Жасөспірімдердің дамуындағы қарым-қатынастың алатын орны
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 тарау. Жасөспірімдердің кезеңіне психологиялық сипаттама.
1.1. Жасөспірімнің тұлғалық сапалық қалыптасуының
негізі ... ... ... ... ... ... .5
1.2. Жасөспірімнің Мен дейтін бейнесі және олардың үлкендермен
құрбыларымен қарым-
қатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2 тарау. Жасөспірімдердің дамуындағы қарым-қатынастың алатын орны.
2.1. Жасөспірімдердің ата-анасымен ұстаздарымен қарым –қатынас
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
2.2. Жасөспірімдердің психологиялық педагогикалық қарым-
қатынастардың ерекшеліктері. Жүргізілген іс-
тәжірибелер ... ... ... ... ...60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .71
Қосымша
Кіріспе
Бала тәрбиесі қай қоғамда, қай уакытта болмасын, ең бір маңызды мәселе
екені түсінікті. Соңғы он-он екі жылдай уакыт аралығында қоғамда болып
жатқан күрделі саяси-экономикалық өзгерістер, реформалар көп жағдайда
баланы көптеген проблемаларға кездестіреді. Жан-жақтан түсетін әртүрлі
мазмұнды информациялар баланың жеке тұлға ретінде қалыптасуына үлкен ықпал
етеді.
Психологиялық ілімдер жүйесіндегі басты орынды – таным дамуын алады.
Адамдардың қарым-қатынас жасау кезінде бір-бірін тануы мәселелері бойынша
ғылыми пікірталасты ұйымдастырушы және оның бастамашысы А.А. Бодалев болған
еді. Оның тікелей басшылық етуімен 1970, 1973 жылдары Ленинград қаласында
Адамдар арасындағы қатынастар дамуы мен қарым-қатынас формаларының
әлеуметтік-психологиялык және лингвистикалық сипаттамалары және Қарым-
қатынас теориялық және қолданбалы зерттеулер нысаны ретінде атты
бүкілодақтық симпозиумдар өткізілді. Л Кейінгі жылдары әлеуметтік
перцепция саласындағы зерттеулер Кубань университеті базасында ашыла
бастады. Мұнда 1975-жылы Адамдардың бір-бірін тану психологиясының
теориялық және қолданбалы мәселелері атты бүкілодактық конференция
өткізіліп, әлеуметтік перцепцияның негізгі әдіснамалык, тәжірибелік-
әдістемелік және колданбалы мәселелері қарастырылды.
Адамдар арасындағы қарым-қатынастың басты мақсаты — өзара түсіністікке
қол жеткізу. Бірақ мұны істеу оңай емес. Неліктен бір адамдармен қарым-
қатынас жасау оңай да, енді біреулермен қарым-қатынас жасау қиын? Неліктен
біз бір адамдармен татумыз ал біреулермен үнемі араздасып қала береміз?
Әрине, өзіңмен жанасу нүктелері бар адамдармен қатынас орнату оңайырақ
екені түсінікті. Келіспеушіліктерді жоймастан бұрын, олардың себептерін
біліп алып, содан кейін ғана сұхбаттасушымен қатынас орнатуға болады.
"Қарым-қатынас - күрделі үрдіс, оған түрлі факторлар: көңіл-күй,
жағдайлар тоғысы, адамның мінез-құлқы, оның ашық-жарқындығы, немесе,
керісінше, ұяңдығы әсер етеді. Қарым-қатынас түрінің формальды немесе
формальды емес болуына қарай өзін-өзі ұстау мәнерін, дауыс ырғағын, қимыл-
әрекетті, сөз бен тіркестерді дұрыс тандай білу қажет.
Формальды емес қарым-қатынас — бұл үйдегі, ата-анамен және достармен
арадағы қатынас; формальды қатынас — жұмыстағы, оқудағы, жақсы таныс емес
адамдармен арадағы қатынас.
Жасөспірім қоғамда бір роль атқарғысы келсе ал қоршағанда оған басқа
роль атқарад. Осы себептен оның ұмтылысының деңгейі мен жету
мүмкіншіліктердің арасында жасөспірімге қарым-қатынас туады. Сол себептен
мен өзімнің зерттеу тақырыбымды Жасөспірімдердің дамуындағы қарым-
қатынастың ролі деп алдым.
Мақсаты: жасөспімідердің дамуындағы қарым-қатынастың ролін анықтау.
Міндеттері:
1. Жасөспірімдерді тұлғалық сапалық негіздерін анықтау.
2. Жасөспірімнің дамуындағы үлкендермен, құрбыларымен қарым-қатынас
ерекшелігі және топтағы орын көрсету.
3. Жасөспірімнің педагогикалық-психологиялық қарым-қатынас
ерекшеліктерін ашу.
Зерттеу объектісі: Жасөспірімдердің дамуындағы қарым-қатынас.
Зерттеу пәні: Жасөспірімдердің дамуындағы қарым-қатынастың ролін
анықтау. Психологиялық.
Зерттеу әдісі: Байқау, саулнама, тесттік тапсырмалар, жасөспірімнің
дамыту ерекшеліктерін бақылап, диагностикалық зерттеу жүргізу.
Ғылыми болжам: Жасөспірімдердің дамуындағы қарым-қатынастың
ролін дұрыс түсіне білсе өзара түсіністікке қол жеткізуге болады.
І-тарау Жасөспірімдің кезеңінде психологиялық сипаттама
1.1 Жасөспірімнің тұлғалық сапалық қалыптасуының негізі
Нақты оған тоқталсақ балалық шақтан ересек шаққа өтудің 2 кезені
болады.
1. Жеткіншектік кезең.
2. Жасөспірімдік кезең.
Бірақта бұл жас аралары өзінше әртүрлі болып келеді. Мысалы: 14-18 жас
аралығын жеткіншек дейді, ал 16-18 жас аралығын жасөспірімдік шағы дейді.
В. Дальдің сөздігінде жасөспірім 15-20 жас аралығы жігіт болып
есептеледі. 14-15 жас аралығы жеткіншек болып есептеледі. Нақты айтқанда
жас бала болып есептеледі.
Жасөспірім өз аудармасында екі түрлі мағына береді, алғашқысы
балалықтан өтіп жауапты да дербес жетілгендікті білдірсе, екіншісі жыныстық
жетілуді сонымен катар әлеуметтік есею деген мағына береді.
Жасөспірімдік кезең тұлғаның өмір жолына, өзінің қандай жағдайға
жеткеніне, неге шамасы келетініне, дүниеде не үшін өмір сүріп, нені біліп,
не қойғысы келетініне, жұртқа нендей пайда тигізетіндігіне, яғни өз
болашағына айрықша үңіліп қарайтын кезең деп түсіндіріледі. Бір сөзбен
айтқанда, осы кезең олардың өзімен - өзі кеңесіп, "жан дүниесіне үңілуге
құштар" шағы. Жасөспірімдік кезең жас ерекшелігі психологиясының зерттеу
мәселелерінің ең ауқымдысы болып табылады. Жасөспірімдік шақ – жас
ерекшелігі психологиясында жыныстық толысудан басталып, ересектіктің
басталуымен аяқталатын даму кезеңі деп анықталады. Бірақ, бірінші шегі
физиологиялық, екіншісі әлеуметгік шек болып тұрған бұл анықтаманың өзі осы
психологи-ялық- табиғи құбылыстың күрделілігі мен көп өлшемділігін
көрсетеді. Жасөспірімнің сезім философияның, психологияның және
әлеуметтанудың ортақ мәселелерінің бірі. Оның мәні сана және өзіндік сана
туралы білім тек көптеген маңызды теориялық сұрақтарды ғана емес, сондай-ақ
өмірлік позицияны қалыптастырумен байланысты практикалық міндеттерді де
шешудің әдістемелік негізін құрайтындығына негізделген. Жасөспірімдік кезең
туралы теориялар көптеп кездеседі, оның ішінде :
- биологиялық теориялар: жасөспірімдікті нақ өсудің биологиялық
үрдістері басқаларының бәрінен басым болады деген оймен, ең аддымен,
олар организм эволюциясының белгілі бір кезеңі деп қарайды;
- психологиялық теориялар: психикалық эволюцияның заңдылықтарына, ішкі
дүниемен өзін-өзі ұғынудың тән сипаттарына назар аударады;
- психоаналитикалық теориялар: жасөспірімділікті психосексуалдық дамудың
белгілі бір кезеңі деп біледі. Олар жасөспірімдікті алдымен индивид
немесе жеке адамның дамуы ретінде ішкі процесс тұрғысынан қарайды.
Бірақ бұл даму әртүрлі әлеуметтік және мәдени ортада әр келкі болып
өтеді;
- әлеуметтанушыльіқ теориялар: жасөспірімдік кезеңді әлеуметтенудің
белгілі бір кезеңі, тәуелді балалықтан ересектіктің дербес те жауапты
іс-әрекетіне көшу деп қарайды. Әлеуметтік зерттеушілер адам меңгеруге
тиісті әлеуметтік рөлдерге, оның бағалаушылық бағдарламаның
қалыптасуына, еңбек өміріне аяқ басуымен бай-ланысты мәселелерге назар
аударады, яғни даралық-психологиялық мәселелер әлеуметгік мәселелерден
шығады.
Жасөспірім өзінің өмірлік қуатының мәнін, мақсатын жүзеге асыратын
тәндік, жандық, рухани күш-қуатын сандық және сапалық өзгеріске түсіретін
ішкі объективті процесс ретінде өзін-өзі жетілдіре түседі. Өз қасиеттерін
тану, жаңа білімдерді меңгеру жайыңда болса да, жас адам оларды бағалауға
өте-мөте ден қояды да, өзінің мінез-құлқын саналы түрде жасалған немесе
меңгерілген критерийлері мен нормалар негізінде құруға тырысады. Бұл ең
алдымен өзіндік сананың дамуында көрінеді. Жасөспірім сана-сезім-күрделі
психологиялық құрылым ретінде, өзінің психикалық қасиеттерін ұғыну мен өзін-
өзі бағалау жеткіншектік және жасөспірімдік кезеңде неғұрлым көп маңызға ие
болады. Жасөспірімдер де жеткіншек кезеңдегі секідді өзінің кдндай екенін,
қаншалық қабілетті екенін барынша білгісі келеді. Жасөспірім сана-сезім
тұлғаның өзін практикалық және танымдық іс-әрекеттің субъектісі, жеке тұлға
ретінде ұғынуы және бағалауы болып табылады. Жасөспірім сана-сезім
индивидке ғана емес, қоғамға, сыныпқа, әлеуметтік топқа, ұлтқа тән
жасөспірім сана-сезім рефлексиясымен тығыз байланысты, мұнда ол теориялық
деңгейіне көтеріледі. Жасөспірім рефлексия бір жағынан, “менің ұғынуы”
("Мен кіммін?, Мен қандаймын?, Менің қабілеттерім қандай?, Мен өзімді не
үшін сыйлай аламын?"), ал екіншіден, дүниедегі өзінің жағдайын ұғынуы
("Менің өмірлік мұратым қандай?", "Менің достарым, жауларым кімдер?", " Кім
болғым келеді?").
Жасөспірімнің өмірлік жоспары көбіне қиялдағы сипатта болатыны сияқты
бұл өзін-өзі талдауда көбінесе қиялдағы сипатта болады. Бірақ өзін-өзі
талдауды қажетсінудің өзі - дамыған адамның қажетті белгісі және нысаналы
түрде өзін-өзі тәрбиелеудің алғы шарты.
Жасөспірімдік шақтың аса маңызды міндеттері — мамандық тандау, еңбек
пен қоғамдық саяси қызметке даярлану, некелесуге, өз жанұясын кұруға
әзірлену. Жасөспірімдердің кәсіби тұрғыда анықталуына жоғарғы сынып окушысы
кезінде кәсіптік түсінік қалыптастыру оның жасөспірім сана-сезімін өз
бағытында дамуына өз үлесін қосады. Бұл дегеніміз білімдер мен дағдылардың,
ғылыми бшімнің бірігуін сәйкес бағдарламалары мен қоғам өміріне белсене
қатысуы қамтамасыз ететін немесе жоғары мектепте әрі қарай оқуды көрсететін
жалпы білім берудің құрамдас бөлігі. Жасөспірімдердің қабілеттілігі мен
бейімділігін дамыту, қоғамдық белсенділігін артыру, еңбекке кәсіби бағдар
беруге, ғылым мен техникаға, өнерге, әдебиетке, спортка, ұлттық дәстүрге
құштарлығын тәрбиелеу - педагогика мен психология ғылымдарының алдына
қойған мақсаттарының бірі.
Жасөспірім сана мен өзіндік тану қабілеттілігі -адамның ерекше игілігі,
яғни өзінің жасөспірім сана -сезімінде қарым-қатынас пен іс-қимылдың,
сананың субъектісі ретінде, өзіне тікелей қатынасты орнатуды таниды.
Жасөспірім сезім сананың дамуындағы ең жоғарғы деңгейі, ақыл-ой
белсенділігін қалыптастырудың және өзінің пікірі мен іс-қимылындағы жеке
дербестілігінің негізі. Жасөспірім сезімді қысқаша түрде өзінің образын
және өзіне деген қатынас ретінде анықтауға болады. Бұл бейнелер мен
қатынастар өзін-өзі өзгертуге, өздігінен жетілуге ұмтылумен тікелей
байланысты. Жасөспірім сезімнің жоғарғы формаларының бірі — өзінің жеке
әрекетіндегі мағынаны табуға тырысу. Жасөспірім пайда болу кезеңі адам
алғаш рет өзіне мынандай сұрақтар қою кезінде пайда болған: өзінің әлемін
құруға, зерттеуге және бағындыруға қандай күш әсер етті?, оның ақыл-ойының
табиғаты қандай, оның рухани өмірі қандай зандылықтарға бағынады? және тағы
баскалар. Мұны қысқаша түрде былай деуге болады: егер адам алғашқы кезде
өзінің сыртқы әлеміне бағытталса, ал қазіргі кезде ол өзіне-өзі көңіл
аударды. Адам өзіндік ойлауды зерттеуді, ойлаудың көмегімен бастауға
батылдық көрсетеді.
Жасөспірім сана-сезім - өте күрделі психологиялық құрылым. В.С.Мерлин
жасөспірім сана-сезімнің ерекше компоненттерінің сапалығын былай атап
өтеді: 1-ден, сана өзінің тепе-тендігінен ерекше;
2-ден, жасөспірім сана жеке "меннің" белсенді, әрекетшілдігі ретінде;
3-ден, өзінің психикалық қасиеттері мен сапаларын тану;
4-ден, әлеуметтік—адамгершілік өзін-өзі бағалаудың белгілі бір жүйесі
болуымен ерекшеленеді.
Бұл барлық элементтер бір-бірімен функционалды және генетикалық тұрғыда
байланысты, бірақ олар бір уақытта қалыптаспайды. Сана — сезімнің
тендігінің бастамасы ерте нәрестелік шақта басталады, яғни олар сыртқы
заттардан келген түйсіктерді, ажырата бастаған кезде, өзінің бойында "мен"
деген ұғымы келгенде, яғни өзінің жеке сөздерін дұрыс қолдана алатын кезде
пайда болады. Бұл өзінің психикалық сапалары мен жасөспірім бағалауын
тануы. Осыған А.Г.Спиркин мынандай анықтама береді: "жасөспірім сана-сезім
бұл адамның өзінің қимылдарын және олардың нәтижелерін, ойларын,
сезімдерін, моральдық бейнесімен қызығушылықтарын, жүріс-тұрыстарының
түрткілерін бағалау, өмірдегі өзінің орынын өзі толық бағалауы мен тануы".
Жасөспірім сана-сезім сананы өзінің пәні ретінде иелік етеді, сондай-ақ
оны өзіне қарсы қояды. Бірақ, сол уақытта сана жасөспірім сана-сезімде
өзінің дербес мәніне жетуге бағдарланған кезең ретінде сақталады. Егер сана
адамның қоршаған ортаға бағдарлаудың субъективті шарты, басқалар туралы
білімі болса, онда жасөспірім сана-сезім адамның жеке тұлғасына, өзі туралы
білімге бағдар болып табылады. Бұл өзінше "өзінен және баскадан көрінетін
рухани жарық" сияқты көрінеді.
Жасөспірім сана-сезім жоғары психикалық қызметтің дамуының күре тамыры
болып табылады, ол адамға сыртқы ортаны тануға ғана мүмкіндік беріп
қоймайды, сондай-ақ осы өмірдегі өзін бөлуге, өзінің ішкі дүниесін тануға,
оны сезінуге және белгілі бір жағдайда өзіне қатыстыруға мүмкіндік береді.
Өзінді тұрақты объектінің сапасында тану тұлғаның тұрақтылығын, ішкі
тұтастығын ұсынады, яғни өзгермелі жағдайларға қарамастан өзімен-өзінің
қалуына қабілеттілігін көрсетеді.
Әдетте жасөспірім сана-сезім мәселесін "тұлға психологиясының күре
тамыры бола алатын жоғарғы өмірлік мәні" проблемасы ретінде сипаттайтын
А.Н.Леонтъев "ғылыми-психологиялық талдамның шешуі" мәселелері ретінде
бағалады.
Жасөспірімдік кезде адамның өзін-өзі тәрбиелеу мәселесі де ерекше орын
алады. Олардың бірі өз бойындағы берекесіздіктен, екінші біреуі
тұйыктықтан, үшіншісі - орынсыз ұялшақтықтан арылғысы келеді. Мұндайда ол
келеңсіз қылығымен шама шарқынша алысып, өзін-өзі қатты қадағалайды. Бұл
үшін ол жоспар құрып, оған қажетті әртүрлі іс-әдістер мен шаралар
белгілейді, тиісті жаттығулар жасауды ойластырады. Әрине, бұл белгілі
жүйемен жүргізілсе, нәтижесіз де болмайды.
Адамның өзін-өзі тәрбиелеуі оңайлықпен қолға түспейді. Жеткіншек
санасының оянуы, оның жасөспірім "менін" сезіне бастауы, Абай тілімен
айтқаңда, "кісінің өзіне-өзі ұдайы есеп беруінен, өзін-өзі аңғара, байқай
алу қабілетінен көрінеді". Өзіңе өзің үңіліп өзінді тізгіндеуге тырысу,
белгілі мақсат көздеу- осы істегі бастапқы қадам.
Америкалық этнограф Маргарет Мид кейін жаңа Гвинея жақтарында
балалардан есеюін зерттеп, ересектік жасқа көшу осы қоғамдағы кез-келген
бір қиындықтармен кіске асыралатының тапқан. Асықпайтын өмірлік ырғағында
жеткіншек ересектік өмірге жеңіл және берте-бірте бейімделеді.
Басқа белгілі этнограф Рут Бенедикттің (1881-1948) пікірінше,
балалықтан ересектік жасқа көшу түрі, көбінесе балаға немесе ересек адамға
қоғамның ұсынатын нормасымен талаптарының бөлектенуі қаншалықты үлкен
болуына байланысты деп санаған. Бұл талаптар біркелкі, бірдей болса даму
барысы баяу жүреді және бала ересектің деңгейін бірте-бірте иемденеді.
Батыстың қиын қоғамында нормалары әртүрлі келеді. Балалық кез ойын кезеңі
болып саналады. Жауапкершіліктен бас алады, ал ересектік кезеңде қоғам одан
жеке жауапкершілік деңгейін талап етеді. Этномәдениетті айырмашылықтар тек
ұлт арасында ғана болмайды.
Дениз Кендел мен Джеральд Лессердің 15-16 жасар Америкалық және даттық
оқушылардың өткізген салыстырмалы зерттеушірінің көрсетуі бойынша,
Америкалық жеткіншектермен олардың ата-аналары даттықтарға қарағанда өз
жетістіктеріне көбірек бағытталған.
Жас даттық балалардың қатынасы Американдарға қарағанда, жынысты
қатынастары көп. Даттық оқушылар өздерін оқуларына ақыл-ой дамуына көп
көңіл бөледі. Жасөспірімдік жас психологиясы Әкелермен баланың мәселесіне
қыз байланысты. Белгілі ойда бұл мәселе мәңгілік болып саналады.
Ұрпақтардың өзара қатынасы әрқашан ешқай жерде де бірдей болмайды.
Үлкендер кішкентайларды өткен мәдениеттерден қалған тәрбиеге оқытып
тәрбиелейді. Техникалық және әлеументтік дамуының жылдам болуы өткен
ұрпақтарға тәжірибеге сүйенеді. Ғылымда қазір оқымыстылардың ойы
Аристотельдің ойына қарағанда маңыздырақ.
Префигуративті мәдениет міндетті түрде болашаққа бағытталады. Тек
жастар үлкендер үйренбейді, үлкендерде жастардан кейбір білімдерді
үйренеді. Бұрынғы кезде жастарға үлкендер былай деген. Сен мені тыңдауың
керек, өйткені мен өмірді көп білемін. Ал бүгін жастар былай жауап береді.
Сендер біздің күніміздей шарттарда жас болып көрген жоқсыңдар, сондықтан
да сендердің тәжіребелерін маған керек емес деген.
Жасөспірімдердің организмі, қаңқасы мен бұлшық еттері ішкі органдары
тегіс дамиды. Бұлшық еттерінің күші мен жұмыс қабілеті үлкендердің
нормасына жақындайды. Яғни есею кезеңі басталады. Бұрыңғы ескі дәуірде
қазіргі жеткіншек жасындағылар ересек қатарына жатады. Есеюдің өзі баланың
жасына ғана тәуелді емес, қоғам дәуірінің талабына да байланысты. Осыған
орай жігіт не бой жеткен қыз жасы жөнінде елдер арасында түрлі аңыз
әңгімелер, жырлар кең тараған. Осы ауыз әдебиетінің негізгі тақырыбы
батырлығы жау мен күреске алуы махаббат т.б туралы. Бұл кезде жастар Отан,
қоғам алдында тұрған әлеуметтік-саяси және мемлекеттік міндеттерді шешудегі
күреске белсене қатысады. Кәмелетке жасқа жеткен балалар өмір жолына көз
жібереді, өздерін келешек мамандығын саналы түрде таңдап алуға тырысады.
Олардың мамандыққа ықыласының бірте-бірте қалыптасуы түрлі іс-әрекетіне
жауапкершілігін арттырады. Бұл кезеңде балалар үшін әкімшілік шаралары өте
қауіпті, олардың жие қолдану жақсы нәтиже бермейді. Өйткені ата-ана немесе
тәрбиелеуші жастарды өздеріне қарсы қоюы мүмкін. Сондықтан олардың түрлі іс-
әрекеттерін өз беттерінше орындауға мүмкіншілік беріп, дұрыс бақылау және
педагогикалық басшылық жасау қажет. Қазіргі дәуірді алсақ, ересек әлі
үлкендердің қатарына толық жетпегенімен, жеткіншек жасындағы балалық әдетін
қойып, яғни бірдемеге ерегесуден, тәртіп бұзудан көбіне аулақ болып,
үлкендер мен кездескенде ол алдымен амандасады, біреуге қол үшін беріп,
көмекке келеді, кішілерді қорғайтын болады.
Сонымен қатар ересектің ақыл-ой қабілеті едәуір дамып, өзінің пікірін
дәлелдеу, не өзінің ісін талдау және қабілеті қалыптаса бастайды.
Жасөспірім кезеңде жолдастық сезім, достық қарым-қатынас, қайырымдылық,
бірін-бірі сыйлау, көмек көрсету, іс-әрекетін бірігіп орындау, жолдасының
кемшілігін айтып жоюға жәрдемдесу. Мұндай жолдастық қатынастар балаларды
коллектившілдікке тәрбиелейді. Ал мектеп қабырғасында болған жолдастық
қарым-қатынастар кейбір жастардың санасында өмір бойы сақталады. Бұл
кезеңдерде баланы мінез-құлқында түрлі өзгерістер пайда болады. Мысалы:
қыздар өздерінің сыртқы киіміне, шашын сәндеп ұстауға дене қимылысына
айрықша көңіл бөледі, өзіне басқа адамның назарын аударуға тырысады. Ал ер
балалар әдемі киініп жүруді ұнатады, қыздарға құрмет көрсетеді. Оларды
ұнату, оларға ұнау сезімі оянады. Жастар арасында қарым-қатынас дамиды, бір-
бірімен кездесуді қажет етеді. Осы нәтижесінде өз ара пікір алысады. Әңгіме
ең алдымен түрлі адамгершілік әдеби-ғылыми тақырыптар саласында айтылып
бірте-бірте жолдастық махаббат сияқты ұғымдарды сөз етіп көзқарастарын
анықтауға тырысады. Егер жастар арасындағы достық-көңілдестік қарым-қатынас
сәтті және жарасымды болса, олардың келешекте семья құруына алдын -ала
жағдай жасауы мүмкін. Осындай достық қатынастың нәтижесінде жастар
арасындағы махаббат шынайы өте нәзік тың, қаза лирикалы болады. Махаббат
сезімінің оянуы ер және қыз балалар үшін олардың арасындағы бірін-бірі
сыйлаушылық пен достық пен өзара түсінушілікпен сипатталады. Олар өздігіне
жоғарғы адамгершілік қасиеттерді бағалайды. Ал кейбір ер және қыз балалар
махаббат мәселесін жете түсіне бермейді. Олар адамдарға ең басты нәрсе -
сыртқы пішін киім кие білу дейді. Шынында да бұл бір жақты ұғым. Балалармен
қыздарда мынандай адамгершілік ерекшілігінің болуы қажет. Кішіпейілділік,
адалдық абырой, сенімділік, қарапайымдылық өз күшіне сенімшілік.
Жастар өзінің сезіміне өзара адамгершілік жақын көңілдестік қатынас
жасау мәселесіне зор жауапкершілік қарайды. Олар махаббатқа байланысты
сұрақтарды өзара талқылайды. Мысалы: Өмір серігі - әйел және өмір серігі
күйеу болу деген не?. Семья құруға еркектің алатын орны, Егер сүйген
адамның ұнамды жақтары мен бірге ұнамсыз жақтарыда болса не істеу керек.
Жастардың мұндай сезімін күлкі ету, мазақтау соғу, оған қарсы немесе
бейтарап болу олардың беделіне және келешегіне нұқсан кемтіреді. Сондықтан
осындай көп ойландыратын күрделі мәселелерді шешуде ата-ана мұғалім
жастарға дер кезіңде көмек көрсетеді. Оларға қамқорлық жасап, келешек
өміріне бағыт — береді. Бұл кезіндегі басты мәселердің бірі баланың
психологиялық дамуының қозғаушы күші. Қозғаушы күш деп мектеп және семья
колективтерінің қоятын талаптары мен баланың психологиялық дамуы
дәрежесінің арасындағы қайшылықты айтады. Бұл қайшылық өскелең жастардың
адамгершілік қасиеттерін ақыл -ой және творчествалық күштерін үйлесімді
даму жолымен шешіледі. Жасөспірім өзінің жеке өміріне қабілетіне назар
аударады, қойылатын талаптарға мінез-құлқының сәйкес немесе сәйкес
еместігін сезеді. Сонымен мектепке дейінгі балалық шақтан жасөспірімдік
шаққа дейін балалардың бейімділігі мен қабілетін мінез-құлқымен
темпераментін оқыту-тәрбие жұмысының барысында мұғалім, тәрбиеші ата-ана
үнемі еске алып, олардың дұрыс дамуы мен қалыптасуына жүйелі түрде ықпал
жасайды. Ересек жасындағылардың негізгі әрекеті оқу мен еңбек, бұлар
еңбектің неше түрлерімен соның ішінде мектептің жұмысымен айналысады.
Ересек жеткіншек жасқа қарағанда жауапкершілігі ұлғалды. Жасөспірімдердің
денесінің дамуына келсек, жеткеншек жасындағыдай бойының тез өсуін тоқтата
бастайды. Әсіресе бойының өсуі тоқталады, бірақ кейдесі қолы мен аяғының
бұлшық еттері, шеміршектері мойны т.б. азды-көпті әлі өсетін болады. Біздің
елімізде мысалы: соңғы 30 жылдың ішінде 13 жастағы ересек балалрды өткен
уақыттағы құрдастары мен салыстырғанда олардың бойы 15-20 см дейін биік,
салмағы 15-16 кг-дай артық болатындығы, жыныс мүшесінің екі, үш жыл бұрын
жетеле бастайтындығы байқалады. Қыздардың бойы 17-жасқа, ұлдар 18 жасқа
дейін өседі. Организмнің дамуы өте тез жүреді, өсуі бояулайды. Жалпы өсу
қыздарда 16-17 жаста, ал балаларда 22-25 жастарда біршама тоқталады.
Жасөспірімнің ақыл-парасаты арта түседі, ересек адамдарға тән жүйелі сөре
мән беріп, оның терең мағынасын түсінетін болады. Байыптылық, жеңілтектек
пен табандылық, ойнақылық пен қатар жүреді. 1970 жылдан бастап мұғалім
мамандығын алатын барлық факультеттердің студенттеріне жасөспірім
физиологиясы пәні оқылатын болды. Жасөспірімнің мінез-құлқы олардың өсуі
мен дамуына байланысты қалыптасады. Ағзаның организмнің өсу дегенде жалпы
денесінің бойы көлемі жағынан өсіп өнуін айтсақ, дамуы дегенде ден
мүшелерінің қызметі ақылының жетілуін, соның нәтижесінде мінез-құлықтың
қалыптасу кезеңін түсінеміз. Қалыпты жағдайдың өзінде балалардың, өсу дамуы
оның жасына қарай алмасып отыратыны анық. Зерттеулердің қуаландыруна
қарағанда дененің дамуы мен жыныс мүшесінің жетілуі тездейді. Баланың
психикалық жетілу деңгейі артта қалады. Осыған орай ер немесе қыз бала,
қоғам семья алдындағы өзінің борышын ар-намысын міндеттерін толық
жауапкершілік пен түсіне бермейді. Сондықтанда олар семья құруға
материалдық және моральдық жағынан әлі дайын емес. Бұл мәселені ата-аналар,
мұғалімдер, тәрбиешілер ерекше ескерулері керек. Өйткені 17-18 жасқа толған
жастар арасында ерте үйленушілік әдетке айналуда.
Жасөспірімдік жас психологиясы жас ерекшілік психологияның ескі
бөлімдерінің бірі болса да, Л.С. Выготский 1920-шы жылдардың аяғында ондағы
жалпы тұжырымдардың көп екенін анықтаған. Биогенетикалық тұжырымдар
биологиялық дамуға көп көңіл бөлген, ал сол дамудан әлеументтік
психологиялық қасиеттер шығады. Бұл бағыттың басты жүргізушісі - Америкалық
психолог Стэнли Хол (1884-1923) болды. Биогенетиқалық бағытты жоқтаушылар
оқымыстылардың психофизиологияға қажетті физикалық және психикалық дамуды
оқуға зейіндерін бөлген. Бірақ олар әлеуметтік факторларды онша
бағаламаған. Мысалы: Америкалық психолог Арнольд Газель (1880-1961) Хол
сияқты дамудың биологиялық түріне бағытталған. Өсім мен даму Газелъ үшін
саралану процесін және мінез-құлық тәсілдерін білдіретін синонимдер болып
саналады. Газелъ бойынша жасөспірімдік жас 11-21 жас аралығында болады,
осылардың ішінде алғашқы бес жас ерекше маңызды болып саналады. (11-16 жас
аралығы).
165 жеткіншекті ұзақ уақыт зертегенде Газель әр жастағы баланың мінез-
құлықтарын қызығушылықтарын, биологиялық пісіп-жетілу ерешеліктерін толық
сипаттады.
Газель бойынша 10-жас - бұл алтын жас, бала салмақтанады, өмірде жеңіл
қабылдайды, ата-аналар мен бірдей деңгейде болады, өз сырт пішініне көп
көңіл бөлмейді.
11-жаста ағзаның қайта-құрылуы басталады, бала қозғыш, жағымсыз жақтары
көрінеді, көңіл күйі жеңіл ауысады, құрбылар мен келіспейді, ата-анасына
қарсы шығады.
12-жаста айтылған қасиеттер жартылай жойылады, әлемге қатынасы
тұрақталады. Бұл жастың басты қасиеттері: ақылдылық, шыдамдылық және
әзілдік; жеткіншек өз сырт пішініне көп көңіл бөле бастайды және қарама-
қарсы жынысты адамдармен қарым-қатынас жасауға қызығушылықтары оянады.
13-жаста бала өз ішкі әлеміне кетуге бейім, өзіне-өзі риза болмайды,
сезімтал келеді, психологияға қызыға бастайды, достықта аса таңдаулы
болады.
14-жаста интроверсия экстроверсия мен ауысады, жасөспірім қуатты, қарым-
қатынасқа оңай түседі, өзіне сенімділігі өсе бастайды, өзін басқалар мен
салыстырғанды ұнатады.
15-жаста балалардың мінездерін бірдей деп айта аламыз. Өйткені олардың
жеке айырмашылықтары көбейе бастайды.
16-жаста салмақтықты икемденеді, көңілділік пайда болады, ішкі
өзінділік өседі, эмоциялық салмақтылық, болашаққа ұмтылысы қатаяды.
Неміс философы психолог Әдуард Шпрангердің (1882-1963) ойынша
психологияның басты тапсырмасы - мәдениет пен тарихқа байланысты. Жеке
тұлғаның ішкі әлемі тану деп санайды.
Жасөспірім қыз жас балада 13-19 дейін созылатын, ал ер балаларда 14-22
жас аралықтарында болатын жас кезеңі-ішкі жан дүниесінің даму кезеңі болып
саналады. Бұл жастың басты бөлімдері Шпангер бойынша Менің ашу өз жеке
адамдылығы мен оның қасиетерінің сезіну, өмірлік жопарының пайда болуы. Бұл
процесс іштсй жүреді. Мен концепсиясының ашудан өмірлік әрекеттерінің
әртүрлі түрлеріне тәжіребелі түрде қосылу.
Шпронгер жасөспірімдекті екі фазаға бөледі. Басты мәселе 14-17
жасарларда қиындықтар, балалық қатынастардан арылуға ұмтылу мен байланысты.
17-21 жастағының мәселесі жалғыздық сезімі болып табылады.
Шпронгердің тұжырымы Шарлота Бюлердің көмегімен нақтыланып дамытылды.
Жасөспірімдік психология түсінігіне маңызды үлес қосқан адам гестальт
психологияның жақтаушысы Курт Левин. (1890-1947).
Оның айтуынша адам мінез-құлқы жеке тұлғаның функциясы, бір жағынан оны
қоршаған ортаны функциясы деген.
Жеке тұлғаның қасиеттері мен ортаны қасиеттері бір-бірімен тығыз
байланысты. Левиннің ойынша ауысу кезенің басты барысы - жеке тұлғаның
өмірлік әлемінің кеңеюі, оның қатынас ортасының кеңеюі деп саналады.
Балалық әлемнен ересектік шаққа көшкенде жеткеншек толығымен
біріншігеде, екінші кезеңге де жатпайды.
Левиннің тұжырымының ерекшелігі: ол жасөспірімдік шақты әлеументтік
психологиялық құбылыс ретінде қарастырады. Егер Левин мен басқа әлеументтік
психологиялық бағытты жақтаушылар жасөспірімділік психологияны әлеументтік
деңгейдің ерекшіліктері мен байланыстырған.
Швейцар психологі Жан Пиаже (1896-1980) жасөспірімділік ойлаудың
қасиеттіне өз зейінін қойған. Пиаженің тұжырымы ғылыми өте кең рахметке ие
болды. Бірақ, барлық зейінің танымдық процесттерге бағыттай отырып, ал оның
баланың эмоциялық өмірі мен мотивациялық сферасының дамуын шетте қалдырады.
Жасөспірімдік тұжырымға және жалпы ауысу жасына қатты әзер еткен
психоанализ. Адамның дамуы туа біткен орта құралдардың ұйымдасқан
әрекетінің ұсынады. Қоғамның құраушылары-тәрбиешілер, ата-аналар, баланың
өздік туа біткен қажеттіліктері мен байланысты. Егер бала эмоциялық
жылулықты қажет етсе, ата-аналары сәбиді мәпелеуді қажет етеді. Осы екі
әртүрлі бағытталған қажеттіліктердің сәйкестенуі, біз іздеп жүрген нәтижені
қамтамасыз етеді.
Эриксон өмірлік кезеңдерді сегіз фазаға бөледі, олардың әрқайсында
тапсырмалары бар.
1-ші кезең сәбилік. Тапсырмасы - сәбиде санасыз сезімін ішкі әлеміне
бағыттап дамыту. Оның басты кейіптілері; ата-аналық көмек пен махаббат
болып саналады.
2-ші кезең - ерте балалық шақта - балада өзіндік құндылық сезімдері,
ұялшақтық, өзіндік құндылық сезімдері күмәндану қалыптасады.
3-ші кезең - ойын кезеңі (5-7 жас аралықтары). Бір нәрсе жасауды қалау
сезімі туады. Егер бұл қажеттілік орындалмаса, кінә сезімі туады.
4-ші кезең — басты бөлімі - мектеп жасының алдына қойған мақсатқа жету
қабілет сезімі.
5-ші кезең - жасөспірімділік өз жекелігінің қайталанбастық, басқаларға
ұқсамау сезімдерінің байқалуымен сипатталады.
6-шы кезең - жастық жыныстық қатынасқа қажеттілік пен
қабілеттіліктердің байқалуымен сипатталады.
7-ші кезең - ересектік шығармашылық әрекет. Ол әрекет еңбекте
басқаларды тәрбиелеуде байқалады.
8-ші кезең-соңғы кезең-кәрілік қанағаттанушылық, өмірге ризалық немесе
керісінше қанағаттанбау мен мінезделеді. Эриксонның жұмыстары жасөспірім
жастың өзін-өзі сезіну және эмоция дамуын бағалы бақылаудан тұрады. Бірақ
Эриксон барлық процестерге қатты әсер ететін ақыл-ойға аз көңіл бөледі.
Таңдаулы тұжырымдар дамудың түрлі жақтарын талдайды-физикалық пісіп жетілу,
өзін-өзі сезінуін қалыптастыру, қарым-қатынас процесінің алға жылжуы,
мотивациялық процестер және т.б. Бірақ белгілі мәнде олар өте өзара
толықтырушы болып саналады.
1920 жылдары кеңес психологтары жасөспірімдік жасқа өте көп көңіл
аударды. Кеңсе оқымыстылары өз жұмысында шетел психологиялық әдебиетен
кеңенен қолданған, маңынды шетелді жұмыстарды ешбір қиындықсыз орысшаға
аударды. Әр жас кезеңенің басында бір ерекше қайталанбас қатынас пайда
болады (бал мен қоршаған әлемнің арасында). Бұл қатынасты біз әлеуметтік
жағдай дейміз.
1930 жылдың психология дамуының деңгейі өте тез төмендей түсті.
Әлеуметтену мен әлеуметтік психология жойылды.
Жасерекшелік психологияда әлеуметтік айырмашылықтарға назар аударылмай
қалды.
Жыныстық пісіп- жетілу жасөспірімдік сексуалдык мәселелеріне тайым
салынды.
А.Н.Леонвев пен оның жақтаушылары кезеңділік негізіне нгізгі 3 әрекет
түрін ашқан, ойындар, оқу, еңбек.
Д.Б.Эльконин 11-17 жас арлығын "жеткіншектілік" деп атаған және оны екі
фазаға бөлді. 11-15 жастардың жетекші әрекеті Эльконның айтуынша спорттық;
суретшілік; еңбектік түрдегі атқаратын пайдалы әрекет жүйесіндегі қарым-
қатынас деп санаған.
15-17 жастың жетекшісі оқу тәрбиелік әрекет болып табылады, осыған орай
жоғары сынып оқушыларында танымдық және тәжірбиелік қызығушылықтары
қалыптасады. Психологиялық зерттеу салыстырмалы немесе генетикалық тәсілді
болуы мүмкін. Бірінші жол бұл салыстырмалы жасерекшелік бөлімдер әдісі.
Егер біз әртүрлі жастағы баланың орташа статистикалық дамуын және жас пен
дамудың арсындағы жалпы қатынасын білу үшін бізге баланың даму процесінің
барлығын білу міндетті түрде қажетті емес, баланың әр түрлі жастағы
таңдауларына сәйкестерін құрастырған жеткілікті. Жасерекшелік
психологиядағы генетиалық әдістер формасы- лонгитюдті зерттеулер болып
табылады. Лонгитюд психикалық дамуының әрекетін, генетикалық байланысын
анықтайды. Лонгитюдтің көбі жеткеншектік жас пен жасөспірімдік жасқа
арналған. Мичигандық университеттің оқымыстылары Джеральд Бахманның
жетекшілігі мен жас американдақ әлеуметтік психологияның дамуын маңызды
ырғақтарын оқыған. Бұл байқау сегіз жыл 10-сыныптан бастап жүргізілді.
Олардың аңдығандары; жануя ортасының ықпалы мен мінез-құлыққа, ақыл- ой
деңгейі және 10-сынып оқушыларының үлгерімділігі, әскери қызметке қатынасы;
мектептегі бітіргеннен кейінгі 5 жыл арлығындағы тәжірбиелі жетістіктер.
Еңбекке қанағаттылығын оқу тәжірбиесімен жеке тұлға қасиеттерінің өзара
әрекеті; өзін- өзі сыйлау ырғағы. Зерттеу жалғастырылуы мүмкін. Жеткіншек
және жасөспірімдік психолгияға арналған зерттеу тақырыбы, бүгінгі күнде өте
кең. Ол өзіне жыныстық жетілудің психологиялық нәтежиесінің ағымын, жеке
тұлғалық қылықтың өзгерістері мен тұрақтылығын, әлеуметтік бейімдеу
деңгейін, психопатологияны, девиантты мінез-құлықтың, жеке адам болып
қалыптасуын Мен бейнесінің қалыптасуын, мамандық таңдауын, орта және
жанұялық стрестің жағдайларды және т.б жатқызады.
Лонгитьюдті зерттеудің негізінде шетел психологиясында жаңа бір заттың
әдістемелік бағыт пайда болды - адамның бүкіл өмір бойы жүретін даму
психологиясы. Бұл атаумен біріккен зерттеулер әр түрлі болады.
1. Адам даму процесіндегі өзгерістер мен тұрақтылыкқа деген қызығушылық.
2. Бір — бірінен бөлек болып түсінілмейтін өмірлік жолдың кезеңдерінің
өзара байланысына назар аударылады.
3. Адамның дамуы әлеуметтік тарихи шарттарға байланысты екенін түсіну.
Шетел лонгитюдтік зерттеулерімен совет психологтарының көбі нашар таныс
болған.
1.2 Жасөспірім “Мен” дейтін бейнесі және олардың үлкендермен
құрбыларымен қарым-қатынас.
Бұл жерде азамат дейтін терминді личность деген мағынада қолданып
отырмыз. Себебі осы терминді есеймеген бала үшін қолдануға болмайды,
Сондықтан осы ұғымды жас өспірімдердің ішінен тек жеткіншектер мен
ересектерге ғана қолданып отырмыз.
Азамат деген терминнің психология ғылымдағы өзіндік сипаты ерекше
мағынада айтылады. Азамат дегеніміз қоғам қатынасының жемісі. Осылай деп
анықтама беру азамат қасиеттері, баланың есею өміріндегі әлеуметтік
қатынастың жемісі.
Азамат - деген ұғымды көбіне жекелік не сол адамның екінші рет
қайталанбайтыны мен де байланыстырады. Шынында әр адамның соның ішінде
ересектің де өз басына тән ерекшелігі, жеке өзіне тән қасиеті бар. Жекелік
деп отырғанымыз оның өзіне тән мінезі ерік- жіғері атқаратын істері т.б.
Осы ерекшеліктер мен жекеліктер тәрбие үстінде немесе тұқым қуалаушылық
белгілер арқылы беріліп отырады. Азаматтық қасиетке ересек тек өз жөнінде
ойланып қоймай, өзгелердің ұйымдағылардың мүддесі мен қамын ойлап білуі де
жатады.
Азаматтық қасиеттің ендігі бір белгісі-ересектердің мінез-құлқының,
ісінің моральдық (ұйымдағылардың мүддесі мен қамын ойлап білуі де жатады).
Мөлшерлерге дәл келуі. Мораль деген сөздің тікелей мәнісі ұят -не ар
деген мағынаны білдіреді. Еғер бала жас тайынан ары болып, өзінің жеке
басын көпшілік алдында көрсетіп, ойы мен пікірінің дұрыс екенін дәлелдей
алса, осының өзі азамат дәрежесіне жеткенінің белгісі. Ар деген ұғымға тек
ұялуға икем келу ғана жатпайды. Ересек өзінің пікірін дұрыс деп санаса соны
көпшілік алдында дәлелдей алса осының өзі азамат ұғымын ілдіреді.
Азаматтық қасиеттің ең бір көзге түсетін қасиеті өзбеттілік қасиеті.
Үлкендердің қамқорлығынан босанып, өз беттерімен алған міндетті орындауға
тырысу бөбек жасынан басталады. Бұл қасиетке орындауға ұмтылу жеткеншек
жасында кеңінен өрес алып ересек жасында одан әрі қалыптасады, өзбеттілік
бала өзінің ісін бағалап, кім екенін ажырату үстінде өріс алады.
Қиыншылықтан бас тартпауды алсақ осы қасиет ересекте күшті дамиды. Себебі,
кім еңбектен не оқу қиыншылыған қорықпай, осыларға ұмтыла, білсе, сол
оқушылар көптің көзінше азамат деп есептеледі. Сонымен қатар осы қасиет
ұлдардың өзгелер алдында өзің көрсеткісі келіп, әсіресе қыздардың алдыңда
тиісті объктіге барлық күшін салып ұмтылады. Бірақ осының өзі кеиде тек
өзін көрсету үшін жасалуы мүмкін. Азаматтық қасиеттің көрнектісінің бірі әр
ересек өзінің уәдесінде тұруы. Егер ересек өзгені алдап кетіп, берген
уәдесінде тұрмаса, осының өзі азаматқа тән қасиетке сай келмейді. Өйткені
өзгені бала бір-екі рет алдаса, онда оның сөзіне сенбейтін болады.
Сондықтан жеткіншек берген уәдесінде тұруы, оның есейіп азамат қатарына
қосылғанының белгісі. Сонымен енді Мен деген мағынасына көшейік. Мен-
деген мағынасы кеибір психологтар Б.С. Мерлин адам өзіне-өзі тең екенің
білу деп анықтама берді. Ересек жастағы кейбір қыздар айнаның алдына
тұрып, өзінің ажарын көріп, түрімнің бұрынғысынан өзгергенің сезіп, қатты
ойланатыны кездеседі. Осындай ойланып толғану тіпті ажардың өзгеруінен
емес, әркімнің денесінің өзгеше келуіне риза болмай, осы туралы қопалуынан
да кездеседі. Егер қыздардың кеибіреуінің бойы ұзын немесе толық болса оған
сл уаиымдап психикалық ауруларға шалдығулары мүмкін. Ал егер жіғіттер бойы
ұзын болса олар, тым жақсы қасиет болып саналады. Ересектің ажары не
денесінің қандай болып өскені туралы ойлануы-осылардың бәрі жас
ерекшелігіне тән қасиет. Өйткені әркім өзіне құрбылар тандап, өзіне
ұнағандары мен жүргісі келеді. Әркімнің бойында Мен деген қасиет басым
болады. Ересектерде өзін-өзі бағалаудың мынандай екі тәсілі бар. Біріншісі
олар өзі туралы алдын-ала көздеген мақсатын қаншалықты жүзеге асырғанымен,
салыстырып тездестіреді. Егер өзінің бұл туралы ойлағанымен өзгелердің
соған қойған бағасы дәл келсе, осы жетістікке жеткенінің белгісі деп
санайды. Егер өзінің өзі туралы бағасы мен бұл жөніндегі оған берген баға
сай келмесе, осының өзі ересекті терең ойға қалдырады. Ересектің өзін-өзі
бағалауының екінші түрі өзгелердің өзі жөніндегі пікірін жинап, соларды өз
ара салыстыру арқылы кеміс жақтарын білу. Егер әркім өзінің кеміс, не қолы
жеткен табыстарын дұрыс бағалай алса, осының өзі бұрын дұрыс қорытындысы
жасап, алдағы кезде өзінің мінез-құлқын, ісін одан әрі жақсартуға мүмкіндік
береді. Әркімде Мендеген біреу-ақ болғанымен, осының тиісті жағдайларға
орай неше түрлері кездеседі. Айталық біріншісі - Мен шынында кіммін?
Шындықты көздейтін Мен, екіншісі Өзімді өзгелер қалай бағаласын деп
ойлар едім үшіншісі Мен тілегі бойынша қандай болғым келеді. Осындай
ойлар дәлі осы кезеңде айқын басым болып балаларды толғандыра түселі. Мен
деген қасиет әр адамға тән болғанымен, осыны тек өзгелердің бағасына қарап
білуге болады, сондықтан ересектің Мен деген сапасын тек әлеуметтік
ортасымен қатынас жасай отырып дамытуға болады. Ересектің өзіне тән
ерекшелігі сол оның бұрын болып келген біріншісі меніне екіншісі мен
қосылады. Біріншісі Мен дегеніміз сол адамның ішкі дүниесінің өзі болса,
екіншісі Мен оның ойындағы айтылып отырған екіншісі адамның бейнесі.
Ересек жасындағылардың біріншісі Менінің үстіне оған сын көзімен қарап,
кеміс жақтарын түзетіп отыратын. Екіншісі Мен пайда болады да, осының
нәтижесінде, ол уақытын мұңға жібермей, шыңдықты көздеуге жібереді.
Біріншісі Меннің қасында екінші Меннің болатыны әркім өзінің күнделікті
өмірінің белгісі. Мысалы: біз үлкен дауға ұшырасақ, жатарда ұйықтай алмай,
біреу мен әңгімелесіп жатқан сияқтымыз. Біз осылай дейміз де егер осылай
десек өзге кісі басқаша дейді ғой? - деп тек өзіміз туралы ойланамыз, өзге
кісі, осы туралы не айтады, осы жөнінде не ойланамыз. Осыны айтыс деп
атайды. Үнсіз айтыс арқылы біз өзіміздің Мен деген қасиетіміздің күшті
жағын біліп, сөйтіп екінші Меннің жәрдемі арқылы оны алға қарай дамыта
аламыз. Міне, ересектің өзің-өзі алға қарай дамытуда ие бола алудың ұтымды
жағы осында. Өзің-өзі сезінудің дамуы-ауысу жасының орталық психикалық
процесі. Бұл процестің қозғаушы күштері қандай? Жекелік пен оны сезіну
қалай қалыптасады? Жасөспірім өздері туралы қөз-қарастары қандай
бөліктерден тұрады, өзін-өзі құрметтеу деңгейі неге байланысты және ол
баланың мінез-құлқына қалай әсер етеді? Жыныстық жетілу, өсуде, тездету
физикалық күшінің косылуы, дененің сырт пішіні өзгеруі тағы басқалары
байқалулар желкеншектің өзіне, өз денесіне деген қызығушылығын арттырады.
Сол кезде балада мынандай сұрақтар туады: Мен кіммін?, Мен кім
боламын?, Мен қандай болуым керек? Өзін-өзі сезіну құрылысы тек ақыл-ой
дамуымен байланысты емес, сонымен қатар өзіне деген жаңа сұрақтардың
тууымен байланысты. Ерте жасөспірімдердің басты психологиялық икемделуі-өз
ішкі әлемін ашуы. Бала үшін ол сезінетін шындық-сыртқы әлем болып саналады.
Өз әрекетін сезіне отырып, ол әлі өз психикалық жағдайын сезінбейді.
Жасөспірімдердің өзіне, өз уайымына түсу қабілетін икемдене отырып, жаңа
эмоцияның табиғат сұлулығының, әндер дыбыстарының үлкен бір әлемінн ашады.
Өзінің ішкі әлемін ашу - бұл өте қуанышты жағдай. Бірақ кейде көп
мазасызданұ уайымдарын туғызады.
Ішкі Мен Сыртқы мінез құлықтары мен сәйкес келмейді. Өзінің
қайталанбастығын басқаларға ұқсамайтындығын сезіне отырып, жалғыздық сезімі
туады. Жасөспірімдік Мен әлі анықталмаған, бұлдыр кейде мазасыздану мен
байқалады. Жеткеншектің жасөспірімнің өзі туралы көзқарасы топтың Біз
бейнесімен байланысады. Жасөспірімдер өздері батылдығы төмендеу қарым-
қатынаста онша емес, бірақ аса мейірімді және басқа адамды түсінетін
қабілеті бар деп санайды.
Бала үшін барлық уақыт өлшемдерінің ішінен ең маңыздысы-қазіргі шақ
болып табылады. Бала уақыт ағымын баяу сезінеді. Ол болашақта жалпы түрде
ғана елестетеді. Ал жеткеншектің жағдайы ауысады. Е алдымен жас келген
сайын уақыт ағымының жылдамдығы айтарлықтай жылдамдайды. Уақытша көз
қарасының дамуы ақыл-ой дамуымен баланың өмірлік әрекетінің өзгерістері мен
тығыз байланысты.
Уақытша әрекеттің кеңеюі жеке тарихи уақыттың жақындауын білдіреді.
Балада бұл екі уақыт түрлері бір-бірімен байланысты емес. Тарихи уақытты
олар иесіз нәрсе деп қабылдайды. Жасөспірім тарихи өткен шақты сезіну үшін
және онымен өзінің байланысын анықтау үшін, бұл шақ оның жеке тәжірибесінің
бірлігі болу керек. Өзі туралы ойлар өзінің өмірінің бағыттыары ырықсыз
түрде, кездейсоқ жағдайларда, көбінесе уақытылы емес пайда болады.
Жасөспірім өзін біресе өте жас, кішкентай болып немесе керісінше, тым кәрі
етіп сезінуі мүмкін.
5-6 және 8-9 жас аралығындағы балалар өлімді жұмбақ және қорқынышты
қасиеттерімен белгіленген. Жеке бір ұғым ретінде елестетеді.
9-12 жасар баланың өлім туралы ойлары өзгереді, оның сыртқы күш ретінде
елестетпейді, табиғи жойылмайтын құбылыс ретінде талқылайды. Мен қашан
өлетінімді білгім келмейді. Мен өлгеннен кейін қайта туамын ба? екенің
білгім келеді. Жасөспірімдік жас Эриксон бойынша кризистің айналасында
құрылады. Егер бала бұл тапсырмаларын шеше алмаса адекватты емес мінез
құлық қалыптасады бұның дамуы 4 негізгі тармақпен жүруі мүмкін.
1. Психологиялық жыныстықтан кету, жақын тұлға аралық, қатынастардан
қашу.
2. Уақыт сезімінің болдырмауы, өмірлік жоспарларды құра алмау қабілеті,
есею қорқынышы.
3. Шығармашылық қабілеттің жойылуы, басты бір әрекетке бағыттала алмау.
4. Өзің-өзі анықтаудан бас тарту.
Канада психолігі Джеймс Марш 1966 жылы идентификацияның 4 даму кезенің
бөлді.
1. Анықталмаған.
2. Уақыттан бұрыңғы.
3. Моротория.
4. Жетілмеген.
Айырмашылықтар қарым-қатынас жасау және тұлға қатынастар түрінде де
байқалуы мүмкін. Жеке тұлғаның және жасөспірім ер балалардың өзін-өзі
сезіну ортасы шынында да оның тәжірибелі өзін-өзі сезіну анықтауынан және
таңдаулы әрекет жетістігіне байланысты. Ал қыздарда басқаша. Қыздарда өзің-
өзі сезінуінде мамандыққа қарағанда жанұя оларда көп қызықтырады.
Тәжірибелі өзің-өзі анықталмаған жасөспірім өзін ересек адам ретінде
сезінбейді. Қөптеген салыстырмалы-жас ерекшелік зерттеулердің нәтижелері
бойынша ауысу жасы 12-14 жас қолайлы, мазмұнды өзгерісінің Мен
тұжырымында болуы мен жүреді.
Роберто Симмонс пен Розенберг ерлі-зайыптылардың 2000-балалар мен 8-17
жаста олардың өзің-өзі бақылауларына, ұялшақтыққа, эгоизмге бейімділігі
күшейеді. Мен бейнесінің тұрақтылғы төмендейді.
Жеткіншектер және олардың ата-аналары, мұғалімі құрбылары туралы жаман
айлайды деп ойлайды. Ал жасөспірімдік жасқа көшкенде жағдайы жақсарады. 15-
жастан кейін, қайта өзің-өзі сыйлауы жоғарлайды, ұялшақтық әлсіздене
бастайды.
Мен бейнесіндегі жасерекшелік пен депресия сезімдеріндегі айырмашы
лықтары.
Жасы
8-11 12-14 15
Мен бейнесін өлшеу 786 637 502
адам. адам. адам.
Қатты ұялшақтық 18. 35. 33.
Мен беинесінің жағымсыз тұрақтылығы. 25. 37. 35.
Жалпы төмен өзін-өзі сыйлау. 25 29 22
Мен бейнесінің жағымсыз қабылдау. Жағымсыз
қатынас.
Ата-ананың. 51 64 64
Мұғалімнің. 83 93 94
Қарама-қарсы жынысты құрбылардың. 84 87 84
Өз жынысының құрбыларының. 51 71 34
Депрессиялық сезімдер басылудың Қатты болуы. 18 31 34
Жеке тұлғалық құлықтар деңгейімен оны сезінуде үлкен жеке адам аралық
айырмашылықтар болады. А.А. Бодалев [1965]. 1,5,8, және 10 сынып
оқушыларына оларға белгілі құрбыларын олардың жеке негізгі ерекшеліктерін
сипаттауды сұрады. 5-сынып оқушылары мұғалімге қатынастың сипаттаитың
қасиеттерді 1 -сынып оқушыларына қарағанда 2 есе аз, оқу жұмысы туралы көп
айта қоймады. Сонымен қатар 8-сыныптарда оқу туралы еске түсіру төмен қатар
8-сыныптарда оқу туралы еске түсіру төмен деңгейде, 8-сынвптың оқушылары, 5-
сынып оқушыларынан 4 есе жиірек қүрбыларың қабілетін ақыл-ойларын, эмоция
еріктік қасиетін, еңбекке қатынасына тоқталады. 3-есе жиі өмірлік жоспарлар
мен армандарды қорғайды. Ауысу жасында адамдарда физикалық кемшілікті
елестету және қорқыныш туады. Мысалы: Асан кішкентай лезінде өте сүйкімді
бұйра шашты бала болады. 14жасында өл өзін бағалауы бойырша өзінің
сүикімділігін жоғалтып шаштары жықара бастағанын сезінеді. 13 жасында Асан
бір қызға өте ұнады, ол оған қараған жоқ. 14 жасында олар ролдерімен
ауысады. Бала сол қызды ұнатады, ол қыз оған назар аудармайды. Осы 2 жағдай
жеткіншектің санасында бірігіп, өзін ұнамсыз етіп сезінеді. Осы уайымды ол
24 жасына дейін ішінде сақтайды. Нәтижесі алаңбаушылық, ұялшақтық, және
басқа психологиялық мәселелер.
Жасөспірімдік сананың маңызды элементі сырт пішіні болса, ата-аналары,
мұғалімдері сол мәселенің қай мәселесі балада мазасыздануды тудыратыны
анықтауы керек. Ер балаларда алаңбаудың себебі көбінесе олардың бойларының
жеткілікті ұзын болмауы Жеткіншек бала үшін үлкендек пен ұлылық бір
мағынаны білдіреді. Мысалы 5-сынып оқушыларының айтқаны" Ю. Гагарин ұзын
бойлы болмаса да, мен оны ұзын етіп елестеймін. Өйткеніол үлкен қадам
жасады. Ол үлы адам менің ойымша міндетті түрде ұзын бойлы болуы керек.
Ұзын бойлы жеткеншектерге қарағанда кішкентай бойлы балалар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 тарау. Жасөспірімдердің кезеңіне психологиялық сипаттама.
1.1. Жасөспірімнің тұлғалық сапалық қалыптасуының
негізі ... ... ... ... ... ... .5
1.2. Жасөспірімнің Мен дейтін бейнесі және олардың үлкендермен
құрбыларымен қарым-
қатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2 тарау. Жасөспірімдердің дамуындағы қарым-қатынастың алатын орны.
2.1. Жасөспірімдердің ата-анасымен ұстаздарымен қарым –қатынас
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
2.2. Жасөспірімдердің психологиялық педагогикалық қарым-
қатынастардың ерекшеліктері. Жүргізілген іс-
тәжірибелер ... ... ... ... ...60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .71
Қосымша
Кіріспе
Бала тәрбиесі қай қоғамда, қай уакытта болмасын, ең бір маңызды мәселе
екені түсінікті. Соңғы он-он екі жылдай уакыт аралығында қоғамда болып
жатқан күрделі саяси-экономикалық өзгерістер, реформалар көп жағдайда
баланы көптеген проблемаларға кездестіреді. Жан-жақтан түсетін әртүрлі
мазмұнды информациялар баланың жеке тұлға ретінде қалыптасуына үлкен ықпал
етеді.
Психологиялық ілімдер жүйесіндегі басты орынды – таным дамуын алады.
Адамдардың қарым-қатынас жасау кезінде бір-бірін тануы мәселелері бойынша
ғылыми пікірталасты ұйымдастырушы және оның бастамашысы А.А. Бодалев болған
еді. Оның тікелей басшылық етуімен 1970, 1973 жылдары Ленинград қаласында
Адамдар арасындағы қатынастар дамуы мен қарым-қатынас формаларының
әлеуметтік-психологиялык және лингвистикалық сипаттамалары және Қарым-
қатынас теориялық және қолданбалы зерттеулер нысаны ретінде атты
бүкілодақтық симпозиумдар өткізілді. Л Кейінгі жылдары әлеуметтік
перцепция саласындағы зерттеулер Кубань университеті базасында ашыла
бастады. Мұнда 1975-жылы Адамдардың бір-бірін тану психологиясының
теориялық және қолданбалы мәселелері атты бүкілодактық конференция
өткізіліп, әлеуметтік перцепцияның негізгі әдіснамалык, тәжірибелік-
әдістемелік және колданбалы мәселелері қарастырылды.
Адамдар арасындағы қарым-қатынастың басты мақсаты — өзара түсіністікке
қол жеткізу. Бірақ мұны істеу оңай емес. Неліктен бір адамдармен қарым-
қатынас жасау оңай да, енді біреулермен қарым-қатынас жасау қиын? Неліктен
біз бір адамдармен татумыз ал біреулермен үнемі араздасып қала береміз?
Әрине, өзіңмен жанасу нүктелері бар адамдармен қатынас орнату оңайырақ
екені түсінікті. Келіспеушіліктерді жоймастан бұрын, олардың себептерін
біліп алып, содан кейін ғана сұхбаттасушымен қатынас орнатуға болады.
"Қарым-қатынас - күрделі үрдіс, оған түрлі факторлар: көңіл-күй,
жағдайлар тоғысы, адамның мінез-құлқы, оның ашық-жарқындығы, немесе,
керісінше, ұяңдығы әсер етеді. Қарым-қатынас түрінің формальды немесе
формальды емес болуына қарай өзін-өзі ұстау мәнерін, дауыс ырғағын, қимыл-
әрекетті, сөз бен тіркестерді дұрыс тандай білу қажет.
Формальды емес қарым-қатынас — бұл үйдегі, ата-анамен және достармен
арадағы қатынас; формальды қатынас — жұмыстағы, оқудағы, жақсы таныс емес
адамдармен арадағы қатынас.
Жасөспірім қоғамда бір роль атқарғысы келсе ал қоршағанда оған басқа
роль атқарад. Осы себептен оның ұмтылысының деңгейі мен жету
мүмкіншіліктердің арасында жасөспірімге қарым-қатынас туады. Сол себептен
мен өзімнің зерттеу тақырыбымды Жасөспірімдердің дамуындағы қарым-
қатынастың ролі деп алдым.
Мақсаты: жасөспімідердің дамуындағы қарым-қатынастың ролін анықтау.
Міндеттері:
1. Жасөспірімдерді тұлғалық сапалық негіздерін анықтау.
2. Жасөспірімнің дамуындағы үлкендермен, құрбыларымен қарым-қатынас
ерекшелігі және топтағы орын көрсету.
3. Жасөспірімнің педагогикалық-психологиялық қарым-қатынас
ерекшеліктерін ашу.
Зерттеу объектісі: Жасөспірімдердің дамуындағы қарым-қатынас.
Зерттеу пәні: Жасөспірімдердің дамуындағы қарым-қатынастың ролін
анықтау. Психологиялық.
Зерттеу әдісі: Байқау, саулнама, тесттік тапсырмалар, жасөспірімнің
дамыту ерекшеліктерін бақылап, диагностикалық зерттеу жүргізу.
Ғылыми болжам: Жасөспірімдердің дамуындағы қарым-қатынастың
ролін дұрыс түсіне білсе өзара түсіністікке қол жеткізуге болады.
І-тарау Жасөспірімдің кезеңінде психологиялық сипаттама
1.1 Жасөспірімнің тұлғалық сапалық қалыптасуының негізі
Нақты оған тоқталсақ балалық шақтан ересек шаққа өтудің 2 кезені
болады.
1. Жеткіншектік кезең.
2. Жасөспірімдік кезең.
Бірақта бұл жас аралары өзінше әртүрлі болып келеді. Мысалы: 14-18 жас
аралығын жеткіншек дейді, ал 16-18 жас аралығын жасөспірімдік шағы дейді.
В. Дальдің сөздігінде жасөспірім 15-20 жас аралығы жігіт болып
есептеледі. 14-15 жас аралығы жеткіншек болып есептеледі. Нақты айтқанда
жас бала болып есептеледі.
Жасөспірім өз аудармасында екі түрлі мағына береді, алғашқысы
балалықтан өтіп жауапты да дербес жетілгендікті білдірсе, екіншісі жыныстық
жетілуді сонымен катар әлеуметтік есею деген мағына береді.
Жасөспірімдік кезең тұлғаның өмір жолына, өзінің қандай жағдайға
жеткеніне, неге шамасы келетініне, дүниеде не үшін өмір сүріп, нені біліп,
не қойғысы келетініне, жұртқа нендей пайда тигізетіндігіне, яғни өз
болашағына айрықша үңіліп қарайтын кезең деп түсіндіріледі. Бір сөзбен
айтқанда, осы кезең олардың өзімен - өзі кеңесіп, "жан дүниесіне үңілуге
құштар" шағы. Жасөспірімдік кезең жас ерекшелігі психологиясының зерттеу
мәселелерінің ең ауқымдысы болып табылады. Жасөспірімдік шақ – жас
ерекшелігі психологиясында жыныстық толысудан басталып, ересектіктің
басталуымен аяқталатын даму кезеңі деп анықталады. Бірақ, бірінші шегі
физиологиялық, екіншісі әлеуметгік шек болып тұрған бұл анықтаманың өзі осы
психологи-ялық- табиғи құбылыстың күрделілігі мен көп өлшемділігін
көрсетеді. Жасөспірімнің сезім философияның, психологияның және
әлеуметтанудың ортақ мәселелерінің бірі. Оның мәні сана және өзіндік сана
туралы білім тек көптеген маңызды теориялық сұрақтарды ғана емес, сондай-ақ
өмірлік позицияны қалыптастырумен байланысты практикалық міндеттерді де
шешудің әдістемелік негізін құрайтындығына негізделген. Жасөспірімдік кезең
туралы теориялар көптеп кездеседі, оның ішінде :
- биологиялық теориялар: жасөспірімдікті нақ өсудің биологиялық
үрдістері басқаларының бәрінен басым болады деген оймен, ең аддымен,
олар организм эволюциясының белгілі бір кезеңі деп қарайды;
- психологиялық теориялар: психикалық эволюцияның заңдылықтарына, ішкі
дүниемен өзін-өзі ұғынудың тән сипаттарына назар аударады;
- психоаналитикалық теориялар: жасөспірімділікті психосексуалдық дамудың
белгілі бір кезеңі деп біледі. Олар жасөспірімдікті алдымен индивид
немесе жеке адамның дамуы ретінде ішкі процесс тұрғысынан қарайды.
Бірақ бұл даму әртүрлі әлеуметтік және мәдени ортада әр келкі болып
өтеді;
- әлеуметтанушыльіқ теориялар: жасөспірімдік кезеңді әлеуметтенудің
белгілі бір кезеңі, тәуелді балалықтан ересектіктің дербес те жауапты
іс-әрекетіне көшу деп қарайды. Әлеуметтік зерттеушілер адам меңгеруге
тиісті әлеуметтік рөлдерге, оның бағалаушылық бағдарламаның
қалыптасуына, еңбек өміріне аяқ басуымен бай-ланысты мәселелерге назар
аударады, яғни даралық-психологиялық мәселелер әлеуметгік мәселелерден
шығады.
Жасөспірім өзінің өмірлік қуатының мәнін, мақсатын жүзеге асыратын
тәндік, жандық, рухани күш-қуатын сандық және сапалық өзгеріске түсіретін
ішкі объективті процесс ретінде өзін-өзі жетілдіре түседі. Өз қасиеттерін
тану, жаңа білімдерді меңгеру жайыңда болса да, жас адам оларды бағалауға
өте-мөте ден қояды да, өзінің мінез-құлқын саналы түрде жасалған немесе
меңгерілген критерийлері мен нормалар негізінде құруға тырысады. Бұл ең
алдымен өзіндік сананың дамуында көрінеді. Жасөспірім сана-сезім-күрделі
психологиялық құрылым ретінде, өзінің психикалық қасиеттерін ұғыну мен өзін-
өзі бағалау жеткіншектік және жасөспірімдік кезеңде неғұрлым көп маңызға ие
болады. Жасөспірімдер де жеткіншек кезеңдегі секідді өзінің кдндай екенін,
қаншалық қабілетті екенін барынша білгісі келеді. Жасөспірім сана-сезім
тұлғаның өзін практикалық және танымдық іс-әрекеттің субъектісі, жеке тұлға
ретінде ұғынуы және бағалауы болып табылады. Жасөспірім сана-сезім
индивидке ғана емес, қоғамға, сыныпқа, әлеуметтік топқа, ұлтқа тән
жасөспірім сана-сезім рефлексиясымен тығыз байланысты, мұнда ол теориялық
деңгейіне көтеріледі. Жасөспірім рефлексия бір жағынан, “менің ұғынуы”
("Мен кіммін?, Мен қандаймын?, Менің қабілеттерім қандай?, Мен өзімді не
үшін сыйлай аламын?"), ал екіншіден, дүниедегі өзінің жағдайын ұғынуы
("Менің өмірлік мұратым қандай?", "Менің достарым, жауларым кімдер?", " Кім
болғым келеді?").
Жасөспірімнің өмірлік жоспары көбіне қиялдағы сипатта болатыны сияқты
бұл өзін-өзі талдауда көбінесе қиялдағы сипатта болады. Бірақ өзін-өзі
талдауды қажетсінудің өзі - дамыған адамның қажетті белгісі және нысаналы
түрде өзін-өзі тәрбиелеудің алғы шарты.
Жасөспірімдік шақтың аса маңызды міндеттері — мамандық тандау, еңбек
пен қоғамдық саяси қызметке даярлану, некелесуге, өз жанұясын кұруға
әзірлену. Жасөспірімдердің кәсіби тұрғыда анықталуына жоғарғы сынып окушысы
кезінде кәсіптік түсінік қалыптастыру оның жасөспірім сана-сезімін өз
бағытында дамуына өз үлесін қосады. Бұл дегеніміз білімдер мен дағдылардың,
ғылыми бшімнің бірігуін сәйкес бағдарламалары мен қоғам өміріне белсене
қатысуы қамтамасыз ететін немесе жоғары мектепте әрі қарай оқуды көрсететін
жалпы білім берудің құрамдас бөлігі. Жасөспірімдердің қабілеттілігі мен
бейімділігін дамыту, қоғамдық белсенділігін артыру, еңбекке кәсіби бағдар
беруге, ғылым мен техникаға, өнерге, әдебиетке, спортка, ұлттық дәстүрге
құштарлығын тәрбиелеу - педагогика мен психология ғылымдарының алдына
қойған мақсаттарының бірі.
Жасөспірім сана мен өзіндік тану қабілеттілігі -адамның ерекше игілігі,
яғни өзінің жасөспірім сана -сезімінде қарым-қатынас пен іс-қимылдың,
сананың субъектісі ретінде, өзіне тікелей қатынасты орнатуды таниды.
Жасөспірім сезім сананың дамуындағы ең жоғарғы деңгейі, ақыл-ой
белсенділігін қалыптастырудың және өзінің пікірі мен іс-қимылындағы жеке
дербестілігінің негізі. Жасөспірім сезімді қысқаша түрде өзінің образын
және өзіне деген қатынас ретінде анықтауға болады. Бұл бейнелер мен
қатынастар өзін-өзі өзгертуге, өздігінен жетілуге ұмтылумен тікелей
байланысты. Жасөспірім сезімнің жоғарғы формаларының бірі — өзінің жеке
әрекетіндегі мағынаны табуға тырысу. Жасөспірім пайда болу кезеңі адам
алғаш рет өзіне мынандай сұрақтар қою кезінде пайда болған: өзінің әлемін
құруға, зерттеуге және бағындыруға қандай күш әсер етті?, оның ақыл-ойының
табиғаты қандай, оның рухани өмірі қандай зандылықтарға бағынады? және тағы
баскалар. Мұны қысқаша түрде былай деуге болады: егер адам алғашқы кезде
өзінің сыртқы әлеміне бағытталса, ал қазіргі кезде ол өзіне-өзі көңіл
аударды. Адам өзіндік ойлауды зерттеуді, ойлаудың көмегімен бастауға
батылдық көрсетеді.
Жасөспірім сана-сезім - өте күрделі психологиялық құрылым. В.С.Мерлин
жасөспірім сана-сезімнің ерекше компоненттерінің сапалығын былай атап
өтеді: 1-ден, сана өзінің тепе-тендігінен ерекше;
2-ден, жасөспірім сана жеке "меннің" белсенді, әрекетшілдігі ретінде;
3-ден, өзінің психикалық қасиеттері мен сапаларын тану;
4-ден, әлеуметтік—адамгершілік өзін-өзі бағалаудың белгілі бір жүйесі
болуымен ерекшеленеді.
Бұл барлық элементтер бір-бірімен функционалды және генетикалық тұрғыда
байланысты, бірақ олар бір уақытта қалыптаспайды. Сана — сезімнің
тендігінің бастамасы ерте нәрестелік шақта басталады, яғни олар сыртқы
заттардан келген түйсіктерді, ажырата бастаған кезде, өзінің бойында "мен"
деген ұғымы келгенде, яғни өзінің жеке сөздерін дұрыс қолдана алатын кезде
пайда болады. Бұл өзінің психикалық сапалары мен жасөспірім бағалауын
тануы. Осыған А.Г.Спиркин мынандай анықтама береді: "жасөспірім сана-сезім
бұл адамның өзінің қимылдарын және олардың нәтижелерін, ойларын,
сезімдерін, моральдық бейнесімен қызығушылықтарын, жүріс-тұрыстарының
түрткілерін бағалау, өмірдегі өзінің орынын өзі толық бағалауы мен тануы".
Жасөспірім сана-сезім сананы өзінің пәні ретінде иелік етеді, сондай-ақ
оны өзіне қарсы қояды. Бірақ, сол уақытта сана жасөспірім сана-сезімде
өзінің дербес мәніне жетуге бағдарланған кезең ретінде сақталады. Егер сана
адамның қоршаған ортаға бағдарлаудың субъективті шарты, басқалар туралы
білімі болса, онда жасөспірім сана-сезім адамның жеке тұлғасына, өзі туралы
білімге бағдар болып табылады. Бұл өзінше "өзінен және баскадан көрінетін
рухани жарық" сияқты көрінеді.
Жасөспірім сана-сезім жоғары психикалық қызметтің дамуының күре тамыры
болып табылады, ол адамға сыртқы ортаны тануға ғана мүмкіндік беріп
қоймайды, сондай-ақ осы өмірдегі өзін бөлуге, өзінің ішкі дүниесін тануға,
оны сезінуге және белгілі бір жағдайда өзіне қатыстыруға мүмкіндік береді.
Өзінді тұрақты объектінің сапасында тану тұлғаның тұрақтылығын, ішкі
тұтастығын ұсынады, яғни өзгермелі жағдайларға қарамастан өзімен-өзінің
қалуына қабілеттілігін көрсетеді.
Әдетте жасөспірім сана-сезім мәселесін "тұлға психологиясының күре
тамыры бола алатын жоғарғы өмірлік мәні" проблемасы ретінде сипаттайтын
А.Н.Леонтъев "ғылыми-психологиялық талдамның шешуі" мәселелері ретінде
бағалады.
Жасөспірімдік кезде адамның өзін-өзі тәрбиелеу мәселесі де ерекше орын
алады. Олардың бірі өз бойындағы берекесіздіктен, екінші біреуі
тұйыктықтан, үшіншісі - орынсыз ұялшақтықтан арылғысы келеді. Мұндайда ол
келеңсіз қылығымен шама шарқынша алысып, өзін-өзі қатты қадағалайды. Бұл
үшін ол жоспар құрып, оған қажетті әртүрлі іс-әдістер мен шаралар
белгілейді, тиісті жаттығулар жасауды ойластырады. Әрине, бұл белгілі
жүйемен жүргізілсе, нәтижесіз де болмайды.
Адамның өзін-өзі тәрбиелеуі оңайлықпен қолға түспейді. Жеткіншек
санасының оянуы, оның жасөспірім "менін" сезіне бастауы, Абай тілімен
айтқаңда, "кісінің өзіне-өзі ұдайы есеп беруінен, өзін-өзі аңғара, байқай
алу қабілетінен көрінеді". Өзіңе өзің үңіліп өзінді тізгіндеуге тырысу,
белгілі мақсат көздеу- осы істегі бастапқы қадам.
Америкалық этнограф Маргарет Мид кейін жаңа Гвинея жақтарында
балалардан есеюін зерттеп, ересектік жасқа көшу осы қоғамдағы кез-келген
бір қиындықтармен кіске асыралатының тапқан. Асықпайтын өмірлік ырғағында
жеткіншек ересектік өмірге жеңіл және берте-бірте бейімделеді.
Басқа белгілі этнограф Рут Бенедикттің (1881-1948) пікірінше,
балалықтан ересектік жасқа көшу түрі, көбінесе балаға немесе ересек адамға
қоғамның ұсынатын нормасымен талаптарының бөлектенуі қаншалықты үлкен
болуына байланысты деп санаған. Бұл талаптар біркелкі, бірдей болса даму
барысы баяу жүреді және бала ересектің деңгейін бірте-бірте иемденеді.
Батыстың қиын қоғамында нормалары әртүрлі келеді. Балалық кез ойын кезеңі
болып саналады. Жауапкершіліктен бас алады, ал ересектік кезеңде қоғам одан
жеке жауапкершілік деңгейін талап етеді. Этномәдениетті айырмашылықтар тек
ұлт арасында ғана болмайды.
Дениз Кендел мен Джеральд Лессердің 15-16 жасар Америкалық және даттық
оқушылардың өткізген салыстырмалы зерттеушірінің көрсетуі бойынша,
Америкалық жеткіншектермен олардың ата-аналары даттықтарға қарағанда өз
жетістіктеріне көбірек бағытталған.
Жас даттық балалардың қатынасы Американдарға қарағанда, жынысты
қатынастары көп. Даттық оқушылар өздерін оқуларына ақыл-ой дамуына көп
көңіл бөледі. Жасөспірімдік жас психологиясы Әкелермен баланың мәселесіне
қыз байланысты. Белгілі ойда бұл мәселе мәңгілік болып саналады.
Ұрпақтардың өзара қатынасы әрқашан ешқай жерде де бірдей болмайды.
Үлкендер кішкентайларды өткен мәдениеттерден қалған тәрбиеге оқытып
тәрбиелейді. Техникалық және әлеументтік дамуының жылдам болуы өткен
ұрпақтарға тәжірибеге сүйенеді. Ғылымда қазір оқымыстылардың ойы
Аристотельдің ойына қарағанда маңыздырақ.
Префигуративті мәдениет міндетті түрде болашаққа бағытталады. Тек
жастар үлкендер үйренбейді, үлкендерде жастардан кейбір білімдерді
үйренеді. Бұрынғы кезде жастарға үлкендер былай деген. Сен мені тыңдауың
керек, өйткені мен өмірді көп білемін. Ал бүгін жастар былай жауап береді.
Сендер біздің күніміздей шарттарда жас болып көрген жоқсыңдар, сондықтан
да сендердің тәжіребелерін маған керек емес деген.
Жасөспірімдердің организмі, қаңқасы мен бұлшық еттері ішкі органдары
тегіс дамиды. Бұлшық еттерінің күші мен жұмыс қабілеті үлкендердің
нормасына жақындайды. Яғни есею кезеңі басталады. Бұрыңғы ескі дәуірде
қазіргі жеткіншек жасындағылар ересек қатарына жатады. Есеюдің өзі баланың
жасына ғана тәуелді емес, қоғам дәуірінің талабына да байланысты. Осыған
орай жігіт не бой жеткен қыз жасы жөнінде елдер арасында түрлі аңыз
әңгімелер, жырлар кең тараған. Осы ауыз әдебиетінің негізгі тақырыбы
батырлығы жау мен күреске алуы махаббат т.б туралы. Бұл кезде жастар Отан,
қоғам алдында тұрған әлеуметтік-саяси және мемлекеттік міндеттерді шешудегі
күреске белсене қатысады. Кәмелетке жасқа жеткен балалар өмір жолына көз
жібереді, өздерін келешек мамандығын саналы түрде таңдап алуға тырысады.
Олардың мамандыққа ықыласының бірте-бірте қалыптасуы түрлі іс-әрекетіне
жауапкершілігін арттырады. Бұл кезеңде балалар үшін әкімшілік шаралары өте
қауіпті, олардың жие қолдану жақсы нәтиже бермейді. Өйткені ата-ана немесе
тәрбиелеуші жастарды өздеріне қарсы қоюы мүмкін. Сондықтан олардың түрлі іс-
әрекеттерін өз беттерінше орындауға мүмкіншілік беріп, дұрыс бақылау және
педагогикалық басшылық жасау қажет. Қазіргі дәуірді алсақ, ересек әлі
үлкендердің қатарына толық жетпегенімен, жеткіншек жасындағы балалық әдетін
қойып, яғни бірдемеге ерегесуден, тәртіп бұзудан көбіне аулақ болып,
үлкендер мен кездескенде ол алдымен амандасады, біреуге қол үшін беріп,
көмекке келеді, кішілерді қорғайтын болады.
Сонымен қатар ересектің ақыл-ой қабілеті едәуір дамып, өзінің пікірін
дәлелдеу, не өзінің ісін талдау және қабілеті қалыптаса бастайды.
Жасөспірім кезеңде жолдастық сезім, достық қарым-қатынас, қайырымдылық,
бірін-бірі сыйлау, көмек көрсету, іс-әрекетін бірігіп орындау, жолдасының
кемшілігін айтып жоюға жәрдемдесу. Мұндай жолдастық қатынастар балаларды
коллектившілдікке тәрбиелейді. Ал мектеп қабырғасында болған жолдастық
қарым-қатынастар кейбір жастардың санасында өмір бойы сақталады. Бұл
кезеңдерде баланы мінез-құлқында түрлі өзгерістер пайда болады. Мысалы:
қыздар өздерінің сыртқы киіміне, шашын сәндеп ұстауға дене қимылысына
айрықша көңіл бөледі, өзіне басқа адамның назарын аударуға тырысады. Ал ер
балалар әдемі киініп жүруді ұнатады, қыздарға құрмет көрсетеді. Оларды
ұнату, оларға ұнау сезімі оянады. Жастар арасында қарым-қатынас дамиды, бір-
бірімен кездесуді қажет етеді. Осы нәтижесінде өз ара пікір алысады. Әңгіме
ең алдымен түрлі адамгершілік әдеби-ғылыми тақырыптар саласында айтылып
бірте-бірте жолдастық махаббат сияқты ұғымдарды сөз етіп көзқарастарын
анықтауға тырысады. Егер жастар арасындағы достық-көңілдестік қарым-қатынас
сәтті және жарасымды болса, олардың келешекте семья құруына алдын -ала
жағдай жасауы мүмкін. Осындай достық қатынастың нәтижесінде жастар
арасындағы махаббат шынайы өте нәзік тың, қаза лирикалы болады. Махаббат
сезімінің оянуы ер және қыз балалар үшін олардың арасындағы бірін-бірі
сыйлаушылық пен достық пен өзара түсінушілікпен сипатталады. Олар өздігіне
жоғарғы адамгершілік қасиеттерді бағалайды. Ал кейбір ер және қыз балалар
махаббат мәселесін жете түсіне бермейді. Олар адамдарға ең басты нәрсе -
сыртқы пішін киім кие білу дейді. Шынында да бұл бір жақты ұғым. Балалармен
қыздарда мынандай адамгершілік ерекшілігінің болуы қажет. Кішіпейілділік,
адалдық абырой, сенімділік, қарапайымдылық өз күшіне сенімшілік.
Жастар өзінің сезіміне өзара адамгершілік жақын көңілдестік қатынас
жасау мәселесіне зор жауапкершілік қарайды. Олар махаббатқа байланысты
сұрақтарды өзара талқылайды. Мысалы: Өмір серігі - әйел және өмір серігі
күйеу болу деген не?. Семья құруға еркектің алатын орны, Егер сүйген
адамның ұнамды жақтары мен бірге ұнамсыз жақтарыда болса не істеу керек.
Жастардың мұндай сезімін күлкі ету, мазақтау соғу, оған қарсы немесе
бейтарап болу олардың беделіне және келешегіне нұқсан кемтіреді. Сондықтан
осындай көп ойландыратын күрделі мәселелерді шешуде ата-ана мұғалім
жастарға дер кезіңде көмек көрсетеді. Оларға қамқорлық жасап, келешек
өміріне бағыт — береді. Бұл кезіндегі басты мәселердің бірі баланың
психологиялық дамуының қозғаушы күші. Қозғаушы күш деп мектеп және семья
колективтерінің қоятын талаптары мен баланың психологиялық дамуы
дәрежесінің арасындағы қайшылықты айтады. Бұл қайшылық өскелең жастардың
адамгершілік қасиеттерін ақыл -ой және творчествалық күштерін үйлесімді
даму жолымен шешіледі. Жасөспірім өзінің жеке өміріне қабілетіне назар
аударады, қойылатын талаптарға мінез-құлқының сәйкес немесе сәйкес
еместігін сезеді. Сонымен мектепке дейінгі балалық шақтан жасөспірімдік
шаққа дейін балалардың бейімділігі мен қабілетін мінез-құлқымен
темпераментін оқыту-тәрбие жұмысының барысында мұғалім, тәрбиеші ата-ана
үнемі еске алып, олардың дұрыс дамуы мен қалыптасуына жүйелі түрде ықпал
жасайды. Ересек жасындағылардың негізгі әрекеті оқу мен еңбек, бұлар
еңбектің неше түрлерімен соның ішінде мектептің жұмысымен айналысады.
Ересек жеткіншек жасқа қарағанда жауапкершілігі ұлғалды. Жасөспірімдердің
денесінің дамуына келсек, жеткеншек жасындағыдай бойының тез өсуін тоқтата
бастайды. Әсіресе бойының өсуі тоқталады, бірақ кейдесі қолы мен аяғының
бұлшық еттері, шеміршектері мойны т.б. азды-көпті әлі өсетін болады. Біздің
елімізде мысалы: соңғы 30 жылдың ішінде 13 жастағы ересек балалрды өткен
уақыттағы құрдастары мен салыстырғанда олардың бойы 15-20 см дейін биік,
салмағы 15-16 кг-дай артық болатындығы, жыныс мүшесінің екі, үш жыл бұрын
жетеле бастайтындығы байқалады. Қыздардың бойы 17-жасқа, ұлдар 18 жасқа
дейін өседі. Организмнің дамуы өте тез жүреді, өсуі бояулайды. Жалпы өсу
қыздарда 16-17 жаста, ал балаларда 22-25 жастарда біршама тоқталады.
Жасөспірімнің ақыл-парасаты арта түседі, ересек адамдарға тән жүйелі сөре
мән беріп, оның терең мағынасын түсінетін болады. Байыптылық, жеңілтектек
пен табандылық, ойнақылық пен қатар жүреді. 1970 жылдан бастап мұғалім
мамандығын алатын барлық факультеттердің студенттеріне жасөспірім
физиологиясы пәні оқылатын болды. Жасөспірімнің мінез-құлқы олардың өсуі
мен дамуына байланысты қалыптасады. Ағзаның организмнің өсу дегенде жалпы
денесінің бойы көлемі жағынан өсіп өнуін айтсақ, дамуы дегенде ден
мүшелерінің қызметі ақылының жетілуін, соның нәтижесінде мінез-құлықтың
қалыптасу кезеңін түсінеміз. Қалыпты жағдайдың өзінде балалардың, өсу дамуы
оның жасына қарай алмасып отыратыны анық. Зерттеулердің қуаландыруна
қарағанда дененің дамуы мен жыныс мүшесінің жетілуі тездейді. Баланың
психикалық жетілу деңгейі артта қалады. Осыған орай ер немесе қыз бала,
қоғам семья алдындағы өзінің борышын ар-намысын міндеттерін толық
жауапкершілік пен түсіне бермейді. Сондықтанда олар семья құруға
материалдық және моральдық жағынан әлі дайын емес. Бұл мәселені ата-аналар,
мұғалімдер, тәрбиешілер ерекше ескерулері керек. Өйткені 17-18 жасқа толған
жастар арасында ерте үйленушілік әдетке айналуда.
Жасөспірімдік жас психологиясы жас ерекшілік психологияның ескі
бөлімдерінің бірі болса да, Л.С. Выготский 1920-шы жылдардың аяғында ондағы
жалпы тұжырымдардың көп екенін анықтаған. Биогенетикалық тұжырымдар
биологиялық дамуға көп көңіл бөлген, ал сол дамудан әлеументтік
психологиялық қасиеттер шығады. Бұл бағыттың басты жүргізушісі - Америкалық
психолог Стэнли Хол (1884-1923) болды. Биогенетиқалық бағытты жоқтаушылар
оқымыстылардың психофизиологияға қажетті физикалық және психикалық дамуды
оқуға зейіндерін бөлген. Бірақ олар әлеуметтік факторларды онша
бағаламаған. Мысалы: Америкалық психолог Арнольд Газель (1880-1961) Хол
сияқты дамудың биологиялық түріне бағытталған. Өсім мен даму Газелъ үшін
саралану процесін және мінез-құлық тәсілдерін білдіретін синонимдер болып
саналады. Газелъ бойынша жасөспірімдік жас 11-21 жас аралығында болады,
осылардың ішінде алғашқы бес жас ерекше маңызды болып саналады. (11-16 жас
аралығы).
165 жеткіншекті ұзақ уақыт зертегенде Газель әр жастағы баланың мінез-
құлықтарын қызығушылықтарын, биологиялық пісіп-жетілу ерешеліктерін толық
сипаттады.
Газель бойынша 10-жас - бұл алтын жас, бала салмақтанады, өмірде жеңіл
қабылдайды, ата-аналар мен бірдей деңгейде болады, өз сырт пішініне көп
көңіл бөлмейді.
11-жаста ағзаның қайта-құрылуы басталады, бала қозғыш, жағымсыз жақтары
көрінеді, көңіл күйі жеңіл ауысады, құрбылар мен келіспейді, ата-анасына
қарсы шығады.
12-жаста айтылған қасиеттер жартылай жойылады, әлемге қатынасы
тұрақталады. Бұл жастың басты қасиеттері: ақылдылық, шыдамдылық және
әзілдік; жеткіншек өз сырт пішініне көп көңіл бөле бастайды және қарама-
қарсы жынысты адамдармен қарым-қатынас жасауға қызығушылықтары оянады.
13-жаста бала өз ішкі әлеміне кетуге бейім, өзіне-өзі риза болмайды,
сезімтал келеді, психологияға қызыға бастайды, достықта аса таңдаулы
болады.
14-жаста интроверсия экстроверсия мен ауысады, жасөспірім қуатты, қарым-
қатынасқа оңай түседі, өзіне сенімділігі өсе бастайды, өзін басқалар мен
салыстырғанды ұнатады.
15-жаста балалардың мінездерін бірдей деп айта аламыз. Өйткені олардың
жеке айырмашылықтары көбейе бастайды.
16-жаста салмақтықты икемденеді, көңілділік пайда болады, ішкі
өзінділік өседі, эмоциялық салмақтылық, болашаққа ұмтылысы қатаяды.
Неміс философы психолог Әдуард Шпрангердің (1882-1963) ойынша
психологияның басты тапсырмасы - мәдениет пен тарихқа байланысты. Жеке
тұлғаның ішкі әлемі тану деп санайды.
Жасөспірім қыз жас балада 13-19 дейін созылатын, ал ер балаларда 14-22
жас аралықтарында болатын жас кезеңі-ішкі жан дүниесінің даму кезеңі болып
саналады. Бұл жастың басты бөлімдері Шпангер бойынша Менің ашу өз жеке
адамдылығы мен оның қасиетерінің сезіну, өмірлік жопарының пайда болуы. Бұл
процесс іштсй жүреді. Мен концепсиясының ашудан өмірлік әрекеттерінің
әртүрлі түрлеріне тәжіребелі түрде қосылу.
Шпронгер жасөспірімдекті екі фазаға бөледі. Басты мәселе 14-17
жасарларда қиындықтар, балалық қатынастардан арылуға ұмтылу мен байланысты.
17-21 жастағының мәселесі жалғыздық сезімі болып табылады.
Шпронгердің тұжырымы Шарлота Бюлердің көмегімен нақтыланып дамытылды.
Жасөспірімдік психология түсінігіне маңызды үлес қосқан адам гестальт
психологияның жақтаушысы Курт Левин. (1890-1947).
Оның айтуынша адам мінез-құлқы жеке тұлғаның функциясы, бір жағынан оны
қоршаған ортаны функциясы деген.
Жеке тұлғаның қасиеттері мен ортаны қасиеттері бір-бірімен тығыз
байланысты. Левиннің ойынша ауысу кезенің басты барысы - жеке тұлғаның
өмірлік әлемінің кеңеюі, оның қатынас ортасының кеңеюі деп саналады.
Балалық әлемнен ересектік шаққа көшкенде жеткеншек толығымен
біріншігеде, екінші кезеңге де жатпайды.
Левиннің тұжырымының ерекшелігі: ол жасөспірімдік шақты әлеументтік
психологиялық құбылыс ретінде қарастырады. Егер Левин мен басқа әлеументтік
психологиялық бағытты жақтаушылар жасөспірімділік психологияны әлеументтік
деңгейдің ерекшіліктері мен байланыстырған.
Швейцар психологі Жан Пиаже (1896-1980) жасөспірімділік ойлаудың
қасиеттіне өз зейінін қойған. Пиаженің тұжырымы ғылыми өте кең рахметке ие
болды. Бірақ, барлық зейінің танымдық процесттерге бағыттай отырып, ал оның
баланың эмоциялық өмірі мен мотивациялық сферасының дамуын шетте қалдырады.
Жасөспірімдік тұжырымға және жалпы ауысу жасына қатты әзер еткен
психоанализ. Адамның дамуы туа біткен орта құралдардың ұйымдасқан
әрекетінің ұсынады. Қоғамның құраушылары-тәрбиешілер, ата-аналар, баланың
өздік туа біткен қажеттіліктері мен байланысты. Егер бала эмоциялық
жылулықты қажет етсе, ата-аналары сәбиді мәпелеуді қажет етеді. Осы екі
әртүрлі бағытталған қажеттіліктердің сәйкестенуі, біз іздеп жүрген нәтижені
қамтамасыз етеді.
Эриксон өмірлік кезеңдерді сегіз фазаға бөледі, олардың әрқайсында
тапсырмалары бар.
1-ші кезең сәбилік. Тапсырмасы - сәбиде санасыз сезімін ішкі әлеміне
бағыттап дамыту. Оның басты кейіптілері; ата-аналық көмек пен махаббат
болып саналады.
2-ші кезең - ерте балалық шақта - балада өзіндік құндылық сезімдері,
ұялшақтық, өзіндік құндылық сезімдері күмәндану қалыптасады.
3-ші кезең - ойын кезеңі (5-7 жас аралықтары). Бір нәрсе жасауды қалау
сезімі туады. Егер бұл қажеттілік орындалмаса, кінә сезімі туады.
4-ші кезең — басты бөлімі - мектеп жасының алдына қойған мақсатқа жету
қабілет сезімі.
5-ші кезең - жасөспірімділік өз жекелігінің қайталанбастық, басқаларға
ұқсамау сезімдерінің байқалуымен сипатталады.
6-шы кезең - жастық жыныстық қатынасқа қажеттілік пен
қабілеттіліктердің байқалуымен сипатталады.
7-ші кезең - ересектік шығармашылық әрекет. Ол әрекет еңбекте
басқаларды тәрбиелеуде байқалады.
8-ші кезең-соңғы кезең-кәрілік қанағаттанушылық, өмірге ризалық немесе
керісінше қанағаттанбау мен мінезделеді. Эриксонның жұмыстары жасөспірім
жастың өзін-өзі сезіну және эмоция дамуын бағалы бақылаудан тұрады. Бірақ
Эриксон барлық процестерге қатты әсер ететін ақыл-ойға аз көңіл бөледі.
Таңдаулы тұжырымдар дамудың түрлі жақтарын талдайды-физикалық пісіп жетілу,
өзін-өзі сезінуін қалыптастыру, қарым-қатынас процесінің алға жылжуы,
мотивациялық процестер және т.б. Бірақ белгілі мәнде олар өте өзара
толықтырушы болып саналады.
1920 жылдары кеңес психологтары жасөспірімдік жасқа өте көп көңіл
аударды. Кеңсе оқымыстылары өз жұмысында шетел психологиялық әдебиетен
кеңенен қолданған, маңынды шетелді жұмыстарды ешбір қиындықсыз орысшаға
аударды. Әр жас кезеңенің басында бір ерекше қайталанбас қатынас пайда
болады (бал мен қоршаған әлемнің арасында). Бұл қатынасты біз әлеуметтік
жағдай дейміз.
1930 жылдың психология дамуының деңгейі өте тез төмендей түсті.
Әлеуметтену мен әлеуметтік психология жойылды.
Жасерекшелік психологияда әлеуметтік айырмашылықтарға назар аударылмай
қалды.
Жыныстық пісіп- жетілу жасөспірімдік сексуалдык мәселелеріне тайым
салынды.
А.Н.Леонвев пен оның жақтаушылары кезеңділік негізіне нгізгі 3 әрекет
түрін ашқан, ойындар, оқу, еңбек.
Д.Б.Эльконин 11-17 жас арлығын "жеткіншектілік" деп атаған және оны екі
фазаға бөлді. 11-15 жастардың жетекші әрекеті Эльконның айтуынша спорттық;
суретшілік; еңбектік түрдегі атқаратын пайдалы әрекет жүйесіндегі қарым-
қатынас деп санаған.
15-17 жастың жетекшісі оқу тәрбиелік әрекет болып табылады, осыған орай
жоғары сынып оқушыларында танымдық және тәжірбиелік қызығушылықтары
қалыптасады. Психологиялық зерттеу салыстырмалы немесе генетикалық тәсілді
болуы мүмкін. Бірінші жол бұл салыстырмалы жасерекшелік бөлімдер әдісі.
Егер біз әртүрлі жастағы баланың орташа статистикалық дамуын және жас пен
дамудың арсындағы жалпы қатынасын білу үшін бізге баланың даму процесінің
барлығын білу міндетті түрде қажетті емес, баланың әр түрлі жастағы
таңдауларына сәйкестерін құрастырған жеткілікті. Жасерекшелік
психологиядағы генетиалық әдістер формасы- лонгитюдті зерттеулер болып
табылады. Лонгитюд психикалық дамуының әрекетін, генетикалық байланысын
анықтайды. Лонгитюдтің көбі жеткеншектік жас пен жасөспірімдік жасқа
арналған. Мичигандық университеттің оқымыстылары Джеральд Бахманның
жетекшілігі мен жас американдақ әлеуметтік психологияның дамуын маңызды
ырғақтарын оқыған. Бұл байқау сегіз жыл 10-сыныптан бастап жүргізілді.
Олардың аңдығандары; жануя ортасының ықпалы мен мінез-құлыққа, ақыл- ой
деңгейі және 10-сынып оқушыларының үлгерімділігі, әскери қызметке қатынасы;
мектептегі бітіргеннен кейінгі 5 жыл арлығындағы тәжірбиелі жетістіктер.
Еңбекке қанағаттылығын оқу тәжірбиесімен жеке тұлға қасиеттерінің өзара
әрекеті; өзін- өзі сыйлау ырғағы. Зерттеу жалғастырылуы мүмкін. Жеткіншек
және жасөспірімдік психолгияға арналған зерттеу тақырыбы, бүгінгі күнде өте
кең. Ол өзіне жыныстық жетілудің психологиялық нәтежиесінің ағымын, жеке
тұлғалық қылықтың өзгерістері мен тұрақтылығын, әлеуметтік бейімдеу
деңгейін, психопатологияны, девиантты мінез-құлықтың, жеке адам болып
қалыптасуын Мен бейнесінің қалыптасуын, мамандық таңдауын, орта және
жанұялық стрестің жағдайларды және т.б жатқызады.
Лонгитьюдті зерттеудің негізінде шетел психологиясында жаңа бір заттың
әдістемелік бағыт пайда болды - адамның бүкіл өмір бойы жүретін даму
психологиясы. Бұл атаумен біріккен зерттеулер әр түрлі болады.
1. Адам даму процесіндегі өзгерістер мен тұрақтылыкқа деген қызығушылық.
2. Бір — бірінен бөлек болып түсінілмейтін өмірлік жолдың кезеңдерінің
өзара байланысына назар аударылады.
3. Адамның дамуы әлеуметтік тарихи шарттарға байланысты екенін түсіну.
Шетел лонгитюдтік зерттеулерімен совет психологтарының көбі нашар таныс
болған.
1.2 Жасөспірім “Мен” дейтін бейнесі және олардың үлкендермен
құрбыларымен қарым-қатынас.
Бұл жерде азамат дейтін терминді личность деген мағынада қолданып
отырмыз. Себебі осы терминді есеймеген бала үшін қолдануға болмайды,
Сондықтан осы ұғымды жас өспірімдердің ішінен тек жеткіншектер мен
ересектерге ғана қолданып отырмыз.
Азамат деген терминнің психология ғылымдағы өзіндік сипаты ерекше
мағынада айтылады. Азамат дегеніміз қоғам қатынасының жемісі. Осылай деп
анықтама беру азамат қасиеттері, баланың есею өміріндегі әлеуметтік
қатынастың жемісі.
Азамат - деген ұғымды көбіне жекелік не сол адамның екінші рет
қайталанбайтыны мен де байланыстырады. Шынында әр адамның соның ішінде
ересектің де өз басына тән ерекшелігі, жеке өзіне тән қасиеті бар. Жекелік
деп отырғанымыз оның өзіне тән мінезі ерік- жіғері атқаратын істері т.б.
Осы ерекшеліктер мен жекеліктер тәрбие үстінде немесе тұқым қуалаушылық
белгілер арқылы беріліп отырады. Азаматтық қасиетке ересек тек өз жөнінде
ойланып қоймай, өзгелердің ұйымдағылардың мүддесі мен қамын ойлап білуі де
жатады.
Азаматтық қасиеттің ендігі бір белгісі-ересектердің мінез-құлқының,
ісінің моральдық (ұйымдағылардың мүддесі мен қамын ойлап білуі де жатады).
Мөлшерлерге дәл келуі. Мораль деген сөздің тікелей мәнісі ұят -не ар
деген мағынаны білдіреді. Еғер бала жас тайынан ары болып, өзінің жеке
басын көпшілік алдында көрсетіп, ойы мен пікірінің дұрыс екенін дәлелдей
алса, осының өзі азамат дәрежесіне жеткенінің белгісі. Ар деген ұғымға тек
ұялуға икем келу ғана жатпайды. Ересек өзінің пікірін дұрыс деп санаса соны
көпшілік алдында дәлелдей алса осының өзі азамат ұғымын ілдіреді.
Азаматтық қасиеттің ең бір көзге түсетін қасиеті өзбеттілік қасиеті.
Үлкендердің қамқорлығынан босанып, өз беттерімен алған міндетті орындауға
тырысу бөбек жасынан басталады. Бұл қасиетке орындауға ұмтылу жеткеншек
жасында кеңінен өрес алып ересек жасында одан әрі қалыптасады, өзбеттілік
бала өзінің ісін бағалап, кім екенін ажырату үстінде өріс алады.
Қиыншылықтан бас тартпауды алсақ осы қасиет ересекте күшті дамиды. Себебі,
кім еңбектен не оқу қиыншылыған қорықпай, осыларға ұмтыла, білсе, сол
оқушылар көптің көзінше азамат деп есептеледі. Сонымен қатар осы қасиет
ұлдардың өзгелер алдында өзің көрсеткісі келіп, әсіресе қыздардың алдыңда
тиісті объктіге барлық күшін салып ұмтылады. Бірақ осының өзі кеиде тек
өзін көрсету үшін жасалуы мүмкін. Азаматтық қасиеттің көрнектісінің бірі әр
ересек өзінің уәдесінде тұруы. Егер ересек өзгені алдап кетіп, берген
уәдесінде тұрмаса, осының өзі азаматқа тән қасиетке сай келмейді. Өйткені
өзгені бала бір-екі рет алдаса, онда оның сөзіне сенбейтін болады.
Сондықтан жеткіншек берген уәдесінде тұруы, оның есейіп азамат қатарына
қосылғанының белгісі. Сонымен енді Мен деген мағынасына көшейік. Мен-
деген мағынасы кеибір психологтар Б.С. Мерлин адам өзіне-өзі тең екенің
білу деп анықтама берді. Ересек жастағы кейбір қыздар айнаның алдына
тұрып, өзінің ажарын көріп, түрімнің бұрынғысынан өзгергенің сезіп, қатты
ойланатыны кездеседі. Осындай ойланып толғану тіпті ажардың өзгеруінен
емес, әркімнің денесінің өзгеше келуіне риза болмай, осы туралы қопалуынан
да кездеседі. Егер қыздардың кеибіреуінің бойы ұзын немесе толық болса оған
сл уаиымдап психикалық ауруларға шалдығулары мүмкін. Ал егер жіғіттер бойы
ұзын болса олар, тым жақсы қасиет болып саналады. Ересектің ажары не
денесінің қандай болып өскені туралы ойлануы-осылардың бәрі жас
ерекшелігіне тән қасиет. Өйткені әркім өзіне құрбылар тандап, өзіне
ұнағандары мен жүргісі келеді. Әркімнің бойында Мен деген қасиет басым
болады. Ересектерде өзін-өзі бағалаудың мынандай екі тәсілі бар. Біріншісі
олар өзі туралы алдын-ала көздеген мақсатын қаншалықты жүзеге асырғанымен,
салыстырып тездестіреді. Егер өзінің бұл туралы ойлағанымен өзгелердің
соған қойған бағасы дәл келсе, осы жетістікке жеткенінің белгісі деп
санайды. Егер өзінің өзі туралы бағасы мен бұл жөніндегі оған берген баға
сай келмесе, осының өзі ересекті терең ойға қалдырады. Ересектің өзін-өзі
бағалауының екінші түрі өзгелердің өзі жөніндегі пікірін жинап, соларды өз
ара салыстыру арқылы кеміс жақтарын білу. Егер әркім өзінің кеміс, не қолы
жеткен табыстарын дұрыс бағалай алса, осының өзі бұрын дұрыс қорытындысы
жасап, алдағы кезде өзінің мінез-құлқын, ісін одан әрі жақсартуға мүмкіндік
береді. Әркімде Мендеген біреу-ақ болғанымен, осының тиісті жағдайларға
орай неше түрлері кездеседі. Айталық біріншісі - Мен шынында кіммін?
Шындықты көздейтін Мен, екіншісі Өзімді өзгелер қалай бағаласын деп
ойлар едім үшіншісі Мен тілегі бойынша қандай болғым келеді. Осындай
ойлар дәлі осы кезеңде айқын басым болып балаларды толғандыра түселі. Мен
деген қасиет әр адамға тән болғанымен, осыны тек өзгелердің бағасына қарап
білуге болады, сондықтан ересектің Мен деген сапасын тек әлеуметтік
ортасымен қатынас жасай отырып дамытуға болады. Ересектің өзіне тән
ерекшелігі сол оның бұрын болып келген біріншісі меніне екіншісі мен
қосылады. Біріншісі Мен дегеніміз сол адамның ішкі дүниесінің өзі болса,
екіншісі Мен оның ойындағы айтылып отырған екіншісі адамның бейнесі.
Ересек жасындағылардың біріншісі Менінің үстіне оған сын көзімен қарап,
кеміс жақтарын түзетіп отыратын. Екіншісі Мен пайда болады да, осының
нәтижесінде, ол уақытын мұңға жібермей, шыңдықты көздеуге жібереді.
Біріншісі Меннің қасында екінші Меннің болатыны әркім өзінің күнделікті
өмірінің белгісі. Мысалы: біз үлкен дауға ұшырасақ, жатарда ұйықтай алмай,
біреу мен әңгімелесіп жатқан сияқтымыз. Біз осылай дейміз де егер осылай
десек өзге кісі басқаша дейді ғой? - деп тек өзіміз туралы ойланамыз, өзге
кісі, осы туралы не айтады, осы жөнінде не ойланамыз. Осыны айтыс деп
атайды. Үнсіз айтыс арқылы біз өзіміздің Мен деген қасиетіміздің күшті
жағын біліп, сөйтіп екінші Меннің жәрдемі арқылы оны алға қарай дамыта
аламыз. Міне, ересектің өзің-өзі алға қарай дамытуда ие бола алудың ұтымды
жағы осында. Өзің-өзі сезінудің дамуы-ауысу жасының орталық психикалық
процесі. Бұл процестің қозғаушы күштері қандай? Жекелік пен оны сезіну
қалай қалыптасады? Жасөспірім өздері туралы қөз-қарастары қандай
бөліктерден тұрады, өзін-өзі құрметтеу деңгейі неге байланысты және ол
баланың мінез-құлқына қалай әсер етеді? Жыныстық жетілу, өсуде, тездету
физикалық күшінің косылуы, дененің сырт пішіні өзгеруі тағы басқалары
байқалулар желкеншектің өзіне, өз денесіне деген қызығушылығын арттырады.
Сол кезде балада мынандай сұрақтар туады: Мен кіммін?, Мен кім
боламын?, Мен қандай болуым керек? Өзін-өзі сезіну құрылысы тек ақыл-ой
дамуымен байланысты емес, сонымен қатар өзіне деген жаңа сұрақтардың
тууымен байланысты. Ерте жасөспірімдердің басты психологиялық икемделуі-өз
ішкі әлемін ашуы. Бала үшін ол сезінетін шындық-сыртқы әлем болып саналады.
Өз әрекетін сезіне отырып, ол әлі өз психикалық жағдайын сезінбейді.
Жасөспірімдердің өзіне, өз уайымына түсу қабілетін икемдене отырып, жаңа
эмоцияның табиғат сұлулығының, әндер дыбыстарының үлкен бір әлемінн ашады.
Өзінің ішкі әлемін ашу - бұл өте қуанышты жағдай. Бірақ кейде көп
мазасызданұ уайымдарын туғызады.
Ішкі Мен Сыртқы мінез құлықтары мен сәйкес келмейді. Өзінің
қайталанбастығын басқаларға ұқсамайтындығын сезіне отырып, жалғыздық сезімі
туады. Жасөспірімдік Мен әлі анықталмаған, бұлдыр кейде мазасыздану мен
байқалады. Жеткеншектің жасөспірімнің өзі туралы көзқарасы топтың Біз
бейнесімен байланысады. Жасөспірімдер өздері батылдығы төмендеу қарым-
қатынаста онша емес, бірақ аса мейірімді және басқа адамды түсінетін
қабілеті бар деп санайды.
Бала үшін барлық уақыт өлшемдерінің ішінен ең маңыздысы-қазіргі шақ
болып табылады. Бала уақыт ағымын баяу сезінеді. Ол болашақта жалпы түрде
ғана елестетеді. Ал жеткеншектің жағдайы ауысады. Е алдымен жас келген
сайын уақыт ағымының жылдамдығы айтарлықтай жылдамдайды. Уақытша көз
қарасының дамуы ақыл-ой дамуымен баланың өмірлік әрекетінің өзгерістері мен
тығыз байланысты.
Уақытша әрекеттің кеңеюі жеке тарихи уақыттың жақындауын білдіреді.
Балада бұл екі уақыт түрлері бір-бірімен байланысты емес. Тарихи уақытты
олар иесіз нәрсе деп қабылдайды. Жасөспірім тарихи өткен шақты сезіну үшін
және онымен өзінің байланысын анықтау үшін, бұл шақ оның жеке тәжірибесінің
бірлігі болу керек. Өзі туралы ойлар өзінің өмірінің бағыттыары ырықсыз
түрде, кездейсоқ жағдайларда, көбінесе уақытылы емес пайда болады.
Жасөспірім өзін біресе өте жас, кішкентай болып немесе керісінше, тым кәрі
етіп сезінуі мүмкін.
5-6 және 8-9 жас аралығындағы балалар өлімді жұмбақ және қорқынышты
қасиеттерімен белгіленген. Жеке бір ұғым ретінде елестетеді.
9-12 жасар баланың өлім туралы ойлары өзгереді, оның сыртқы күш ретінде
елестетпейді, табиғи жойылмайтын құбылыс ретінде талқылайды. Мен қашан
өлетінімді білгім келмейді. Мен өлгеннен кейін қайта туамын ба? екенің
білгім келеді. Жасөспірімдік жас Эриксон бойынша кризистің айналасында
құрылады. Егер бала бұл тапсырмаларын шеше алмаса адекватты емес мінез
құлық қалыптасады бұның дамуы 4 негізгі тармақпен жүруі мүмкін.
1. Психологиялық жыныстықтан кету, жақын тұлға аралық, қатынастардан
қашу.
2. Уақыт сезімінің болдырмауы, өмірлік жоспарларды құра алмау қабілеті,
есею қорқынышы.
3. Шығармашылық қабілеттің жойылуы, басты бір әрекетке бағыттала алмау.
4. Өзің-өзі анықтаудан бас тарту.
Канада психолігі Джеймс Марш 1966 жылы идентификацияның 4 даму кезенің
бөлді.
1. Анықталмаған.
2. Уақыттан бұрыңғы.
3. Моротория.
4. Жетілмеген.
Айырмашылықтар қарым-қатынас жасау және тұлға қатынастар түрінде де
байқалуы мүмкін. Жеке тұлғаның және жасөспірім ер балалардың өзін-өзі
сезіну ортасы шынында да оның тәжірибелі өзін-өзі сезіну анықтауынан және
таңдаулы әрекет жетістігіне байланысты. Ал қыздарда басқаша. Қыздарда өзің-
өзі сезінуінде мамандыққа қарағанда жанұя оларда көп қызықтырады.
Тәжірибелі өзің-өзі анықталмаған жасөспірім өзін ересек адам ретінде
сезінбейді. Қөптеген салыстырмалы-жас ерекшелік зерттеулердің нәтижелері
бойынша ауысу жасы 12-14 жас қолайлы, мазмұнды өзгерісінің Мен
тұжырымында болуы мен жүреді.
Роберто Симмонс пен Розенберг ерлі-зайыптылардың 2000-балалар мен 8-17
жаста олардың өзің-өзі бақылауларына, ұялшақтыққа, эгоизмге бейімділігі
күшейеді. Мен бейнесінің тұрақтылғы төмендейді.
Жеткіншектер және олардың ата-аналары, мұғалімі құрбылары туралы жаман
айлайды деп ойлайды. Ал жасөспірімдік жасқа көшкенде жағдайы жақсарады. 15-
жастан кейін, қайта өзің-өзі сыйлауы жоғарлайды, ұялшақтық әлсіздене
бастайды.
Мен бейнесіндегі жасерекшелік пен депресия сезімдеріндегі айырмашы
лықтары.
Жасы
8-11 12-14 15
Мен бейнесін өлшеу 786 637 502
адам. адам. адам.
Қатты ұялшақтық 18. 35. 33.
Мен беинесінің жағымсыз тұрақтылығы. 25. 37. 35.
Жалпы төмен өзін-өзі сыйлау. 25 29 22
Мен бейнесінің жағымсыз қабылдау. Жағымсыз
қатынас.
Ата-ананың. 51 64 64
Мұғалімнің. 83 93 94
Қарама-қарсы жынысты құрбылардың. 84 87 84
Өз жынысының құрбыларының. 51 71 34
Депрессиялық сезімдер басылудың Қатты болуы. 18 31 34
Жеке тұлғалық құлықтар деңгейімен оны сезінуде үлкен жеке адам аралық
айырмашылықтар болады. А.А. Бодалев [1965]. 1,5,8, және 10 сынып
оқушыларына оларға белгілі құрбыларын олардың жеке негізгі ерекшеліктерін
сипаттауды сұрады. 5-сынып оқушылары мұғалімге қатынастың сипаттаитың
қасиеттерді 1 -сынып оқушыларына қарағанда 2 есе аз, оқу жұмысы туралы көп
айта қоймады. Сонымен қатар 8-сыныптарда оқу туралы еске түсіру төмен қатар
8-сыныптарда оқу туралы еске түсіру төмен деңгейде, 8-сынвптың оқушылары, 5-
сынып оқушыларынан 4 есе жиірек қүрбыларың қабілетін ақыл-ойларын, эмоция
еріктік қасиетін, еңбекке қатынасына тоқталады. 3-есе жиі өмірлік жоспарлар
мен армандарды қорғайды. Ауысу жасында адамдарда физикалық кемшілікті
елестету және қорқыныш туады. Мысалы: Асан кішкентай лезінде өте сүйкімді
бұйра шашты бала болады. 14жасында өл өзін бағалауы бойырша өзінің
сүикімділігін жоғалтып шаштары жықара бастағанын сезінеді. 13 жасында Асан
бір қызға өте ұнады, ол оған қараған жоқ. 14 жасында олар ролдерімен
ауысады. Бала сол қызды ұнатады, ол қыз оған назар аудармайды. Осы 2 жағдай
жеткіншектің санасында бірігіп, өзін ұнамсыз етіп сезінеді. Осы уайымды ол
24 жасына дейін ішінде сақтайды. Нәтижесі алаңбаушылық, ұялшақтық, және
басқа психологиялық мәселелер.
Жасөспірімдік сананың маңызды элементі сырт пішіні болса, ата-аналары,
мұғалімдері сол мәселенің қай мәселесі балада мазасыздануды тудыратыны
анықтауы керек. Ер балаларда алаңбаудың себебі көбінесе олардың бойларының
жеткілікті ұзын болмауы Жеткіншек бала үшін үлкендек пен ұлылық бір
мағынаны білдіреді. Мысалы 5-сынып оқушыларының айтқаны" Ю. Гагарин ұзын
бойлы болмаса да, мен оны ұзын етіп елестеймін. Өйткеніол үлкен қадам
жасады. Ол үлы адам менің ойымша міндетті түрде ұзын бойлы болуы керек.
Ұзын бойлы жеткеншектерге қарағанда кішкентай бойлы балалар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz