Жарасқан Әбдірашевтің ақындық мұрасы
Дипломдық жұмысымның тақырыбы – Жарасқан Әбдірашевтің ақындық мұрасы.
Жұмыс барысы төмендегідей мазмұнда қамтылды:
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
І тарау: ЖАРАСҚАН ӘБДІРАШ – ҚАЗАҚ ПОЭЗИЯСЫНЫҢ
КӨРНЕКТІ ӨКІЛІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Ақын өлеңдерінің тақырыптық-жанрлық
сипаты ... ... ... ... ... ...
1.2. шығармаларының көркемдік-бейнелілік
қыры ... ... ... ... ... ... ..
ІІ тарау: БАЛАЛАРДЫҢ АҚЫНЫ ҺӘМ ЭПИГРАММА
ЖАНРЫНЫҢ ХАС
ШЕБЕРІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1. Ақын туындыларының қазақ балалар әдебиетінде алар орны...
2.2. Сатира
саңлағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Жұмыс барысында ХІХ ғасырдың 60-жылдарының аяғында алғаш өлеңдерімен
танымал болып, әдебиетке белсене араласып кеткен ақын Жарасқан Әбдірашевтің
ақындық мұрасын жан-жақты қарастырылды. Зерттеу барысында басшылыққа ақын
туындыларының тақырыптық-жанрлық және көркемдік –бейнелілік қырын алды.
Әдебиет зерттеушісі Серік Қирабаев: Шын ақын өз дәуірінің, өз
заманының сырына үңілмей тұра алмайды. Сонан тапқаны мен көргенін айтады,
сол негізде халық өмірі, оны толғантқан мәселелер жайлы ойланады дейді.
Шынымен Жарасқан Әбдірашев - айналаға саналы көз тастаған ақын. Оның
философиялық ой-толғамдары, әлеуметтік тіршілік, ұлттық діл, табиғат, туған
жер, достық, махаббат, ана, туған-туыс тақырыбында жазылған туындыларының
көтерген мәселесі өзектігімен ерекше.
Тіл мен ұлт – ажырамас ұғым. Ұлттық асыл келбетіміздің барлығы тіл
арқылы адамның бойына сіңіп, оған ұлттық рух, ұлттық болмыс береді. Ұлт
тілінсіз ұлт болуы мүмкін емес. Сондықтан да ұлтын сүйген азаматтар
алдымен тіліне қамқорлық жасаған, сол арқылы ұлттық ойдың өркендеуіне,
кемелденуіне қызмет еткен. Ақын қазірдің өзінде үлкен мәселе болып тұрған
тіл мәселесінің жағдайын сол кездің өзінде терең түсініп, жырларына өзек
еткен. Тіл мен ұлт – ажырамас ұғым. Ұлттық асыл келбетіміздің барлығы тіл
арқылы адамның бойына сіңіп, оған ұлттық рух, ұлттық болмыс береді. Ұлт
тілінсіз ұлт болуы мүмкін емес. Сондықтан да ұлтын сүйген азаматтар
алдымен тіліне қамқорлық жасаған, сол арқылы ұлттық ой өркендеуіне,
кемелденуіне қызмет еткен.
ХХ ғасырдың басында Мағжан:
Жарық көрмей жатсаң да ұзақ кен - тілім,
Таза, терең, өткір күшті кең тілім.
Тарап кеткен балаларыңды бауырыңа
Ақ қолыңмен тарта аларсың сен, тілім!-[4, 60 бет]
деп жырлайды.Мағжан ақын отаршылдық салдарынан тілінің мүшкіл халге
түсіп отырғанына отандастарының назарын аударып, оны қорғап қалуға үндесе,
бүгінгі тәуелсіз қазақ елінде төбемізде көк ту желбіреп тұрғанымен тіл
тағдыры өз мәртебесін алмай келе жатқанын Мұхтар Шаханов та:
Қазір тілдің жайын кім бар шындап ойлаған,
Басшылар аз өз еліне тіке тағдыр байлаған.
Көпшілігі қамқорсынып, сөзбен алдап ойнаған,
Іс жүзінде нигилистік пиғылынан таймаған,-
деп ащы тілмен сойылмен соққандай өткір сөздер ақынның жүрек жарды аңсарын
танытады. Жарасқан ақын да:
Тірі болсаң-
Сол тіліңмен тірісің,
Ірі болсаң-
Сол тіліңмен ірісің.
Қазақ тілің-
Азат тілің болмаса,
Қалған тірлік-
Жалған тірлік...
Құрысын!-
деген өлең жолдарында өзі тірі тұрғанда туған тілімен даланың бар болмысын
жырлауға талмайтынын айтып, аузы ашылған жараға өзіндік үн қосса, мына бір
өлеңінде:
Шығармайын дыбысыңды,
дымыңды-
десе де кім,
өшіре алмайды үніңді.
Сені мылқау ету үшін,
әуелі
кесу керек мына менің тілімді!-
деп ащы тілмен сойылмен соққандай өткір сөздер ақынның
жүрек жарды аңсарын танытады.
Өткен ғасырдың 60-жылдарында басты тақырыптың бірі болған экология
мәселесіне ақын да өзіндік үн қосқан. Өмірінің соңғы жылдарында көп
толғанған ақын Сортопырақ поэмасын дүниеге әкеледі. Оның көлемі жағынан
шағын бұл поэмасының көтерер жүгі өте ауқымды. Өзінің туған жері Арал
аймағындағы экологиялық апат құрбандарының рухына бағышталған осы бір
поэмасынның мәні тереңнен өріледі. Ақын Жарасқан түсінде о дүниелік ата-
анасымен, ауылдың ақсақалдарымен қауышады. Тіршіліктің думанынан бөлініп,
аула толы балалардың ортасына тап болады. Сол арада мезгілсіз мерт болған
сәбиін де кездестіреді. Бір мезетте көз алдына жалғыз көзді сәби тап
болады да өзінің мүшкіл хәлін айтып, адамзатқа шағынады. Поэма соңында ақын
әкесі:
Иә, солай, шырағым, егес пе,
Сор дегенің мың да бір ем емес пе?
Сорлап қалған жандардың бәрі білсін
Өмір үшін тайталас-төбелес те.
ойын-қызық қуған адамдарға тағамдарына сор топырақ жеуді, яғни бір мезгіл
ащылықты, күйінішті дүниені сезінуді талап етеді.
Жарасқан Әбдіраштің табиғат, туған жер, достық, махаббат, ана, туған-
туыс тақырыбында жазылған тындылары да қазақ поэзиясының асыл маржандарының
бірі болып мұраға қалмақ.
Жарасқан ақын шығармаларының көркемдік-бейнелілік қырын
қарастыру барысында З.Қабдоловтың Сөз өнері атты еңбегі басшылыққа
алынды.
Көркем туындының адам санасына әсер етіп, оның тұла бойын ұйытып жан
иірімдерін шымырлатуы – шығарманың сыртқы формасы мен ішкі мазмұнына
тікелей байланысты.
Бүкіл әлем, гүл бояулар, дыбыстар, бар жаратылыс, барлық өмір –
поэзия дүниесі[6. 242].Ал оның ішкі мазмұны – тілі. Сөзден сарай
салғызатын ақын тілінің байлығы, суреткерлік дәлдігі, сөздік қорының
молдығы – сөз шеберлеріне қойылатын негізгі талаптардың бірі..
Осы сияқты негізгі талаптарға Жарасқан Әбдірашев поэзиясы толығымен
жауап береді деп айта аламыз.
Сөздік қорды байытудың бірден бір жолы – көп мағыналы яғни полисемия
сөздер болып табылады. Ақын өлеңін ажарлаудың бір тәсілі-өлең жолдарында
мағыналары мазмұндас синоним, бір-біріне қарама-қарсы антоним сөздер, Жалпы
тіл көркемдігін арттыруда - синоним, антоним сөздердің атқарар функциясы
мол. Ақын шығармаларының тілін көркемдейтін бір құрал – идеомалық
тіркестер, мақал-мәтелдер, фигураның бір түрі қайталау көп
кездеседі.Әдебиет теориясында аллитерация, ассонанс деп аталатын үндестік
пен үйлесім – ақын жырларына тән қасиеттердің бір қыры. Жарасқан ақын
әдеби тілді ажарлауда эпитеттер мен теңеулерді өте шебер және кең
қолданған. Мысалы, Жүріп келем, орта әлі, мешкей көңіл сұлулыққа
тойған ба? (Түн), Кей күні діңкем құриды,қайғының құшам жастығын
(Қайран жиырма), Туған дала, талайлардың от қанын лапылдатты тентек
күйің, текті әнің (Туған дала), Қағаз сорып, қалғаныма сәл жүдеп,
ешкім жоқта ет-жүрегі елжіреп... Заттың, құбылыстың ерекше белгілерін
көрсетпей-ақ, оны басқа затпен, құбылыспен салыстыра суреттеу[3,212 бет]
Жарасқан ақын поэзиясын тән құбылыс. Мысал келтірер болсақ: Қинайды
сыйластық пен сыпайылық, қазықтап қағылған қос рельстей (Ауылға оралу),
Қар астынан қылтиған жауқазындай жырларымды алғашқы есіме алдым
Ашудың шоғын үрлеген аумайды кеудем көріктен(Досқа наз), Қарайсың
алыс күндерге алқынып тазы құмайдай (Досқа сыр), Көрінсек керек:
олардың көзіне шыққан сүйелдей (Қаладан келген қыз) сияқты теңеулер
суреттеліп отырған нәрсені тағы бір қырынан ашып, айқындаған. Суреткер
қолындағы сөз суретші қолындағы бояу секілді, иінін тауып құбылтуға болады
дйді З.Қабдолов. Бұл ретте Жарасқан Әбдірашевтің суреткерлік шеберлігі,
танымы туындыларынан мысалдарда көптеп келтіруге болады. Ақын: Кеше ғана
қолтығымнан демеген абзал-абзал адамдарды ұмыттым, адамдарды жүрегі -
ән, жаны - өлең (Қатыгезбін не деген), Шоқ жұлдыздар- аспан гүлі, түн
гүлі (Ымырт.Кеш.Түн), Ал өзің зындан-кеудеңнің қақпасын дәйім жап
бекем (Кездескен сайын әр адам...) сияқты метафораларды сипаттап отырған
құбылысын танытуда жақсы қолданғанын көреміз.
Табиғаттың жансыз дүниелеріне жан бітіріп, тіл, сана беріп, тіпті
адамша суреттеу, кейіптеу поэзияда мықтап қалыптасқан. Жарасқан Әбдірашев
туындыларында да тамаша сөз суреттерін көруге болады: Қиялым жете алмай-ақ
қойды әйтеуір қол бұлғап қыр астынан қашқан ойға (Адасқан шағала туралы
ән), Қимас көзбен қарап күн, қонды қырдың шетіне,Сұп-сұр болған
алаптың қан жүгірді бетіне (Қысқы кеш), Ерке бұлақ шапқылайды шыңды
еміп, Ес жиғызбай есендесіп қайғы алуан, жанымызға мұз құшағын жайды
алдан (Соғыстан соң туғандар), Көк жиектен күн аунап барады әні,
қызарғаны-қоштасып қарағаны (Ақ бұлақтар), Үкідей үркіп жан-жаққа
үнсіздік пен үрейлер (Ағаны іздеу), Жапырақтарын жырлатады ормандар
(Қиял қияларында). Осындай суретті сөздер оқырманның көз алдында бейне
жасап, күнде көріп, бірақ байыбына бармаған сиқырлы әлем дүниесін аша
түскен.
Әдеби тілді құбылтудың түрлері – метанимия, синекдоха Жарасқан ақын
өлеңдерінде кездеседі: Оқитын болдық, жасырып, оңаша.. Омар Һаямды
(Қаладан келегн қыз), Қаһарлы жылдар қалды артта, Сөнбесін,- дейді,-
шығарғың, Ант беріп адал болмаққа тастады сосын ұранын (т.Ахтановқа),
Алынған ауызға ақындығы бар... Қожа Хафизге жақындығы бар
(Ә.Жәмішевке), сияқты метанимиялар қолданылған. Ақын туындыларында
бүтіннің орнына бөлшекті немесе керісінше, жалпының орнына жалқыны немесе
керісінше қолдану [6, 221 бет] көптеп кездеседі: Содан кейін іздеп едім
ақсақал, Ақсақалы мен!-деді бір жас нахал, Газ жағады,- деді бәрі
бүгінде!Саны қанша,-деп едім мен,-түтіннің (Бір ауылда), Дәмін татқан
даңқтың Жақсылары мен жайсаңы (Айыптау), Үлкен үйге бас сұғады әуелі,
сүйретіліп қызыл жаға сұр шекпен (Құтсыз қонақ) тәріздес синекдоха тәсілі
арқылы жасалған тілдік бояулар өлеңдердің тал бойына жарасымдылық танытқан.
Ақындар шығармашылығында белгілі бір жайтты асыра, ұлғайта немесе
керісінше құлдырата, кішірейте жырлау өз орнын берік алған. Халық ауыз
әдебиетінде, әсіресе, батырлар жырында көп қолданылған бұл тәсіл қазір де
ақын туындыларында кездесіп жатады. Мәселен: Тайыр Жароковтың:
Қарыңды қағып су қылдым,
Суыңды сілкіп бу қылдым,
Түніңнен таң атқыздым,
Жеріме жұлдыз жаққыздым,-
деген өлең жолдарын Қажым Жұмағалиев гипербола деген [6. 225бет]. Ал
Жарасқан Әбдірашевтен мынадай өлең жолдарын мысал ретінде көрсетуге болады:
Айқасқа түсер күн бүгін,
астымда пегас арқырап...
Алтындай менің шындағам
алдымнан шықты жарқырап!
Мисызбен талай соттасып,
Мылжыңмен талай отасып,-
жеңе алмай жасып жүргенде,
қалды ма деп ем тот басып...
Алғашқы өлең шумағында пегас арқырап, шындығы жарқырап, асыра айрылса,
екінші шумақта керісінше соттасу, оттасу, жасу, тот басу сияқты құлдырау,
кішірею басым.
Әдеби тілді ажарлаумен, құбылтумен қатар, керек жағдайда айшықтай
білген жөн. Әдеби тілдің әсемдігі ғана емес, әсерлігі үшін де әжептәуір
қажет тәсіл – айшықтау яки фигура [6. 227бет]. Жарасқан ақын поэзиясында
айшықтаудың арнау, қайталау, инверсия, паралелизм түрлері қолданылған.
Өлеңдегі әсемдік белгілі бір гармониялық жарасымдылықта десек, бұған
Жарасқан Әбдірашев поэзиясынан дәлелді молынан кездестіреміз.
Жарасқан - көбінесе өлең ырғағын ұйқаса түсетін екпінмен өлшейтін
ақын. Ұйқасқан сөздерінің бояуы қанық, ажарлы, мағыналы болып келеді де,
санаға өткір сәулесін түсіреді, есте оңай сақталады.
Ұйқастың көркемдік, эстетикалық, эмоциялық қырынан жетік меңгеру-
ақындық мәдениеттің бірден-бір үлкен белгісі, биік сипаты, күшті құралы.
[қт мен ә 05ж №11]. Қажым Жұмалиев ұйқастардың ең негізгі мына түрлерін
бөліп көрсетеді: қара өлең ұйқасы, шұбыртпалы ұйқас, ерікті ұйқас, кезекті
ұйқас, аралас ұйқас, егіз ұйқас, ерік ұйқас.[7, 183бет]. Жарасқан поэзиясы
да осындай ұйқастар негізінде құралғанын:
Қара өлең ұйқасы:
Бір бойдақ қалмапты арамызда а
дүниеге келіпті баламыз да... а
Біз осы шынымен есейдік пе, б
шынымен қартайып барамыз ба? а
(Әмірханға)
Шалыс ұйқас
Арқаға мезгіл салмағын а
алғырттықпенен көп артып, б
Балалық шақтың арманын а
алдық па, досым, жоғалтып? б
(Шөмішбайға)
Аралас ұйқас
Естің де майда самал боп, а
сезімнің гүлі дір етті... б
Ұсындым саған, в
амал жоқ, г
дал-дұлы шыққан жүректі!.. б
Шұбыртпалы ұйқас
Алғаным менен бергенім, а
жанғаным менен сөнгенім, а
егілгенім менен сөнгенім, а
жеңілгенім менен жеңгенім. а
Тек саған аян, Қаратау, б
Тек саған аян, Қаратау. б
Егіз ұйқас
Арызым бар, Табиғат, айтар менің;
нар ұлдарын еліме қайтар менің...
Қайтар менің еліме нар ұлдарын -
қайтар қайталанбайтын дарындарын
Ерікті ұйқас
Сезім тұнып,
тереңіне жыр тұнып,
жатыр жүрек асаудайын бұлқынып!
Осы қазір –
бір гүліңе айналып
кетсем бе екен?!
Тұрсам ба екен құлпырып?!
Аллитерация мен ассонанс өз алдына бөлек тіршілік етпейді. Осы орайда
Мұхтар Әуезотың: Өлеңнің бас жағында аллитерация мен ассонанстың көбеюіне
әсер еткен әуезділік одан әрі қалыптасқан дыбыстық қайталаулар арқылы өлең
ішінде белгілі бір эпитеттер мен метафоралардың екшелеп шығуына да жағдай
жасайды. Олар да орайластық принципіне бағынады[ қт мен ә 05ж №11] деген
сөзін айтуға болады. Бұл пікірді Жарасқанның мына өлеңімен дәлелдеуге
болады.
Армысыңдар, алмас жүзді анттарым,
Ақ боз атты дәстүрім мен салттарым!
Армысыңдар, дүбірлеген даңқтарым,
Сұңқар мінез дәстүрім мен салттарым!
Ақын жырлары дыбыстар үндестігімен, яғни гормониялық сипаттарымен
ерекшеленеді.
Жарасқан Әбдірашев шығармашылығындағы бұндай қайталауларды шебер
тізіп, әсем өрнектеулер өлеңнің көркемдік мазмұнын, ерекше леппен айтылған
күшін арттырады.
Жарасқан Әбдірашевтің үлкен жауапкершілікпен қалам тартқан ендігі бір
арналы мұрасы – балалар поэзиясы.
Қай халық болмасын, өзінен кейінгі ұрпақтың өз заманына лайық азамат
болуына, жан-жақты тәрбие алуына қамқорлық жасап, үнемі назарда ұстаған.
Қазақ халқы - бала тәрбиесіне ерекше мән берген халық. Бабаларымыз бала
тәрбиесінің баға жетпес құрал ретінде әдебиетті қолданған. Бүлдіршіндерге
арналған жыр жолдары, бата-тілектері сонау бай ауыз әдебиетімізден арқау
алып, бүгінге де бала сезімін қозғар, оларды жақсы мінез - құлыққа баулитын
туындыларда ерекше орын алатын – балалар поэзиясымен тоғысып жатуы
тегіннен –тегін емес. Ендігі жерде осы салмағы басым салаға қалам тербеген
ақындар балалар поэзиясының жүгін одан әрі дамытуды, жетілдіруді өздеріне
борыш еткен.
Осы бүлдіршіндер жанрына жауапкершілікпен, дайындықпен келген Жарасқан
Әбдірашевтің туындылары балалар поэзиясына қосылған үлкен олжа болып
табылады. Балаларға жыр жазу - өте маңызды әрі жауапкершілігі мол іс.
Айтпақ ойды бала санасына лайықтап жеткізу екінің бірінің қолынан
келмейтіні анық. Серік Қирабаев: Шындықты қарапайым күйде нанымды және
түсінікті бейнелеп жеткізу, сол арқылы бала сезіміне әсер беру – балаларға
арналған поэзияға қойылатын негізгі талап [3, 101бет] деп, бала жасына
лайықталған шығарма жайын сөз етсе, Жарасқан Әбдірашев та: Ақындар
балаларға биіктен қарап білгірсімей, не туралы жазса да, солардың көзімен
көріп, солардың тілімен баяндау керек деп өзінің балалар әдебиетін
бағдарлағанда атты зерттеу мақаласында балаға ықпал ету жағын сөз етеді.
Жарасқан Әбдірашев баланың тілін дамытуға арналған бесік жыры, тұсау кесу
жыры, санамақ, өтірік өлең, жаңылтпаш, жұмбақтар, мақалдар мен мәтелдер
сияқты халық поэзиясының әр алуан түрлеріне ерекше мән берген.
Бір дегенім – бесік,
Екі дегенім – есік,
Үш дегенім – үміт,
Төрт дегенім – түлек,
Бес дегенім – батыр,
Алты дегенім – ақыл,
Жеті дегенім – жалау,
Сегіз дегенім – сұрау,
Тоғыз дегенім – толғам
Он дегенім – орман.
деген санамақ жырлар балаға сан үйретуде, оны қосып, ала білуге
жаттықтырады. Мұнда сандар жеке айтылмай, атауы ұқсас екінші затпен
қосақталып айтылып, жас баланың санды тез жаттап алуына оңай тиетіні
сөзсіз.
Жарасқан Әбдіраш бала ойын дамытып, баулуда жұмбақ жанрының өзіне
тән көтерер жүгін, өзіндік ерекшелігін, мақсаты мен міндетін жақсы түсіне
білген. Осының айқынырақ бір мысалы ретінде Жарасқан Әбдіраштың мына
жұмбақтарына тоқталайық:
Табаны ысып тұрса,
Желкеден қысып жұмса,
Ой мен қыр, еңіс демей,
Қоймайды тегістемей.
үтік
Ауыр ағашты тасуға ұста,
Тұмсығы ұзын, құйрығы қысқа.
піл
Жұмбақ баланы әрқашан қызықтырып, оның айналадағы құбылыстарға мұқият
қарауға, қыр сырын тануға баулиды.
Бүлдіршіннің тіл ұстартуына, оның кекештенбей, жатық, асықпай
сөйлеуіне септігін тигізетін жаңылтпаш жанры Жарасқан Әбдіраштың
поэзиясында өзінің жалғасын тапқан:
Алма
Алманы ал десе,
Ал да,
Алма алма десе,
Алма.
Жаңылтпаштың табиғатына сай дыбыстық қайталаулар үндестігімен қатар
ішкі мазмұны, мәні берік сақталған.
Елінің азаматы болар баланы жастан отансүйгіш етіп тәрбиелеу керек.
Бала санасына жастай сіңісті болған ұғымдар ғана бала үшін қасиетті болмақ.
Жарасқан ақынның Ата арманы, Отан, Қазақ, Отан деген – осы ара атты
өлең шумақтары сәби жүрегіне алғаш отан сөзін ұялатады. Оның бала ұғымына
сай мәнін ашады.
Баланың дүниетанымына туыс-туғанын танытуды негізгі мәселе етіп
көтерген Жарасқан ақын балаларға Әулиет әліппесінен атты жырларында жеті
ата, туған-туыс жайлы ұғым береді.Ақын:
Жетесізден сақтанар,
Жеті жұртқа мақтанар,
Болғың келсе Жетелі –
Жеті атаны жаттап ал,-
деп, баланы бабаларын білуге, тануға үндейді. Сонымен қатар бөле, жиен,
жиеншар сияқты туыстық атаулардың ұғымын балаларға ұғымды тілмен түсіндіріп
өткен. Бұл мәселеге анық қарар болсақ, жеті ата, туған-туыс атауларын кіші
түгіл үлкендер білмей, шатасып жатқанын күнделікті өмірде көріп жатамыз.
Сондықтан ұлттық ділімізге қатысты ұғымдарды балаға жастан үйрету дұрыс деп
түсінуіміз керек. Жарасқан ақынның осы мәселені тіліне өзек етуі өте
орынды.
Балаларға тарихта есімі қашалып жазылған ұлы есімдерді таныту, оларға
құрмет сезімін тудырып, тіпті, үлгі етуді көздеген Махабет, Абай, Абай
біздің бабамыз, Шоқан, Ыбырай атты өлеңдер өте көркем шығармалар.
Мәселен:
Ана тілін тәрк еткен
Адам көрсем
Қорқамын...
Ұрпақ үшін тер төккен
Ұлы Абайдан ал тәлім!-
өлеңі өте ықшам, бірақ көтерер жүгінің салмағы бар.
Сатиралық сипаттағы бұл өлеңнің ішкі логикалық байланысы тұтасып, балаларға
өзгенің жағымсыз қылығынан сабақ алуды айтпай-ақ терең ұғындырады.
Жарасқан Әбдіраштың төрт мезгілге арналған өлеңдері де көрнекті
суреттеледі:
Балалар поэзиясында мамандық иелеріне байланысты өлеңдер көптеп
кездеседі. Жарасқан ақын өлеңдерінен мысал келтірейік:
Диқаншылық – мәңгі өнер,
Қанық кәсіп бұл көпке...
Құрметтесең нанды егер,
Нан иесін құрметте
(Дихан)
Дертпен жасап сан егес,
Дәрігер жеткен жеңіске-
Ақ халатты бір жан емес,
Ақ қанатты періште
(Дәрігер)
Бұл өлең жолдары ұрпақты еңбекке үйретеді, оларға қоғамдық еңбектің
маңызын, мәнін түсіндіреді. Сонымен қатар әр мамандыққа құрметпен қарауға
баулитыны анық.
Қазіргі балалар поэзиясы – кең тынысты поэзия. Бала сезіміне, оның
бойындағы ой-өрісіне ыңғайлай отырып, бүгінгі ол біздің қоғамдық және
азаматтық өміріміздің барлық мәселелерін поэзия тілімен әңгімелеуге
көтерілді. Поэзия тек баланың дүниетану мөлшерін кеңейту ғана емес,өмірдегі
жақсы-жаман әрекеттің бәріне де бала сезіміне оротақ етеді, оны ойлантады,
шешім қабылдатуғаүйретеді. Мұның бәрі бала бойында гуманистік сезімді
оятуға, оларды ерлік пен ізгі мінезге тәрбиелеуге қызмет етеді [3, 95].
Жарасқан ақын бүгінгі таңдағы қазақ балалар әдебиетіне барымен базар
етпей, биік талап тұрғысынан қарауды алға тартады.
Ұрпақ тәрбиесі – ұлт парызы екенін терең ұққан Жарасқан Әбдірашев
балалар поэзиясында қарымды еңбек атқарды. Оның халық ауыз әдебиетінің бай
қазыналарынан бастау алған балалар жырын дамыта, жаңа мазмұнға айналдыра
отырып, бүгінгі бүлдіршіндерге табыстады деп айта аламыз.
Балаларға жазу – болашаққа жазу. Болашаққа жазу – ұрпаққа жазу.
Ұрпаққа жазу – уақыттан озу. Уақыттан озу – екінің бірінің басына қона
бермейтін бақыт деген Мұзафар Әлімбаевтың сөзіне қарасақ, бұл бақыт
Жарасқан ақынның еншісіне тигендей. Олай болса, Әбдіраштың Жарасқаны
қаламгерлік, жауапкершілік тізгінін бір сәтте босаңсытпаған балалар ақыны,
кішкентайлардың үлкен ақыны болып қала бермек.
Әдеби-көркем сын - әдебиеттің бастысы, бағдаршысы, оның барын бағалап,
жоғын жоқтайтын жоқшысы дейміз. Сондықтан да оған деген ықылас әр кез
суымай, қамқорлықтан қалмай келеді. Әдебиетті мазмұндандырып, сапалық
қасиетін арттырудағы оның маңызы ереше бағаланады. Әдебиетіміздегі кемшін-
мінге негізделген сатира сол әдеби сынның бір көрініс нұсқасы болып
табылады.
Мәселен әдеби сатираның бір жанры - пародия әдебиеттің бағытын дұрыстап,
мазмұнын байытуда, формасын жетілдіруде, жеке ақын-жазушылардың шеберлігін
шыңдап, шығармашылық нақышын қалыптастыруда зор рөл атқарады. Оның мәселені
қамтуы, яғни диапозоны өте кең. Оол бүтін бір әдеби ағымның концепциясы,
принципі, тақырыбы, мазмұны, идеясы туралы, жеке жанрының бағыт-бағдары,
жай-күйі, жеке өкілінің стиль мәнері, тілі, сөздігі, ырғағы, ұйқасы, буын
жүйесі жөнінде сөз қозғай алады. Солардағы ақаулық атаулыны сынап-сықақтап
жойып отырады.
Эпиграмма да пародия сияқты, негізінен әдебиеттік жанр. Эпиграмма –
белгілі бір адамды, затты, болмыс-құбылысты әзіл тұрғысынан бағадайтын
немесе күлкі, келемеж ететін, қажет болса, ашық әшкерелейтін сатиралық
поэзияның шағын жанры.
Негізінен осы жанр жайында Темірбек Қожакеев: ... Жұлдыз журналы мен
Қазақ әдебиетінде тіпті, Сүзеген сөз, Біреуге - күлкі, біреуге -
түрпі сияқты сықақ бұрыштарының өзінде пародия, эпиграмма дегеніңіз мүлде
төбе көрсетпейді. Қазір қазақ сатириктерінен ешкімді де манау пародист,
мынау эпиграмма шебері деп атап айта алмаймыз,-деп сонау жылдары қынжыла
айтса, Біздің қазақ әдебиетінде эпиграмманың аты кейінгі жылдарда ғана
төбе көрсеткенімен,заты өнер анасы-поэзияның өгейлік тауқыметін
жазықсыздан - жазықсыз тартып жүрген, бірақ шын мәніндегі төл перзенті
санатында. Абайдан бергі уақытта, өлместің күнімен өмір сүріп келеді,- деп
Жарасқан ақын да эпиграмма жайындағы ойын осылайша сабақтайды.
Әпиграмма – қиын жанр. Оның қиындығы-әрі лирикалық, әрі құбылыстық,
әрі сатиралық сипатында сырт қарағанда бұл үшеуінің басы бір қазанға
сыймайтындар. Әпиграмманың күрделілігі осы үшеуінің бір жерде бас қосып,
жанрлық үйлесім табуында жатыр Д.Ы. 262 бет
Осы күрделі жарнға қалам тартқан Жарасқан - қазақ әдебиетіндегі әзіл-
оспақ,эпиграмма жанрын тың өріске шығарып, жаңа биіктерге көтерген
Эпиграмма жанрында өнімді еңбек етіп келе жатқан ақынымыз – Жпрпсқан
Әбдірашев жоғарыда аталған кітабына қазақ ақын-жазушыларының көпшілігіне
жеке-жеке арнап жазған эпиграммалары енген. Қалам иелерінің
шығармашылығындағы, мінез-құлықтарындағы, кейбір ерекшеліктерді дөп басып
көрсете білген тұстары баршылық.
Жіліктеп-ақ береді
жанрдың түрлі тамырын
Бірақ өзі келеді
тап баса алмай тамырын
Бұл – ақын С.Баймолдинге арналған эпиграмма. Мұнда Сәбит ақынның көп
білетіндігі, бірақ әлі өз жанрын тауып, айтарлықтай табысқа жете алмай
келе жатқандығы меңзеліп тұр.
Эпиграмма көбінесе бір адамға арналады. Сонымен бірге бірнеше адамға да
арналуы Жарасқан ақын туындыларында да кездеседі. Мысалы, Жаппар
Өмірбеков пен Саттар Сейітхазинге, Сейіт Кенжеахметов пен Көпен
Әмірбековке, Серік Байқонов пен Серік Асылбековке, сондай-ақ бір-ақ топтап
жазған М.Әлімбаев,Қастек Баянбаев, Құрманбай Толыбаев, Әдібай Табылдиев,
Ермек Өтетілеуов, Сұлтан Қалиевке; Файзолла Оразаевқа Әбілғазы Нағыметов,
Мырзатай Серғалиев, Бақытжан Майтановқа арналған эпиграммалар бар. Бұларды
қалай болса, солай қосақтай салмаған.
Жинағын ап Жаппардың
олай-бұлай ақтардым...
Айырмасы жоқ екен
Жаппар менен Саттардың
Жинағын ап саттардың,
мен де солай ақтардым...
Сөзі Қалтай ағаның
рас екен деп қарадым.
Мұнда Ж.Өмірбеков пен С.Сейітхазиннің өлеңдерінің бір-бірінен айырмасы
жоқ екендігін айтқан.
Эпиграммада әдебиеттегі ылғи кемшіліктер ғана емес, жағымды құбылыстар да
объекті бола алады. Әдеби сынның мақсаты әдебиеттегі жетіспеушілікті сынай
беруде емес, сонымен бірге оның жақсы жақтарын көрсете білуде. Осы
міндетті атқаруда эпиграмма да ат салыса алады.
Жазушылыққа,
ғылымдыққа жол беріп,
ғылымдығын
ұстаздығы өңгеріп
бара жатыр...
Зерттейтіндер Зекеңді
қиналады-ау үш салаға тең бөліп.
Мұндай мінез мықтылардан жұғады,
ұқса сырын әмбебаптар ұғады...
Анық ойлы үш Зекеңді қосқанда -
абыройлы бір Қабдолов шығады.
Бұл - академик-жазушы Зейнолла Қабдоловқа арналған эпиграмма. Мұнда сын
жоқ, керісінше сан қырлы дарын иесін көрсету бар.
Эпиграмма жазуда көркем бейнелеудің түрлері пайданылады. Көбіне автор
сөзі түрінде жазылып жүр. Сондай-ақ монолог, диалог, сюжетті оқиғаға құру
сияқты тәсілдерде қолданылады. Мысалға Мұхтар Мағауиннің мақамдары атты
эпиграмманы келтіруге болады:
О баста ғалым болсам деген едім,
Алашқа мәлім болсам деген едім.
Алдымен атым Мұхтар екендігін
Сәбиттің шекесіне шегеледім...
Жел есіп танауымнан мұрынымның,
тәрк еттім таразысын ұлы ұғымның.
Шәлгезді шығандатып шығармаққа-
міз бақпай Махамбетті ұры қылдым,-
деп, Мұхтар Махауиннің дақпырт мінезін, зерттеу саласындағы кейбір жансақ
пікірлерін өз аузына салғызып, айтпақ ойын шебер жеткізген.
Жарасқан Әбдірашев эпиграммаларын әдеби эпиграмма, саяси эпиграмма және
тұрмыстық немесе достық рәуішті эпиграмма деп үшке бөліп қарауға болады.
Негізінде әдеби эпиграмма әдебиет саласында қызмет етіп жүрген ақын-
жазушылардың өзіндік қолтаңбасы, қалам тартқан жанрлары, шығармаларының
жазылу үрдісі жайында айтылған жеңіл әзіл, кейде,тіпті өткір сынға
құралады.
Мысалға Темірбек Қожакеевке жазылған мына бір эпиграмманы алуға болады:
Сатира жаз!
Өкірт, тегі!-
деп берсе де бұйрық көп...
Даярлаған шәкірттері
шығып жатыр Лирик боп,-
деп, шәкіртсіз сатирикті солдаты жоқ генералға теңеп, бір түйреп өтсе,
Таңын да жазды жайлаудың,
Күнін де жазды жайлаудың,
Кешін де жазды жайлаудың...
Түнін де жазар ма екен деп,
қобалжып іштен қойғанмын...
деп Аманжол Шамкеновтің жайлау тақырыбына арналған шығармаларының көптігін
меңзеп, жақсылап бір шымшиды.
Ақынның саяси тақырыпқа арнаған эпиграммалары негізінен елбасылыққа
үміткер болған ел азаматтары жанына шоғырланған. Мәселен Кәрішал Асановқа
арнаған мына бір эпиграммаға қараңыздар:
Кәрі шал ма?
Жас шал ма?
Темір шал ма?
Жай қалатын бос шал ма?
Бәйгеге атын қосса ол да,
Әбден бұған хақылы!..
Толған шығар ақылы-
Алпыс үштен асқанда!..-
немесе:
Күшке енетін шағы ма?
Түс көретін шағы ма?
Құс қайтатын, жалғасып
Құс келетін шағы ма?
Қызықты ма бағына,
Қызықты ма тағына?
-Боламын,- деп, - Елбасы!-
Аттан сапты тағы да?-
деп, Амантай қажыны да, Кәрішал Асановты да қағытпа сынына алғанын
көреміз.Енді бірде елінің сенімін ақтамаған Даниял Ахметовты:
Ахметов Даниял!
Мейлі қысыл, мейлі ұял!
Құтқармайды парыздан-
құрғақ уәде,құр қиял!..
Елің қалды...мөлдіреп...
Екібастұз қолды боп,
кете бардың...Сен жүрсің
көкте туың желбіреп...-
деп айтарын бетке тура ұрып, өткір сынға алады.
Тұрмыстық немесе достық рәуішті әзілге ақын Жарасқанның Әкеме хат
атты эпиграммасын келтіруге болады:
Ассалаумағалейкүм, бел баласы Үмбеттің,
Әкесіне бұл күнде салмай жатыр міндет кім.
Тайлақ сатам, нар сатам деп едіңіз әуелде,
Сатпадыңыз, сонда да кемпөшкеңізді емдеттім.
Бітті деп бір іс жүрсіз бе, шаруашылық шайқалмай,
Мен жүрмін ақшаның аздығын ашып айта алмай.
Сізге де керек кемпөшке, бізге де керек шешеміз,
Байқаңыз, бүйте берсеңіз, қоюым мүмкін қайтармай,-
деген өлең жолдарында әзіл-шыны аралас айтылған ой өте жарасымды орайласып,
оқырманға езу тартқызады.
Дұрысында эпиграмманы кем-кетікті сынаудың таптырмайтын құралы
ретінде пайданылған
Пайдаланған әдебиеттер:
1. Қирабаев С. Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиеті – Алматы Білім 2003.
б.
2. Қирабаев С. Шығармалары: сын мақалалар мен зерттеулер. – Алматы
Жазушы 1992. б.
3. Қирабаев С. Шындық және шығарма - Алматы Жалын 1984. б.
4. Ысқақұлы Д. Әдебиет алыптары – Астана Фолиант 2004. 302 б.
5. Қожакеев Т. Сатира негіздері – Алматы Санат 1997. 464 б.
6. Қабдолов З. Сөз өнері: Жоғарға оқу орындарының студенттеріне арналған
оқулық.- Алматы Қазақ университеті 1992.350б.
7. Уақыт және қаламгер: әдеби сын – Алматы Жазушы 1974.322б.
8. Әбдірәштың Жарасқаны Шежірелі шаңырақ: таңдамалы.-Алматы
Рауан 1998. 368б.
9. Әбдірәштың Жарасқаны Сана соқпағы:таңдамалы.-Алматы Жалын
1998. 398б.
10.Әбдіраштың Жарасқаны Құлпытас: эпитафиялар, өлеңдер, поэмалар,
Эпиграммалар.-Алматы Атамұра 2001. 358б.
11. Әбдіраштың Жарасқаны Көңіл көкпары. Таңдамалы.-Алматы Ана
тілі 1998. 194б.
12. Нұрғалиев Р. Өнер алды қызыл тіл.-Алматы: Мектеп 1974. 172б.
13..Ахметов З. Өлең сөздің теориясы.-Алматы Мектеп 1973. 211б.
14 .Жұмабаев М. Шығармалары.-Алматы Санат 1989. 446б.
15. Оңғарсынова Ф
16. Шаханов М
17. Қазақстан ұлттық энциклопедиясы.- Алматы Атамұра
КІРІСПЕ
Қазақ поэзиясының жарық жұлдыздарының бірі Жарасқан Әбдіраш жан-жақты
дарын иесі еді. Ол ақиық ақын, алғыр аудармашы, сарабдал сыншы, сұңғыла
сықақшы, сондай-ақ балалардың да қаламгері.
Жарасқан поэзиядағы нағыз хас шебер еді. Оның өлеңдерінен селкеу
тұрған бір сөйлемді, бос тұрған бір сөзді таба алмайсыз.
Сырттай қарағанда құрыштан құйылғандай боп тұрған сол өлеңдердің
ішкі әлемі буырқанған тіршілікке, бірде күйдіріп, бірде тоңдырған,
сапырылысқан сезімдерге, ақ пен қара боп жалғасып жатқан қақтығыстар мен
соқтығыстарға, ешкімнің алдында бас иіп, тізе бүкпеген қуатты рухқа
толы.(1. 3,4)
Жарасқанның кітаптарын қайталап оқымай-ақ, ол туралы пікір айта
аламын. Оның бір себебі бар. Жарасқанның қаламгерлік жауапкершілікті
бірден сезінетіндігі сондай, бүкіл шығармаларынан халтура іздеп табу,
жалпы мүмкін емес. Ол жазса, қолынан келгенше, мәңгілікке, қайта айналып
соқпайтындай етіп жазуға әрекет етеді, - деген Қадыр Мырза Әлі сөзі
Жарасқан Әбдіраштың поэзия сырына терең үңілгендігін танытады.
Жарасқан Әбдірашев ұлттық көлемдегі нақты құбылыстарды өткір
жанарымен қапысыз кезде суреттеу барысында әлемдік мәні зор философиялық
тұжырымдар айтады. Өмір ұйқас, адам ұйқас, арман ортақ, сезім - күй
қияметі таныс болғандықтан, қазақ шайырының жан күйзелістерінен тұтас
адамзат қабырғасын қайыстырар шындық сөйлемдерін табасыз.
Жарасқан үшін атар таң да, батар күн де, Аралдың ақ шағалалары,
Алматының сұлу көшелелері де, ару қыздар, ардагер халық ұлдары, қуаныш пен
реніш, мадақ пен сағыныш, таңырқау мен үміт, еңсегей сезім тәрізді жүздеген
эмоцияналдық толғаныс арқауына айнала береді. Ақын өмірді өзінің көркем
суретімен көріктендіре береді.
Өлең жарысында өз тұлпарларын тауып, сұңқарын зеңгір көкке самғатқан
сезім саяткері, сұлу сөздің суреткері Жарасқан Әбдірашев поэзия
керуеніндегі бір әдемі көшке айналғандай.
Қазақ поэзиясына аяқталуға жақын ғасырымыздың 70- жылдарына қарай
еркіндей басып, еркелей келген дарынды жас бүгінде жер ортасы – елумен
қауышып отырған Жарасқан Әбдірашев болатын. Ол өзі мен өзі қатарлас
қаламгерлерді соғыстан соң туған ұрпақ санайтынын арнайы өлеңімен де,
кітабымен де алғаш рет жарқын да талапшыл, батыл үнмен жария қылды. Соғыс
дәуірінде балалық шағы өткен ұрпақ қасіреті түсінікті еді. Бір ашылып бір
жабылған алмағайып аспандай құбылма заманның қабағы ашық жылдары аз
кездескен де. Әйтпесе Жарасқан:
Жау танкісі бәрімізді қоса атты,
Тумай жатып көзімізден жас ақты!
Біз білеміз бейбіт күннің бағасын,
Таңнан тұрып термесек те масақты!
Сәби көңіл түйсінгенін толғасын,
Қасіретке ортақтасу - ол да сын!
Біз білеміз мүгедектер мінезін,
Денемізде жатпағанмен қорғасын!
Біз білеміз сағыныштың салмағын,
Біз білеміз жалыныштың зарлы әнін!
Біз білеміз бір анадан туса да
өгей өскен ағалардың арманын...
деп күрсіне толғанбас еді. Өлеңдегі логикалық жүйе кейінгі жастарды майдан
тынысын білмей, кердең қаққан уайымсыз буын өкілдері санап, асығыс байлам
жасауға бейім қайсы бір қырыс жандарға қарсы дәлелге құрылған. Кең алып
қарағанда әлеуметтік құбылыстың уақыттық аясы артып, рухани мәні тереңнен
қозғалады. Анафоралық тәсіл сезім қуатын күйлей өрнектесе, толымды ұйқасқа
негізделген шендестіру амалы ақын жанының қызуы мен сындарлы ұғымын
көтеріңкі әсермен бедерлеген.
Өмір сан алуан қоғам, орта толқындардың бірлігімен тұтас. Себептің
салдары себептің өзіне айналып жатады. Ж.Әбдірашев аламат дәуірдің салмағын
жаңа қауым, жас ұрпақтың нәзік көңілімен қабылдайды. Өз замандастарының
сана мен түйсік өресіндегі отаншылдың қасиетті аға буынның ерлік істерін,
бастан кешкен қасіретін әрі аялай, әрі бағалай отырып, пайымдау бар.
Жасырын, астарлы диалогтың бір жақты жауабында ой сенімділігі мен нығыздық
көзге түседі.
Жарасқаннның ерлігі өлең, парасат пен сезім жауапкершілігін
қатар ұстаған, сан алуан жанаярлық түрлеріне атой салып, қылышын қынаптан
суыратын өршіл де арлы, төрт аяғын тең басқан ереуіл өлең. Атақ, мансап
торына шырмалғанын естілік санайтын, жалғанды жалпағынан басуды бетке
шіркеу көрмейтін тоғышар психологияның шылауына айналған рухани мүгедектік
суреткер намысын қамшылаған:
Және бір сыр:
Жүргенде жоталанып,
аярлықпен айқасқа жеке барып,-
безінді ме Шындыққа болысудан-
Өзіңді де құлдыққа сатар анық!..
Ақынның туған дала тынысымен қатар тербелетін өрелі толғамдары ұлттық
сана ұлағатын шешендік үрдіспен ширата бейнелейді:
!
Поэзияда айтылмаған ой, шырқалмаған сезім аз шығар. Мәселе шахмат
тақтасындағыдай ойын өрнегінің өзгеріп отыруында. Әр ақын ортақ үлгіден
өзгеше шешім қабылдамақ. Әр ақын өзінше жаңалық ашпақ. Алайда оның бәрі
көкейге қона бермес еді. Ой мен көңілдің де тереңі мен таязы, шынайысы мен
жасандысы бар.
Ж.Әбдірашев жыр патшалығына қадам басқан алғашқы күндерінен-ақ
өмірдің сырын уақыт өлшемімен бағамдай бастайды. Ақ бұлақтар өлеңіндегі:
Көкжиектен күн аунап барады әні,
қызарғаны – қоштасып қарағаны...
Осылайша өтеді қайран уақыт,
сені мәңгі қоймайды сайраңдатып,-
деген жолдардағы философиялық тұғырнама- ақын шығармашылығының өзекжарды
арнасы. Бұл өмірдегі үлкен қайшылық та - бар мен жоқтың тартысы. Өткенді
қимау, келешек дидарындағы үміт пен күдік. Ақын тіршілік қызығына тоймайды.
Біз білетін әлемнен өзі кеткенмен, атының, рухының, сөзі мен пікірінің
қалғанын қалау – кез келген саналы пенденің арманы. Расын айтқанда, өнер,
ғылымда із тастау – меңіреу тарихтың тас қабырғасына шамасы жеткеннің
есімін қашап жазуы. Осының бәрі алдамшы болмасын деңіз...
Таланны ақындарға ырықсыз түрде де, айқын түсінікпен де қозғау
салып, толқымалы толассыз дауылға толы күй кештіретін күш - жоғарыда
айтылғанп сихологиялық жағдаят. Оның айшықты сілемдерін Жарасқан Әбдірашев
поэзиясынан да көресіз. Бір түйір дәнде Адам ата мен Хауа анадан бергі
тіршілік сыры табиғи нәр мен махаббат үйлесімі арқылы пайымдалса,
Хайуанаттар паркіндегі маймылда Тәңірдің құдіретіне, дүниенің тәлкегіне
таңырқау әрі туа біткен мүшкілдікке, жүре біткен менмендікке, ұқсастық пен
алшақтық диалектикасына қайран қалу, атеизмге күмән, безбүйректікке
наразылық бар. Уақыт мұнда- антропологиялық әрі ұждандық категория.
Болашақтан үміт тосып, бар жақсылықты ертеңнен ғана тосатын адам хикметін
автор былай суреттейді:
Сол кезде ғана шындап бір
қазамын дейсің кенімді,
жазамын дейсің жақсы өлең.
Сол кезде ғана шындап бір
табамын дейсің Елімді,
тұрғандай күтіп басқа әлем!
Өзіңді солай алдайсың-
сарсаңға тағдыр салғанда
келер күндермен көз бояп,
Өзіңді солай алдайсың-
өзіңнен бұрын жалғанда,
алданған жандар аздай-ақ.
Бәрі де соның мен білсем,
ортайған кезде көңілді
толтыру үшін біткен-ау.
Бәрі де соның мен білсем
бір тұтам мына өмірді
беріле сүйгендіктен-ау!..
Бүгінде көңілдің толмауы, қазіргі олқылықты ертеңнің уәдесіне байлау,
адамның өзін-өзі жануы, жақын шолып, кем болжауы, артық қиялдап,аз ұтуы
тәріздікүйкі-күйбең, таусылмас ахуалжиі қайталанатын сиқырлы құбылыс
ретінде қабылданған. Ақын салдардыңсебебін біледі, таңырқау тебіренеді. Ал
өмірге ғашық болудың қаншалықты қаншалықты ақиқаттығына көз жіберуден аулақ
Поэзияның сән-ажары көбінесе – белгісіздік. Әрине, ой-түйсік, сезім
төңірегіндегі, есептегі формуладан алыс, көп мәнді белгісіздік...
Жыр етер ауыр уақыттың
арқаңа батқан салмағың;
ақынға керек бақыттың
атманда ғана болғанын!..
дұрыс санауға бейім Ж.Әбдірашев пендеге тән қуаныш пен жақсылықтың өткінші
сипатын да айқын таниды.Адам бақытынмәңгілік құшақтап отыра
алмастай.Әйтпесе бақыт ең асыл қасиетінен айнымасы кімге де болса мәлім.Бір
ғана сөйлемнен тұратын өлең жолдарындағы инверсия тәсілінің ұтымдылығы
анық. Барды қанағат тұту,жоққа салауат ету ұждандық өлшем биігінен канша
жөн болғанымен, осыны ұға тұрып, адам, әсіресе ақын көңілі бір орында
қозғалыссыз қала алмайды. Шығармада тапқырлық, лирикалық қаһарман сезімі
мен өмірлік шындық мейлінше толымды көрініс тапқан.
Қасқая шығып жарға тік,
қарайлап тұрмын қай маңда.
Алдымда деуші ем бар бақыт,
артымда қалып қойған ба?!
Бағынан безген саялы
еңсесін енді көтерді ой...
Балалық шағым баяғы –
бақытты шағым екен ғой!
деп толғанғанда Ж.Әбдірашев уақыт пен бақыт ұғымдарын ажырамас тұтас
күйінде саралайды. Бұрын арманда ғана әсем кейіптегі бақыт енді естелікте,
елесте ертеде аңғарылмаған әсем дидар алады. Арада- мезгіл. Қайта оралу
мүмкін емес. Алыста мұнартқан балалық, кезінде бағасын, парқын айырмаған
жастық шақ, жар құшу, алғашқы кітап, алғашқы атақ, абырой тағы да арманға
айналады
Қасқая шығып жарға тік,
қарайлап тұрмын қай маңда.
Алдымда деуші ем бар бақыт,
артымда қалып қойған ба?!
Жо-жо-жоқ!
Керек жасымау
Қорқытпа қобыз сарнатып...
Бар бақытттан да осынау-
бар ма екен, сірә, зор бақыт!
Жар басындағы ой атты бұл өлеңде автордың өткенге сағынышы, келешекке
үміті ғана емес, бүгінгі тәубасы, тағдыр талқысынан тіксіну, өзіне-өзі
қайрат беру тәрізді эмоционалдық күй –тынысы жігі ашылмаған құйма шумақтар
арқылы екпіндей суреттеледі.
Ж.Әбдірашевтің Найзағайлы жаз (1971) кітабындағы дүние сырын
қиялымен болжап, жүректен толғай күрсінетін ойлы да әсем жырлары Сыған
саздары циклында жинақталған. Ақынды кең әлемнен тиянақтар жер таба алмай,
ала-сүргін бұлттай көшіп-қонумен жүріп, шаршап-шалдықпайтын ерекше
этникалық топтың тұрмыс-тіршілігі тағдыр тәлкегі туралы толассыз сезім
орманына жетелейді. Өркениетті өзге жұрттан ала бөтен үрдіспен ғұмыр
кешетін, басқа қауым менсінбей қарап, биі мен әнін сүйсіне тыңдайтын, іс-
әрекеті, кәсіп – айласы жұмбақ әрі көкейге қонбас оқшау топтың сырт
салтанатымен бірге ішкі қайшылықтары аз болмаса керек. Табор түні,
Сайқалдың сөзі, Айырылысу, Балгар қызбен әңгіме атты өлеңдерде жалпы
көріністен құбылыстарға көше отырып, көркемдігі жақын сурет салу ниеті бар.
Маған ғашық боласың ба шынымен,
қалай ғана құп алармын мұны мен?
Өзім арам болғаннан соң, жігітім,
адалдардан амалсыздан түңілем!..
Сендейлерге айтарым;
маған келсең адалдықты ойлама
ақ арыңды қанжығама байла да,
айыра алма –
адам менен сайтанды,
сұлулар мен сайқалды!
Маған келсең;
сыры ңды ішке бүгіп кел,
ақылыңды құштарлыққа жығып бер,
көрсоқыр болғыр жігіттер!
Қасіреті қалың сыған қызының өзекжарды монологы ыза мен шарасыздыққа,
айықпас назаға толы. Бәрін түсіне тұрып, ақты қара, қараны сұр деп
топшылау, жақсылықты ұнатқамен, жаманшылдыққа кіріптар болу, сұм өмірдің
кісенін мойнына салудан шамырқану, ар алдындағы парызды алдамшы ләззаттың
қанжығасына байлау, ең ақыры бәріне, бәріне көну, өзгеше машақаттың жоқтығы
Сайқал сөзіндегі ащы шындықты көзінен жас сорғалата жеткізеді. Сұраулы,
лепті интонация, тыныстық үзілістер, баяндаудың екінші, үшінші жақтық
түрлері, бұйыра, түңіле сөйлеу өлең драматизмін ширата түседі.
Орға жығар орындалмас ұраны –
кейбіреулер сыртымнан сот құрады.
Мен өмірді талақ етер едім-ау
өмір мені талақ етпей жүр әлі!..
Әрине, циклда екі түрлі көзқарас, мәдениеттің диалогына кез боласыз. Өз
ісіне өкінбейтін жезөкшелер де ұшырасуы мүмкін. Демек, көпшілікке мәлім
мораль, сыртқы ортамен есептеспеу қиян кезіп, шарқ ұрған шерменде сері
сыған қызына да жат емес. Балгер қыз жұмған аузын аша алмаса, Лела атты
сұлу кеше сүйіп, бүгін жерігенін, бір жүректің қалауымен өмір сүре алмасын
ашық жариялайды. Бұл – Айырылысу өлеңінің реалистік мақамы тіпті айшықты.
Леланың күйін басқа мәдениет өкілдеріне ұғыну ауыр, құптау – жоққа тән.
Күресі тіршіліктің тоқтасын ба,
күйбеңдеп әйелдер жүр от басында.
Жағалай жайғасыпты қариялар,
балалар көлеңкедей боп қасында...
Теңеудің дәлдігімен қатар аталмыш жолдарда кедейлігі, байлығы белгісіз, не
іздеп, не қояры белгісіз, өткені, келешегі белгісіз, жұмбақ пен мұң
арқалаған алашұбар тобырдың тыныштық сәтімен ұштасатын мәңгілік көші елес
тастайды. Жер басқан адамзат, кең алып қарасақ, осы көштің ішінде күрген
жоқ па екен? Сыған болып зарлайық, бірақ өмірге әрі еркелеп, әрі өзгеден
теперіш тартумен жүрген, адамның бұйрығына емес, құдайдың салғанына көніп,
өз еркімен сандалып, сайран құрған сауықшыл жандардың зіл-заласын пайымдар
ма еді?! Талай талантты ақын осы тақырыпқа қалам сілтеген. Олар да жалынан
ұстап, жүген-құрық салатындай ақиқатты таба алмаған. Бәлкім бақытты қауым
осы сығандар шығар?!
Жарасқан Әбдірашев өз өмірінің өнердегі алғашқы сүрлеуін балалық
шағымен байланыстырады. Ол керемет қызық та емес, санаға айықпас дақ
салатындай ащы да емес. Класс ішіндегі сәбилердің кәнігі қылықтары, ақсүйек
ойнау, алғашқы махаббат, жалынды сеземін сағыну, туған ауыл түтінін аңсау
- ақынның есею жылдарында жанын аялаған сарындар. Кейде лирикалық қаһарман
– автор кейінгі дәуірдегі, қаладағы бүлдіршіндердің еркін тіршілігіне
қарап, соғыстан соңғы ұрпақтың бал дәуреніне аяушылық білдіреді. (Аяймын
бала кезімді)
Жатқызды қыртыс, қырымды
жылжыған жылдар өтектеп...
Мектепке тұңғыш ұлымды
келемін үнсіз жетектеп.
Салқыны күздің соғады,
ойлантпас қалай ол сені.
Жанымда томпаң қағады,
жанымның құйттай бөлшегі
Бұл күнді көріп түсінде,
асыға түткен аз ба адам.
Шаттығым да бар ішімде,
тәтті мұң да бар аздаған
Бұл енді – балалығын қимай жүріп, арманымен, жырымен бірге есейген, әке
болған Жарасқанның көңіл нашықтары. Сәбидің ойы беймәлім. Ол үшін бүкіл
өмір дәл сол сәтте әкесінің ең жақын досындай көрінер. Өмір деген сөздің
мәнін де білмес.
Екі ұдай сезім тербеумен,
күлген де болам сыр сақтап,
Жарасқан атты сүрлеуден
бөлінбек қазір бір соқпақ.
Жақындай бере;
-Ал енді,
тоқтама,- дедім,- тарт!- дедім,
Шапқылап ала жөнелді
арқалап шағын портфелін.
Емірендім сол сәт, егілдім,
сезінсін қайдан сотқарың;
алғашқы жүгін өмірдің
арқалап бара жатқанын,-
деп аяқталатын Портфель атты өлеңде объектифтішындық лирикалық әсер
шуағына көмкеріледі, шағын ғана типтік көріністен терең философиялық байлам
түйінделеді. Оқиғалық сурет - бала мен әкенің мектепке бара жатуы.
Лирикалық сурет – ақынның өткені мен бүгінін тұтас қиялмен шола тұрып,
табиғат-ата уіліне елтіп, өз жүрегінің әуеніне ден қоюы, екіталай сезім
шарпылысына кенелуі. Философиялық байлам нақты әрекеттің астарындағы
түйсік, тәжірибе, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыс барысы төмендегідей мазмұнда қамтылды:
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
І тарау: ЖАРАСҚАН ӘБДІРАШ – ҚАЗАҚ ПОЭЗИЯСЫНЫҢ
КӨРНЕКТІ ӨКІЛІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Ақын өлеңдерінің тақырыптық-жанрлық
сипаты ... ... ... ... ... ...
1.2. шығармаларының көркемдік-бейнелілік
қыры ... ... ... ... ... ... ..
ІІ тарау: БАЛАЛАРДЫҢ АҚЫНЫ ҺӘМ ЭПИГРАММА
ЖАНРЫНЫҢ ХАС
ШЕБЕРІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1. Ақын туындыларының қазақ балалар әдебиетінде алар орны...
2.2. Сатира
саңлағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Жұмыс барысында ХІХ ғасырдың 60-жылдарының аяғында алғаш өлеңдерімен
танымал болып, әдебиетке белсене араласып кеткен ақын Жарасқан Әбдірашевтің
ақындық мұрасын жан-жақты қарастырылды. Зерттеу барысында басшылыққа ақын
туындыларының тақырыптық-жанрлық және көркемдік –бейнелілік қырын алды.
Әдебиет зерттеушісі Серік Қирабаев: Шын ақын өз дәуірінің, өз
заманының сырына үңілмей тұра алмайды. Сонан тапқаны мен көргенін айтады,
сол негізде халық өмірі, оны толғантқан мәселелер жайлы ойланады дейді.
Шынымен Жарасқан Әбдірашев - айналаға саналы көз тастаған ақын. Оның
философиялық ой-толғамдары, әлеуметтік тіршілік, ұлттық діл, табиғат, туған
жер, достық, махаббат, ана, туған-туыс тақырыбында жазылған туындыларының
көтерген мәселесі өзектігімен ерекше.
Тіл мен ұлт – ажырамас ұғым. Ұлттық асыл келбетіміздің барлығы тіл
арқылы адамның бойына сіңіп, оған ұлттық рух, ұлттық болмыс береді. Ұлт
тілінсіз ұлт болуы мүмкін емес. Сондықтан да ұлтын сүйген азаматтар
алдымен тіліне қамқорлық жасаған, сол арқылы ұлттық ойдың өркендеуіне,
кемелденуіне қызмет еткен. Ақын қазірдің өзінде үлкен мәселе болып тұрған
тіл мәселесінің жағдайын сол кездің өзінде терең түсініп, жырларына өзек
еткен. Тіл мен ұлт – ажырамас ұғым. Ұлттық асыл келбетіміздің барлығы тіл
арқылы адамның бойына сіңіп, оған ұлттық рух, ұлттық болмыс береді. Ұлт
тілінсіз ұлт болуы мүмкін емес. Сондықтан да ұлтын сүйген азаматтар
алдымен тіліне қамқорлық жасаған, сол арқылы ұлттық ой өркендеуіне,
кемелденуіне қызмет еткен.
ХХ ғасырдың басында Мағжан:
Жарық көрмей жатсаң да ұзақ кен - тілім,
Таза, терең, өткір күшті кең тілім.
Тарап кеткен балаларыңды бауырыңа
Ақ қолыңмен тарта аларсың сен, тілім!-[4, 60 бет]
деп жырлайды.Мағжан ақын отаршылдық салдарынан тілінің мүшкіл халге
түсіп отырғанына отандастарының назарын аударып, оны қорғап қалуға үндесе,
бүгінгі тәуелсіз қазақ елінде төбемізде көк ту желбіреп тұрғанымен тіл
тағдыры өз мәртебесін алмай келе жатқанын Мұхтар Шаханов та:
Қазір тілдің жайын кім бар шындап ойлаған,
Басшылар аз өз еліне тіке тағдыр байлаған.
Көпшілігі қамқорсынып, сөзбен алдап ойнаған,
Іс жүзінде нигилистік пиғылынан таймаған,-
деп ащы тілмен сойылмен соққандай өткір сөздер ақынның жүрек жарды аңсарын
танытады. Жарасқан ақын да:
Тірі болсаң-
Сол тіліңмен тірісің,
Ірі болсаң-
Сол тіліңмен ірісің.
Қазақ тілің-
Азат тілің болмаса,
Қалған тірлік-
Жалған тірлік...
Құрысын!-
деген өлең жолдарында өзі тірі тұрғанда туған тілімен даланың бар болмысын
жырлауға талмайтынын айтып, аузы ашылған жараға өзіндік үн қосса, мына бір
өлеңінде:
Шығармайын дыбысыңды,
дымыңды-
десе де кім,
өшіре алмайды үніңді.
Сені мылқау ету үшін,
әуелі
кесу керек мына менің тілімді!-
деп ащы тілмен сойылмен соққандай өткір сөздер ақынның
жүрек жарды аңсарын танытады.
Өткен ғасырдың 60-жылдарында басты тақырыптың бірі болған экология
мәселесіне ақын да өзіндік үн қосқан. Өмірінің соңғы жылдарында көп
толғанған ақын Сортопырақ поэмасын дүниеге әкеледі. Оның көлемі жағынан
шағын бұл поэмасының көтерер жүгі өте ауқымды. Өзінің туған жері Арал
аймағындағы экологиялық апат құрбандарының рухына бағышталған осы бір
поэмасынның мәні тереңнен өріледі. Ақын Жарасқан түсінде о дүниелік ата-
анасымен, ауылдың ақсақалдарымен қауышады. Тіршіліктің думанынан бөлініп,
аула толы балалардың ортасына тап болады. Сол арада мезгілсіз мерт болған
сәбиін де кездестіреді. Бір мезетте көз алдына жалғыз көзді сәби тап
болады да өзінің мүшкіл хәлін айтып, адамзатқа шағынады. Поэма соңында ақын
әкесі:
Иә, солай, шырағым, егес пе,
Сор дегенің мың да бір ем емес пе?
Сорлап қалған жандардың бәрі білсін
Өмір үшін тайталас-төбелес те.
ойын-қызық қуған адамдарға тағамдарына сор топырақ жеуді, яғни бір мезгіл
ащылықты, күйінішті дүниені сезінуді талап етеді.
Жарасқан Әбдіраштің табиғат, туған жер, достық, махаббат, ана, туған-
туыс тақырыбында жазылған тындылары да қазақ поэзиясының асыл маржандарының
бірі болып мұраға қалмақ.
Жарасқан ақын шығармаларының көркемдік-бейнелілік қырын
қарастыру барысында З.Қабдоловтың Сөз өнері атты еңбегі басшылыққа
алынды.
Көркем туындының адам санасына әсер етіп, оның тұла бойын ұйытып жан
иірімдерін шымырлатуы – шығарманың сыртқы формасы мен ішкі мазмұнына
тікелей байланысты.
Бүкіл әлем, гүл бояулар, дыбыстар, бар жаратылыс, барлық өмір –
поэзия дүниесі[6. 242].Ал оның ішкі мазмұны – тілі. Сөзден сарай
салғызатын ақын тілінің байлығы, суреткерлік дәлдігі, сөздік қорының
молдығы – сөз шеберлеріне қойылатын негізгі талаптардың бірі..
Осы сияқты негізгі талаптарға Жарасқан Әбдірашев поэзиясы толығымен
жауап береді деп айта аламыз.
Сөздік қорды байытудың бірден бір жолы – көп мағыналы яғни полисемия
сөздер болып табылады. Ақын өлеңін ажарлаудың бір тәсілі-өлең жолдарында
мағыналары мазмұндас синоним, бір-біріне қарама-қарсы антоним сөздер, Жалпы
тіл көркемдігін арттыруда - синоним, антоним сөздердің атқарар функциясы
мол. Ақын шығармаларының тілін көркемдейтін бір құрал – идеомалық
тіркестер, мақал-мәтелдер, фигураның бір түрі қайталау көп
кездеседі.Әдебиет теориясында аллитерация, ассонанс деп аталатын үндестік
пен үйлесім – ақын жырларына тән қасиеттердің бір қыры. Жарасқан ақын
әдеби тілді ажарлауда эпитеттер мен теңеулерді өте шебер және кең
қолданған. Мысалы, Жүріп келем, орта әлі, мешкей көңіл сұлулыққа
тойған ба? (Түн), Кей күні діңкем құриды,қайғының құшам жастығын
(Қайран жиырма), Туған дала, талайлардың от қанын лапылдатты тентек
күйің, текті әнің (Туған дала), Қағаз сорып, қалғаныма сәл жүдеп,
ешкім жоқта ет-жүрегі елжіреп... Заттың, құбылыстың ерекше белгілерін
көрсетпей-ақ, оны басқа затпен, құбылыспен салыстыра суреттеу[3,212 бет]
Жарасқан ақын поэзиясын тән құбылыс. Мысал келтірер болсақ: Қинайды
сыйластық пен сыпайылық, қазықтап қағылған қос рельстей (Ауылға оралу),
Қар астынан қылтиған жауқазындай жырларымды алғашқы есіме алдым
Ашудың шоғын үрлеген аумайды кеудем көріктен(Досқа наз), Қарайсың
алыс күндерге алқынып тазы құмайдай (Досқа сыр), Көрінсек керек:
олардың көзіне шыққан сүйелдей (Қаладан келген қыз) сияқты теңеулер
суреттеліп отырған нәрсені тағы бір қырынан ашып, айқындаған. Суреткер
қолындағы сөз суретші қолындағы бояу секілді, иінін тауып құбылтуға болады
дйді З.Қабдолов. Бұл ретте Жарасқан Әбдірашевтің суреткерлік шеберлігі,
танымы туындыларынан мысалдарда көптеп келтіруге болады. Ақын: Кеше ғана
қолтығымнан демеген абзал-абзал адамдарды ұмыттым, адамдарды жүрегі -
ән, жаны - өлең (Қатыгезбін не деген), Шоқ жұлдыздар- аспан гүлі, түн
гүлі (Ымырт.Кеш.Түн), Ал өзің зындан-кеудеңнің қақпасын дәйім жап
бекем (Кездескен сайын әр адам...) сияқты метафораларды сипаттап отырған
құбылысын танытуда жақсы қолданғанын көреміз.
Табиғаттың жансыз дүниелеріне жан бітіріп, тіл, сана беріп, тіпті
адамша суреттеу, кейіптеу поэзияда мықтап қалыптасқан. Жарасқан Әбдірашев
туындыларында да тамаша сөз суреттерін көруге болады: Қиялым жете алмай-ақ
қойды әйтеуір қол бұлғап қыр астынан қашқан ойға (Адасқан шағала туралы
ән), Қимас көзбен қарап күн, қонды қырдың шетіне,Сұп-сұр болған
алаптың қан жүгірді бетіне (Қысқы кеш), Ерке бұлақ шапқылайды шыңды
еміп, Ес жиғызбай есендесіп қайғы алуан, жанымызға мұз құшағын жайды
алдан (Соғыстан соң туғандар), Көк жиектен күн аунап барады әні,
қызарғаны-қоштасып қарағаны (Ақ бұлақтар), Үкідей үркіп жан-жаққа
үнсіздік пен үрейлер (Ағаны іздеу), Жапырақтарын жырлатады ормандар
(Қиял қияларында). Осындай суретті сөздер оқырманның көз алдында бейне
жасап, күнде көріп, бірақ байыбына бармаған сиқырлы әлем дүниесін аша
түскен.
Әдеби тілді құбылтудың түрлері – метанимия, синекдоха Жарасқан ақын
өлеңдерінде кездеседі: Оқитын болдық, жасырып, оңаша.. Омар Һаямды
(Қаладан келегн қыз), Қаһарлы жылдар қалды артта, Сөнбесін,- дейді,-
шығарғың, Ант беріп адал болмаққа тастады сосын ұранын (т.Ахтановқа),
Алынған ауызға ақындығы бар... Қожа Хафизге жақындығы бар
(Ә.Жәмішевке), сияқты метанимиялар қолданылған. Ақын туындыларында
бүтіннің орнына бөлшекті немесе керісінше, жалпының орнына жалқыны немесе
керісінше қолдану [6, 221 бет] көптеп кездеседі: Содан кейін іздеп едім
ақсақал, Ақсақалы мен!-деді бір жас нахал, Газ жағады,- деді бәрі
бүгінде!Саны қанша,-деп едім мен,-түтіннің (Бір ауылда), Дәмін татқан
даңқтың Жақсылары мен жайсаңы (Айыптау), Үлкен үйге бас сұғады әуелі,
сүйретіліп қызыл жаға сұр шекпен (Құтсыз қонақ) тәріздес синекдоха тәсілі
арқылы жасалған тілдік бояулар өлеңдердің тал бойына жарасымдылық танытқан.
Ақындар шығармашылығында белгілі бір жайтты асыра, ұлғайта немесе
керісінше құлдырата, кішірейте жырлау өз орнын берік алған. Халық ауыз
әдебиетінде, әсіресе, батырлар жырында көп қолданылған бұл тәсіл қазір де
ақын туындыларында кездесіп жатады. Мәселен: Тайыр Жароковтың:
Қарыңды қағып су қылдым,
Суыңды сілкіп бу қылдым,
Түніңнен таң атқыздым,
Жеріме жұлдыз жаққыздым,-
деген өлең жолдарын Қажым Жұмағалиев гипербола деген [6. 225бет]. Ал
Жарасқан Әбдірашевтен мынадай өлең жолдарын мысал ретінде көрсетуге болады:
Айқасқа түсер күн бүгін,
астымда пегас арқырап...
Алтындай менің шындағам
алдымнан шықты жарқырап!
Мисызбен талай соттасып,
Мылжыңмен талай отасып,-
жеңе алмай жасып жүргенде,
қалды ма деп ем тот басып...
Алғашқы өлең шумағында пегас арқырап, шындығы жарқырап, асыра айрылса,
екінші шумақта керісінше соттасу, оттасу, жасу, тот басу сияқты құлдырау,
кішірею басым.
Әдеби тілді ажарлаумен, құбылтумен қатар, керек жағдайда айшықтай
білген жөн. Әдеби тілдің әсемдігі ғана емес, әсерлігі үшін де әжептәуір
қажет тәсіл – айшықтау яки фигура [6. 227бет]. Жарасқан ақын поэзиясында
айшықтаудың арнау, қайталау, инверсия, паралелизм түрлері қолданылған.
Өлеңдегі әсемдік белгілі бір гармониялық жарасымдылықта десек, бұған
Жарасқан Әбдірашев поэзиясынан дәлелді молынан кездестіреміз.
Жарасқан - көбінесе өлең ырғағын ұйқаса түсетін екпінмен өлшейтін
ақын. Ұйқасқан сөздерінің бояуы қанық, ажарлы, мағыналы болып келеді де,
санаға өткір сәулесін түсіреді, есте оңай сақталады.
Ұйқастың көркемдік, эстетикалық, эмоциялық қырынан жетік меңгеру-
ақындық мәдениеттің бірден-бір үлкен белгісі, биік сипаты, күшті құралы.
[қт мен ә 05ж №11]. Қажым Жұмалиев ұйқастардың ең негізгі мына түрлерін
бөліп көрсетеді: қара өлең ұйқасы, шұбыртпалы ұйқас, ерікті ұйқас, кезекті
ұйқас, аралас ұйқас, егіз ұйқас, ерік ұйқас.[7, 183бет]. Жарасқан поэзиясы
да осындай ұйқастар негізінде құралғанын:
Қара өлең ұйқасы:
Бір бойдақ қалмапты арамызда а
дүниеге келіпті баламыз да... а
Біз осы шынымен есейдік пе, б
шынымен қартайып барамыз ба? а
(Әмірханға)
Шалыс ұйқас
Арқаға мезгіл салмағын а
алғырттықпенен көп артып, б
Балалық шақтың арманын а
алдық па, досым, жоғалтып? б
(Шөмішбайға)
Аралас ұйқас
Естің де майда самал боп, а
сезімнің гүлі дір етті... б
Ұсындым саған, в
амал жоқ, г
дал-дұлы шыққан жүректі!.. б
Шұбыртпалы ұйқас
Алғаным менен бергенім, а
жанғаным менен сөнгенім, а
егілгенім менен сөнгенім, а
жеңілгенім менен жеңгенім. а
Тек саған аян, Қаратау, б
Тек саған аян, Қаратау. б
Егіз ұйқас
Арызым бар, Табиғат, айтар менің;
нар ұлдарын еліме қайтар менің...
Қайтар менің еліме нар ұлдарын -
қайтар қайталанбайтын дарындарын
Ерікті ұйқас
Сезім тұнып,
тереңіне жыр тұнып,
жатыр жүрек асаудайын бұлқынып!
Осы қазір –
бір гүліңе айналып
кетсем бе екен?!
Тұрсам ба екен құлпырып?!
Аллитерация мен ассонанс өз алдына бөлек тіршілік етпейді. Осы орайда
Мұхтар Әуезотың: Өлеңнің бас жағында аллитерация мен ассонанстың көбеюіне
әсер еткен әуезділік одан әрі қалыптасқан дыбыстық қайталаулар арқылы өлең
ішінде белгілі бір эпитеттер мен метафоралардың екшелеп шығуына да жағдай
жасайды. Олар да орайластық принципіне бағынады[ қт мен ә 05ж №11] деген
сөзін айтуға болады. Бұл пікірді Жарасқанның мына өлеңімен дәлелдеуге
болады.
Армысыңдар, алмас жүзді анттарым,
Ақ боз атты дәстүрім мен салттарым!
Армысыңдар, дүбірлеген даңқтарым,
Сұңқар мінез дәстүрім мен салттарым!
Ақын жырлары дыбыстар үндестігімен, яғни гормониялық сипаттарымен
ерекшеленеді.
Жарасқан Әбдірашев шығармашылығындағы бұндай қайталауларды шебер
тізіп, әсем өрнектеулер өлеңнің көркемдік мазмұнын, ерекше леппен айтылған
күшін арттырады.
Жарасқан Әбдірашевтің үлкен жауапкершілікпен қалам тартқан ендігі бір
арналы мұрасы – балалар поэзиясы.
Қай халық болмасын, өзінен кейінгі ұрпақтың өз заманына лайық азамат
болуына, жан-жақты тәрбие алуына қамқорлық жасап, үнемі назарда ұстаған.
Қазақ халқы - бала тәрбиесіне ерекше мән берген халық. Бабаларымыз бала
тәрбиесінің баға жетпес құрал ретінде әдебиетті қолданған. Бүлдіршіндерге
арналған жыр жолдары, бата-тілектері сонау бай ауыз әдебиетімізден арқау
алып, бүгінге де бала сезімін қозғар, оларды жақсы мінез - құлыққа баулитын
туындыларда ерекше орын алатын – балалар поэзиясымен тоғысып жатуы
тегіннен –тегін емес. Ендігі жерде осы салмағы басым салаға қалам тербеген
ақындар балалар поэзиясының жүгін одан әрі дамытуды, жетілдіруді өздеріне
борыш еткен.
Осы бүлдіршіндер жанрына жауапкершілікпен, дайындықпен келген Жарасқан
Әбдірашевтің туындылары балалар поэзиясына қосылған үлкен олжа болып
табылады. Балаларға жыр жазу - өте маңызды әрі жауапкершілігі мол іс.
Айтпақ ойды бала санасына лайықтап жеткізу екінің бірінің қолынан
келмейтіні анық. Серік Қирабаев: Шындықты қарапайым күйде нанымды және
түсінікті бейнелеп жеткізу, сол арқылы бала сезіміне әсер беру – балаларға
арналған поэзияға қойылатын негізгі талап [3, 101бет] деп, бала жасына
лайықталған шығарма жайын сөз етсе, Жарасқан Әбдірашев та: Ақындар
балаларға биіктен қарап білгірсімей, не туралы жазса да, солардың көзімен
көріп, солардың тілімен баяндау керек деп өзінің балалар әдебиетін
бағдарлағанда атты зерттеу мақаласында балаға ықпал ету жағын сөз етеді.
Жарасқан Әбдірашев баланың тілін дамытуға арналған бесік жыры, тұсау кесу
жыры, санамақ, өтірік өлең, жаңылтпаш, жұмбақтар, мақалдар мен мәтелдер
сияқты халық поэзиясының әр алуан түрлеріне ерекше мән берген.
Бір дегенім – бесік,
Екі дегенім – есік,
Үш дегенім – үміт,
Төрт дегенім – түлек,
Бес дегенім – батыр,
Алты дегенім – ақыл,
Жеті дегенім – жалау,
Сегіз дегенім – сұрау,
Тоғыз дегенім – толғам
Он дегенім – орман.
деген санамақ жырлар балаға сан үйретуде, оны қосып, ала білуге
жаттықтырады. Мұнда сандар жеке айтылмай, атауы ұқсас екінші затпен
қосақталып айтылып, жас баланың санды тез жаттап алуына оңай тиетіні
сөзсіз.
Жарасқан Әбдіраш бала ойын дамытып, баулуда жұмбақ жанрының өзіне
тән көтерер жүгін, өзіндік ерекшелігін, мақсаты мен міндетін жақсы түсіне
білген. Осының айқынырақ бір мысалы ретінде Жарасқан Әбдіраштың мына
жұмбақтарына тоқталайық:
Табаны ысып тұрса,
Желкеден қысып жұмса,
Ой мен қыр, еңіс демей,
Қоймайды тегістемей.
үтік
Ауыр ағашты тасуға ұста,
Тұмсығы ұзын, құйрығы қысқа.
піл
Жұмбақ баланы әрқашан қызықтырып, оның айналадағы құбылыстарға мұқият
қарауға, қыр сырын тануға баулиды.
Бүлдіршіннің тіл ұстартуына, оның кекештенбей, жатық, асықпай
сөйлеуіне септігін тигізетін жаңылтпаш жанры Жарасқан Әбдіраштың
поэзиясында өзінің жалғасын тапқан:
Алма
Алманы ал десе,
Ал да,
Алма алма десе,
Алма.
Жаңылтпаштың табиғатына сай дыбыстық қайталаулар үндестігімен қатар
ішкі мазмұны, мәні берік сақталған.
Елінің азаматы болар баланы жастан отансүйгіш етіп тәрбиелеу керек.
Бала санасына жастай сіңісті болған ұғымдар ғана бала үшін қасиетті болмақ.
Жарасқан ақынның Ата арманы, Отан, Қазақ, Отан деген – осы ара атты
өлең шумақтары сәби жүрегіне алғаш отан сөзін ұялатады. Оның бала ұғымына
сай мәнін ашады.
Баланың дүниетанымына туыс-туғанын танытуды негізгі мәселе етіп
көтерген Жарасқан ақын балаларға Әулиет әліппесінен атты жырларында жеті
ата, туған-туыс жайлы ұғым береді.Ақын:
Жетесізден сақтанар,
Жеті жұртқа мақтанар,
Болғың келсе Жетелі –
Жеті атаны жаттап ал,-
деп, баланы бабаларын білуге, тануға үндейді. Сонымен қатар бөле, жиен,
жиеншар сияқты туыстық атаулардың ұғымын балаларға ұғымды тілмен түсіндіріп
өткен. Бұл мәселеге анық қарар болсақ, жеті ата, туған-туыс атауларын кіші
түгіл үлкендер білмей, шатасып жатқанын күнделікті өмірде көріп жатамыз.
Сондықтан ұлттық ділімізге қатысты ұғымдарды балаға жастан үйрету дұрыс деп
түсінуіміз керек. Жарасқан ақынның осы мәселені тіліне өзек етуі өте
орынды.
Балаларға тарихта есімі қашалып жазылған ұлы есімдерді таныту, оларға
құрмет сезімін тудырып, тіпті, үлгі етуді көздеген Махабет, Абай, Абай
біздің бабамыз, Шоқан, Ыбырай атты өлеңдер өте көркем шығармалар.
Мәселен:
Ана тілін тәрк еткен
Адам көрсем
Қорқамын...
Ұрпақ үшін тер төккен
Ұлы Абайдан ал тәлім!-
өлеңі өте ықшам, бірақ көтерер жүгінің салмағы бар.
Сатиралық сипаттағы бұл өлеңнің ішкі логикалық байланысы тұтасып, балаларға
өзгенің жағымсыз қылығынан сабақ алуды айтпай-ақ терең ұғындырады.
Жарасқан Әбдіраштың төрт мезгілге арналған өлеңдері де көрнекті
суреттеледі:
Балалар поэзиясында мамандық иелеріне байланысты өлеңдер көптеп
кездеседі. Жарасқан ақын өлеңдерінен мысал келтірейік:
Диқаншылық – мәңгі өнер,
Қанық кәсіп бұл көпке...
Құрметтесең нанды егер,
Нан иесін құрметте
(Дихан)
Дертпен жасап сан егес,
Дәрігер жеткен жеңіске-
Ақ халатты бір жан емес,
Ақ қанатты періште
(Дәрігер)
Бұл өлең жолдары ұрпақты еңбекке үйретеді, оларға қоғамдық еңбектің
маңызын, мәнін түсіндіреді. Сонымен қатар әр мамандыққа құрметпен қарауға
баулитыны анық.
Қазіргі балалар поэзиясы – кең тынысты поэзия. Бала сезіміне, оның
бойындағы ой-өрісіне ыңғайлай отырып, бүгінгі ол біздің қоғамдық және
азаматтық өміріміздің барлық мәселелерін поэзия тілімен әңгімелеуге
көтерілді. Поэзия тек баланың дүниетану мөлшерін кеңейту ғана емес,өмірдегі
жақсы-жаман әрекеттің бәріне де бала сезіміне оротақ етеді, оны ойлантады,
шешім қабылдатуғаүйретеді. Мұның бәрі бала бойында гуманистік сезімді
оятуға, оларды ерлік пен ізгі мінезге тәрбиелеуге қызмет етеді [3, 95].
Жарасқан ақын бүгінгі таңдағы қазақ балалар әдебиетіне барымен базар
етпей, биік талап тұрғысынан қарауды алға тартады.
Ұрпақ тәрбиесі – ұлт парызы екенін терең ұққан Жарасқан Әбдірашев
балалар поэзиясында қарымды еңбек атқарды. Оның халық ауыз әдебиетінің бай
қазыналарынан бастау алған балалар жырын дамыта, жаңа мазмұнға айналдыра
отырып, бүгінгі бүлдіршіндерге табыстады деп айта аламыз.
Балаларға жазу – болашаққа жазу. Болашаққа жазу – ұрпаққа жазу.
Ұрпаққа жазу – уақыттан озу. Уақыттан озу – екінің бірінің басына қона
бермейтін бақыт деген Мұзафар Әлімбаевтың сөзіне қарасақ, бұл бақыт
Жарасқан ақынның еншісіне тигендей. Олай болса, Әбдіраштың Жарасқаны
қаламгерлік, жауапкершілік тізгінін бір сәтте босаңсытпаған балалар ақыны,
кішкентайлардың үлкен ақыны болып қала бермек.
Әдеби-көркем сын - әдебиеттің бастысы, бағдаршысы, оның барын бағалап,
жоғын жоқтайтын жоқшысы дейміз. Сондықтан да оған деген ықылас әр кез
суымай, қамқорлықтан қалмай келеді. Әдебиетті мазмұндандырып, сапалық
қасиетін арттырудағы оның маңызы ереше бағаланады. Әдебиетіміздегі кемшін-
мінге негізделген сатира сол әдеби сынның бір көрініс нұсқасы болып
табылады.
Мәселен әдеби сатираның бір жанры - пародия әдебиеттің бағытын дұрыстап,
мазмұнын байытуда, формасын жетілдіруде, жеке ақын-жазушылардың шеберлігін
шыңдап, шығармашылық нақышын қалыптастыруда зор рөл атқарады. Оның мәселені
қамтуы, яғни диапозоны өте кең. Оол бүтін бір әдеби ағымның концепциясы,
принципі, тақырыбы, мазмұны, идеясы туралы, жеке жанрының бағыт-бағдары,
жай-күйі, жеке өкілінің стиль мәнері, тілі, сөздігі, ырғағы, ұйқасы, буын
жүйесі жөнінде сөз қозғай алады. Солардағы ақаулық атаулыны сынап-сықақтап
жойып отырады.
Эпиграмма да пародия сияқты, негізінен әдебиеттік жанр. Эпиграмма –
белгілі бір адамды, затты, болмыс-құбылысты әзіл тұрғысынан бағадайтын
немесе күлкі, келемеж ететін, қажет болса, ашық әшкерелейтін сатиралық
поэзияның шағын жанры.
Негізінен осы жанр жайында Темірбек Қожакеев: ... Жұлдыз журналы мен
Қазақ әдебиетінде тіпті, Сүзеген сөз, Біреуге - күлкі, біреуге -
түрпі сияқты сықақ бұрыштарының өзінде пародия, эпиграмма дегеніңіз мүлде
төбе көрсетпейді. Қазір қазақ сатириктерінен ешкімді де манау пародист,
мынау эпиграмма шебері деп атап айта алмаймыз,-деп сонау жылдары қынжыла
айтса, Біздің қазақ әдебиетінде эпиграмманың аты кейінгі жылдарда ғана
төбе көрсеткенімен,заты өнер анасы-поэзияның өгейлік тауқыметін
жазықсыздан - жазықсыз тартып жүрген, бірақ шын мәніндегі төл перзенті
санатында. Абайдан бергі уақытта, өлместің күнімен өмір сүріп келеді,- деп
Жарасқан ақын да эпиграмма жайындағы ойын осылайша сабақтайды.
Әпиграмма – қиын жанр. Оның қиындығы-әрі лирикалық, әрі құбылыстық,
әрі сатиралық сипатында сырт қарағанда бұл үшеуінің басы бір қазанға
сыймайтындар. Әпиграмманың күрделілігі осы үшеуінің бір жерде бас қосып,
жанрлық үйлесім табуында жатыр Д.Ы. 262 бет
Осы күрделі жарнға қалам тартқан Жарасқан - қазақ әдебиетіндегі әзіл-
оспақ,эпиграмма жанрын тың өріске шығарып, жаңа биіктерге көтерген
Эпиграмма жанрында өнімді еңбек етіп келе жатқан ақынымыз – Жпрпсқан
Әбдірашев жоғарыда аталған кітабына қазақ ақын-жазушыларының көпшілігіне
жеке-жеке арнап жазған эпиграммалары енген. Қалам иелерінің
шығармашылығындағы, мінез-құлықтарындағы, кейбір ерекшеліктерді дөп басып
көрсете білген тұстары баршылық.
Жіліктеп-ақ береді
жанрдың түрлі тамырын
Бірақ өзі келеді
тап баса алмай тамырын
Бұл – ақын С.Баймолдинге арналған эпиграмма. Мұнда Сәбит ақынның көп
білетіндігі, бірақ әлі өз жанрын тауып, айтарлықтай табысқа жете алмай
келе жатқандығы меңзеліп тұр.
Эпиграмма көбінесе бір адамға арналады. Сонымен бірге бірнеше адамға да
арналуы Жарасқан ақын туындыларында да кездеседі. Мысалы, Жаппар
Өмірбеков пен Саттар Сейітхазинге, Сейіт Кенжеахметов пен Көпен
Әмірбековке, Серік Байқонов пен Серік Асылбековке, сондай-ақ бір-ақ топтап
жазған М.Әлімбаев,Қастек Баянбаев, Құрманбай Толыбаев, Әдібай Табылдиев,
Ермек Өтетілеуов, Сұлтан Қалиевке; Файзолла Оразаевқа Әбілғазы Нағыметов,
Мырзатай Серғалиев, Бақытжан Майтановқа арналған эпиграммалар бар. Бұларды
қалай болса, солай қосақтай салмаған.
Жинағын ап Жаппардың
олай-бұлай ақтардым...
Айырмасы жоқ екен
Жаппар менен Саттардың
Жинағын ап саттардың,
мен де солай ақтардым...
Сөзі Қалтай ағаның
рас екен деп қарадым.
Мұнда Ж.Өмірбеков пен С.Сейітхазиннің өлеңдерінің бір-бірінен айырмасы
жоқ екендігін айтқан.
Эпиграммада әдебиеттегі ылғи кемшіліктер ғана емес, жағымды құбылыстар да
объекті бола алады. Әдеби сынның мақсаты әдебиеттегі жетіспеушілікті сынай
беруде емес, сонымен бірге оның жақсы жақтарын көрсете білуде. Осы
міндетті атқаруда эпиграмма да ат салыса алады.
Жазушылыққа,
ғылымдыққа жол беріп,
ғылымдығын
ұстаздығы өңгеріп
бара жатыр...
Зерттейтіндер Зекеңді
қиналады-ау үш салаға тең бөліп.
Мұндай мінез мықтылардан жұғады,
ұқса сырын әмбебаптар ұғады...
Анық ойлы үш Зекеңді қосқанда -
абыройлы бір Қабдолов шығады.
Бұл - академик-жазушы Зейнолла Қабдоловқа арналған эпиграмма. Мұнда сын
жоқ, керісінше сан қырлы дарын иесін көрсету бар.
Эпиграмма жазуда көркем бейнелеудің түрлері пайданылады. Көбіне автор
сөзі түрінде жазылып жүр. Сондай-ақ монолог, диалог, сюжетті оқиғаға құру
сияқты тәсілдерде қолданылады. Мысалға Мұхтар Мағауиннің мақамдары атты
эпиграмманы келтіруге болады:
О баста ғалым болсам деген едім,
Алашқа мәлім болсам деген едім.
Алдымен атым Мұхтар екендігін
Сәбиттің шекесіне шегеледім...
Жел есіп танауымнан мұрынымның,
тәрк еттім таразысын ұлы ұғымның.
Шәлгезді шығандатып шығармаққа-
міз бақпай Махамбетті ұры қылдым,-
деп, Мұхтар Махауиннің дақпырт мінезін, зерттеу саласындағы кейбір жансақ
пікірлерін өз аузына салғызып, айтпақ ойын шебер жеткізген.
Жарасқан Әбдірашев эпиграммаларын әдеби эпиграмма, саяси эпиграмма және
тұрмыстық немесе достық рәуішті эпиграмма деп үшке бөліп қарауға болады.
Негізінде әдеби эпиграмма әдебиет саласында қызмет етіп жүрген ақын-
жазушылардың өзіндік қолтаңбасы, қалам тартқан жанрлары, шығармаларының
жазылу үрдісі жайында айтылған жеңіл әзіл, кейде,тіпті өткір сынға
құралады.
Мысалға Темірбек Қожакеевке жазылған мына бір эпиграмманы алуға болады:
Сатира жаз!
Өкірт, тегі!-
деп берсе де бұйрық көп...
Даярлаған шәкірттері
шығып жатыр Лирик боп,-
деп, шәкіртсіз сатирикті солдаты жоқ генералға теңеп, бір түйреп өтсе,
Таңын да жазды жайлаудың,
Күнін де жазды жайлаудың,
Кешін де жазды жайлаудың...
Түнін де жазар ма екен деп,
қобалжып іштен қойғанмын...
деп Аманжол Шамкеновтің жайлау тақырыбына арналған шығармаларының көптігін
меңзеп, жақсылап бір шымшиды.
Ақынның саяси тақырыпқа арнаған эпиграммалары негізінен елбасылыққа
үміткер болған ел азаматтары жанына шоғырланған. Мәселен Кәрішал Асановқа
арнаған мына бір эпиграммаға қараңыздар:
Кәрі шал ма?
Жас шал ма?
Темір шал ма?
Жай қалатын бос шал ма?
Бәйгеге атын қосса ол да,
Әбден бұған хақылы!..
Толған шығар ақылы-
Алпыс үштен асқанда!..-
немесе:
Күшке енетін шағы ма?
Түс көретін шағы ма?
Құс қайтатын, жалғасып
Құс келетін шағы ма?
Қызықты ма бағына,
Қызықты ма тағына?
-Боламын,- деп, - Елбасы!-
Аттан сапты тағы да?-
деп, Амантай қажыны да, Кәрішал Асановты да қағытпа сынына алғанын
көреміз.Енді бірде елінің сенімін ақтамаған Даниял Ахметовты:
Ахметов Даниял!
Мейлі қысыл, мейлі ұял!
Құтқармайды парыздан-
құрғақ уәде,құр қиял!..
Елің қалды...мөлдіреп...
Екібастұз қолды боп,
кете бардың...Сен жүрсің
көкте туың желбіреп...-
деп айтарын бетке тура ұрып, өткір сынға алады.
Тұрмыстық немесе достық рәуішті әзілге ақын Жарасқанның Әкеме хат
атты эпиграммасын келтіруге болады:
Ассалаумағалейкүм, бел баласы Үмбеттің,
Әкесіне бұл күнде салмай жатыр міндет кім.
Тайлақ сатам, нар сатам деп едіңіз әуелде,
Сатпадыңыз, сонда да кемпөшкеңізді емдеттім.
Бітті деп бір іс жүрсіз бе, шаруашылық шайқалмай,
Мен жүрмін ақшаның аздығын ашып айта алмай.
Сізге де керек кемпөшке, бізге де керек шешеміз,
Байқаңыз, бүйте берсеңіз, қоюым мүмкін қайтармай,-
деген өлең жолдарында әзіл-шыны аралас айтылған ой өте жарасымды орайласып,
оқырманға езу тартқызады.
Дұрысында эпиграмманы кем-кетікті сынаудың таптырмайтын құралы
ретінде пайданылған
Пайдаланған әдебиеттер:
1. Қирабаев С. Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиеті – Алматы Білім 2003.
б.
2. Қирабаев С. Шығармалары: сын мақалалар мен зерттеулер. – Алматы
Жазушы 1992. б.
3. Қирабаев С. Шындық және шығарма - Алматы Жалын 1984. б.
4. Ысқақұлы Д. Әдебиет алыптары – Астана Фолиант 2004. 302 б.
5. Қожакеев Т. Сатира негіздері – Алматы Санат 1997. 464 б.
6. Қабдолов З. Сөз өнері: Жоғарға оқу орындарының студенттеріне арналған
оқулық.- Алматы Қазақ университеті 1992.350б.
7. Уақыт және қаламгер: әдеби сын – Алматы Жазушы 1974.322б.
8. Әбдірәштың Жарасқаны Шежірелі шаңырақ: таңдамалы.-Алматы
Рауан 1998. 368б.
9. Әбдірәштың Жарасқаны Сана соқпағы:таңдамалы.-Алматы Жалын
1998. 398б.
10.Әбдіраштың Жарасқаны Құлпытас: эпитафиялар, өлеңдер, поэмалар,
Эпиграммалар.-Алматы Атамұра 2001. 358б.
11. Әбдіраштың Жарасқаны Көңіл көкпары. Таңдамалы.-Алматы Ана
тілі 1998. 194б.
12. Нұрғалиев Р. Өнер алды қызыл тіл.-Алматы: Мектеп 1974. 172б.
13..Ахметов З. Өлең сөздің теориясы.-Алматы Мектеп 1973. 211б.
14 .Жұмабаев М. Шығармалары.-Алматы Санат 1989. 446б.
15. Оңғарсынова Ф
16. Шаханов М
17. Қазақстан ұлттық энциклопедиясы.- Алматы Атамұра
КІРІСПЕ
Қазақ поэзиясының жарық жұлдыздарының бірі Жарасқан Әбдіраш жан-жақты
дарын иесі еді. Ол ақиық ақын, алғыр аудармашы, сарабдал сыншы, сұңғыла
сықақшы, сондай-ақ балалардың да қаламгері.
Жарасқан поэзиядағы нағыз хас шебер еді. Оның өлеңдерінен селкеу
тұрған бір сөйлемді, бос тұрған бір сөзді таба алмайсыз.
Сырттай қарағанда құрыштан құйылғандай боп тұрған сол өлеңдердің
ішкі әлемі буырқанған тіршілікке, бірде күйдіріп, бірде тоңдырған,
сапырылысқан сезімдерге, ақ пен қара боп жалғасып жатқан қақтығыстар мен
соқтығыстарға, ешкімнің алдында бас иіп, тізе бүкпеген қуатты рухқа
толы.(1. 3,4)
Жарасқанның кітаптарын қайталап оқымай-ақ, ол туралы пікір айта
аламын. Оның бір себебі бар. Жарасқанның қаламгерлік жауапкершілікті
бірден сезінетіндігі сондай, бүкіл шығармаларынан халтура іздеп табу,
жалпы мүмкін емес. Ол жазса, қолынан келгенше, мәңгілікке, қайта айналып
соқпайтындай етіп жазуға әрекет етеді, - деген Қадыр Мырза Әлі сөзі
Жарасқан Әбдіраштың поэзия сырына терең үңілгендігін танытады.
Жарасқан Әбдірашев ұлттық көлемдегі нақты құбылыстарды өткір
жанарымен қапысыз кезде суреттеу барысында әлемдік мәні зор философиялық
тұжырымдар айтады. Өмір ұйқас, адам ұйқас, арман ортақ, сезім - күй
қияметі таныс болғандықтан, қазақ шайырының жан күйзелістерінен тұтас
адамзат қабырғасын қайыстырар шындық сөйлемдерін табасыз.
Жарасқан үшін атар таң да, батар күн де, Аралдың ақ шағалалары,
Алматының сұлу көшелелері де, ару қыздар, ардагер халық ұлдары, қуаныш пен
реніш, мадақ пен сағыныш, таңырқау мен үміт, еңсегей сезім тәрізді жүздеген
эмоцияналдық толғаныс арқауына айнала береді. Ақын өмірді өзінің көркем
суретімен көріктендіре береді.
Өлең жарысында өз тұлпарларын тауып, сұңқарын зеңгір көкке самғатқан
сезім саяткері, сұлу сөздің суреткері Жарасқан Әбдірашев поэзия
керуеніндегі бір әдемі көшке айналғандай.
Қазақ поэзиясына аяқталуға жақын ғасырымыздың 70- жылдарына қарай
еркіндей басып, еркелей келген дарынды жас бүгінде жер ортасы – елумен
қауышып отырған Жарасқан Әбдірашев болатын. Ол өзі мен өзі қатарлас
қаламгерлерді соғыстан соң туған ұрпақ санайтынын арнайы өлеңімен де,
кітабымен де алғаш рет жарқын да талапшыл, батыл үнмен жария қылды. Соғыс
дәуірінде балалық шағы өткен ұрпақ қасіреті түсінікті еді. Бір ашылып бір
жабылған алмағайып аспандай құбылма заманның қабағы ашық жылдары аз
кездескен де. Әйтпесе Жарасқан:
Жау танкісі бәрімізді қоса атты,
Тумай жатып көзімізден жас ақты!
Біз білеміз бейбіт күннің бағасын,
Таңнан тұрып термесек те масақты!
Сәби көңіл түйсінгенін толғасын,
Қасіретке ортақтасу - ол да сын!
Біз білеміз мүгедектер мінезін,
Денемізде жатпағанмен қорғасын!
Біз білеміз сағыныштың салмағын,
Біз білеміз жалыныштың зарлы әнін!
Біз білеміз бір анадан туса да
өгей өскен ағалардың арманын...
деп күрсіне толғанбас еді. Өлеңдегі логикалық жүйе кейінгі жастарды майдан
тынысын білмей, кердең қаққан уайымсыз буын өкілдері санап, асығыс байлам
жасауға бейім қайсы бір қырыс жандарға қарсы дәлелге құрылған. Кең алып
қарағанда әлеуметтік құбылыстың уақыттық аясы артып, рухани мәні тереңнен
қозғалады. Анафоралық тәсіл сезім қуатын күйлей өрнектесе, толымды ұйқасқа
негізделген шендестіру амалы ақын жанының қызуы мен сындарлы ұғымын
көтеріңкі әсермен бедерлеген.
Өмір сан алуан қоғам, орта толқындардың бірлігімен тұтас. Себептің
салдары себептің өзіне айналып жатады. Ж.Әбдірашев аламат дәуірдің салмағын
жаңа қауым, жас ұрпақтың нәзік көңілімен қабылдайды. Өз замандастарының
сана мен түйсік өресіндегі отаншылдың қасиетті аға буынның ерлік істерін,
бастан кешкен қасіретін әрі аялай, әрі бағалай отырып, пайымдау бар.
Жасырын, астарлы диалогтың бір жақты жауабында ой сенімділігі мен нығыздық
көзге түседі.
Жарасқаннның ерлігі өлең, парасат пен сезім жауапкершілігін
қатар ұстаған, сан алуан жанаярлық түрлеріне атой салып, қылышын қынаптан
суыратын өршіл де арлы, төрт аяғын тең басқан ереуіл өлең. Атақ, мансап
торына шырмалғанын естілік санайтын, жалғанды жалпағынан басуды бетке
шіркеу көрмейтін тоғышар психологияның шылауына айналған рухани мүгедектік
суреткер намысын қамшылаған:
Және бір сыр:
Жүргенде жоталанып,
аярлықпен айқасқа жеке барып,-
безінді ме Шындыққа болысудан-
Өзіңді де құлдыққа сатар анық!..
Ақынның туған дала тынысымен қатар тербелетін өрелі толғамдары ұлттық
сана ұлағатын шешендік үрдіспен ширата бейнелейді:
!
Поэзияда айтылмаған ой, шырқалмаған сезім аз шығар. Мәселе шахмат
тақтасындағыдай ойын өрнегінің өзгеріп отыруында. Әр ақын ортақ үлгіден
өзгеше шешім қабылдамақ. Әр ақын өзінше жаңалық ашпақ. Алайда оның бәрі
көкейге қона бермес еді. Ой мен көңілдің де тереңі мен таязы, шынайысы мен
жасандысы бар.
Ж.Әбдірашев жыр патшалығына қадам басқан алғашқы күндерінен-ақ
өмірдің сырын уақыт өлшемімен бағамдай бастайды. Ақ бұлақтар өлеңіндегі:
Көкжиектен күн аунап барады әні,
қызарғаны – қоштасып қарағаны...
Осылайша өтеді қайран уақыт,
сені мәңгі қоймайды сайраңдатып,-
деген жолдардағы философиялық тұғырнама- ақын шығармашылығының өзекжарды
арнасы. Бұл өмірдегі үлкен қайшылық та - бар мен жоқтың тартысы. Өткенді
қимау, келешек дидарындағы үміт пен күдік. Ақын тіршілік қызығына тоймайды.
Біз білетін әлемнен өзі кеткенмен, атының, рухының, сөзі мен пікірінің
қалғанын қалау – кез келген саналы пенденің арманы. Расын айтқанда, өнер,
ғылымда із тастау – меңіреу тарихтың тас қабырғасына шамасы жеткеннің
есімін қашап жазуы. Осының бәрі алдамшы болмасын деңіз...
Таланны ақындарға ырықсыз түрде де, айқын түсінікпен де қозғау
салып, толқымалы толассыз дауылға толы күй кештіретін күш - жоғарыда
айтылғанп сихологиялық жағдаят. Оның айшықты сілемдерін Жарасқан Әбдірашев
поэзиясынан да көресіз. Бір түйір дәнде Адам ата мен Хауа анадан бергі
тіршілік сыры табиғи нәр мен махаббат үйлесімі арқылы пайымдалса,
Хайуанаттар паркіндегі маймылда Тәңірдің құдіретіне, дүниенің тәлкегіне
таңырқау әрі туа біткен мүшкілдікке, жүре біткен менмендікке, ұқсастық пен
алшақтық диалектикасына қайран қалу, атеизмге күмән, безбүйректікке
наразылық бар. Уақыт мұнда- антропологиялық әрі ұждандық категория.
Болашақтан үміт тосып, бар жақсылықты ертеңнен ғана тосатын адам хикметін
автор былай суреттейді:
Сол кезде ғана шындап бір
қазамын дейсің кенімді,
жазамын дейсің жақсы өлең.
Сол кезде ғана шындап бір
табамын дейсің Елімді,
тұрғандай күтіп басқа әлем!
Өзіңді солай алдайсың-
сарсаңға тағдыр салғанда
келер күндермен көз бояп,
Өзіңді солай алдайсың-
өзіңнен бұрын жалғанда,
алданған жандар аздай-ақ.
Бәрі де соның мен білсем,
ортайған кезде көңілді
толтыру үшін біткен-ау.
Бәрі де соның мен білсем
бір тұтам мына өмірді
беріле сүйгендіктен-ау!..
Бүгінде көңілдің толмауы, қазіргі олқылықты ертеңнің уәдесіне байлау,
адамның өзін-өзі жануы, жақын шолып, кем болжауы, артық қиялдап,аз ұтуы
тәріздікүйкі-күйбең, таусылмас ахуалжиі қайталанатын сиқырлы құбылыс
ретінде қабылданған. Ақын салдардыңсебебін біледі, таңырқау тебіренеді. Ал
өмірге ғашық болудың қаншалықты қаншалықты ақиқаттығына көз жіберуден аулақ
Поэзияның сән-ажары көбінесе – белгісіздік. Әрине, ой-түйсік, сезім
төңірегіндегі, есептегі формуладан алыс, көп мәнді белгісіздік...
Жыр етер ауыр уақыттың
арқаңа батқан салмағың;
ақынға керек бақыттың
атманда ғана болғанын!..
дұрыс санауға бейім Ж.Әбдірашев пендеге тән қуаныш пен жақсылықтың өткінші
сипатын да айқын таниды.Адам бақытынмәңгілік құшақтап отыра
алмастай.Әйтпесе бақыт ең асыл қасиетінен айнымасы кімге де болса мәлім.Бір
ғана сөйлемнен тұратын өлең жолдарындағы инверсия тәсілінің ұтымдылығы
анық. Барды қанағат тұту,жоққа салауат ету ұждандық өлшем биігінен канша
жөн болғанымен, осыны ұға тұрып, адам, әсіресе ақын көңілі бір орында
қозғалыссыз қала алмайды. Шығармада тапқырлық, лирикалық қаһарман сезімі
мен өмірлік шындық мейлінше толымды көрініс тапқан.
Қасқая шығып жарға тік,
қарайлап тұрмын қай маңда.
Алдымда деуші ем бар бақыт,
артымда қалып қойған ба?!
Бағынан безген саялы
еңсесін енді көтерді ой...
Балалық шағым баяғы –
бақытты шағым екен ғой!
деп толғанғанда Ж.Әбдірашев уақыт пен бақыт ұғымдарын ажырамас тұтас
күйінде саралайды. Бұрын арманда ғана әсем кейіптегі бақыт енді естелікте,
елесте ертеде аңғарылмаған әсем дидар алады. Арада- мезгіл. Қайта оралу
мүмкін емес. Алыста мұнартқан балалық, кезінде бағасын, парқын айырмаған
жастық шақ, жар құшу, алғашқы кітап, алғашқы атақ, абырой тағы да арманға
айналады
Қасқая шығып жарға тік,
қарайлап тұрмын қай маңда.
Алдымда деуші ем бар бақыт,
артымда қалып қойған ба?!
Жо-жо-жоқ!
Керек жасымау
Қорқытпа қобыз сарнатып...
Бар бақытттан да осынау-
бар ма екен, сірә, зор бақыт!
Жар басындағы ой атты бұл өлеңде автордың өткенге сағынышы, келешекке
үміті ғана емес, бүгінгі тәубасы, тағдыр талқысынан тіксіну, өзіне-өзі
қайрат беру тәрізді эмоционалдық күй –тынысы жігі ашылмаған құйма шумақтар
арқылы екпіндей суреттеледі.
Ж.Әбдірашевтің Найзағайлы жаз (1971) кітабындағы дүние сырын
қиялымен болжап, жүректен толғай күрсінетін ойлы да әсем жырлары Сыған
саздары циклында жинақталған. Ақынды кең әлемнен тиянақтар жер таба алмай,
ала-сүргін бұлттай көшіп-қонумен жүріп, шаршап-шалдықпайтын ерекше
этникалық топтың тұрмыс-тіршілігі тағдыр тәлкегі туралы толассыз сезім
орманына жетелейді. Өркениетті өзге жұрттан ала бөтен үрдіспен ғұмыр
кешетін, басқа қауым менсінбей қарап, биі мен әнін сүйсіне тыңдайтын, іс-
әрекеті, кәсіп – айласы жұмбақ әрі көкейге қонбас оқшау топтың сырт
салтанатымен бірге ішкі қайшылықтары аз болмаса керек. Табор түні,
Сайқалдың сөзі, Айырылысу, Балгар қызбен әңгіме атты өлеңдерде жалпы
көріністен құбылыстарға көше отырып, көркемдігі жақын сурет салу ниеті бар.
Маған ғашық боласың ба шынымен,
қалай ғана құп алармын мұны мен?
Өзім арам болғаннан соң, жігітім,
адалдардан амалсыздан түңілем!..
Сендейлерге айтарым;
маған келсең адалдықты ойлама
ақ арыңды қанжығама байла да,
айыра алма –
адам менен сайтанды,
сұлулар мен сайқалды!
Маған келсең;
сыры ңды ішке бүгіп кел,
ақылыңды құштарлыққа жығып бер,
көрсоқыр болғыр жігіттер!
Қасіреті қалың сыған қызының өзекжарды монологы ыза мен шарасыздыққа,
айықпас назаға толы. Бәрін түсіне тұрып, ақты қара, қараны сұр деп
топшылау, жақсылықты ұнатқамен, жаманшылдыққа кіріптар болу, сұм өмірдің
кісенін мойнына салудан шамырқану, ар алдындағы парызды алдамшы ләззаттың
қанжығасына байлау, ең ақыры бәріне, бәріне көну, өзгеше машақаттың жоқтығы
Сайқал сөзіндегі ащы шындықты көзінен жас сорғалата жеткізеді. Сұраулы,
лепті интонация, тыныстық үзілістер, баяндаудың екінші, үшінші жақтық
түрлері, бұйыра, түңіле сөйлеу өлең драматизмін ширата түседі.
Орға жығар орындалмас ұраны –
кейбіреулер сыртымнан сот құрады.
Мен өмірді талақ етер едім-ау
өмір мені талақ етпей жүр әлі!..
Әрине, циклда екі түрлі көзқарас, мәдениеттің диалогына кез боласыз. Өз
ісіне өкінбейтін жезөкшелер де ұшырасуы мүмкін. Демек, көпшілікке мәлім
мораль, сыртқы ортамен есептеспеу қиян кезіп, шарқ ұрған шерменде сері
сыған қызына да жат емес. Балгер қыз жұмған аузын аша алмаса, Лела атты
сұлу кеше сүйіп, бүгін жерігенін, бір жүректің қалауымен өмір сүре алмасын
ашық жариялайды. Бұл – Айырылысу өлеңінің реалистік мақамы тіпті айшықты.
Леланың күйін басқа мәдениет өкілдеріне ұғыну ауыр, құптау – жоққа тән.
Күресі тіршіліктің тоқтасын ба,
күйбеңдеп әйелдер жүр от басында.
Жағалай жайғасыпты қариялар,
балалар көлеңкедей боп қасында...
Теңеудің дәлдігімен қатар аталмыш жолдарда кедейлігі, байлығы белгісіз, не
іздеп, не қояры белгісіз, өткені, келешегі белгісіз, жұмбақ пен мұң
арқалаған алашұбар тобырдың тыныштық сәтімен ұштасатын мәңгілік көші елес
тастайды. Жер басқан адамзат, кең алып қарасақ, осы көштің ішінде күрген
жоқ па екен? Сыған болып зарлайық, бірақ өмірге әрі еркелеп, әрі өзгеден
теперіш тартумен жүрген, адамның бұйрығына емес, құдайдың салғанына көніп,
өз еркімен сандалып, сайран құрған сауықшыл жандардың зіл-заласын пайымдар
ма еді?! Талай талантты ақын осы тақырыпқа қалам сілтеген. Олар да жалынан
ұстап, жүген-құрық салатындай ақиқатты таба алмаған. Бәлкім бақытты қауым
осы сығандар шығар?!
Жарасқан Әбдірашев өз өмірінің өнердегі алғашқы сүрлеуін балалық
шағымен байланыстырады. Ол керемет қызық та емес, санаға айықпас дақ
салатындай ащы да емес. Класс ішіндегі сәбилердің кәнігі қылықтары, ақсүйек
ойнау, алғашқы махаббат, жалынды сеземін сағыну, туған ауыл түтінін аңсау
- ақынның есею жылдарында жанын аялаған сарындар. Кейде лирикалық қаһарман
– автор кейінгі дәуірдегі, қаладағы бүлдіршіндердің еркін тіршілігіне
қарап, соғыстан соңғы ұрпақтың бал дәуреніне аяушылық білдіреді. (Аяймын
бала кезімді)
Жатқызды қыртыс, қырымды
жылжыған жылдар өтектеп...
Мектепке тұңғыш ұлымды
келемін үнсіз жетектеп.
Салқыны күздің соғады,
ойлантпас қалай ол сені.
Жанымда томпаң қағады,
жанымның құйттай бөлшегі
Бұл күнді көріп түсінде,
асыға түткен аз ба адам.
Шаттығым да бар ішімде,
тәтті мұң да бар аздаған
Бұл енді – балалығын қимай жүріп, арманымен, жырымен бірге есейген, әке
болған Жарасқанның көңіл нашықтары. Сәбидің ойы беймәлім. Ол үшін бүкіл
өмір дәл сол сәтте әкесінің ең жақын досындай көрінер. Өмір деген сөздің
мәнін де білмес.
Екі ұдай сезім тербеумен,
күлген де болам сыр сақтап,
Жарасқан атты сүрлеуден
бөлінбек қазір бір соқпақ.
Жақындай бере;
-Ал енді,
тоқтама,- дедім,- тарт!- дедім,
Шапқылап ала жөнелді
арқалап шағын портфелін.
Емірендім сол сәт, егілдім,
сезінсін қайдан сотқарың;
алғашқы жүгін өмірдің
арқалап бара жатқанын,-
деп аяқталатын Портфель атты өлеңде объектифтішындық лирикалық әсер
шуағына көмкеріледі, шағын ғана типтік көріністен терең философиялық байлам
түйінделеді. Оқиғалық сурет - бала мен әкенің мектепке бара жатуы.
Лирикалық сурет – ақынның өткені мен бүгінін тұтас қиялмен шола тұрып,
табиғат-ата уіліне елтіп, өз жүрегінің әуеніне ден қоюы, екіталай сезім
шарпылысына кенелуі. Философиялық байлам нақты әрекеттің астарындағы
түйсік, тәжірибе, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz