғана емес, жаңа технологиялық және практикалық
міңдеттерді шешуге итермелейді [6;7].
Қазіргі оқыту процесінде модульді оқыту технологиясы кеңінен
қолданылуда және өз тиімділігін көрсетуде. Бұл технологияның ерекшеліктері:
1. Құрылымның үш бөлімнен тұруы (кіріспе, сөйлесу, қорытынды).
2. Өзін - өзі бағалау.
3. Топтық жұмыстағы белсенділік.
4. Көру, есту, жазу, сөйлеу құбылыстарының қатар жүруі.
5. Еркін тәрбиеге баулу [7].
Әрбір тарауға құрылған жоспар бойынша кіріспе бөлімінде сабақ
түсіндіріледі. Сөйлесу бөлімінде оқыту, үйрету ойындары нәтижесінде
оқушының ізденісі, қызығуы жалпы білім деңгейі артады.Қорытынды бөлімінде
тарауды қорытындылау мақсатында тест алынады, соңынан сынақ тапсырылады.
Барлық оқушыларға тест пен сынақ басы бойынша қорытынды баға шығарылады
[8].
Оқу циклі ретінде ұдайы қайталанатын модульді өзінің құрылымы бар. Ол
үш бөлімнен тұрады:
- кіріспе бөлімі (модульге, тақырыпқа ену),
- сұхбат бөлімі (көбінесе сұхбаттасу, диалогты қарым-қатынас арқылы
оқушылардың іс әрекеттерін ұйымдастыру),
- қорытынды бөлімі (бақылау жұмысын алу) [4].
Әр модульге сағат саны әртүрлі беріледі және баланың шығармашылық
қабілетін дамытуға мүмкіндіктер жасайды.
Бүгінгі күні білім беру саласында түбегейлі өзгерістер болуда. Сапалы
білім беруде мұғалімнің міндеті – білім технологиясын бүгінгі күн талабына
сай жетілдіру. Білім беруді шебер ұйымдастыру, үнемі озық идеялар ұсыну мен
дәстүрімізді ұрпақтан-ұрпаққа жалғастыру ісіне атсалысу. Сонымен қатар
мемлекеттік стандартқа сай білім берумен білімін бағалау. Осы орайда басты
назарда – сабақ, жаңа материалды меңгерту, тәрбиелеу. Сабақ оқыту мен
тәрбиелеу үрдісінің негізгі формасы. Ендеше, сабақтың өз мәнінде өтуі
мұғалімнің шеберлігіне байланысты. Ал, мұғалімнің шеберлігі – сабақтың түрі
мен оны өткізудегі тиімді әдіс – тәсілдерін таңдай білуі. Одан кейінгі
кезекте төмендегі талаптардың бір арнаға тоғысуы:
1. Теориялық білімнің жоғары дәрежеде болуы;
2. Сабаққа мақсатты айқын қою;
3. Таңдаған әдісін мұғалімнің өзі жетік білуі;
4. Жаңа білімді өткенімен байланыстыру;
5. Оқушының жас ерекшелігін, денсаулығын, гигиеналық талаптардың
орындалуына көп көңіл бөлу керектігі [1].
Жаңа материалды оқыту дегеніміз білім, таным, дағды мен іс - әрекеттің
қалыптасуы.
Жаңа материалды меңгеру кезінде назарда:
1. Жаңа материалды баяндау, түсіндіру;
2. Ертеректе алған білімді жаңартатын сұрақ тапсырмалары;
3. Білімді саналы пайдалануға тапсырма беру;
4. Дағдыны жетілдіруге берілетін тапсырма;
5. Шығармашылық тапсырма;
6. Ғылыми білімді талдай білуге берілетін тапсырма;
7. Сызба – нұсқалық тапсырмалар;
8. Күнделікті өмірмен байланыстыру тапсырмалары т.б [8].
Қазіргі кезде биоинформациялық үрдіс кеңінен қолданылуда.
Биоинформациялық процесс дегеніміз – оқыту жүйесін тікелей қарымқатынас
нәтижесінде ақпараттың бірінен – біріне тасымалдануы. Яғни мұғалімнен –
оқушы – оқушыдан - мұғалімге деген ұғымды білдіреді [1].
Жаңа адамды тәрбиелейтін жаңашыл ұстаз жүрек жылуын, адамгершілік
қасиетін балаға бірдей беруі қажет. Ұлтымызға тән тағы бір қасиет білімді
біліктіліктен ажырата білу. Ағартушы ұстаз тәлімгер Ахмет Байтұрсыновтың
ұғымында білім біліктілікке жеткізер баспалдақ қана, ал біліктілік
дегеніміз – білімнің жеткілігі ғана емес, сол білімді іске асыра білу
дағдысы. Педагогика ғылымының кандидаты, доцент Н.А.Оразақынова Сатылай
комплексті талдау технологиясының басты қағидаларының бірі жоғары
қиындықта оқыту [4].
Бұл технология:
- материалды ғылыми негізде меңгеруге;
- оқушының танымдық қабілетін дамытуға;
- білімді демократияландыруға және ізгілендіруге;
- танымдық процестері жанды, ойлау, зейін, елестету дамытуға;
- жеке тұлғаның кез келген қиындықта даяр болуы, оны жеңе алуы, танымдық
қабілеттерін арттыруы, шығармашылық ізденісімен оқушы мүмкіндігінің
ашуына ықпал жасайды.
Сатылай комплексті талдаудың негізінде:
1. Материалды сатылай талдау арқылы сапалы білім беруге болады;
2. Тапсырмалар жүйесі оқушының білім біліктілігін арттырып логикалық
ойлануын дамытады;
3. Пәнаралық байланыс, танымдық қызметі артады.
Нәтижесінде, оқушылардың табиғи қабілеттері мен дарындылық
қасиеттерінің ашылуына жақсы жағдай жасалады [2].
1.5 Электрондық оқулықтарды пайдалану ерекшеліктері
Қазіргі заманда педагогикалық ой - тұжырымдардан студенттерге еркін
білім беру, жеке тұлғалық күшін дамыту, оның шығармашылық мүмкіндігін
дамыту басты рөл атқарып отыр. Олай болса қазіргі ұстаздардың алдындағы
үлкен мақсат: өмірдің барлық саласындағы белсенді, шығармашылық іс-
әрекетіне қабілетті, еркін және жан-жақты жетілген тұлға тәрбиелеу. Қазіргі
оқу процесін ұйымдастыру тек қана білім берумен ғана шектелмейді,
студенттің жан-жақты дамуына, ақыл-ойы мен ойлау тәсілдеріне үйрету,
дағдыландыру [3;4].
Оқытудың жаңа технологияларының барлығы студенттердің өз бетінше білім
алу дағдыларын қалыптастыруға бағытталған. Сонымен қатар, оқытушының оқыту
барысында қажетті ақпараттық, техникалық құралдарды пайдаланып, студенттің
терең білім алуына жағдай жасайды. Оқытудың жаңа технологиясы негізінде
қарапайымнан күрделіге сатылы, деңгейлі оқыту жүйесі арқылы оқушылардың
білім деңгейін бақылауға болады [5].
Деңгейлік тапсырмалар арқылы әр студенттің білім деңгейін, қабілетін
тез анықтап білуге болады. Ал тесттік тапсырмалар арқылы оқу қорытындысын
тексеруде оқушылардың жеке ерекшеліктерін, тақырыпты сыныптың және жеке
оқушының меңгеру деңгейін анықтауға болады [3].
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында Білім беру
жүйесінің басты міндеті: ұлттық құндылықтар, жеке адамды қалыптастыруға
және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау,
оқытудың жаңа технологияларын негізу, білім беруді аппараттандыру,
халықаралық ғаламдық желілерге шығу делінген. Бұл міндеттерді шешу үшін
ұстаздар күнделікті іздену арқылы барлық жаңалықтар мен өзгерістерге жол
алатындай жаңа тәжірибелік, әр түрлі әдіс – тәсілдерді тиімді, керекті
жерінде дұрыс пайдалана білу керек. Оқушылардың қазіргі заманғы
компьютерлік технологияларды меңгеруі өмірге жаңа көзқарасын қалыптастырып,
ой- өрісі жетілдіреді, шығармашылық белсенділігін, ізденімпаздығын
арттырады [2;5].
Оқытудың жаңа әдістерін тиімді қолдану, жаңа технологияны қазіргі
замаңға бейімдеу, олардың білім деңгейін мемлекеттік және халықаралық
стандартқа жетулеріне күш салу – бүгінгі күннің басты талабы. Осы талапты
орындау, ұстаз жауапкершілігін арттырады [1].
Жаңа технологиялар – педагогтың мүмкіндігін күшейтетін құрал, бірақ ол
мұғалімді алмастыра алмайды. Компьютер мүмкіндіктері психология мен
дидактика тұрғысынан талданып, керек кезінде педагогикалық талаптарға сай
қолданылуы керек. Сыртқы эффектіні куып кетпей, оқыту программасынын тек
сыртқы емес, ішкі тиімділігіне көп көніл бөлген дұрыс. Компьютердің
сызбалық мүмкіндігінің молдығы дәрістік экспериментті бояулы суреттермен,
сызбалармен, кестелер мен байыта түсуге жол ашады [5;9].
Компьютерді мұғалім қосымша материалдар, әртүрлі анықтамалық
мәліметтерден ақпараттар беру үшін көрнекі құрал ретінде пайдалана алады.
Бұрын мемлекеттік тілде электрондық оқулықтар болмағандықтан қазақ
мектептерінде оқу үрдісіне қолдануға мүмкіндік болмаған [4].
Қазіргі заманғы ғылым мен техниканың даму кезеңі оқу- ағарту
саласында технологиялық жаңа әдістерді кең көлемде қолдануды қажет етеді.
Күнделікте сабақта компьютерді пайдалану – заман талабы. XXI ғасырда қоғам
қажеттілігін қанағаттандыру үшін білім беру саласында төмендегідей
міндеттерді шешу көзделіп отыр.
– білім сапасын көтеру;
– компьютерлендіру,
– интернет,
– компьютерлік желі,
– электрондық телекоммуникация,
– электрондық оқулықтар даярлау.
Бұлар оқушылардың қазіргі заман талабына сай білім алуына, танымдық
белсенділігін арттыруға әсері мол. Компьютерлік техниканы үздіксіз білім
беру жүйесінде пайдалану оқытудың педагогикалық технологиясы, оқытудың
ақпараттық технологиясы, оқытудың компьютерлік технологиясының туындауына
себеп болды [1;7].
Оқыту әдісі кезінде компьютерлік технологияның мүмкіндіктерін
пайдаланудың дұрыс бағытының бірі – компьютерлік моделдеу, имитация және
виртуалды стенд. Бұл бағыт оқушыларға нақты құбылыстар мен объектілерді
зерттеудің құралын айқындауға себебін тигізеді. Мысалы, виртуалды стендпен
жұмыс істеген кезде оқушылар компьютердің өз тобына берген бағасын көре
алады. Бұл тұрғыдан алғанда шешімнің дұрыстығын ғана емес, сондай-ақ
ұстанған бағыттың күшті және әлсіз жақтарын, жіберілген қателіктерді де
оқушыларға көрсетіп отыратын интеллектуалды танымдық жүйелер де колданылады
[10].
Оқыту мотивациясы мен оқушылардың жұмыс істеу қабілетін арттыру үшін
де компьютерлік оқу ойындарының алар орны ерекше. Оқушыны өзіндік жұмысқа
бағыттай отырып, олардың танымдық белсенділігін арттыру, өзін-өзі бақылау
мен өзіндік жұмысты орындату арқылы оқытудың сапасын жақсартып, оқуға деген
қызығушылығын арттыруға да себебін тигізеді [11].
Мультимедиа – бұл нысандар мен үрдістерді дәстүрлі мәтінмен сипаттау
емес, фото, бейне (видео), графика, анимация, дыбыс, яғни бүгінгі күні
бәрімізге таныс формаларда беру. Бұл жағдайда біз екі негізгі – сапалық
және сандық басымдылыққа ие боламыз. Егер сөзбен сипаттауды аудиовизуалдық
ұсыныммен салыстырсақ, сапалық артықшылықты бірден көреміз. Сандық
басымдылық мультимедиалық орта ақпараттық тығыздығымен жоғары екендігімен
көрінеді. Міне, сондықтан да мың рет естігеннен, бір рет көрген жақсы [4]
Мультимедиялық сабақтар келесі дидактикалық мәселелерді шешуге
көмектеседі:
- пән бойынша базалық білімді меңгеру, алған білімді жүйелеу, өзін-өзі
бақылау дағдыларын қалыптастыру;
- жалпы оқуға деген, оның ішінде ерекше әр пәнге деген ынтасын арттыру;
- оқушыларға оқу материалдарымен өздігінен жұмыс істегенде әдістемелік
көмек беру [11].
Мультимедиалық сабақтар оқушыларды жаңашылдығымен қызықтырады. Сыныпта
мұндай сабақ үстінде оқушылар өз ойын өз сөзімен айтатын шынайы қарым-
қатынас туады, олар тапсырманы ынтамен орындайды, оқып жатқан материалға
қызығушылықпен қарайды, оқушыда компьютер алдындағы қорқыныш жоғалады.
Оқушылар пән бойынша оқулықпен, анықтамалық және басқа әдебиетпен жұмыс
істеуді үйренеді. Оқушыларда жоғары нәтиже көрсетуге, қосымша қиын тапсырма
алып орындауға қызығушылықтары пайда болады [2].
Сондықтан да мультимедиа- оқу үрдісін құру құрылғысы ретінде, ал
компьютер- кітап пен қалам сияқты оқушының жұмыс құралы ретінде қолданылуы
тиіс [4].
Соңғы жылдары Президенттік білімді ақпараттандыру бағдарламасы
электрондық оқулықтарды шығаруға септігін тигізді. Ұлттық ақпараттандыру
орталығынын интерактивтік өнімдері Қазақстан Республикасы Жалпы білім беру
жүйесіне арналған жалпыға міндетті мемлекеттік стандарты мен Жалпы білім
беретін орта мектептердің типтік оқу бағдарламаларына сәйкес,
республикамыздың тәжірибелі педагогмамандары дайындаған. Педагог жай сөзбен
жаңа сабақты түсіндіре келіп, электронды оқулықтан осы жаңа тақырыпқа
байланысты материалды көрсете кетсе, тыңдаушы оқушыларымызға жаңа тақырып
мазмұны әбден түсінікті болатыны сөзсіз. Қазіргі заманғы мектептердің оқу
үрдісіне электрондық оқулықты пайдалану өте тиімді [10].
Білім берудің кез келген саласында Электрондық оқулықтарды
пайдалану оқушылардың танымдық белсенділіктерін арттырып қана қоймай,
логикалық ойлау жүйесін қалыптастыруға шығармашылықпен еңбек етуіне жағдай
жасайды. Әлі де білім беру саласында тек мұғалімнің айтқандарын немесе
оқулықты пайдалану қазіргі заман талабын қанағаттаңдырмайды. Соңдықтан
қазіргі аппараттандыру қоғамында электронды оқулықтарды пайдаланбай алға
жылжу мүмкін емес [5].
Оқушы өзін қоршаған ортаны барлық сезім мүшелері арқылы танып,
біледі, алайда олардың қабылдауы әртүрлі. Аппараттарды қабылдаудың негізгі
арналары: есту, көру және сезу болып табылады. Өзін қоршаған ортадан
қабылдайтын мәліметтердің 90% көру жүйесі арқылы, 9% есту жүйесі арқылы,
тек 1% сезім мүшелерінің көмегімен қабылдайды. Көру жүйесі есте сақтаудың
түрлері ішінде жетік, үздік дамығаны. Педагог психологтардың зерттеулері
бойынша берілетін білім оқушының ішкі мұқтаждығымен сәйкес келмесе, онда
оқу процесінде қиындық туындайды.
Бүгінгі күннің басты ерекшелігі оқу процесін жетілдіру жолында ең
озық әдістемелер іздестіріліп, оқу орындары әртүрлі оқу бағдарламаларымен
жұмыс істеуде. Солардың ішінде оқушы үшін электронды оқулықты пайдалану
арқылы:
- оқу материалдары туралы оқушыларға дәл және толық ақпарат беру арқылы
оқыту сапасын арттырады. Оқытудың көрнектілігін арттырып, оқу
материалын саналы игеруге жеткізеді;
- абстрактылы оқу материалдарын нақтылыққа жеткізіп, оқытудың
тиімділігін жетілдіреді;
- оқу материалының маңызын арттырып, уақыттан ұтып, есте сақтау
қабілеттерін жетілдіруге қол жеткізеді. Есте сақтаудың әсер алу,
қайталау ассоциация арқылы оқу материалдарын терең игеруге жеткізеді;
- мұғалім мен оқушы еңбектерін жеңілдетіп, пікір алысып, байланыстарын
арттырады [2].
Қазіргі таңда дайындаған электрондық оқулықтарда мынадай жағдайларды
ескеру керек:
- белгілі пәнге байланысты дайындаған электрондық оқулықтың сол пәннің
типтік бағдарламасына сәйкес болуын, тақырыпқа қатысты нақты әрі қысқа
берілуін ескеру керек;
- электрондық оқулықтар оқытылатын тараулар мен тақырыптарға қатысты
дәріс конспектісін қамтитын негізгі; зертханалық және тәжірибелік
тапсырмаларды орындауға арналған қосымша; материалға қатысты анықтама,
библиографиядан тұратын көмекші, аралық және қорытынды бақылау
сұрақтарынан тұратын тест; материалды дайындауда пайдаланылған
әдебиеттер тізімдері бөлімдерін қамтуын [10;11].
Электрондық оқулықты қолдана отырып студенттер әр түрлі жұмыс жасауға
мүмкіншілігі болады:
- өтілетін тақырыптарды дұрыс, жеңіл түрде түсінуге;
- оқушы дайындалып, әр кезеңдерінде өзін-өзі тексеруге мүмкіндігі бар;
- жұмысты тиянақты орындап, мұғалімге файл түрінде тапсыру;
- түсінбеген тақырыптарды қайталау;
- оқулықты сабақтарда қолданып, оқушының өз деңгейінде тапсырмаларды
таңдау;
- қажетті материалды жылдам іздеп табуға мүмкіндік түғызады [3].
Қазіргі кезде студенттер сабақта жай ғана тыңдаушы рөлінде отырғысы
келмейді, оларды ұстаздың айтқандары, дайынды жазып алуы қызықтырмайды.
Олар материалдармен танысу кезінде жеке жұмыс істеп, өздерінің ойлау
қабілеттерін көрсете алатын, ізденісте болғанын жүзеге асыра алатын
оқытудың жаңа түрлерін күтеді. Сондықтан жас ұрпаққа білім беруде жаңа
тәсіл, жаңа педагогикалық ізденістер мен идеялар қажет. Бұрынғы ұстаз-
аппарат берушіден қазіргі кездегі оқушыларға арналған технологияларды
пайдалана алатын ұйымдастырушы ұстаз дәрежесіне көтерілуі керек [1;9].
Электронды оқулықты қолдану саласы өте кең: электронды- оқыту жүйесі
қашықтан оқыту үшін, өздігімен ізденіс барысында, жалпы білімге деген
талпынысы бар оқушыларға өте тиімді. Қазіргі заман талабына сай мүмкіндігі
көп дербес компьютерлерді өндей отырып, тарау бойынша білім алушылардың
дағдыларды қалыптастыру, білімін бақылау жұмыстарын бағалауға мүмкіндік
береді. Осы арқылы компьютерлік технологияның дамуының тереңдетілуі білім
сапасын жоғарылата отырып, мұғалімнің жұмысын жеңілдете түседі [2].
Қорыта келгенде электронды оқулықты қолдану барысында оқушылардың
сабаққа қызығушылығының күрт артқандығы байқалады. Оқытушылар да өздеріне
қажетті әдістемелік, дидактикалық көмекші құралдарды молынан ала алады.
Заман талабына сай жас ұрпаққа сапалы білім беруде электронды оқулықтарды
сабаққа пайдалану- оқытудың жаңа технологиясының бір түрі ретінде
қарастыруға болады [9].
Ой- өрісі дамыған, шетелдік білім жүйесінен қалыспайтын жас ұрпаққа
білім беру жолындағы ортақ міндетті өз мәнінде жүргізу үшін, бір-
бірімізден тәжірибе алмасып, кемшілік- жетістіктерді айтып отырсақ
жұмысымыз өнімді болады деп ойлаймын.
Жаңа оқыту технологияларын пайдалану, оқушылардың білім сапасын заман
талабына сай арттырады.
2 ЗЕРТТЕУ МАТЕРИАЛДАРЫ ЖӘНЕ ӘДІСТЕРІ
2.1 Электрондық оқулық жасайтын бағдарлама
Электронды оқулық дегеніміз – мультимедиялық оқулық, сондықтан
электронды оқулықтың құрылымы сапалы жаңа деңгейде болуға тиіс. Электронды
оқулық арқылы уақытын үнемдейді, оқу материалдарын іздеп отырмай, өтілген
және студенттің ұмытып қалған материалдарын еске түсіруге зор ықпал етеді
[1].
Электронды оқу құралы білім алушыларды қызықтырып, сол пәнді әрі қарай
тереңдетіп оқуға итермелейтіні сөзсіз.
Электронды оқулықты құруда мынадай дидактикалық шарттарды ескеру
керек:
- электрондық оқулықтың кәдімгі оқулықтар мазмұны қайталанбауын, яғни
берілетін тақырыпқа қатысты ақпараттың нақты әрі қысқа берілуін ескеру
керек;
- белгілі бір тақырыпқа қатысты материал 2-3 экрандық беттен артық
болмауы тиіс. Егер мәтін көлемі бірнеше экрандық бетті қамтитын болса, онда
экранда пайда болатын оң жақ тік төменгі көлденең жылжыту сызықтарын
электрондық оқулықты пайдаланушының көп пайдалануына тура келеді. Мұның өзі
пайдалаушының материалға қатысты ойын бөледі және мәтінді жоғары тілмен
оңға солға жылжыта беру пайдаланушының шыдамдылығына да әсер етеді;
- бір қатардағы мәтін 62-65 таңбадан аспауы тиіс. Себебі материалды
баспаға шығару қажет болса, ол А4 көлемді параққа дұрыс түсетіндей болуы
керек;
- оқулықты шектен тыс иллюстрациялық, анимациялық тұрғыдан көркемдеу
байланушыға кері әсерін тигізуі мүмкін. Бірақ кейбір пәндерге атап
айтқанда, физика, химия, биология сияқты пәндерге қатысты процестерді
анимациялап көрсету тіпті кинофильмдер мен диафильмдер үзінділерін MPEG.
AVI типті файлдар ретінде сақтап, оларды гипермәтінде формат арқылы
электрондық оқулыққа кірістіру оқулықтың көркемдік, әдістемелік деңгейін
арттырады [12].
Электронды оқулықтың құрылымы.
Мазмұнды процесті бағытталған тапсырмалары.
Танымдық демонстрациялық модельдеуші бақылаушы бекітуші
білім беруге бақылау
Сызбанұсқа 1.
Электронды басылым компоненті оқытудың үш деңгейі семантикалық
бірлігіне бөлінуі тиіс:
- 1-деңгей. Модуль
- 2-деңгей. Блок
- 3-деңгей. Сабақ
Модуль оқытудың ірі синтаксистік, семантикалық, фрагматикалық бірлігі
болып табылады және блоктан блокка ақпараттар мазмұны және көлемнің
біртіндеп өсуінің байланысты бар блоктардың кезектелуінен тұрады [10].
Блок оқытудың орташа синтаксистік, сегмантикалық, фрагматикалық
бірлігі болып табылады және сабактан сабакка өтетін ақпараттар мазмұны және
көлемнің біртіндеп өсуінің байланысы бар блоктардың кезектелуінен тұрады
[4;8].
Сабақ оқытудың минималды синтаксистикалық, сегмантикалық,
фрагматикалық бірлігі болып табылады және оқытудың бірнеше элементтерінен
тұрады. Сабақ оқытуда теорияның материал, мысалдар, тапсырмалар, сұрақ –
жауаптар және тестілер міндетті элементтері болуы тиіс. Оқытуда міндетті
емес болатын элементтер: анықтама,графика, аудио және видео [2;3].
Электронды оқулықтарды безендіруде қойылатын талаптар.
- Электронды оқулықты безендіруде мәліметтерді нақты, ұғынықты және
қолдануға жеңіл қылып құру қажет. Мұнда сөздердің шегі болуы қажет;
- Мәтіннің әріптері мемлекеттік стандартқа сәйкес болуы шарт. Негізгі
әріпті көрсету үшін, ең қолайлы әріпті қолдану қажет. Көлемі кіші және
ең қолайлы әріптер керекті кезде қолданылуы қажет.
- Электронды оқулықты безендіруде ашық фондарды тек қана қалың әріппен
жазған кезде қолданылады. Мәтіні бар беттер ашық фонда болуы қажет.
Қара түсті фон қолданылмайды. Әріптің түсін стандартты қара немесе қою
көк түсті қолдану керек. Қызыл әріп тақырыптардың атын немесе қажет
мәліметті алу үшін қолданылады;
- Фондық түс қолданушының назарын ең төменгі мөлшерде алуы қажет.
Негізгі мазмұндағы абзацтар үлкен болмау керек. Олар оқыту
материалдарының қабылдауын жеңілдетеді;
- Электронды оқытылу басылымында графикада көмекші мәндер болуы керек
және ол оқытудан алшақ кетірмей оқыту материалын меңгерудің
жеңілдеуіне көмектеседі. Саяси, діни және басқа материалдарды баспаға
берген кезде суреттерге баса назар аудара отырып теріп алу керек.
Аудио, видео материалдар негізгі мазмұнның контекстінде үйренушінің өз
қалауымен қосылуы керек;
- Басқару элементтері түсінікті, бір мәнді және қарапайым, үйренушінің
назарын негізгі оқыту материалынан ауытқуын болдырмауы керек;
- Электронды оқытылу басылымында ашық аумақта басылатын графикалық
объектілерін және аудио – видео материалдардың саны мен көлемі
минималды болуы керек, өйткені олар компьютердің жадысында көп орын
алады және оларды алу кезінде компьютермен желі аралығындағы байланыс
арнасы критикалық параметр болып табылады [13];
Ең алдымен бізге Delphi 7 Enterprise бағдарламасын жүктеп қондыруымыз
қажет. Delphi бағдарламасын мына сілтеме арқылы жүктеп алуларыңызға болады.
Негізінен электронды оқулық жасауда 3 бағдарламаны пайдаланатын боламыз
[4;11].
1. Delphi 7 бағдарламасы
2. Html өңдегіш пен Microsoft Word 2010 бағдарламасын пайдаланамыз
3. Сурет өңдегіш (PhotoShop)
4. Smart Install Maker қондырылатын пакет істеу үшін қолданылады
Сондықтан да электронды оқулық жасауды бастамас бұрын осы 3 бағдарлама
бойынша дайындалады.
Осы бағдарламалардың қолданылу ережесі: Delphi 7 бағдарламасы арқылы
біз болашақ электронды оқулығымыздың каркасы немесе сыртқы көрінісі
жасалады.
Microsoft Word 2010 бағдарламасы арқылы электронды оқулықтағы
мәтіндер, аудиолар, бейнелер дайындалады.
PhotoShop бағдарламасы арқылы электронды оқулықтың фоны дайындалып,
суреттерді кесіп қажетті қалыпқа келтіріледі [5;10].
2.2 Электрондық оқулықта пайдаланылатын материалдар
Электронды оқулық туралы материалдар келесі әдебиеттен алынған:
Г.М.Рахимова. Б.С.Жаппасова. Ұстаз шеберлігі-білімділікте Жаңа
технология тиімділігі. Ғылыми-педагогикалық журнал. Биология және
салауаттылық негізі; Заман талабы. Ғылыми-педагогикалық журнал.
Биология және салауаттылық негізі; Оқытудың тиімді тәсілі. Ғылыми-
педагогикалық журнал. Биология және салауаттылық негізі; Қуанбаев Б.
Оқытудың педагогикалық жүйесін технологиялық негізде жетілдірудің
дидактикалық негіздері. Автореферат.
3 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ ТАЛҚЫЛАУ
3.1 Адам анатомиясы пәні бойынша электрондық оқулықтың құрылымы
және оны қолдану тиімділігі
Адам анатомиясы пәніне арналған электрондық оқулық 12 тараудан
құрылған. Оқулық ғылыми даму тарихынан басталады, онда қысқаша кейбір
ғалымдардың еңбектерін еске аламыз. Содан кейін бағдарлама бойынша адамның
құрылысына сипаттама беріледі. Мысалы сүйектердің құрылысы, олардың
байланысуы, адамның қаңқа сүйектері, бұлшықеттердің құрылысы мен
байланыстары, одан кейін адамның ішкі құрылысына толық тоқталамыз. Адамның
12 жүйесіне сипаттама беріп, құрылысына назар аударамыз. Әр тараудан кейін
суреттер (69) беріледі, сызбанұсқалар (3) мен кестелер (2) арқылы
мәліметтер толық көрсетіледі. Сонғы бөлімдерінде тест тапсырмалар мен
глоссарий жасалған.
3.2 Адам анатомиясы ғылымының даму тарихы
Анатомия дамуына әр елдің ғалымдары зерттеулер жүргізіп, үлкен үлес
қосқан. Өте ертеден- ақ әр түрлі тәжірибелер жасау арқылы адам ағзасының
құрылысы мен кызметін терең зерттеп білген.
Гиппократ (ж.с.д. (жыл санауға дейінгі) шамамен 460-370) - көне
Грецияда медицина саласын жан-жакты зерттеген ғалым. Адам денесінің
құрылысына көптеген бақылаулар жасап, оны жинақтап, бір жүйеге келтірген.
Әсіресе адамның ми сауытын және оның жалпақ сүйектерінің бірімен-бірінің
жіктер арқылы байланысатындығын толық сипаттаған. Омыртқалар мен
қабырғалардын, бұлшықеттердің, ірі қантамырларының кұрылысын зерттеген.
Гиппократ - анатомия ғылымының дамуына кезінде үлкен үлес қосқан ғалым
[6](сурет 1).
Сурет 1. Гиппократ
Клавдий Гален (шамамен 130-200) - Гиппократтан кейінгі зерттеулер мен
бақылаулар жүргізген римдік анатом және физиолог ғалым. Өзінің оқыған
дәрістерінде маймылдың мәйітін алғаш рет қолданған. Себебі ол кезде адам
мәйітімен жұмыс істеуге рұқсат етілмеген. Мидан тарайтын 12 жұп жүйкенің 7
жұбын толық сипаттап берген. Дәнекер ұлпасы, бұлшықеттер, жүйке тамырлары,
бауыр мен бүйрек қантамырларын зерттеген. Ішкі мүшелер мен сүйек қабығын,
сіңірлерді де сипаттаған. Адам дене бөліктерінің міндеттері туралы атты
еңбегінде анатомиялық тұрғыдан өзінің пікірін білдіріп, мүшелердің
анатомиялык құрылымының қызметімен тығыз байланысты екенін көрсеткен. К.
Галеннің аталмыш еңбегі медицинада 13 ғасыр бойы құндылығын жоймай оқытылып
келген [6](сурет 2).
Сурет 2. Клавдий Гален
Әбу Насыр әл-Фараби (870-950) - Аристотельден кейінгі ойшыл, кемеңгер
философ. Ертеде және орта ғасыр да философиялық және медициналық білім
бірімен-бірі тығыз байланысты болған. Әл-Фарабидің медицина ғылымдарының
теориялық мәселелерін терең білгендігі оның еңбектерінен белгілі. Әл-Фараби
өмір сүрген заманда жаратылыстану ғылымының дамыған саласының бірі медицина
болды. Оны сол кезде емдеу шеберлігі ғылымы деп атады. Ол Медицинаның
міндеті - тек адам ауруларының себептерін анықтап қоймай, адамның
денсаулығын сақтау жолдарын, ауруды жою жағын да зерттейді - деп
көрсеткен. Әл-Фарабидін медицинаға ерекше көңіл бөліп адам ағзасының
(организмінің) кейбір тұстарын зерттегенінен мысал келтірейік: Қайырымды
қала еңбегінде жүрек туралы өте құнды пікірлер айткан, мысалы, жүрек
-табиғи жылылыктың көзі. Баска мүшелерге жылылық нақ осыдан тарайды, олар
жүректен нәр алады; жүрек - басты мүше, мұны тәннің ешқандай мүшесі
билемейді.
Шынында да, жүрек жұмысы өздігінен жүзеге асады. Жүректің соғуын
ешкім тоқтата алмайды. Әл-Фараби тек өз пікірлерін айтып қана қоймай,
ұлылардың ұлысы Аристотель, К. Галеннің зерттеулеріне өз көзқарасын
білдірген. Әл-Фараби - артына ірілі-ұсакты 150-ге жуық ғылыми еңбек
қалдырған данышпан. Жаратылыстануға қатысты Адам ағзасындағы мүшелер,
Жануарлар ағзасындағы мүшелердің құрылысы мен қызметі және т. б. еңбектер
жазған [6](сурет 3).
Сурет 3. Әбу Насыр әл-Фараби
Әбу Әли ибн Сина (Авиценна) (шамамен 980-1037)
Тәжік дәрігері әрі философы Әбу Әли ибн Синаның Анатомия мен
физиологияға кіріспе, Дәрігерлік ғылымның ережелері (Канон врачебной
науки) еңбектері өте құнды. Бұл еңбектерінде анатомия мен физиологияны
жүйелеп, қосымша мәліметтермен толықтырған. Кітап латын тіліне аударылып,
30-дан астам рет қайта басылып шыққан [6](сурет 4).
Сурет 4. Әбу Әли ибн Сина
Андреас (Андрас) Везалий (1514-1564) - ғылыми анатомияның негізін
салған ғалым, Италиядағы Падуан университетінің профессоры. Мәйіттермен
жеке бақылаулар жүргізіп, 7 кітаптан тұратын Адам денесінің құрылысы
туралы (1543) еңбек жазған. Бұл еңбегінде ғалым қаңқа, сіңір, бұлшықеттер,
қантамырлар, жүйкелер, ішкі мүшелер, ми мен сезім мүшелерін жүйелеген. А.
Везалийдің көптеген зерттеулері мен еңбектері анатомияның дамуына
айтарлықтай септігін тигізді. Сондықтан да оны анатомия ғылымының негізін
салушы ғалым деп орынды атайды [6] (сурет 5).
Сурет 5. Андреас (Андрас) Везалий
Уильям Гарвей (1578-1657)- ағылшын дәрігері, анатом. Қан айналымның
тұйық екенін алғаш рет дұрыс түсіндірген. Үлкен қанайналым шеңберінің
болатынын ашқан ғалым. Ол физиология ғылымының негізін салушы ғалым [6]
(сурет 6).
Сурет 6. Уильям Гарвей
Иван Михайлович Сеченовты (1829-1905) - физиологияның атасы деп
санайды. Қанда еріген газды алғаш рет зерттеген ғалым. Орталық жүйке
жүйесіндегі тежелу үдерісін ашқан. 1863 жылы Ми рефлекстері еңбегін
жарыққа шығарды.
Илья Ильич Мечников (1845-1916). Атақты ғалым- биолог, Нобель
сыйлығының лауреаты Илья Ильич Мечников лейкоциттердің (қан жасушасы) бөгде
заттарды сіңіріп қорытуын- фагоцитоз деп атады. Қанның лейкоцит
жасушаларының қызметін жан-жақты зерттеген ғалым. Әйгілі орыс ғалымы. "Адам
табиғаты туралы этюдтер" деген еңбегінде қартаю және өлу проблемаларын
зерттеді [6] (сурет 7).
Сурет 7. Илья Ильич Мечников
Иван Петрович Павлов (1849-1936) - физиологияның дамуына үлкен үлес
қосқан ғалым. Адам мен жануарлардың жоғары жүйке жүйесінің қызметін,
қанайналымының реттелуін зерттеген. Жүрек бұлшықеттерінің жиырылуын
тездететін, екіншісі - бәсеңдететін, үшіншісі - жиырылу күшін өзгертетін
арнайы жүйкелердің болатынын дәлелдеді. Асқорыту физиологиясын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz