І. Жансүгіровтың Құлагер поэмасын инновациялық әдіс арқылы оқыту
Мазмұны
І. Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 3
ІІ. Негізгі бөлім.
2.1 Қазақ әдебиеті сабақтарында қазіргі сабаққа қойылатын талаптар мен
оқыту әдістері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..7
2.2. Қазақ әдебиетін оқытуда сабаққа қойылатын талаптар мен өлшемдер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
2.3. Жазушы шығармашылығына жалпы сипаттама, Құлагер поэмасының жазылу
тарихы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
12
2.4 . І.Жансүгіровтің Құлагер поэмасындағы өмір шындығы. Ақан
трагедиясы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...16
2.5. І. Жансүгіров поэмаларын көркемдік ерекшелігіне талдау
... ... ... ...24
ІІІ. Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..50
К І Р І С П Е
Зерттеудің өзектілігі. Еліміздің алдында тұрған басты мүдде
өркениетті, қуатты елу елдің қатарына қосылуға қол жеткізу әлемдік білім
кеңістігінен орын алумен де өлшенеді. Бүгінгі таңдағы көкейтесті бұл мәселе
оқытудың инновациялық технологияларын пайдалану арқылы білім сапасын
арттыру, оқу үдерісін жетілдіру, білім мазмұнын жаңарту, жан-жақты дамыған
рухани жан дүниесі бай жеке тұлғаны қалыптастыру, тәрбиелеу ісімен тығыз
байланысты. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді
дамыту тұжырымдамасы оқыту мен тәрбиелеудің басым бағыттарын айқындап
берді [1, 2].
Қазақ мектептері үшін бүгінгі таңдағы ең өзекті мәселе – халқымыздың
мәдени-рухани қазынасын жасаушы жеке тұлғалардың шығармаларын оқушы бойына
жан-жақты терең де түбегейлі сіңіре отырып, жоғары мәдениетті ұлттық
сананың негізін қалыптастыру. Өткен тарихты тиянақтау, әдеби-мәдени
мұраларды қалпына келтіру Қазақстанды өркениетті дамытудың маңызды саяси
мәселесі ретінде де зор мәнге ие болып отыр. Қазақ халқының аса бай мәдени
мұрасын жүйелеп қалпына келтіру, сақтау және одан әрі дамыту мақсатында
2003 жылы жарияланған Мәдени мұра бағдарламасының мәні мен маңызы ерекше
[2, 1]. Халқымыздың мәдени-рухани бай қазынасының негізінде оқушы бойында
жоғары мәдениетті ұлттық сананың негіздерін қалыптастыру бүгінгі оқыту
үдерісіндегі әр пәннің алдындағы басты мәселе болып табылады.Соның ішінде
әдебиет пәнінің атқарар жүгі ерекше. Өйткені, Әдебиет мектеп ішіндегі
ақыл, сезім тәрбиелеп, қалыптастырып, жетілдіруден басқа, оқушыға қазақ
деген елдің өткендегісі мен бүгінгі пішінін таныту керек, - деп кезінде
М.Әуезов текке жазбаса керек [3,32б].
Мектептегі қазақ әдебиетін оқыту мәселесі А.Көшімбаев, Ә.Қоңыратбаев,
С.Қирабаев, Т.Ақшолақов, Ә.Дайырова, Т.Жұмажанова, Б.Әрінова, С.Тілешова
т.б. ғылыми-зерттеушілердің зерттеу еңбектерінде, сондай-ақ М. Мұстафина,
Ә.Мұхтарова сияқты әдіскерлердің әр қырынан қарастырылғанымен, жеке ақын-
жазушылардың шығармаларын оқыту мәселелері ғылыми-әдістемелік негізде толық
шешімін тапқан жоқ.
Қазақ әдебиеті тарихындағы мәдени мұралар қорынан мол орын алатын
Ілияс Жансүгіров шығармаларын орта мектепте оқытудың ғылыми-әдістемелік
негізін жасау әдістеме ғылымының ауқымын кеңейтіп, мазмұнын байытары
сөзсіз. І.Жансүгіров шығармалары әдебиеттің пән ретінде қалыптасқан күнінен
бастап оқу бағдарламасынан орын алуда. Мектеп мұғалімдерінің әр түрлі
басылымдарда жарық көрген санаулы мақалаларынан, сабақ үлгілерінен басқа
ақын шығармаларын оқыту мәселесін әдістемелік тұрғыда жүйелі түрде зерттеп,
ғылыми негіздеу күні бүгінге дейін өз шешімін тапқан жоқ.
Ақынның ұлтжандылыққа, туған елге, халқына деген ізгі ниетті
сүйіспеншілікке, адамгершілік рухта тәрбиелейтін туындыларын мектеп
бағдарламасы бойынша жас ұрпаққа меңгертудің жолдарын қарастыруды көздедік.
Қазақ поэзиясынан өзіндік жетекші орын алатын І.Жансүгіров туындыларын
оқушыларға еліміздің егемендігіне сай ұтымды жолдармен оқытудың, баланың
жас ерекшелігін, психологиялық қабілет-қарымын, қабылдау деңгейін ескере
отырып меңгертудің тиімді әдіс-тәсілдеріне арналған ғылыми-әдістемелік
нұсқаулардың жетіспеуі І.Жансүгіровтың шығармаларын оқытудың оқу-
әдістемелік кешенді жүйесін жасаудың қажеттілігін күн тәртібіне қойып отыр.
Ақын туындылары арқылы оқушының білім-білік деңгейін тереңдетуде,
дүниетанымдық көзқарасын кеңейтуге, өз бетінше ізденіп оқу әрекетін
қалыптастыруға баулитын әдістемелік дағдыларды меңгертудің ғылыми-
әдістемелік негізін жасау. Жалпы білім беретін қазақ орта мектептерінде оқу
бағдарламасы бойынша І.Жансүгіров шығармаларын озық технологияның кейбір
түрлері мен оқытудың ұтымды ғылыми-теориялық әдістемесін ұсыну, ақын
шығармаларын меңгертудің тиімді әдіс-тәсілдерін айқындау, кешенді
әдістемелік жүйесін жасау.
Жеке тұлғаның интеллектуалдық қабілетін дамыту да, рухани жан дүниесін
байытуда ақын туындыларын шығармашылық оқу әрекеттері арқылы тиімді
жолдармен меңгерту оқушылардың сапалы да терең білім алуына көмектеседі,
пәнге деген қызығушылығын арттырады.
Қазақ әдебиетін оқытудағы озық тәжірибелер, соңғы жылдарда кеңінен
қолданылып жүрген оқытудың тиімді әдіс-тәсілдерін басшылыққа алу.
Педагогика, психология, әдістеме ғылымдарының жетістіктері, отандық және
шетелдік деңгейдегі ғылыми зерттеулерді ұтымды да тиімді пайдалану.
І.Жансүгіров шығармаларын алғаш рет орта мектепте озық технология
үлгілерімен оқытудың ғылыми-теориялық негіздерін қалыптастырып, кешенді
жүйеде сабақ дайындау. Сонымен қатар оқушылардың танымдық деңгейін
І.Жансүгіров шығармаларына деген өзіндік зерттеушілік ізденісін
қалыптастыруға, білімін тереңдетуге, ойлау қабілетін дамытуға негізделген
тиімді әдіс- тәсілдер, әдеби тапсырма-жаттығулар жүйесі ұсынылады. Ақын
шығармаларын жалпы білім беретін мектептің 5-11 – сыныптарында қазақ
әдебиеті сабағында шығармашылықпен меңгерту оқушы бойында білімге
құштарлық, елжандылық тәрбие, адамгершілік сезімін қалыптастырып, ұлттық
құндылықтарды, тарихи мұраларды танып-білуге жол ашу. Оқушының логикалық
ойлау қабілетін дамытып, өздігінен ізденіп білім алуына, өзін және өзгені
танып білуіне ықпал етеді, баланың рухани жан дүниесін байытып, жан-жақты
дамуына негіз бола білуге баулу.
Әдебиет сабағындағы ең басты жұмыстардың бірі оқушылардың көркем
туындыны қабылдауы, одан әсер алуы, көркем туындыны бүкіл бітім-болмысымен
түсіне білулері жатады. Яғни мұғалім осы мақсатпен іздену керек, осы
мақсатта оны жүзеге асырудың ең тиімді деген әдіс-тәсілдерін сұрыптай
отырып, пайдалануы керек. Мәнерлеп оқу әдісі әдебиетті оқытуда үлкен роль
атқарады. Ол оқушының көркем шығарманы қабылдау белсенділігін, әсерлі
сезімін дамытуда өте тиімді болып келеді. Әдебиетті өнер деп тануда,
көркем туындыны өнер туындысы деп қабылдатуда, сөз қасиеті мен құдіретіне,
оның эстетикалық нәзік нәріне тұшындыруда бұл әдіс алғашқы баспалдақ, яғни
көркем шығарманы оқушы жүрегіне бастайтын алғашқы сезім көпірі ретінде
ежелден –ақ тиімді әдіс болып, мұғалімдер тәжірибесінен кең орын алуда. Бұл
негізгі тәсілдері мұғалімнің мәнерлеп оқуы, көркем сөз шеберлерінің оқуы,
экраннан тыңдауы болып табылады. Мұғалімнің мәтінді әрі мәнерлей, әрі
түсінік бере оқуы, оқушыларды осы жұмысқа баулуы, мәтінге жуық әңгімелету,
жоспар жасату, негізгі оқиғаларға ат қойғызу, жинақтау т.б. шығармашылық
жұмыстар да осы әдістің негізгі тәсілдері. Сондай-ақ көркем мәтінді оқу
барысында экрандағы слайдттар арқылы сценарий жасату, оқыған шығармаларға,
көркем суреттер бойынша пікір айтқыза білу тиімді тәсіл ретінде
оқушылардың оқу еңбегін ұйымдастыру түрлеріне де жатады. Мұғалім осы
жұмыстың басы-қасында, оны ойластырушы да, орындаушы, орындатушы да болып
қызмет атқарады [13; 11б].
Әдебиетте поэмаларды оқыту әдістері олардың жанрлық ерекшеліктерінен
туындайды. Поэмалардың басым көпшілігі сюжет пен композиция, образдар
жүйесінен тұрып, күрделі, ауқымды проблемаларды көтереді. Мұндай поэмаларға
С.Сейфуллиннің Көкшетауы, М. Жұмабаевтың Батыр Баяны, И.Байзақовтың
Құралай сұлуы, Х.Ерғалиевтің Құрманғазысы І.Жансүгіровтың Құлагері,
т.б. поэмалар жатады. Поэмалардың күрделілігін ескере отырып, оның әр
бөлімі бойынша төмендегідей мазмұндық жоспар жасап оны экраннан көрсету өте
тиімді.
1. І.Жансүгіровтың Құлагер поэмасы-өзінің көтерген проблемасы,
тақырыбы, маңызы жағынан роман тектес шығарма. Поэмаға әдеби талдау
алдында оның мазмұнын түгелдей оқыту, меңгерту айналасында еңбек ету
керек. Осы мақсатта мұғалім үйге алдын ала тапсырмалар беріледі.
Жалпы сыныптық тапсырма
1. Поэманы түгелдей оқып, мазмұнымен танысу.
2. Композициялық құрылымына жоспар жасау,
3. Әр бөлімге қысқаша аннотация жазу.
4.Бейнематериалдар дайындату.
5. Образдарға мінездеме бергізу
6. Ұлттық мәдени салт-дәстүрдің көрінісіне көңіл бөлдіру.
7.Тіл көркемдігіне назар аудару.
Топтық тапсырма топ санына, сыныптағы оқушылар санына байланысты болуы
тиіс.
Зерттеу нысаны. Жалпы білім беретін қазақ орта мектептің оқу
бағдарламасы бойынша І.Жансүгіровтың Құлагер поэмасын оқыту үрдісі.
Зерттеудің мақсаты. Орта мектепте қазақ әдебиеті бағдарламасы бойынша
І.Жансүгіров шығармаларын озық технологияның кейбір түрлерімен оқытудың
ұтымды ғылыми-теориялық әдістемесін ұсыну, ақын шығармаларын меңгертудің
тиімді әдіс-тәсілдерін айқындау.
Зерттеудің міндеттері:
1. І.Жансүгіров шығармаларын мектепте оқытудың тиімді жолдарын, әдіс-
тәсілдерін, білімділік, ізденушілік, тәрбиелік, дамытушылық мақсаттарын
жүйелеу.
2.І.Жансүгіровтың Құлагер поэмасын оқытуда жан-жақты танып білу үшін
өздігінен ізденудің тиімді жолдарын нақтылау.
3.Жеке тұлға қалыптастыруға негізделген сыныптан тыс жұмыс түрлерін
дұрыс таңдауы, оны жүргізудің инновациялық әдіс-тәсілдердің, ұтымды
жолдарын көрсету.
І. Жансүгіровтың Құлагер поэмасын инновациялық әдіс арқылы оқыту
тақырыбында жазылған дипломдық жұмыс үш бөлімнен құралған. Бірінші бөлімі
кіріспеден, екінші бөлімі негізгі бөлімнен, үшінші бөлімі қорытындыдан
тұрады.
Кіріспе бөлімде тақырыптың өзектілігі, мақсаты, міндеті айтылды.
Негізгі бөлімде Қазақ әдебиеті сабақтарында қазіргі сабаққа қойылатын
талаптар мен оқыту әдістері, қазақ әдебиетін оқытуда қойылатын талаптар мен
өлшемдер, Ақын шығармашылығына жалпы сипаттама, Құлагер поэмасының жазылу
тарихы, Ақан трагедиясы, Поэманың көркемдік ерекшелігі жазылды. Қорытынды
бөлімде поэмаға арқау болған Ақан тағдыры мен Құлагер жайында айтылды.
Н Е Г І З Г І Б Ө Л І М
2.1. Қазақ әдебиеті сабақтарында қазіргі сабаққа қойылатын талаптар
мен оқыту әдістері.
Оқыту әдісі дидактиканың негізгі бір құрамды бөлігі болып табылады.
Себебі, оқыту үрдісі оның мақсаты, мазмұны, әдістері және ұйымдастыру
формаларының біртұтастығы болып табылады.
Әдіс деген сөз гректің metodos деген сөзінен шыққан. Метод деген
ұғым белгілі ақиқатқа, шындыққа, мақсатқа жетудің жолдары деген мағынаны
білдіреді.Оқыту әдістері туралы әрбір автор өз анықтамасын береді. Қысқаша
психологиялық-педагогикалық сөздік әдіс - мақсатқа қол жеткізетін жол,
тәсіл, белгілі жолмен тәртіпке салынған іс-әрекет – деген анықтама береді.
Оқыту әдісі – оқушыларға білім беру және оларды дамыту мақсатында
мұғалім мен оқушылардың бірлесіп жасайтын қызметі мен қарым-қатынасының
тәсіл-амалдары – деген де пікір айтылады. Бұл пікірді қазақтың ұлы педагогы
Ы. Алтынсарин былайша түйіндейді: Оқыту әдістері – бұл балалардың сабаққа,
ғылымға, өздігінен білім алуға ынталандыратын, сезімін оятатын жол.( )
Қ.Бадырақов, М.Қараев Мектептегі қазақ тілі мен әдебиеті кабинеті
деген еңбектерінде педагогикалық, әдістемелік ғылымдарының зерттеуіне
сүйеніп әдістердің мынадай түрлерін көрсетеміз:
1) Сөйлеу(ауызша) әдісі: а) ауызша мазмұндау, жаңа сабақты түсіндіру;
ә) әңгіме;
2) Кітаппен жұмыс істеу әдісі: а) жаңа білімді меңгеру кезінде
оқулықпен жұмыс істеу; ә) өткен материалды есте бекіту кезінде кітапты
пайдалану;
3) Бақылау және эксперимент әдістері: а) бақылау; ә) лабораториялық;
б) тәжірибе жұмыстары;
4) Жаттығу әдістері; 5) Жазба және графикалық әдістер;
6) Оқушылардың білімін тексеру және бақылау; 7) Демонстрациялық әдіс;
8) Проблемалық әдіс; 9) Іздену әдісі; 10) Зерттеу әдісі. (19;37)
Оқыту әдістері – оқытушы мен оқушылардың жұмыс істеу әдісі, оның
арқасында білім, іскерлік, дағды қалыптасып, оқушылардың дүние танымдылығы
мен қабілеттілігі артады. Оқыту әдістері-мұғалім мен оқушылардың бірлесе
жасайтын әрекеті.
Соңғы жылдары Қазақстанның қоғамдық саяси - өміріндегі болған
өзгерістер оқыту, тәрбиелеу ісінде жаңалықтар енгізіп, жаңа леп әкелді.
Соған байланысты білім беру жөнінде жас ұрпақты оқыту мен тәрбиелеудің
технологиясын жаңартуға бағытталған көптеген міндеттер жүзеге асуда. Мектеп
пен мұғалім алдында тұрған негізгі міндет - әр оқушыға терең білім беру.
Бүгінгі дидактиканың маңызды бір мәселесі – инновациялық мәнде
оқытудың жолдарын сұрыптап алу.
Үйреншікті дайын әдіс – тәсілдер баланы аса қызықтырмайды. Сондықтан
қайткенде баланың ойына сезіміне серпіліс ендіруді мақсат етіп қою керек.
Сан алуан әрекет арқылы ақыл-ойды ұштау, жетілдіру, жеке тұлғаның өзіндік
идеясын, көзқарасын, сенімділігін, жауапкершілігін біртіндеп дамыту
жолдарын іздестіру – бүгінгі қажеттілік. Қоғамның қазіргі даму кезеңі
мектептегі білім беру жүйесінің алдында оқыту үрдісін технологияландыру
мәселесін қойып отыр. Соған байланысты мұғалімдерге жаңа талаптар қойылуда.
Жаңа технологияны жүзеге асыруда мұғалім белсенділігі, шығармашылық
ізденісі орын алады.
Технология сөзін – грек тілінен аударғанда, өнерпаздық, шеберлік,
іскерлік деген мағынаны білдіреді. Қазіргі кезде технологияға 300-ден
астам анықтама беріледі. Ол дегеніміз – бүгінгі күннің өзінде технология
терминіне әлі орныққан анықтама жоқ деген сөз.
Жаңа оқыту әдістері оқушының пәнге деген қызығушылығын дамытуда көп
септігін тигізеді. Сондай технологияның бірі – деңгейлеп-саралап оқыту.
АҚШ, Жапония, Ұлыбритания мемлекеттерінде ХХ ғасырдың 40-шы жылдарында
пайда болды. Деңгейлік тапсырма беру арқылы балалардың тілін дамытып,
сөздік қорын молайтуға мүмкіндік мол. Деңгейлеп-саралап оқытудың ерекшелігі
– оқушылардың сабақ үрдісінде бірнеше деңгейде жұмыс жүргізе алатындығында.
Деңгейге бөліп оқытудың тиімділігі:
1) Оқушының әлеуметтік-психологиялық танымы;
2) Оқушының ынтасы;
3) Теориялық дайындығы есепке алынады.
Деңгейлік тапсырмалар І, ІІ, ІІІ,IV-деңгейде беріледі.
І- деңгейдегі тапсырма мемлекеттік стандарттық деңгей, мұны барлығы
орындауға міндетті, ІІ-ІІІ – деңгей тапсырмалары бірте-бірте күрделенеді
және мұндағы тапсырмаларды орындауға оқушылар құқылы, ал IV-деңгейді
шығармашылықпен жұмыс істей алатын оқушылар орындайды. Барлық оқушылардың 4-
деңгейді орындаулары мүмкін емес, өйткені сыныпта нашарлау, орташа, өте
жақсы оқитын оқушылар болады. 1-2 – деңгейді толық және дұрыс орындаған
оқушы алға шығады. (5; 23б).
Деңгейлеп-саралап оқыту технологиясының тиімді жақтары:
1) Әр оқушы өздігінен жұмыс істеуге дағдыланады;
2) Оқушының жеке қабілеті айқындалады;
3) Тапсырманың күрделену деңгейіне сәйкес оқушының ойлау қабілеті
артады;
4) Сынып оқушылары толық бағаланады және әр оқушы өзінің алатын
бағасын біліп отырады.
Бұл технологияны сабақты жинақтау, қайталау, бекіту сабақтарында қолданған
өте тиімді.
Педагогикалық технологияның тағы бір түрі – дамыта оқыту. Дамыта
оқыту теориясының авторлары белгілі ғалымдар Д.Б.Эльконин, В.В.Давыдов.
Олар дамыта оқыту деп – оқыту мақсаты, міндеттері, әдіс-тәсілдері
балалардың даму заңдылықтарына сәйкестендірілген оқытуды айтады.(6;23)
Дамыта оқытуды ұйымдастыру балаға ақыл-ой әрекетін меңгеруге жағдай
жасау деп қарастыру керек. Осындай оқыту баланың интелектісін ашып,
шығармашылық қабілеттерін дамытады. Ойлауға үйрететін сабақ түрі деп те
айтуға болады. Дамыта оқытудың мақсаты: оқушы өзін-өзі дамытады,
жетілдіреді, тәрбие алады; баланың қабілетін, дарынын дамытуға ықпал
жасайды.; білім дайын күйінде ұсынылмайды, бала тыңдаушы, мұғалім
информатор емес; керісінше, бала зерттеуші, ізденуші, жаңалық алушы.
Олардың дағды іскерлігі белгілі бір проблема, ситуацияны шешу арқылы
қалыптасады, мұғалім – оқушы әрекетін ұйымдастырушы, бағыт беруші; дамыта
оқудағы басты іс-әрекет – диалог, пікірлесу, пікір-талас.
Дамыта оқыту технологиясының тиімділігі:
1) қазіргі заман талаптарына сай оқушыны дайындауға септігін тигізеді;
2) бала өз бетімен білім алуға, зерттеуге дағдыланады;
3) логикалық, ойлағыштық қасиеттерін дамытып, сөздік қорын молайтады;
4) тақырыпқа деген өзіндік көзқарасы қалыптасады.
Дамыту оқыту технологиясы оқушыларды ойлау қабілетін арттырып,
шығармашылықпен айналысуына мүмкіндік тудырады.
Жеке пән мұғалімдері интерактивтік тақтамен жұмыс жасаудың
технологияларын оқып-үйреніп, әр пәндер бойынша сабақ үлгілерін, оқу
материалдарын иттерактивтік тапсырмаларды дайындап, пайдаланып оқытудың
үрдісінде оқушылардың білім, білік, іскерлік дағдыларын қалыптастыруы
қажет.
Бүгінгі таңда жалпы орта білім беретін мектептердегі білім беруді
жаңашаландырудың ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдалану
арқылы көрініс табатын оң алғы шарттары қалыптасып келеді. Ақпараттық
технологияларға мультимедия, аудиовизуальды компьютерлік кешендер,
слайдтар, бейнематериалдар жатады.
Аудиовизуальды компьютерлік кешендерді пайдалану оқыту мазмұнын
өзгертеді, яғни жұмыс көзін басқаша ұйымдастырудың жаңа тәсілдерінің пайда
болуына мүмкіндік тудырады. Білім мазмұнын қабылдау мен меңгертудің
репродуктивті әдісінің орнына жобалау, зерттеу тәрізді проблемалық әдіске
құлшындырады.
Бейнематериалдар арқылы оқыту көру, есту арқылы екі жақты қабылдаудың
тиімділігін өмірдің өзі-ақ дәлелдеуде.
Слайдтағы материал тақырып өлшеміне сай, студенттің логикалық-
құрылымдық жағынандұрыс орналастырып, оны дыбыстандырып, музыкамен
көркемдеуі тыңдаушыларға белгілі бір мақсаттың түйінін шешіп әсер
қалдырады.
Компьютердің мүмкіндігін пайдаланып сабақ өту, білім берудің жаңа
нұсқасын ұсыну деп түсінеміз.
Мұғалім сабақты өткізудің қай формасын, әдіс-тәсілдерін таңдаса да ол
белгілі бір талаптарға бағынышты болуы тиіс. Кез келген сабақтың сапалы,
тиімді, нәтижелі өтуі мұғалімнің шығармашылығына байланысты.
Оқу-тәрбие үрдісінің тиімділігін арттыру тек әдіс-тәсілдерді сұрыптап
ала білумен орындала салмайды, оқу-тәрбие мақсатын, оқудың мазмұнын, өткізу
формасын, керекті жабдықтарын, яғни оқыту үрдісінің барлық мәселелерін
біртұтас, бір жүйеде қарастыра отырып олардың әрқайсысының тиімді деген
нұсқаларын сұрыптап ала білу деген сөз.
2.2.Қазақ әдебиетін оқытуда қойылатын талаптар мен өлшемдер.
Келешек ұрпақты білімді етіп тәрбиелеу әр ұстаз, әр мұғалімнің басты
бір міндеті болып табылады. Әр бүлдіршінді ата-анасы мектепке зор үміт арта
табыс етеді. Әрине, білім есігі жаңа ашылған бүлдіршін балаға қандай
білім береміз, қазіргі заман талабына сай сабақ қандай болуы қажет? -
деген көкейтесті сауалдар санамызға түйін болады.
Ең алдымен балаға біз білім мен тәрбие береріміз анық, Ал сонда білім
дегеніміз не?
Білім дегеніміз – дүниедегі фактілер формасы мен белгілі
түсініктемелер, сонымен қатар ғылыми заңдылықтардан тұратын жиынтық. Қоғам
өссе, білім де өсетін үрдіс.
Тәрбие дегеніміз-тұлға қалыптастыру үшін белгілі бір оң дәрежеге
жеткізетін мақсат арқылы ұйымдастырылған үрдіс болып табылады. Тәрбие
біртұтас, сонымен қатар мәңгілік категория. Ол адамдардың мінез- құлықтарын
жаңадан қалыптастыратын арнайы ұйымдастырылатын үрдіс. Міне, осы білім мен
тәрбие үрдісін бір сабақ үстінде жүзеге асырамыз.
Сабақ дегеніміз – 45 минутқа шектелген мұғалім мен оқушы арасындағы
қарым-қатынас болып табылады. Мұғалім сабақ үстінде білім мен тәрбие
үрдісін қос егіздей қатарлатып оқушы бойына өреді.(2.37)
Сабақ: І. Дәстүрлі сабақ.
ІІ. Дәстүрлі емес сабақ болып бөлінеді.
Сабақ үстіндегі білім тек белгілі материалдармен шектеліп қана
қоймай, қосымша материалдар арқылы білім игеріліп, тәжірибе жүзінде іске
асуы керек.
Күнделікті сабақ тек бір вариант тізбегімен жүруі міндетті емес. Сабақ
әңгіме, лекция, оқулықтан үзінді оқу, теледидардан сабаққа байланысты
материалдарды көру, магнитофоннан үзінді тыңдау, интерактивті тақтамен
жұмыс жасау, қызықты диафильмдер көру тәрізді тиімді әдіс – тәсілдер арқылы
да жүзеге асады.
Сабақ тек мұғалімнің көмегі арқылы ғана емес, оқушылардың өз
ізденістері арқасында да жүріп отыруы керек. Мұндағы көтерілер бір мәселе
оқушыға деген сұраныс-талаптар және оқушының жауапкершілігін сонымен қатар
нашар оқитын оқушымен жеке жұмыс үрдісі де назардан тыс қалмауын ескеру
қажет.
Бір ғана сабақ барлық білім жүйесін қамтымайтыны бізге бұрыннан
мәлім. Сабақ тек тақырыптың, курстық жұмыстың не бір пәнді оқытудың бір
ғана бөлігі болып есептеледі. Сабақ логикалы тақырыптың, оның бөлігінің
көрсеткіштік есебі ғана.
Сабақта білімді бекіту үрдісін оқушыларға қолайлы, тиімді жеткізу,
материалдарын зерделеп, зерттей ұсыну, оны практикада жүзеге асыру үрдісі
болуы керек.
Сабақ үстіндегі білім үрдісі өткен сабақты қайталау, бекіту
бөлімдерінен тұруы шарт.
Сабақ сапалығын, оқушының білімін тексеру жүйесінен, басты
қателіктерді ескеру, оны дұрыстау, сонымен қатар жоғары нәтижеге жету
мәселелерін көтеру ұстаздың басты міндеті.
Сабақ бағдарламаға негізделе жүргізіледі Ол бірізділікпен жүйелілікті
сақтайды және білім мен тәрбиені ізгілендіреді.
Сабақ міндетті түрде жоспарлы жүргізілуі керек. Жоспарлы жүргізілген
сабақ сапалы, тиімді, үнемді әрі жүйелі жүреді.
Сабақ үстінде баланың жас ерекшеліктерін ескеретін материалдар
қолдану қажет. Ол материал баланың санасына еш қиындықсыз даруы керек.
Сабақта мұғалім еш уақытта баланың ой-санасын жүктеу не күштеп оқыту
үрдісіне сүйенбеуі қажет. Ол оқытудың білім берудің басқа жолдарын
іздестіруі одан да тиімді.
Сабақ үстінде түрлі инновациялық технологияларды,көрнекі құралдарды
тиімді пайдаланып, сабақты қызықты өткізсе ұстаз алдына қойған мақсатына
жетері сөзсіз.(10.45)
2.3. Жазушы шығармашылығына жалпы сипаттама, Құлагер поэмасының
жазылу тарихы.
І. Жансүгіров шығармашылығын оның ішінде Құлагер поэмасын оқытуды
төмендегіше жоспарладық. Құлагер поэмасын оқушылар сыныптан тыс оқып,
сабаққа дайын келеді.
Поэма бірнеше тараудан тұрады. Солардың бәрінің арқауы – Ақан.
Поэманың бүкіл бөлім-бөлшектерінің басын біріктіріп тұрған сол. Үздік өнер
иесінің трагедиясын көрсету үшін ақын сан алуан оқиға – ситуацияларды
іріктеп алған. Адамдар, оқиғалар, көптеген штрих-детальдар, баяндаулар,
негізінен, Ақан тағдырын, оның қайғылы тағдырын, оның қайғылы өмірін,
ортасынан көрген өгейлігін, оның пәктікті, әділеттікті аңсаған арманын,
өнер өміршеңдігін паш етуге арналған. Бүкіл шығарма арқауы, бейнелі
құрылымы осы мұратқа бағындырылған.
Мектеп бағдарламасы бойынша Құлагер поэмасы 11 сыныпта оқытылады,
оқытуға үш сағат бөлінген. Оның бірінші сағаты І. Жансүгіров
шығармашылығына шолу деп бөлінді. Екінші сағаты жазушы шығармашылығына
жалпы сипаттама және Құлагер поэмасының жазылу тарихы деп бөлінді. Үшінші
сағаты І. Жансүгіровтың Құлагер поэмасындағы өмір шындығы. Ақан
трагедиясы.
Слайд№1
Рс Сабақтың тақырыбы Сағат саны Пәнаралық Пайдаланған
байланыс әдебиеттер
1 І.Жансүгіров шығармашылығына 1 Тарих, әдебиет
шолу
2 Жазушы шығармашылығына 1 Тарих, әдебиет
сипаттама,Құлагер поэмасының
жазылу тарихы. Сыныптан тыс
оқу.
3 І.Жансүгіровтың Құлагер 1 Тарих, Әдебиет
поэмасындағы өмір шындығы. этномәдениет, тарихы,
Ақан трагедиясы. әдебиет Әдебиет сыны.
Басында айтып өткендей оқушыларға Құлагер поэмасын алдын-ала оқып
келуге тапсырма берілген.. Оқушыларды қатыстыра отырып І. Жансүгіров
шығармашылығына және Құлагер поэмасының жазылу тарихына тоқталамыз.
Ілияс Жансүгіров – қазақ әдебиетінің аса ірі өкілі. Туған
әдебиетіміздің іргесін қаласқан, оның әрі қарай дамуына, өрістеуіне,
қалыптасуына өзінің көркем туындыларымен елеулі үлес қосқан зор тұлға,
асқан талант иесі.
І. Жансүгіров 1894 жылы қазіргі Талдықорған облысы, Ақсу ауданында
туған. Анасынан жетім қалып, әкесінің тәрбиесінде болған. 17 жасында қазақ-
татар тіліндегі бастауыш мектепті бітіріп, кейін Ташкентте қазақ-қырғыз
институтында оқып, 31 жасында Мәскеуде оқуға түседі. 1920 жылдары өлең жаза
бастаған. 1928 жылы Мәскеуде Коммунистік журналистика институтын бітіреді.
1928-1932 жылдары Еңбекші қазақ газетінің, 1932-1934 жылдары Қазақ
Жазушылар Одағы ұйымдастыру комиссиясының төрағасы,1934 жылдан өмірінің
ақырына дейін Қазақстан Мемлекеттік көркем әдебиет баспасында редактор
болды.
Слайд№2. І.Жансүгіровтың өмірі мен шығармашылығына арналған
хронологиялық кесте.
Туған жері, Оқыған Қызметі Шығармашылығы Еңбектері
өмір сүрген жылдары, орны
жылдары
1894 жылы 17 жасында 1928-1932 І.Жансүгіровтің Көші-қон,
қазіргі қазақ-татар жылдары Еңбекшіалғашқы өлеңдерінің Бүгінгі дала,
Талдықорған тіліндегі қазақ жазылуы – 1915-1916 Заводта,
облысы, Ақсубастауыш газетінің, жылдар, соңы – 1937 Отарба
ауданында мектепті 1932-1934 жыл. өлеңдері; Құқ,
туған. бітіреді. жылдары Жанды қуыршақ
1938 жылы 1920жылы Қазақстан әңгімелері;
қайтыс Ташкент Жазушылар Одағы 1930ж.
болады. қаласында ұйымдастыру Жолдастар
қазақ-қырғыз комиссиясының романы; 1931ж.
институтында төрағасы. Кек; 1934ж.
оқиды. 1934жылдан Дала, Күй,
1925-1928 өмірінің соңына Күйші
жылдары дейін Қазақстан поэмалары
Москвадағы Мемлекеттік 1936ж.
Коммунистік көркем әдебиет Түріксіб,
журналистика баспасында Исатай-Махамбет
институтында редактор болды. драмасы;
оқып, білім 1937ж. Құлагер
алған. поэмасы жарық
көреді.
І.Жансүгіровтің алғашқы өлеңдерінің жазылуы – 1915-1916 жылдар, соңы –
1937 жыл. Әдебиет майданында еңбек еткен осы 20 шақты жыл ішінде ол
республикамыздың мәдениет, шаруашылық саласындағы өміріне тікелей араласа
жүріп, қоғамдық жауапты қызметтер атқарды, оқып білім алды, суреткерлік өсу
жолынан өтіп, творчестволық жемісті еңбек етті.
Әдебиеттің поэзия, проза, драматургия, сатира жанрында, әдебиет сыны
саласында әлеуметтік мәнділігі, терең ойлылығы, сұлу сырлылығымен құнды мол
туындылар қалдырды.
Ақынның соғып кеткен поэзия күмбезінің ең әсем, биік тұсы – поэмалары.
Оның қаламынан халық өмірінің арғы-бергі ахуалы жайлы оннан астам поэма
туды. Әр поэманың өзіндік ерекшеліктері, өз бет пердесі, өз пернесі бар.
Солардың ішінде айрықша бағаланып, даңққа бөленгендері – Дала, Күй,
Күйші, Құлагер. Бұлар қазақ әдебиетінің алтын қорына қосылатын
шығармалар. Ілияс өлеңдері мен поэмаларында ежелгі түркі поэзиясына тән
шешендік, дыбыстардың үндестігі, ырғақтылық, саздылық ерекше көзге түседі.
Өлеңдерінде ішкі үн үйлесімдігі – жай дыбыс қуалаудан емес, қазақ сөзінің
табиғаты мен заңдылығын еркін меңгеруден туатын, стильдік қалыптасуына әсер
еткен белгілердің бірі. Аталған поэма – шығармаларының қай-қайсына
тоқталсақ та сөзімізге дәлел бола алады. Құйылған сөз, эпикалық теңдік,
теңеу, метафора, эпитет, градация, эпифора, анафора байлығы – оның
поэзиясының негізгі белгілері.
Осыдан кейін мұғалім бүгінгі өтетін тақырып Ілияс Жансүгіровтің
Құлагер поэмасы, деп тақтаға сабақ тақырыбын жазады да, енді жаңа сабаққа
кіріспе әңгіме жүргізеді.
Кіріспе әңгімеде оқушылардың осыған дейінгі білім-дағдылары
активтендіріледі және оған жалпы сынып қатыстырылады. Кіріспе әңгіменің
басты мақсаты — оқушылардың өздеріне танымал материалдары негізінде қазақ
поэзиясында халқымыздың әні мен күйі, өлеңі тақырыбының жырланған Құлагер
поэмасының жазылу тарихына тоқталамыз.
1931 жылы І.Жансүгіровты Ақан өмірі қызықтырып Ерейментауға әкеледі.
Ерейментауға келген кезінде атақты Құлагер оқиғасын көзімен көрген
Тұрмағамбет ақсақалмен жолығады. Тұрмағамбет ақсақал Ілисты Қусақкөл
жағасына әкеледі. Жетпістен асса да әлі тың Тұрмағамбет ақсақал Ілиясқа:
- Шырағым таңертеңнен бері бірге келеміз Алматыдан екніңді, ақын
деген дақпыртыңды естіп жатырмын. Ақын шежіре, әңгімешіл болушы еді...
Байқаймын көп сөзге жоқ көрінесің. Жай-жапсарыңды сұрасам айып етпе. Осы
маңның ұланы емессің бе?
- Жоқ, қария. Бұл жақтан болсам, сізді ертіп жер кеземін бе?
- Бәсе, бәсе... Айттым ғой түбің шикі,- деп шал қуақылана сөйледі.,-
Жә, бопты...Анау жатқан Ереймен тауы, - шал саусағын алға кезеп, сөзін
сабақтады. – Жылдар жылжып өткен сайын бұл пақыр да шөгіп барады.
Баяғы бала күнімізде Ерейменнің ұшар басына көз жетпеуші еді. Тау
басын бұлт пен қыран ғана мекендейді. Ғаламат шыңдеп, аталарымыз айтып
отыратын. Енді өзімізде шал болдық.
- Таудың бара-бара жерге айналатыны даусыз-ақ. Тау қайда болмаған.
Қазір түйірге тасы қалмай, аңызға ғана айналған жерлер аз емес. Ал,
ақсақал атақты Құлагер құлаған жер осы жер емес пе?-деді Ілияс.
- Құлагер анау жыраның түбіне құлаған,- деді шал.
Ілияс Ереймен тауының омырауын тұтас алып жатқан Қусақкөлге көз
тастайды.
Тұрмағамбет шал ойға шомған Ілиястың жеңінен тартты. Ақын жаңағы елес
әсерінде тұрып, ойлы жүзбен көз тастайды.
- Қария, шынымен-ақ осы жер ме? - деп қобалжиды Ілияс.
Күн кешкіріп, күңгірттене бастаған кез. Қусақкөлдің бұлағы сыбдыр
қағып, даланың омырауын қытықтап жатыр. Ақын шал нұсқаған қанды жерге
сылбыр басып барып тұңғиық ойға кетеді, Ақанның Құлагерді ақіреттеп
қойыпты дегені есіне түседі. Олай болса басын құбылаға қаратып сәл
тоқтап ат қанжығасынан күрек алып недәуір терең шұңқыр қазады.
Тұрмағамбет ақсақал түкке түсінбей аңырып қалады. Ілияс ешнәрсеге көңіл
аудармай, әлгі жерге үлкен діңгек орнатады. Тершіген маңдайын орамалмен
сүртіп:
-Қария, мынау Құлагерге орнатқан менің белгім болсын. Ақан өмірі, өнері
әлі талай зерттеліп, іздеу-сұрауы болатын дүние. өзім де, мүмкіндігінше
Ақан жайлы көбірек білсем деген ойдамын. Көкшетау, Бурабай, Тереңкөл
маңын да аралап қайтуым қажет! Ертең жүремін. Түбінде Құлагер туралы
дастан жазсам ба деймін – дейді. Яғни Ілияс Жансүгіровты Ақан мен
Құлагер тағдыры қатты қызықтырғаны соншалық ізденумен қызығудың
нәтижесінде Құлагер поэмасы жарық көреді.
1936 жылы Қазақстан Жазушылар Одағының кезекті мәжілісінде оқиды. 1937
жылы Социалды Қазақстан газетінде жарияланып шығады. Содан 20 жылдан
кейін 1957 жылы Құлагер поэмасы жарыққа шығады.
- Мінеки, балалар Құлагер поэмасы осылай дүниеге келген екен.
І.Жансүгіровтің Құлагер поэмасын қазақ топырағындағы үздік көркем
туынды деп тек ойына қарап емес өрнегіне қарап айтамыз, ал сол ой мен өрнек
поэмада диалектикалық тұтас бітім таба алған ба?
Бұл поэмада қазақ өмірінің әлеуметтік тіршілігі, тартыс-күресі, әдет-
ғұрпы, салт-санасы, үстем таптың озбырлығы, заманынан өгейлік көрген ақын
трагедиясы терең философиялық – эстетикалық түйін тапқан. Соның бәрі өнер
өрнегі, ақын мүсіншілдігі арқылы биікке көтерілген.
Ілиястың Құлагер поэмасы өзінің тақырыбы, көтерген проблемасы
жағынан қазақ топырағында тың туынды.
ХХ ғасырдың басындағы М.Сералин, С.Торайғыров поэмаларында да, сол
сияқты Ілиястан бұрынғы поэзиялық туындыларда да өнерді арнайы тақырып
еткен шығармалар болған емес. Ал қазақ топырағына өнер туын көтерген
алғашқы туындылар Ілияс қаламынан шықты. Соның ішінде ең биігі – Құлагер
поэмасы.
Халықтың әні мен күйін мадақтау, халқымыздың көркемөнерінің көрнекті
өкілдерінің поэзияда ұнамды образын жасауды Ілияс Жансүгіров өзінің үлкен
бір творчестволық нысанасы етіп қойғандығы және сол кезеңде (әңгіме 30
жылдар әдебиеті туралы), дәл Ілиястай естен кетпес күшті образдарды ешкім
де жасай қоймағандығы айтылады.
Сонымен поэзияда халықтың бай ән-күйін жырлау сарыны Әуелде тастан
шыққан бұлақ тәрізді сылдырап басталса, бара-бара ол Күй мен Күйші
поэмасына құйды да, тау өзені тәрізді сарқырап ақты, ақырында Құлагер
поэмасының аңғарына құлап, кемерімен теңелген жылым дариядай ұлы арнада
терең тұңғиығы теңселе шалқыды деген ғалым
М. Қаратаевтың сөзімен жинақтайды [8, 12].
2.4. І.Жансүгіровтың Құлагер поэмасындағы өмір шындығы. Ақан трагедиясы.
Орта мектепте І.Жансүгіровтың Құлагер поэмасын оқыту. Тақырыбында
жазылған диплом жұмысымыз қазақ әдебиетіндегі ірі тұлғалардың бірі
І.Жансүгіровтың шығармаларын өзіне тән ерекшелік пен өзгешелікті, даралық
пен даналықты таныта оқытудың алғашқы баспалдағы мектептен басталатындығын
айқындауға арналды. Әдебиетте өзіндік өрнегі, қолтаңбасы, өр үні бар ақын,
жазушы, қайталанбас қалам иесі І.Жансүгіровтың әдеби-шығармашылық мұрасын
мектеп оқушыларына толық жаңа қырынан таныту.
Қазақ әдебиетінің көрнекті өкілдерінің әрқайсысына тән ерекшелік пен
өзгешелікті, даралық пен даналықты танытудың алғашқы баспалдағы мектептен
басталады. Осыған орай, диплом жұмысының зерттеу нысанасына өзек болып
отырған тақырып - әдебиетте өзіндік өрнегі, қолтаңбасы, өр үні бар ақын,
жазушы, қайталанбас қалам иесі І.Жансүгіровтың Құлагер поэмасын мектеп
оқушыларына толық жаңа қырынан таныту. Қазақ елінің іргелі елдермен иық
теңестіру үшін білімнің аса қажеттігін бар болмысымен түсінген және оны
халқына жан-тәнімен үндеген, көрнекті ақын І.Жансүгіровтың еңбегі туралы
қазақ әдебиетінде аз айтылып жүрген жоқ.
Оқытудың психологиялық-педагогикалық негізін білу әр оқушының таным,
білік деңгейін дұрыс саралаудың негізгі шарты болмақ. Оқу үрдісінде
қабылдау оқушының ойлау, түсіну қабілетімен тығыз байланысты жүзеге асады.
Сабақ барысында оқушылардың қабылдау кезеңін,қабылдау үдерісін
ұйымдастырудың, яғни оқушы назарын оқуға аударудың маңызы, өзіндік мәні
зор болып есептелінеді.Шығарманы тыңдай, оқи білмеген жерде қабылдау үрдісі
де өз дәрежесінде жүзеге аспайтыны туралы Ә.Қоңыратбаев, Т.Ақшолақов, т.б.
әдіскер-ғалымдар өз еңбегінде дәлелдеп көрсеткен. Поэманы оқушыларға
меңгертудің бірден-бір жолы – ой мен сезім, образдар мен тіл өрнегін тұтас
талдауға байланысты. Оқыту үрдісінде көркем әдебиеттің өзіне тән ерекшелігі
үнемі ескеріліп отырылуы қажет.
Поэманы оқыту, оқу, талдау, түсіну барысында оқушы бойында түрлі
психологиялық әсер болады. Оқушы кейіпкермен бірге қуанады, қайғырады,
болып жатқан оқиғаға жаны ашып, жек көрініш сезімі пайда болады. Оқушы
бойында қалыптасатын психологиялық сезімді кесте арқылы көрсеттік:
Оқушы бойында туатын психологиялық сезім Сызба- 1
Оқушы бойында туатын Психологиялық сезімнің туу себептері
психологиялық сезім
Елестету сезімі Қазақ халқының ұлттық салт-тұрмысын, табиғаттың
сұлулығын, Жер жаннаты Көкшетаудың әсемдігін,
Құлагердің тамаша мүсінін елестету.
Сүйсіну сезімі Ақанның туған жеріне деген адал сезіміне,
Құлагерді жан жолдасына теңеп сүйсіну.
Жек көру сезімі Бтыраш пен Қотырашың жаман пиғылы мен арам
ниетіне, дүлей қара күш иелеріне ашу-ыза, кек,
жек көру сезімін бастан кешеді.
Жаны ашу сезімі Ақанның ауыр тағдырына, Құлагердің тасада
жауыздардың қолынан мерт болуына жаны күйеді.
Өкініш сезімі Қазақтың өз ішінде күндестіктің, көре
алмаушылықтың сол кезден бүгінгі күнге дейін
жалғасып келе жатқанына өкініш білдіреді.
Таңдану сезімі Жүздеген аттардың ішінен Құлагердің алдына ат
салмаған жүйрік екендігін танығанына таңдану.
Сабақ барысында оқушылардың поэмадағы негізгі оқиғаны қабылдауы
олардың өзіндік танымымен, әр оқушының оқырмандық деңгейімен тығыз
байланыста меңгертіледі.
І.Жансүгіров шығармаларын орта мектепте оқыту әдістемесінде бар әдіс-
тәсілдердің тиімді жақтарын сараптап ұтымды түрде пайдалануымыз керек. Ақын
шығармаларын оқыту әдістемесінде сабақтың маңызды және негізгі міндеті мен
мақсаты ретінде баланың жеке тұлғалық қасиеттерін дамытуға
сәйкестендіреміз.
Оқушылардың көркем туындыға деген қызығушылығын арттырып, іскерлік,
біліктілік дағдыларын қалыптастыруда ақын шығармаларын оқыту барысында
нені дамыттық, нені қалыптастырдық, неге тәрбиеледік? деген проблема
шешімін мына сызба түрінде айқындатуға болады.
3 - сызба
Қазақ әдебиеті пәнінен көркем әдеби шығармаларды оқушылардың ізденіп
оқуын педагогикалық тұрғыдан ұйымдастыруға негізделеді. Көркем әдеби
шығармаларды оқытудың негізгі мақсаты – оқушылардың ой-өрісін дамыту,
әдеби білімін тереңдету, халықтың бай мұрасын, ұлттық мәдениетін таныту,
үйрету, әдебиеттің ғылыми-теориялық жағын жете түсіндіріп, оны өмірмен
байланыстыра білуге ынталандыру. Әдебиет пәні бойынша ақын шығармаларын
оқытуда жоспар құрылып, жүйелі жұмыс жүргізілген жағдайда ақынның мұрасын
оқушылардың жете түсініп, ой елегінен өткізіп, өзіндік көзқарас
қалыптастырып, ой-толғам жасауы толық жүзеге асатынын әр қырынан
қарастырамыз. Шығармаларды оқушылардың жас ерекшелігіне сай оқуға, поэмадан
ұнаған үзінділерді жаттатуға әбден болады.
Құлагер поэмасын оқи отырып әр шумақ, әр жол, әр сөздің өзіндік
салмағы, өзіндік орны барын сезінесің. Іші алтын, сырты күміс сөз
саптаған ақын өнеріне таң қаласың.Поэманың бас кезінде:
Ол күнде осы тауда жалғыз жан жүр,
Дүниеден аулақтаған дабыр-дүбір.
Қара шал қайыңды отырып көлеңкелеп,
Бір қу бас шал үстінде ілулі тұр, -деген шумақты оқимыз. Бұл ақынның
жұмбақтауы. Поэма желісі өз жұмбағының шешуін біртіндеп оқушысына
жеткізеді.
Шығармаларды оқып танысу мерзімі аяқталған соң оқушылардың түсініп оқу
деңгейін, әдебиетке деген ынтасын, қызығушылығын бақылау мақсатында
сауалнама жүргізуге болады.
1. Шығарманың тақырыбы___________________________
2. Шығарманың өзекті ойы, идеясы қандай?______________________
3. Ақын не туралы айтпақ болды деп ойлайсың? __________________
4. Мәтінді оқу кезінде өзіңе ерекше әсер еткен эпизод?________________
Сауалнама сұрақтары бойынша сұхбат жүргізіледі, оушылар өздеріне
ұнаған өлең жолдарын мәнерлеп оқиды, кейбірі жатқа айтады. Оқушыларды
мәнерлеп оқуға үйрету мақсатында тыңдалым әдісі қолданылады, қаблеті мен
бейімділігін, білім деңгейін ескере отырып, түрлі бағыттағы жұмыс түрлері
ұйымдастырылады.
І бағыт.Берілген жоспар негізінде поэманың мазмұнын баяндау.
а) Ереймендегі Сағынайдың асы
б) Асқа дайындық
в) Жиылған жұрттың Құлагерді сынауы
г) Күреңбай қарттың сыны
д) Ақан мен Батыраштың егесі
е) Аттар шаңы
ж) Құлагердің көрінуі
з) Құлагерге жасалған қастандық
и) Ақанның зары
ІІ бағыт. Әдеби күнделік жүргізу. Әр оқушыға тапсырма жазылған
күнделік парақтар таратылады.
1 – тапсырма. Поэманың тарауларын мазмұны бойынша бөлімдерге топтау,
тақырып қою себебін түсіндіріп жазу.
2 – тапсырма. Поэмадағы Көкшетаудың табиғатын суреттеген жерлерінен
жатқа үзінді оқу.
3 – тапсырма. Құлагерге берілген сынды тауып басқа қазақ ақындарының
шығармаларындағы аттың сындарымен салыстыру.
4 – тапсырма. Ұлттық сал-дәстүрді суреттеген жерлерін мәнерлеп оқу.
5 - тапсырма. Сұрақ-рефлексия: Сұрақтардың жауабын өз ойымен аяқтау:
6 - тапсырма. Поэмадағы Ақан образын табу.
Құлагер поэмасына I. Жансүгіров Ақан өмірінің Құлагерге байланысты ел
аузында аңызға айналған ең бір трагедиялық кезеңін алады да, соның
негізінде Ақан серінің образын жасайды.
- Ақан бейнесі поэмада қалай берілген? Үзіндіні көрсету.
Бурабай бір таза жер пері жүрген...
Онда жоқ жын мен сайтан өріп жүрген.
Ағашқа атын байлап көлеңкелеп,
Ақан ғой анда-санда келіп жүрген.
Ақандай осы тауда сері жүрген,
Су ішіп, тауда шие теріп жүрген.
Қайыңдай мінсіз, таудай таза жігіт,
Көң-қоңыр, былапыттан жеріп жүрген.
Кісі емес Ақан төрде билік айтқан,
Ұры емес, ауыл торып, ел шулатқан.
Молда емес, мешіт салып, зекет салып,
Нәжісін дүниенің бойға жаққан.
Ол емес және өзінің малын баққан,
Жалшы емес және байдың отын жаққан.
Кісіні ит етінен жек көретін
Дау қуып, арыз айтып, биге шаққан.
Ілияс поэмасының қаһарманы Ақан өмірінің трагедиялық беттері ақындық
баяндауда кеңінен ашылады. Автор өз кейіпкерлеріне өз ілтипатын жасырмай
Тұсында сері болсын, пері болсын, ұнайды өмірімен Ақан маған деп ашық
айтады. Тентіреп, тау-таста жүру себебінің әлеуметтік-қоғамдық сырын ашады.
Ілияс ақын арқадан ашылмаған сыр, айтылмаған жыр іздеді. Арқа астының
инженері Ілияс оның алтыны мен асылына тереңдеді. Ақын Ілияс асқақ әсем ән-
күйшімен, мырза табиғатымен халқына әйгілі сұлу Көкшеге көз тігеді, көкем-
ай деп ән төккен, аты еліне аңыз болған Ақан серіні іздейді.
Құлақты түріп жүрген ақынға арқаның ардагері – Ақаны тап келеді. Ақан
өмірі, оның өнері, тағдыры Ілиясты терең толғандырады. Оны Құлагер емес
Ақан қызықтырады. Оның жұмбақ сыры, иттерге бас имеген сері, дарқан, әрі
танылмаған асыл тастай өмірі, күңіренткен жыры қызықтырады. Мұны ақын
поэманың Толғану, Туған жер, Ақан тарауларында ылғи аңғартып отырады.
Ақын:
Тегінде тегін бе екен Ақан сері,
Бұл да бір емес пе екен елдің ері?
Өз ұлын, өз ерлерін ескермесе,
Ел тегі алсын қайдан кемеңгерді?...
Тұсында сері болсын, пері болсын,
Ұнайды өмірімен Ақан маған...
Ілияс Ақанын Саңлақ ед шыққан мыңнан, озған жүзден, Арқаның атақтысы
деп биіктетеді. Ақан дүние нәжісінен аулақ. Ол әкім де, бай да, би де
болған емес. Олардан бойын аулақ ұстаған.
Ақ көңіл асқар жанын алып қашқан,
Арамнан, айналадан, кірден сақтап...
Ол өмірден әділдік, жақсылық іздеген. Соны таба алмай, күңіреніп, шерменде
болып өткен.
Ақан бесігі – Көкше, Бурабай әсем табиғат. Ол соның аясында өсті.
Оның ақындық, әншілік қиялын оятып, қанат бітірген де солар. Көкше өзінің
сымбатты көркімен ерекшеленеді.
Көк кілем, балаусасы балбыраған,
Көк жібек жапырағы жалбыраған.
Ақ қант аспандағы сонда жауып –
Бал-бұлақ таудан тастан орғылаған.
Көкшетау жер жәннаты жеке біткен,
Бұл сұлу кең далада бойын күткен
Жомарт тау дастарқанды момақан тау,
Шипа тау тазартатын барлық дерттен.
Көкшені көп саңлақ аын жырлаған. Ал Ілияс өзінше өрнектей білген. Осындағы
Ақ қант аспандағы сонда жауып, Шипа тау сияқты бейнелі сөздер Ілияс
қаламынан туған тың өрнектер. Ақын осы табиғат көрінісін де өзінің
эстетикалық мұратына орай алып отыр. Көрікті көркем табиғат – Ақан жырының
бесігі. Оның жыры да, өмірі де осындай пәк. Ол осындай көрікті өмірді
көкседі, осы табиғаттай жәннат пен жомарттықты аңсады.
Оған былапыт өмір жиренішті. Ол билікті де, байлықты да мұрат еткен
емес, мешіт салып, зекет алған молда да болған еме. Ендеше Ақан мұраты
не? Ілияс оны былай түйіндейді.
Текті құс тазалықты қолына ұстап,
Арманы-ақ сұлулықты сүю деген...
Ілияс осы екі жол арқылы Ақан арманын терең ашқан. Ілиясты Ақан осы биік
адамгершілігімен, асқақ өнерімен ынтық етеді. Әсем табиғат аясында Ауылы
Сырымбеттің саласында, Ғашық боп ақ сұңқардың баласына деп әуелете ән
шырқаған, жалпақ елге мәлім Ақанға замана өгейлік жасайды.
Жазушы Ақанға озбырлық, жалғыздық көрсеткен сол заманды былай
суреттейді:
Заманда сонау сарсаң Ақан тұрған,
Ол заман ерге тұсау, зорға думан.
Жалмап жеп айналасын аш кенедей,
Семірген жұрт қанына нелер жуан.
Хан қабан – халық құлағын бұрап тұрған,
Бүйі би – билеп-төстеп сұрап тұрған...
Мұғалім осы жерде бір-біріне қарама-қарсы екі жағдайға шәкірт көңілін
аудара кеткені орынды. Бірінші Көкшені, Сал сүрей, саңлақ мініп, сұлу
сүйген, өмірден асылдықты, әсемдікті, адамдықты армандағн Ақанды
суреттеген жерін, екінші кір өмір, тікен тұрмыс, улы өсек меңдеген хан
қабан, бүйі би заманын суреттеген жеріне шәкірт көңілін үңілдіру керек.
Мұғалім ақынның толғаныс-тебіреністеріне, Көкшеге, Ақанға, озбыр дүниеге
байланысты поэзияның магнитофонға жазылған жерлерінен үзінді келтіріп
отырса немесе өзі келістіріп оқып берсе, шәкірттердің эмоционалдық-
эстетикалық сезімдерін оятады; ал бұл ақын шығармасына деген олардың ынта
ықыластарын арттыра түседі. Неғұрлым шығарма сөйлесе, соғұрлым шәкірт
ләззаттана тереңдейді.
Әр ән, әр күй, әр жыр – ел тарихының шежіресі. Олар ғасыр сырын
шертеді. Сол әндер мен күйлер, өлең-жырлар халықтың қуанышы мен қайғысының,
озығы мен тозығының асқақ арманымен өкініш-опығының, қаһарлы айбары мен
отты кегінің шежіресі.
Әңгіме Ақан емес, Құлагер ғой
Осынан бастамақшы ек сөздің басын,-
деп шығармаға өзек болған Құлагер тағдыры дегенге меңзегендей. Егер ақынның
осы жолын пәтуа тұтып, талдау жасауды негізінен соған орай құрсақ, онда
Ілияс поэмасының бүкіл мән-мазмұнына үлкен нұқсан келген болар еді.
Ал ақын Ілиястың Әңгіме Ақан емес, Құлагер ғой деп айтуында мынадай
бір себептер бар сияқты. Ақын поэманың бір жерінде:
Өзгеге ұғындырмас өзі бұзбай,
Сыншыдан сақта құдай сортаң тұздай.
Шатасқан шалдуардан жиіркенем
Елімнің ескісінен сөз айтқызбай...
дейді.
Ілиястың эстетикалық идеалы – Ақан тағдыры. Поэманың ішіне терең
үңілсек, оны айқын аңғарамыз. Ақын Ілияс үшін Құлагер – Ақан символы, ал
Ақан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І. Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 3
ІІ. Негізгі бөлім.
2.1 Қазақ әдебиеті сабақтарында қазіргі сабаққа қойылатын талаптар мен
оқыту әдістері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..7
2.2. Қазақ әдебиетін оқытуда сабаққа қойылатын талаптар мен өлшемдер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
2.3. Жазушы шығармашылығына жалпы сипаттама, Құлагер поэмасының жазылу
тарихы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
12
2.4 . І.Жансүгіровтің Құлагер поэмасындағы өмір шындығы. Ақан
трагедиясы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...16
2.5. І. Жансүгіров поэмаларын көркемдік ерекшелігіне талдау
... ... ... ...24
ІІІ. Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..50
К І Р І С П Е
Зерттеудің өзектілігі. Еліміздің алдында тұрған басты мүдде
өркениетті, қуатты елу елдің қатарына қосылуға қол жеткізу әлемдік білім
кеңістігінен орын алумен де өлшенеді. Бүгінгі таңдағы көкейтесті бұл мәселе
оқытудың инновациялық технологияларын пайдалану арқылы білім сапасын
арттыру, оқу үдерісін жетілдіру, білім мазмұнын жаңарту, жан-жақты дамыған
рухани жан дүниесі бай жеке тұлғаны қалыптастыру, тәрбиелеу ісімен тығыз
байланысты. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді
дамыту тұжырымдамасы оқыту мен тәрбиелеудің басым бағыттарын айқындап
берді [1, 2].
Қазақ мектептері үшін бүгінгі таңдағы ең өзекті мәселе – халқымыздың
мәдени-рухани қазынасын жасаушы жеке тұлғалардың шығармаларын оқушы бойына
жан-жақты терең де түбегейлі сіңіре отырып, жоғары мәдениетті ұлттық
сананың негізін қалыптастыру. Өткен тарихты тиянақтау, әдеби-мәдени
мұраларды қалпына келтіру Қазақстанды өркениетті дамытудың маңызды саяси
мәселесі ретінде де зор мәнге ие болып отыр. Қазақ халқының аса бай мәдени
мұрасын жүйелеп қалпына келтіру, сақтау және одан әрі дамыту мақсатында
2003 жылы жарияланған Мәдени мұра бағдарламасының мәні мен маңызы ерекше
[2, 1]. Халқымыздың мәдени-рухани бай қазынасының негізінде оқушы бойында
жоғары мәдениетті ұлттық сананың негіздерін қалыптастыру бүгінгі оқыту
үдерісіндегі әр пәннің алдындағы басты мәселе болып табылады.Соның ішінде
әдебиет пәнінің атқарар жүгі ерекше. Өйткені, Әдебиет мектеп ішіндегі
ақыл, сезім тәрбиелеп, қалыптастырып, жетілдіруден басқа, оқушыға қазақ
деген елдің өткендегісі мен бүгінгі пішінін таныту керек, - деп кезінде
М.Әуезов текке жазбаса керек [3,32б].
Мектептегі қазақ әдебиетін оқыту мәселесі А.Көшімбаев, Ә.Қоңыратбаев,
С.Қирабаев, Т.Ақшолақов, Ә.Дайырова, Т.Жұмажанова, Б.Әрінова, С.Тілешова
т.б. ғылыми-зерттеушілердің зерттеу еңбектерінде, сондай-ақ М. Мұстафина,
Ә.Мұхтарова сияқты әдіскерлердің әр қырынан қарастырылғанымен, жеке ақын-
жазушылардың шығармаларын оқыту мәселелері ғылыми-әдістемелік негізде толық
шешімін тапқан жоқ.
Қазақ әдебиеті тарихындағы мәдени мұралар қорынан мол орын алатын
Ілияс Жансүгіров шығармаларын орта мектепте оқытудың ғылыми-әдістемелік
негізін жасау әдістеме ғылымының ауқымын кеңейтіп, мазмұнын байытары
сөзсіз. І.Жансүгіров шығармалары әдебиеттің пән ретінде қалыптасқан күнінен
бастап оқу бағдарламасынан орын алуда. Мектеп мұғалімдерінің әр түрлі
басылымдарда жарық көрген санаулы мақалаларынан, сабақ үлгілерінен басқа
ақын шығармаларын оқыту мәселесін әдістемелік тұрғыда жүйелі түрде зерттеп,
ғылыми негіздеу күні бүгінге дейін өз шешімін тапқан жоқ.
Ақынның ұлтжандылыққа, туған елге, халқына деген ізгі ниетті
сүйіспеншілікке, адамгершілік рухта тәрбиелейтін туындыларын мектеп
бағдарламасы бойынша жас ұрпаққа меңгертудің жолдарын қарастыруды көздедік.
Қазақ поэзиясынан өзіндік жетекші орын алатын І.Жансүгіров туындыларын
оқушыларға еліміздің егемендігіне сай ұтымды жолдармен оқытудың, баланың
жас ерекшелігін, психологиялық қабілет-қарымын, қабылдау деңгейін ескере
отырып меңгертудің тиімді әдіс-тәсілдеріне арналған ғылыми-әдістемелік
нұсқаулардың жетіспеуі І.Жансүгіровтың шығармаларын оқытудың оқу-
әдістемелік кешенді жүйесін жасаудың қажеттілігін күн тәртібіне қойып отыр.
Ақын туындылары арқылы оқушының білім-білік деңгейін тереңдетуде,
дүниетанымдық көзқарасын кеңейтуге, өз бетінше ізденіп оқу әрекетін
қалыптастыруға баулитын әдістемелік дағдыларды меңгертудің ғылыми-
әдістемелік негізін жасау. Жалпы білім беретін қазақ орта мектептерінде оқу
бағдарламасы бойынша І.Жансүгіров шығармаларын озық технологияның кейбір
түрлері мен оқытудың ұтымды ғылыми-теориялық әдістемесін ұсыну, ақын
шығармаларын меңгертудің тиімді әдіс-тәсілдерін айқындау, кешенді
әдістемелік жүйесін жасау.
Жеке тұлғаның интеллектуалдық қабілетін дамыту да, рухани жан дүниесін
байытуда ақын туындыларын шығармашылық оқу әрекеттері арқылы тиімді
жолдармен меңгерту оқушылардың сапалы да терең білім алуына көмектеседі,
пәнге деген қызығушылығын арттырады.
Қазақ әдебиетін оқытудағы озық тәжірибелер, соңғы жылдарда кеңінен
қолданылып жүрген оқытудың тиімді әдіс-тәсілдерін басшылыққа алу.
Педагогика, психология, әдістеме ғылымдарының жетістіктері, отандық және
шетелдік деңгейдегі ғылыми зерттеулерді ұтымды да тиімді пайдалану.
І.Жансүгіров шығармаларын алғаш рет орта мектепте озық технология
үлгілерімен оқытудың ғылыми-теориялық негіздерін қалыптастырып, кешенді
жүйеде сабақ дайындау. Сонымен қатар оқушылардың танымдық деңгейін
І.Жансүгіров шығармаларына деген өзіндік зерттеушілік ізденісін
қалыптастыруға, білімін тереңдетуге, ойлау қабілетін дамытуға негізделген
тиімді әдіс- тәсілдер, әдеби тапсырма-жаттығулар жүйесі ұсынылады. Ақын
шығармаларын жалпы білім беретін мектептің 5-11 – сыныптарында қазақ
әдебиеті сабағында шығармашылықпен меңгерту оқушы бойында білімге
құштарлық, елжандылық тәрбие, адамгершілік сезімін қалыптастырып, ұлттық
құндылықтарды, тарихи мұраларды танып-білуге жол ашу. Оқушының логикалық
ойлау қабілетін дамытып, өздігінен ізденіп білім алуына, өзін және өзгені
танып білуіне ықпал етеді, баланың рухани жан дүниесін байытып, жан-жақты
дамуына негіз бола білуге баулу.
Әдебиет сабағындағы ең басты жұмыстардың бірі оқушылардың көркем
туындыны қабылдауы, одан әсер алуы, көркем туындыны бүкіл бітім-болмысымен
түсіне білулері жатады. Яғни мұғалім осы мақсатпен іздену керек, осы
мақсатта оны жүзеге асырудың ең тиімді деген әдіс-тәсілдерін сұрыптай
отырып, пайдалануы керек. Мәнерлеп оқу әдісі әдебиетті оқытуда үлкен роль
атқарады. Ол оқушының көркем шығарманы қабылдау белсенділігін, әсерлі
сезімін дамытуда өте тиімді болып келеді. Әдебиетті өнер деп тануда,
көркем туындыны өнер туындысы деп қабылдатуда, сөз қасиеті мен құдіретіне,
оның эстетикалық нәзік нәріне тұшындыруда бұл әдіс алғашқы баспалдақ, яғни
көркем шығарманы оқушы жүрегіне бастайтын алғашқы сезім көпірі ретінде
ежелден –ақ тиімді әдіс болып, мұғалімдер тәжірибесінен кең орын алуда. Бұл
негізгі тәсілдері мұғалімнің мәнерлеп оқуы, көркем сөз шеберлерінің оқуы,
экраннан тыңдауы болып табылады. Мұғалімнің мәтінді әрі мәнерлей, әрі
түсінік бере оқуы, оқушыларды осы жұмысқа баулуы, мәтінге жуық әңгімелету,
жоспар жасату, негізгі оқиғаларға ат қойғызу, жинақтау т.б. шығармашылық
жұмыстар да осы әдістің негізгі тәсілдері. Сондай-ақ көркем мәтінді оқу
барысында экрандағы слайдттар арқылы сценарий жасату, оқыған шығармаларға,
көркем суреттер бойынша пікір айтқыза білу тиімді тәсіл ретінде
оқушылардың оқу еңбегін ұйымдастыру түрлеріне де жатады. Мұғалім осы
жұмыстың басы-қасында, оны ойластырушы да, орындаушы, орындатушы да болып
қызмет атқарады [13; 11б].
Әдебиетте поэмаларды оқыту әдістері олардың жанрлық ерекшеліктерінен
туындайды. Поэмалардың басым көпшілігі сюжет пен композиция, образдар
жүйесінен тұрып, күрделі, ауқымды проблемаларды көтереді. Мұндай поэмаларға
С.Сейфуллиннің Көкшетауы, М. Жұмабаевтың Батыр Баяны, И.Байзақовтың
Құралай сұлуы, Х.Ерғалиевтің Құрманғазысы І.Жансүгіровтың Құлагері,
т.б. поэмалар жатады. Поэмалардың күрделілігін ескере отырып, оның әр
бөлімі бойынша төмендегідей мазмұндық жоспар жасап оны экраннан көрсету өте
тиімді.
1. І.Жансүгіровтың Құлагер поэмасы-өзінің көтерген проблемасы,
тақырыбы, маңызы жағынан роман тектес шығарма. Поэмаға әдеби талдау
алдында оның мазмұнын түгелдей оқыту, меңгерту айналасында еңбек ету
керек. Осы мақсатта мұғалім үйге алдын ала тапсырмалар беріледі.
Жалпы сыныптық тапсырма
1. Поэманы түгелдей оқып, мазмұнымен танысу.
2. Композициялық құрылымына жоспар жасау,
3. Әр бөлімге қысқаша аннотация жазу.
4.Бейнематериалдар дайындату.
5. Образдарға мінездеме бергізу
6. Ұлттық мәдени салт-дәстүрдің көрінісіне көңіл бөлдіру.
7.Тіл көркемдігіне назар аудару.
Топтық тапсырма топ санына, сыныптағы оқушылар санына байланысты болуы
тиіс.
Зерттеу нысаны. Жалпы білім беретін қазақ орта мектептің оқу
бағдарламасы бойынша І.Жансүгіровтың Құлагер поэмасын оқыту үрдісі.
Зерттеудің мақсаты. Орта мектепте қазақ әдебиеті бағдарламасы бойынша
І.Жансүгіров шығармаларын озық технологияның кейбір түрлерімен оқытудың
ұтымды ғылыми-теориялық әдістемесін ұсыну, ақын шығармаларын меңгертудің
тиімді әдіс-тәсілдерін айқындау.
Зерттеудің міндеттері:
1. І.Жансүгіров шығармаларын мектепте оқытудың тиімді жолдарын, әдіс-
тәсілдерін, білімділік, ізденушілік, тәрбиелік, дамытушылық мақсаттарын
жүйелеу.
2.І.Жансүгіровтың Құлагер поэмасын оқытуда жан-жақты танып білу үшін
өздігінен ізденудің тиімді жолдарын нақтылау.
3.Жеке тұлға қалыптастыруға негізделген сыныптан тыс жұмыс түрлерін
дұрыс таңдауы, оны жүргізудің инновациялық әдіс-тәсілдердің, ұтымды
жолдарын көрсету.
І. Жансүгіровтың Құлагер поэмасын инновациялық әдіс арқылы оқыту
тақырыбында жазылған дипломдық жұмыс үш бөлімнен құралған. Бірінші бөлімі
кіріспеден, екінші бөлімі негізгі бөлімнен, үшінші бөлімі қорытындыдан
тұрады.
Кіріспе бөлімде тақырыптың өзектілігі, мақсаты, міндеті айтылды.
Негізгі бөлімде Қазақ әдебиеті сабақтарында қазіргі сабаққа қойылатын
талаптар мен оқыту әдістері, қазақ әдебиетін оқытуда қойылатын талаптар мен
өлшемдер, Ақын шығармашылығына жалпы сипаттама, Құлагер поэмасының жазылу
тарихы, Ақан трагедиясы, Поэманың көркемдік ерекшелігі жазылды. Қорытынды
бөлімде поэмаға арқау болған Ақан тағдыры мен Құлагер жайында айтылды.
Н Е Г І З Г І Б Ө Л І М
2.1. Қазақ әдебиеті сабақтарында қазіргі сабаққа қойылатын талаптар
мен оқыту әдістері.
Оқыту әдісі дидактиканың негізгі бір құрамды бөлігі болып табылады.
Себебі, оқыту үрдісі оның мақсаты, мазмұны, әдістері және ұйымдастыру
формаларының біртұтастығы болып табылады.
Әдіс деген сөз гректің metodos деген сөзінен шыққан. Метод деген
ұғым белгілі ақиқатқа, шындыққа, мақсатқа жетудің жолдары деген мағынаны
білдіреді.Оқыту әдістері туралы әрбір автор өз анықтамасын береді. Қысқаша
психологиялық-педагогикалық сөздік әдіс - мақсатқа қол жеткізетін жол,
тәсіл, белгілі жолмен тәртіпке салынған іс-әрекет – деген анықтама береді.
Оқыту әдісі – оқушыларға білім беру және оларды дамыту мақсатында
мұғалім мен оқушылардың бірлесіп жасайтын қызметі мен қарым-қатынасының
тәсіл-амалдары – деген де пікір айтылады. Бұл пікірді қазақтың ұлы педагогы
Ы. Алтынсарин былайша түйіндейді: Оқыту әдістері – бұл балалардың сабаққа,
ғылымға, өздігінен білім алуға ынталандыратын, сезімін оятатын жол.( )
Қ.Бадырақов, М.Қараев Мектептегі қазақ тілі мен әдебиеті кабинеті
деген еңбектерінде педагогикалық, әдістемелік ғылымдарының зерттеуіне
сүйеніп әдістердің мынадай түрлерін көрсетеміз:
1) Сөйлеу(ауызша) әдісі: а) ауызша мазмұндау, жаңа сабақты түсіндіру;
ә) әңгіме;
2) Кітаппен жұмыс істеу әдісі: а) жаңа білімді меңгеру кезінде
оқулықпен жұмыс істеу; ә) өткен материалды есте бекіту кезінде кітапты
пайдалану;
3) Бақылау және эксперимент әдістері: а) бақылау; ә) лабораториялық;
б) тәжірибе жұмыстары;
4) Жаттығу әдістері; 5) Жазба және графикалық әдістер;
6) Оқушылардың білімін тексеру және бақылау; 7) Демонстрациялық әдіс;
8) Проблемалық әдіс; 9) Іздену әдісі; 10) Зерттеу әдісі. (19;37)
Оқыту әдістері – оқытушы мен оқушылардың жұмыс істеу әдісі, оның
арқасында білім, іскерлік, дағды қалыптасып, оқушылардың дүние танымдылығы
мен қабілеттілігі артады. Оқыту әдістері-мұғалім мен оқушылардың бірлесе
жасайтын әрекеті.
Соңғы жылдары Қазақстанның қоғамдық саяси - өміріндегі болған
өзгерістер оқыту, тәрбиелеу ісінде жаңалықтар енгізіп, жаңа леп әкелді.
Соған байланысты білім беру жөнінде жас ұрпақты оқыту мен тәрбиелеудің
технологиясын жаңартуға бағытталған көптеген міндеттер жүзеге асуда. Мектеп
пен мұғалім алдында тұрған негізгі міндет - әр оқушыға терең білім беру.
Бүгінгі дидактиканың маңызды бір мәселесі – инновациялық мәнде
оқытудың жолдарын сұрыптап алу.
Үйреншікті дайын әдіс – тәсілдер баланы аса қызықтырмайды. Сондықтан
қайткенде баланың ойына сезіміне серпіліс ендіруді мақсат етіп қою керек.
Сан алуан әрекет арқылы ақыл-ойды ұштау, жетілдіру, жеке тұлғаның өзіндік
идеясын, көзқарасын, сенімділігін, жауапкершілігін біртіндеп дамыту
жолдарын іздестіру – бүгінгі қажеттілік. Қоғамның қазіргі даму кезеңі
мектептегі білім беру жүйесінің алдында оқыту үрдісін технологияландыру
мәселесін қойып отыр. Соған байланысты мұғалімдерге жаңа талаптар қойылуда.
Жаңа технологияны жүзеге асыруда мұғалім белсенділігі, шығармашылық
ізденісі орын алады.
Технология сөзін – грек тілінен аударғанда, өнерпаздық, шеберлік,
іскерлік деген мағынаны білдіреді. Қазіргі кезде технологияға 300-ден
астам анықтама беріледі. Ол дегеніміз – бүгінгі күннің өзінде технология
терминіне әлі орныққан анықтама жоқ деген сөз.
Жаңа оқыту әдістері оқушының пәнге деген қызығушылығын дамытуда көп
септігін тигізеді. Сондай технологияның бірі – деңгейлеп-саралап оқыту.
АҚШ, Жапония, Ұлыбритания мемлекеттерінде ХХ ғасырдың 40-шы жылдарында
пайда болды. Деңгейлік тапсырма беру арқылы балалардың тілін дамытып,
сөздік қорын молайтуға мүмкіндік мол. Деңгейлеп-саралап оқытудың ерекшелігі
– оқушылардың сабақ үрдісінде бірнеше деңгейде жұмыс жүргізе алатындығында.
Деңгейге бөліп оқытудың тиімділігі:
1) Оқушының әлеуметтік-психологиялық танымы;
2) Оқушының ынтасы;
3) Теориялық дайындығы есепке алынады.
Деңгейлік тапсырмалар І, ІІ, ІІІ,IV-деңгейде беріледі.
І- деңгейдегі тапсырма мемлекеттік стандарттық деңгей, мұны барлығы
орындауға міндетті, ІІ-ІІІ – деңгей тапсырмалары бірте-бірте күрделенеді
және мұндағы тапсырмаларды орындауға оқушылар құқылы, ал IV-деңгейді
шығармашылықпен жұмыс істей алатын оқушылар орындайды. Барлық оқушылардың 4-
деңгейді орындаулары мүмкін емес, өйткені сыныпта нашарлау, орташа, өте
жақсы оқитын оқушылар болады. 1-2 – деңгейді толық және дұрыс орындаған
оқушы алға шығады. (5; 23б).
Деңгейлеп-саралап оқыту технологиясының тиімді жақтары:
1) Әр оқушы өздігінен жұмыс істеуге дағдыланады;
2) Оқушының жеке қабілеті айқындалады;
3) Тапсырманың күрделену деңгейіне сәйкес оқушының ойлау қабілеті
артады;
4) Сынып оқушылары толық бағаланады және әр оқушы өзінің алатын
бағасын біліп отырады.
Бұл технологияны сабақты жинақтау, қайталау, бекіту сабақтарында қолданған
өте тиімді.
Педагогикалық технологияның тағы бір түрі – дамыта оқыту. Дамыта
оқыту теориясының авторлары белгілі ғалымдар Д.Б.Эльконин, В.В.Давыдов.
Олар дамыта оқыту деп – оқыту мақсаты, міндеттері, әдіс-тәсілдері
балалардың даму заңдылықтарына сәйкестендірілген оқытуды айтады.(6;23)
Дамыта оқытуды ұйымдастыру балаға ақыл-ой әрекетін меңгеруге жағдай
жасау деп қарастыру керек. Осындай оқыту баланың интелектісін ашып,
шығармашылық қабілеттерін дамытады. Ойлауға үйрететін сабақ түрі деп те
айтуға болады. Дамыта оқытудың мақсаты: оқушы өзін-өзі дамытады,
жетілдіреді, тәрбие алады; баланың қабілетін, дарынын дамытуға ықпал
жасайды.; білім дайын күйінде ұсынылмайды, бала тыңдаушы, мұғалім
информатор емес; керісінше, бала зерттеуші, ізденуші, жаңалық алушы.
Олардың дағды іскерлігі белгілі бір проблема, ситуацияны шешу арқылы
қалыптасады, мұғалім – оқушы әрекетін ұйымдастырушы, бағыт беруші; дамыта
оқудағы басты іс-әрекет – диалог, пікірлесу, пікір-талас.
Дамыта оқыту технологиясының тиімділігі:
1) қазіргі заман талаптарына сай оқушыны дайындауға септігін тигізеді;
2) бала өз бетімен білім алуға, зерттеуге дағдыланады;
3) логикалық, ойлағыштық қасиеттерін дамытып, сөздік қорын молайтады;
4) тақырыпқа деген өзіндік көзқарасы қалыптасады.
Дамыту оқыту технологиясы оқушыларды ойлау қабілетін арттырып,
шығармашылықпен айналысуына мүмкіндік тудырады.
Жеке пән мұғалімдері интерактивтік тақтамен жұмыс жасаудың
технологияларын оқып-үйреніп, әр пәндер бойынша сабақ үлгілерін, оқу
материалдарын иттерактивтік тапсырмаларды дайындап, пайдаланып оқытудың
үрдісінде оқушылардың білім, білік, іскерлік дағдыларын қалыптастыруы
қажет.
Бүгінгі таңда жалпы орта білім беретін мектептердегі білім беруді
жаңашаландырудың ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдалану
арқылы көрініс табатын оң алғы шарттары қалыптасып келеді. Ақпараттық
технологияларға мультимедия, аудиовизуальды компьютерлік кешендер,
слайдтар, бейнематериалдар жатады.
Аудиовизуальды компьютерлік кешендерді пайдалану оқыту мазмұнын
өзгертеді, яғни жұмыс көзін басқаша ұйымдастырудың жаңа тәсілдерінің пайда
болуына мүмкіндік тудырады. Білім мазмұнын қабылдау мен меңгертудің
репродуктивті әдісінің орнына жобалау, зерттеу тәрізді проблемалық әдіске
құлшындырады.
Бейнематериалдар арқылы оқыту көру, есту арқылы екі жақты қабылдаудың
тиімділігін өмірдің өзі-ақ дәлелдеуде.
Слайдтағы материал тақырып өлшеміне сай, студенттің логикалық-
құрылымдық жағынандұрыс орналастырып, оны дыбыстандырып, музыкамен
көркемдеуі тыңдаушыларға белгілі бір мақсаттың түйінін шешіп әсер
қалдырады.
Компьютердің мүмкіндігін пайдаланып сабақ өту, білім берудің жаңа
нұсқасын ұсыну деп түсінеміз.
Мұғалім сабақты өткізудің қай формасын, әдіс-тәсілдерін таңдаса да ол
белгілі бір талаптарға бағынышты болуы тиіс. Кез келген сабақтың сапалы,
тиімді, нәтижелі өтуі мұғалімнің шығармашылығына байланысты.
Оқу-тәрбие үрдісінің тиімділігін арттыру тек әдіс-тәсілдерді сұрыптап
ала білумен орындала салмайды, оқу-тәрбие мақсатын, оқудың мазмұнын, өткізу
формасын, керекті жабдықтарын, яғни оқыту үрдісінің барлық мәселелерін
біртұтас, бір жүйеде қарастыра отырып олардың әрқайсысының тиімді деген
нұсқаларын сұрыптап ала білу деген сөз.
2.2.Қазақ әдебиетін оқытуда қойылатын талаптар мен өлшемдер.
Келешек ұрпақты білімді етіп тәрбиелеу әр ұстаз, әр мұғалімнің басты
бір міндеті болып табылады. Әр бүлдіршінді ата-анасы мектепке зор үміт арта
табыс етеді. Әрине, білім есігі жаңа ашылған бүлдіршін балаға қандай
білім береміз, қазіргі заман талабына сай сабақ қандай болуы қажет? -
деген көкейтесті сауалдар санамызға түйін болады.
Ең алдымен балаға біз білім мен тәрбие береріміз анық, Ал сонда білім
дегеніміз не?
Білім дегеніміз – дүниедегі фактілер формасы мен белгілі
түсініктемелер, сонымен қатар ғылыми заңдылықтардан тұратын жиынтық. Қоғам
өссе, білім де өсетін үрдіс.
Тәрбие дегеніміз-тұлға қалыптастыру үшін белгілі бір оң дәрежеге
жеткізетін мақсат арқылы ұйымдастырылған үрдіс болып табылады. Тәрбие
біртұтас, сонымен қатар мәңгілік категория. Ол адамдардың мінез- құлықтарын
жаңадан қалыптастыратын арнайы ұйымдастырылатын үрдіс. Міне, осы білім мен
тәрбие үрдісін бір сабақ үстінде жүзеге асырамыз.
Сабақ дегеніміз – 45 минутқа шектелген мұғалім мен оқушы арасындағы
қарым-қатынас болып табылады. Мұғалім сабақ үстінде білім мен тәрбие
үрдісін қос егіздей қатарлатып оқушы бойына өреді.(2.37)
Сабақ: І. Дәстүрлі сабақ.
ІІ. Дәстүрлі емес сабақ болып бөлінеді.
Сабақ үстіндегі білім тек белгілі материалдармен шектеліп қана
қоймай, қосымша материалдар арқылы білім игеріліп, тәжірибе жүзінде іске
асуы керек.
Күнделікті сабақ тек бір вариант тізбегімен жүруі міндетті емес. Сабақ
әңгіме, лекция, оқулықтан үзінді оқу, теледидардан сабаққа байланысты
материалдарды көру, магнитофоннан үзінді тыңдау, интерактивті тақтамен
жұмыс жасау, қызықты диафильмдер көру тәрізді тиімді әдіс – тәсілдер арқылы
да жүзеге асады.
Сабақ тек мұғалімнің көмегі арқылы ғана емес, оқушылардың өз
ізденістері арқасында да жүріп отыруы керек. Мұндағы көтерілер бір мәселе
оқушыға деген сұраныс-талаптар және оқушының жауапкершілігін сонымен қатар
нашар оқитын оқушымен жеке жұмыс үрдісі де назардан тыс қалмауын ескеру
қажет.
Бір ғана сабақ барлық білім жүйесін қамтымайтыны бізге бұрыннан
мәлім. Сабақ тек тақырыптың, курстық жұмыстың не бір пәнді оқытудың бір
ғана бөлігі болып есептеледі. Сабақ логикалы тақырыптың, оның бөлігінің
көрсеткіштік есебі ғана.
Сабақта білімді бекіту үрдісін оқушыларға қолайлы, тиімді жеткізу,
материалдарын зерделеп, зерттей ұсыну, оны практикада жүзеге асыру үрдісі
болуы керек.
Сабақ үстіндегі білім үрдісі өткен сабақты қайталау, бекіту
бөлімдерінен тұруы шарт.
Сабақ сапалығын, оқушының білімін тексеру жүйесінен, басты
қателіктерді ескеру, оны дұрыстау, сонымен қатар жоғары нәтижеге жету
мәселелерін көтеру ұстаздың басты міндеті.
Сабақ бағдарламаға негізделе жүргізіледі Ол бірізділікпен жүйелілікті
сақтайды және білім мен тәрбиені ізгілендіреді.
Сабақ міндетті түрде жоспарлы жүргізілуі керек. Жоспарлы жүргізілген
сабақ сапалы, тиімді, үнемді әрі жүйелі жүреді.
Сабақ үстінде баланың жас ерекшеліктерін ескеретін материалдар
қолдану қажет. Ол материал баланың санасына еш қиындықсыз даруы керек.
Сабақта мұғалім еш уақытта баланың ой-санасын жүктеу не күштеп оқыту
үрдісіне сүйенбеуі қажет. Ол оқытудың білім берудің басқа жолдарын
іздестіруі одан да тиімді.
Сабақ үстінде түрлі инновациялық технологияларды,көрнекі құралдарды
тиімді пайдаланып, сабақты қызықты өткізсе ұстаз алдына қойған мақсатына
жетері сөзсіз.(10.45)
2.3. Жазушы шығармашылығына жалпы сипаттама, Құлагер поэмасының
жазылу тарихы.
І. Жансүгіров шығармашылығын оның ішінде Құлагер поэмасын оқытуды
төмендегіше жоспарладық. Құлагер поэмасын оқушылар сыныптан тыс оқып,
сабаққа дайын келеді.
Поэма бірнеше тараудан тұрады. Солардың бәрінің арқауы – Ақан.
Поэманың бүкіл бөлім-бөлшектерінің басын біріктіріп тұрған сол. Үздік өнер
иесінің трагедиясын көрсету үшін ақын сан алуан оқиға – ситуацияларды
іріктеп алған. Адамдар, оқиғалар, көптеген штрих-детальдар, баяндаулар,
негізінен, Ақан тағдырын, оның қайғылы тағдырын, оның қайғылы өмірін,
ортасынан көрген өгейлігін, оның пәктікті, әділеттікті аңсаған арманын,
өнер өміршеңдігін паш етуге арналған. Бүкіл шығарма арқауы, бейнелі
құрылымы осы мұратқа бағындырылған.
Мектеп бағдарламасы бойынша Құлагер поэмасы 11 сыныпта оқытылады,
оқытуға үш сағат бөлінген. Оның бірінші сағаты І. Жансүгіров
шығармашылығына шолу деп бөлінді. Екінші сағаты жазушы шығармашылығына
жалпы сипаттама және Құлагер поэмасының жазылу тарихы деп бөлінді. Үшінші
сағаты І. Жансүгіровтың Құлагер поэмасындағы өмір шындығы. Ақан
трагедиясы.
Слайд№1
Рс Сабақтың тақырыбы Сағат саны Пәнаралық Пайдаланған
байланыс әдебиеттер
1 І.Жансүгіров шығармашылығына 1 Тарих, әдебиет
шолу
2 Жазушы шығармашылығына 1 Тарих, әдебиет
сипаттама,Құлагер поэмасының
жазылу тарихы. Сыныптан тыс
оқу.
3 І.Жансүгіровтың Құлагер 1 Тарих, Әдебиет
поэмасындағы өмір шындығы. этномәдениет, тарихы,
Ақан трагедиясы. әдебиет Әдебиет сыны.
Басында айтып өткендей оқушыларға Құлагер поэмасын алдын-ала оқып
келуге тапсырма берілген.. Оқушыларды қатыстыра отырып І. Жансүгіров
шығармашылығына және Құлагер поэмасының жазылу тарихына тоқталамыз.
Ілияс Жансүгіров – қазақ әдебиетінің аса ірі өкілі. Туған
әдебиетіміздің іргесін қаласқан, оның әрі қарай дамуына, өрістеуіне,
қалыптасуына өзінің көркем туындыларымен елеулі үлес қосқан зор тұлға,
асқан талант иесі.
І. Жансүгіров 1894 жылы қазіргі Талдықорған облысы, Ақсу ауданында
туған. Анасынан жетім қалып, әкесінің тәрбиесінде болған. 17 жасында қазақ-
татар тіліндегі бастауыш мектепті бітіріп, кейін Ташкентте қазақ-қырғыз
институтында оқып, 31 жасында Мәскеуде оқуға түседі. 1920 жылдары өлең жаза
бастаған. 1928 жылы Мәскеуде Коммунистік журналистика институтын бітіреді.
1928-1932 жылдары Еңбекші қазақ газетінің, 1932-1934 жылдары Қазақ
Жазушылар Одағы ұйымдастыру комиссиясының төрағасы,1934 жылдан өмірінің
ақырына дейін Қазақстан Мемлекеттік көркем әдебиет баспасында редактор
болды.
Слайд№2. І.Жансүгіровтың өмірі мен шығармашылығына арналған
хронологиялық кесте.
Туған жері, Оқыған Қызметі Шығармашылығы Еңбектері
өмір сүрген жылдары, орны
жылдары
1894 жылы 17 жасында 1928-1932 І.Жансүгіровтің Көші-қон,
қазіргі қазақ-татар жылдары Еңбекшіалғашқы өлеңдерінің Бүгінгі дала,
Талдықорған тіліндегі қазақ жазылуы – 1915-1916 Заводта,
облысы, Ақсубастауыш газетінің, жылдар, соңы – 1937 Отарба
ауданында мектепті 1932-1934 жыл. өлеңдері; Құқ,
туған. бітіреді. жылдары Жанды қуыршақ
1938 жылы 1920жылы Қазақстан әңгімелері;
қайтыс Ташкент Жазушылар Одағы 1930ж.
болады. қаласында ұйымдастыру Жолдастар
қазақ-қырғыз комиссиясының романы; 1931ж.
институтында төрағасы. Кек; 1934ж.
оқиды. 1934жылдан Дала, Күй,
1925-1928 өмірінің соңына Күйші
жылдары дейін Қазақстан поэмалары
Москвадағы Мемлекеттік 1936ж.
Коммунистік көркем әдебиет Түріксіб,
журналистика баспасында Исатай-Махамбет
институтында редактор болды. драмасы;
оқып, білім 1937ж. Құлагер
алған. поэмасы жарық
көреді.
І.Жансүгіровтің алғашқы өлеңдерінің жазылуы – 1915-1916 жылдар, соңы –
1937 жыл. Әдебиет майданында еңбек еткен осы 20 шақты жыл ішінде ол
республикамыздың мәдениет, шаруашылық саласындағы өміріне тікелей араласа
жүріп, қоғамдық жауапты қызметтер атқарды, оқып білім алды, суреткерлік өсу
жолынан өтіп, творчестволық жемісті еңбек етті.
Әдебиеттің поэзия, проза, драматургия, сатира жанрында, әдебиет сыны
саласында әлеуметтік мәнділігі, терең ойлылығы, сұлу сырлылығымен құнды мол
туындылар қалдырды.
Ақынның соғып кеткен поэзия күмбезінің ең әсем, биік тұсы – поэмалары.
Оның қаламынан халық өмірінің арғы-бергі ахуалы жайлы оннан астам поэма
туды. Әр поэманың өзіндік ерекшеліктері, өз бет пердесі, өз пернесі бар.
Солардың ішінде айрықша бағаланып, даңққа бөленгендері – Дала, Күй,
Күйші, Құлагер. Бұлар қазақ әдебиетінің алтын қорына қосылатын
шығармалар. Ілияс өлеңдері мен поэмаларында ежелгі түркі поэзиясына тән
шешендік, дыбыстардың үндестігі, ырғақтылық, саздылық ерекше көзге түседі.
Өлеңдерінде ішкі үн үйлесімдігі – жай дыбыс қуалаудан емес, қазақ сөзінің
табиғаты мен заңдылығын еркін меңгеруден туатын, стильдік қалыптасуына әсер
еткен белгілердің бірі. Аталған поэма – шығармаларының қай-қайсына
тоқталсақ та сөзімізге дәлел бола алады. Құйылған сөз, эпикалық теңдік,
теңеу, метафора, эпитет, градация, эпифора, анафора байлығы – оның
поэзиясының негізгі белгілері.
Осыдан кейін мұғалім бүгінгі өтетін тақырып Ілияс Жансүгіровтің
Құлагер поэмасы, деп тақтаға сабақ тақырыбын жазады да, енді жаңа сабаққа
кіріспе әңгіме жүргізеді.
Кіріспе әңгімеде оқушылардың осыған дейінгі білім-дағдылары
активтендіріледі және оған жалпы сынып қатыстырылады. Кіріспе әңгіменің
басты мақсаты — оқушылардың өздеріне танымал материалдары негізінде қазақ
поэзиясында халқымыздың әні мен күйі, өлеңі тақырыбының жырланған Құлагер
поэмасының жазылу тарихына тоқталамыз.
1931 жылы І.Жансүгіровты Ақан өмірі қызықтырып Ерейментауға әкеледі.
Ерейментауға келген кезінде атақты Құлагер оқиғасын көзімен көрген
Тұрмағамбет ақсақалмен жолығады. Тұрмағамбет ақсақал Ілисты Қусақкөл
жағасына әкеледі. Жетпістен асса да әлі тың Тұрмағамбет ақсақал Ілиясқа:
- Шырағым таңертеңнен бері бірге келеміз Алматыдан екніңді, ақын
деген дақпыртыңды естіп жатырмын. Ақын шежіре, әңгімешіл болушы еді...
Байқаймын көп сөзге жоқ көрінесің. Жай-жапсарыңды сұрасам айып етпе. Осы
маңның ұланы емессің бе?
- Жоқ, қария. Бұл жақтан болсам, сізді ертіп жер кеземін бе?
- Бәсе, бәсе... Айттым ғой түбің шикі,- деп шал қуақылана сөйледі.,-
Жә, бопты...Анау жатқан Ереймен тауы, - шал саусағын алға кезеп, сөзін
сабақтады. – Жылдар жылжып өткен сайын бұл пақыр да шөгіп барады.
Баяғы бала күнімізде Ерейменнің ұшар басына көз жетпеуші еді. Тау
басын бұлт пен қыран ғана мекендейді. Ғаламат шыңдеп, аталарымыз айтып
отыратын. Енді өзімізде шал болдық.
- Таудың бара-бара жерге айналатыны даусыз-ақ. Тау қайда болмаған.
Қазір түйірге тасы қалмай, аңызға ғана айналған жерлер аз емес. Ал,
ақсақал атақты Құлагер құлаған жер осы жер емес пе?-деді Ілияс.
- Құлагер анау жыраның түбіне құлаған,- деді шал.
Ілияс Ереймен тауының омырауын тұтас алып жатқан Қусақкөлге көз
тастайды.
Тұрмағамбет шал ойға шомған Ілиястың жеңінен тартты. Ақын жаңағы елес
әсерінде тұрып, ойлы жүзбен көз тастайды.
- Қария, шынымен-ақ осы жер ме? - деп қобалжиды Ілияс.
Күн кешкіріп, күңгірттене бастаған кез. Қусақкөлдің бұлағы сыбдыр
қағып, даланың омырауын қытықтап жатыр. Ақын шал нұсқаған қанды жерге
сылбыр басып барып тұңғиық ойға кетеді, Ақанның Құлагерді ақіреттеп
қойыпты дегені есіне түседі. Олай болса басын құбылаға қаратып сәл
тоқтап ат қанжығасынан күрек алып недәуір терең шұңқыр қазады.
Тұрмағамбет ақсақал түкке түсінбей аңырып қалады. Ілияс ешнәрсеге көңіл
аудармай, әлгі жерге үлкен діңгек орнатады. Тершіген маңдайын орамалмен
сүртіп:
-Қария, мынау Құлагерге орнатқан менің белгім болсын. Ақан өмірі, өнері
әлі талай зерттеліп, іздеу-сұрауы болатын дүние. өзім де, мүмкіндігінше
Ақан жайлы көбірек білсем деген ойдамын. Көкшетау, Бурабай, Тереңкөл
маңын да аралап қайтуым қажет! Ертең жүремін. Түбінде Құлагер туралы
дастан жазсам ба деймін – дейді. Яғни Ілияс Жансүгіровты Ақан мен
Құлагер тағдыры қатты қызықтырғаны соншалық ізденумен қызығудың
нәтижесінде Құлагер поэмасы жарық көреді.
1936 жылы Қазақстан Жазушылар Одағының кезекті мәжілісінде оқиды. 1937
жылы Социалды Қазақстан газетінде жарияланып шығады. Содан 20 жылдан
кейін 1957 жылы Құлагер поэмасы жарыққа шығады.
- Мінеки, балалар Құлагер поэмасы осылай дүниеге келген екен.
І.Жансүгіровтің Құлагер поэмасын қазақ топырағындағы үздік көркем
туынды деп тек ойына қарап емес өрнегіне қарап айтамыз, ал сол ой мен өрнек
поэмада диалектикалық тұтас бітім таба алған ба?
Бұл поэмада қазақ өмірінің әлеуметтік тіршілігі, тартыс-күресі, әдет-
ғұрпы, салт-санасы, үстем таптың озбырлығы, заманынан өгейлік көрген ақын
трагедиясы терең философиялық – эстетикалық түйін тапқан. Соның бәрі өнер
өрнегі, ақын мүсіншілдігі арқылы биікке көтерілген.
Ілиястың Құлагер поэмасы өзінің тақырыбы, көтерген проблемасы
жағынан қазақ топырағында тың туынды.
ХХ ғасырдың басындағы М.Сералин, С.Торайғыров поэмаларында да, сол
сияқты Ілиястан бұрынғы поэзиялық туындыларда да өнерді арнайы тақырып
еткен шығармалар болған емес. Ал қазақ топырағына өнер туын көтерген
алғашқы туындылар Ілияс қаламынан шықты. Соның ішінде ең биігі – Құлагер
поэмасы.
Халықтың әні мен күйін мадақтау, халқымыздың көркемөнерінің көрнекті
өкілдерінің поэзияда ұнамды образын жасауды Ілияс Жансүгіров өзінің үлкен
бір творчестволық нысанасы етіп қойғандығы және сол кезеңде (әңгіме 30
жылдар әдебиеті туралы), дәл Ілиястай естен кетпес күшті образдарды ешкім
де жасай қоймағандығы айтылады.
Сонымен поэзияда халықтың бай ән-күйін жырлау сарыны Әуелде тастан
шыққан бұлақ тәрізді сылдырап басталса, бара-бара ол Күй мен Күйші
поэмасына құйды да, тау өзені тәрізді сарқырап ақты, ақырында Құлагер
поэмасының аңғарына құлап, кемерімен теңелген жылым дариядай ұлы арнада
терең тұңғиығы теңселе шалқыды деген ғалым
М. Қаратаевтың сөзімен жинақтайды [8, 12].
2.4. І.Жансүгіровтың Құлагер поэмасындағы өмір шындығы. Ақан трагедиясы.
Орта мектепте І.Жансүгіровтың Құлагер поэмасын оқыту. Тақырыбында
жазылған диплом жұмысымыз қазақ әдебиетіндегі ірі тұлғалардың бірі
І.Жансүгіровтың шығармаларын өзіне тән ерекшелік пен өзгешелікті, даралық
пен даналықты таныта оқытудың алғашқы баспалдағы мектептен басталатындығын
айқындауға арналды. Әдебиетте өзіндік өрнегі, қолтаңбасы, өр үні бар ақын,
жазушы, қайталанбас қалам иесі І.Жансүгіровтың әдеби-шығармашылық мұрасын
мектеп оқушыларына толық жаңа қырынан таныту.
Қазақ әдебиетінің көрнекті өкілдерінің әрқайсысына тән ерекшелік пен
өзгешелікті, даралық пен даналықты танытудың алғашқы баспалдағы мектептен
басталады. Осыған орай, диплом жұмысының зерттеу нысанасына өзек болып
отырған тақырып - әдебиетте өзіндік өрнегі, қолтаңбасы, өр үні бар ақын,
жазушы, қайталанбас қалам иесі І.Жансүгіровтың Құлагер поэмасын мектеп
оқушыларына толық жаңа қырынан таныту. Қазақ елінің іргелі елдермен иық
теңестіру үшін білімнің аса қажеттігін бар болмысымен түсінген және оны
халқына жан-тәнімен үндеген, көрнекті ақын І.Жансүгіровтың еңбегі туралы
қазақ әдебиетінде аз айтылып жүрген жоқ.
Оқытудың психологиялық-педагогикалық негізін білу әр оқушының таным,
білік деңгейін дұрыс саралаудың негізгі шарты болмақ. Оқу үрдісінде
қабылдау оқушының ойлау, түсіну қабілетімен тығыз байланысты жүзеге асады.
Сабақ барысында оқушылардың қабылдау кезеңін,қабылдау үдерісін
ұйымдастырудың, яғни оқушы назарын оқуға аударудың маңызы, өзіндік мәні
зор болып есептелінеді.Шығарманы тыңдай, оқи білмеген жерде қабылдау үрдісі
де өз дәрежесінде жүзеге аспайтыны туралы Ә.Қоңыратбаев, Т.Ақшолақов, т.б.
әдіскер-ғалымдар өз еңбегінде дәлелдеп көрсеткен. Поэманы оқушыларға
меңгертудің бірден-бір жолы – ой мен сезім, образдар мен тіл өрнегін тұтас
талдауға байланысты. Оқыту үрдісінде көркем әдебиеттің өзіне тән ерекшелігі
үнемі ескеріліп отырылуы қажет.
Поэманы оқыту, оқу, талдау, түсіну барысында оқушы бойында түрлі
психологиялық әсер болады. Оқушы кейіпкермен бірге қуанады, қайғырады,
болып жатқан оқиғаға жаны ашып, жек көрініш сезімі пайда болады. Оқушы
бойында қалыптасатын психологиялық сезімді кесте арқылы көрсеттік:
Оқушы бойында туатын психологиялық сезім Сызба- 1
Оқушы бойында туатын Психологиялық сезімнің туу себептері
психологиялық сезім
Елестету сезімі Қазақ халқының ұлттық салт-тұрмысын, табиғаттың
сұлулығын, Жер жаннаты Көкшетаудың әсемдігін,
Құлагердің тамаша мүсінін елестету.
Сүйсіну сезімі Ақанның туған жеріне деген адал сезіміне,
Құлагерді жан жолдасына теңеп сүйсіну.
Жек көру сезімі Бтыраш пен Қотырашың жаман пиғылы мен арам
ниетіне, дүлей қара күш иелеріне ашу-ыза, кек,
жек көру сезімін бастан кешеді.
Жаны ашу сезімі Ақанның ауыр тағдырына, Құлагердің тасада
жауыздардың қолынан мерт болуына жаны күйеді.
Өкініш сезімі Қазақтың өз ішінде күндестіктің, көре
алмаушылықтың сол кезден бүгінгі күнге дейін
жалғасып келе жатқанына өкініш білдіреді.
Таңдану сезімі Жүздеген аттардың ішінен Құлагердің алдына ат
салмаған жүйрік екендігін танығанына таңдану.
Сабақ барысында оқушылардың поэмадағы негізгі оқиғаны қабылдауы
олардың өзіндік танымымен, әр оқушының оқырмандық деңгейімен тығыз
байланыста меңгертіледі.
І.Жансүгіров шығармаларын орта мектепте оқыту әдістемесінде бар әдіс-
тәсілдердің тиімді жақтарын сараптап ұтымды түрде пайдалануымыз керек. Ақын
шығармаларын оқыту әдістемесінде сабақтың маңызды және негізгі міндеті мен
мақсаты ретінде баланың жеке тұлғалық қасиеттерін дамытуға
сәйкестендіреміз.
Оқушылардың көркем туындыға деген қызығушылығын арттырып, іскерлік,
біліктілік дағдыларын қалыптастыруда ақын шығармаларын оқыту барысында
нені дамыттық, нені қалыптастырдық, неге тәрбиеледік? деген проблема
шешімін мына сызба түрінде айқындатуға болады.
3 - сызба
Қазақ әдебиеті пәнінен көркем әдеби шығармаларды оқушылардың ізденіп
оқуын педагогикалық тұрғыдан ұйымдастыруға негізделеді. Көркем әдеби
шығармаларды оқытудың негізгі мақсаты – оқушылардың ой-өрісін дамыту,
әдеби білімін тереңдету, халықтың бай мұрасын, ұлттық мәдениетін таныту,
үйрету, әдебиеттің ғылыми-теориялық жағын жете түсіндіріп, оны өмірмен
байланыстыра білуге ынталандыру. Әдебиет пәні бойынша ақын шығармаларын
оқытуда жоспар құрылып, жүйелі жұмыс жүргізілген жағдайда ақынның мұрасын
оқушылардың жете түсініп, ой елегінен өткізіп, өзіндік көзқарас
қалыптастырып, ой-толғам жасауы толық жүзеге асатынын әр қырынан
қарастырамыз. Шығармаларды оқушылардың жас ерекшелігіне сай оқуға, поэмадан
ұнаған үзінділерді жаттатуға әбден болады.
Құлагер поэмасын оқи отырып әр шумақ, әр жол, әр сөздің өзіндік
салмағы, өзіндік орны барын сезінесің. Іші алтын, сырты күміс сөз
саптаған ақын өнеріне таң қаласың.Поэманың бас кезінде:
Ол күнде осы тауда жалғыз жан жүр,
Дүниеден аулақтаған дабыр-дүбір.
Қара шал қайыңды отырып көлеңкелеп,
Бір қу бас шал үстінде ілулі тұр, -деген шумақты оқимыз. Бұл ақынның
жұмбақтауы. Поэма желісі өз жұмбағының шешуін біртіндеп оқушысына
жеткізеді.
Шығармаларды оқып танысу мерзімі аяқталған соң оқушылардың түсініп оқу
деңгейін, әдебиетке деген ынтасын, қызығушылығын бақылау мақсатында
сауалнама жүргізуге болады.
1. Шығарманың тақырыбы___________________________
2. Шығарманың өзекті ойы, идеясы қандай?______________________
3. Ақын не туралы айтпақ болды деп ойлайсың? __________________
4. Мәтінді оқу кезінде өзіңе ерекше әсер еткен эпизод?________________
Сауалнама сұрақтары бойынша сұхбат жүргізіледі, оушылар өздеріне
ұнаған өлең жолдарын мәнерлеп оқиды, кейбірі жатқа айтады. Оқушыларды
мәнерлеп оқуға үйрету мақсатында тыңдалым әдісі қолданылады, қаблеті мен
бейімділігін, білім деңгейін ескере отырып, түрлі бағыттағы жұмыс түрлері
ұйымдастырылады.
І бағыт.Берілген жоспар негізінде поэманың мазмұнын баяндау.
а) Ереймендегі Сағынайдың асы
б) Асқа дайындық
в) Жиылған жұрттың Құлагерді сынауы
г) Күреңбай қарттың сыны
д) Ақан мен Батыраштың егесі
е) Аттар шаңы
ж) Құлагердің көрінуі
з) Құлагерге жасалған қастандық
и) Ақанның зары
ІІ бағыт. Әдеби күнделік жүргізу. Әр оқушыға тапсырма жазылған
күнделік парақтар таратылады.
1 – тапсырма. Поэманың тарауларын мазмұны бойынша бөлімдерге топтау,
тақырып қою себебін түсіндіріп жазу.
2 – тапсырма. Поэмадағы Көкшетаудың табиғатын суреттеген жерлерінен
жатқа үзінді оқу.
3 – тапсырма. Құлагерге берілген сынды тауып басқа қазақ ақындарының
шығармаларындағы аттың сындарымен салыстыру.
4 – тапсырма. Ұлттық сал-дәстүрді суреттеген жерлерін мәнерлеп оқу.
5 - тапсырма. Сұрақ-рефлексия: Сұрақтардың жауабын өз ойымен аяқтау:
6 - тапсырма. Поэмадағы Ақан образын табу.
Құлагер поэмасына I. Жансүгіров Ақан өмірінің Құлагерге байланысты ел
аузында аңызға айналған ең бір трагедиялық кезеңін алады да, соның
негізінде Ақан серінің образын жасайды.
- Ақан бейнесі поэмада қалай берілген? Үзіндіні көрсету.
Бурабай бір таза жер пері жүрген...
Онда жоқ жын мен сайтан өріп жүрген.
Ағашқа атын байлап көлеңкелеп,
Ақан ғой анда-санда келіп жүрген.
Ақандай осы тауда сері жүрген,
Су ішіп, тауда шие теріп жүрген.
Қайыңдай мінсіз, таудай таза жігіт,
Көң-қоңыр, былапыттан жеріп жүрген.
Кісі емес Ақан төрде билік айтқан,
Ұры емес, ауыл торып, ел шулатқан.
Молда емес, мешіт салып, зекет салып,
Нәжісін дүниенің бойға жаққан.
Ол емес және өзінің малын баққан,
Жалшы емес және байдың отын жаққан.
Кісіні ит етінен жек көретін
Дау қуып, арыз айтып, биге шаққан.
Ілияс поэмасының қаһарманы Ақан өмірінің трагедиялық беттері ақындық
баяндауда кеңінен ашылады. Автор өз кейіпкерлеріне өз ілтипатын жасырмай
Тұсында сері болсын, пері болсын, ұнайды өмірімен Ақан маған деп ашық
айтады. Тентіреп, тау-таста жүру себебінің әлеуметтік-қоғамдық сырын ашады.
Ілияс ақын арқадан ашылмаған сыр, айтылмаған жыр іздеді. Арқа астының
инженері Ілияс оның алтыны мен асылына тереңдеді. Ақын Ілияс асқақ әсем ән-
күйшімен, мырза табиғатымен халқына әйгілі сұлу Көкшеге көз тігеді, көкем-
ай деп ән төккен, аты еліне аңыз болған Ақан серіні іздейді.
Құлақты түріп жүрген ақынға арқаның ардагері – Ақаны тап келеді. Ақан
өмірі, оның өнері, тағдыры Ілиясты терең толғандырады. Оны Құлагер емес
Ақан қызықтырады. Оның жұмбақ сыры, иттерге бас имеген сері, дарқан, әрі
танылмаған асыл тастай өмірі, күңіренткен жыры қызықтырады. Мұны ақын
поэманың Толғану, Туған жер, Ақан тарауларында ылғи аңғартып отырады.
Ақын:
Тегінде тегін бе екен Ақан сері,
Бұл да бір емес пе екен елдің ері?
Өз ұлын, өз ерлерін ескермесе,
Ел тегі алсын қайдан кемеңгерді?...
Тұсында сері болсын, пері болсын,
Ұнайды өмірімен Ақан маған...
Ілияс Ақанын Саңлақ ед шыққан мыңнан, озған жүзден, Арқаның атақтысы
деп биіктетеді. Ақан дүние нәжісінен аулақ. Ол әкім де, бай да, би де
болған емес. Олардан бойын аулақ ұстаған.
Ақ көңіл асқар жанын алып қашқан,
Арамнан, айналадан, кірден сақтап...
Ол өмірден әділдік, жақсылық іздеген. Соны таба алмай, күңіреніп, шерменде
болып өткен.
Ақан бесігі – Көкше, Бурабай әсем табиғат. Ол соның аясында өсті.
Оның ақындық, әншілік қиялын оятып, қанат бітірген де солар. Көкше өзінің
сымбатты көркімен ерекшеленеді.
Көк кілем, балаусасы балбыраған,
Көк жібек жапырағы жалбыраған.
Ақ қант аспандағы сонда жауып –
Бал-бұлақ таудан тастан орғылаған.
Көкшетау жер жәннаты жеке біткен,
Бұл сұлу кең далада бойын күткен
Жомарт тау дастарқанды момақан тау,
Шипа тау тазартатын барлық дерттен.
Көкшені көп саңлақ аын жырлаған. Ал Ілияс өзінше өрнектей білген. Осындағы
Ақ қант аспандағы сонда жауып, Шипа тау сияқты бейнелі сөздер Ілияс
қаламынан туған тың өрнектер. Ақын осы табиғат көрінісін де өзінің
эстетикалық мұратына орай алып отыр. Көрікті көркем табиғат – Ақан жырының
бесігі. Оның жыры да, өмірі де осындай пәк. Ол осындай көрікті өмірді
көкседі, осы табиғаттай жәннат пен жомарттықты аңсады.
Оған былапыт өмір жиренішті. Ол билікті де, байлықты да мұрат еткен
емес, мешіт салып, зекет алған молда да болған еме. Ендеше Ақан мұраты
не? Ілияс оны былай түйіндейді.
Текті құс тазалықты қолына ұстап,
Арманы-ақ сұлулықты сүю деген...
Ілияс осы екі жол арқылы Ақан арманын терең ашқан. Ілиясты Ақан осы биік
адамгершілігімен, асқақ өнерімен ынтық етеді. Әсем табиғат аясында Ауылы
Сырымбеттің саласында, Ғашық боп ақ сұңқардың баласына деп әуелете ән
шырқаған, жалпақ елге мәлім Ақанға замана өгейлік жасайды.
Жазушы Ақанға озбырлық, жалғыздық көрсеткен сол заманды былай
суреттейді:
Заманда сонау сарсаң Ақан тұрған,
Ол заман ерге тұсау, зорға думан.
Жалмап жеп айналасын аш кенедей,
Семірген жұрт қанына нелер жуан.
Хан қабан – халық құлағын бұрап тұрған,
Бүйі би – билеп-төстеп сұрап тұрған...
Мұғалім осы жерде бір-біріне қарама-қарсы екі жағдайға шәкірт көңілін
аудара кеткені орынды. Бірінші Көкшені, Сал сүрей, саңлақ мініп, сұлу
сүйген, өмірден асылдықты, әсемдікті, адамдықты армандағн Ақанды
суреттеген жерін, екінші кір өмір, тікен тұрмыс, улы өсек меңдеген хан
қабан, бүйі би заманын суреттеген жеріне шәкірт көңілін үңілдіру керек.
Мұғалім ақынның толғаныс-тебіреністеріне, Көкшеге, Ақанға, озбыр дүниеге
байланысты поэзияның магнитофонға жазылған жерлерінен үзінді келтіріп
отырса немесе өзі келістіріп оқып берсе, шәкірттердің эмоционалдық-
эстетикалық сезімдерін оятады; ал бұл ақын шығармасына деген олардың ынта
ықыластарын арттыра түседі. Неғұрлым шығарма сөйлесе, соғұрлым шәкірт
ләззаттана тереңдейді.
Әр ән, әр күй, әр жыр – ел тарихының шежіресі. Олар ғасыр сырын
шертеді. Сол әндер мен күйлер, өлең-жырлар халықтың қуанышы мен қайғысының,
озығы мен тозығының асқақ арманымен өкініш-опығының, қаһарлы айбары мен
отты кегінің шежіресі.
Әңгіме Ақан емес, Құлагер ғой
Осынан бастамақшы ек сөздің басын,-
деп шығармаға өзек болған Құлагер тағдыры дегенге меңзегендей. Егер ақынның
осы жолын пәтуа тұтып, талдау жасауды негізінен соған орай құрсақ, онда
Ілияс поэмасының бүкіл мән-мазмұнына үлкен нұқсан келген болар еді.
Ал ақын Ілиястың Әңгіме Ақан емес, Құлагер ғой деп айтуында мынадай
бір себептер бар сияқты. Ақын поэманың бір жерінде:
Өзгеге ұғындырмас өзі бұзбай,
Сыншыдан сақта құдай сортаң тұздай.
Шатасқан шалдуардан жиіркенем
Елімнің ескісінен сөз айтқызбай...
дейді.
Ілиястың эстетикалық идеалы – Ақан тағдыры. Поэманың ішіне терең
үңілсек, оны айқын аңғарамыз. Ақын Ілияс үшін Құлагер – Ақан символы, ал
Ақан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz