ЖЕКЕ АДАМНЫҢ АДАМГЕРШІЛІК ҚАСИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
АБАЙ МЫРЗАХМЕТОВ АТЫНДАҒЫ КӨКШЕТАУ УНИВЕРСИТЕТІ
ПЕДАГОГИКА КАФЕДРАСЫ
Қорғауға жіберуге
рұқсат беремін:
каф. меңгерушісі
________________________ (Т.А.Ә.)
______________________200____ж.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ТАҚЫРЫБЫ: ЖЕКЕ АДАМНЫҢ АДАМГЕРШІЛІК ҚАСИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
Мамандық шифрі Оқу түрі
050103 Педагогика және психология сырттай
ДИПЛОМ ҚОРҒАУШЫ: Құсайынова Л.С. ___________________
(қолы)
ҒЫЛЫМИ ЖЕТЕКШІ: Бекетаева Г.Е.
___________________
(қолы)
КӨКШЕТАУ, 2009
мазмұны
КІРІСПЕ
4
1 Жеке ТҰЛҒАНЫ ОҚЫТУ, ТӘРБИЕЛЕУ ПРОЦЕСіНДЕ ХАЛЫҚ ПЕДАГОГИКАСЫНЫҢ
АДАМГЕРШІЛІК ҚАСИЕТІН ҚОЛДАНУЫ 6
1. оқушыларға ұлттық тәрбие берудің негізгісі
6
1.2 Жеке тұлғалық қасиетті қалыптастыруда ұлттық құндылықтар туралы педагог-
психологтардың көз қарастары
12
1.3 Жеке адамның тұлғалық сапаларын қалыптастырудың рөлі
20
2 Мектеп оқушыларының жеке тұлға ретінде адамгершілік тәрбие БЕРУ
22
2.1Жалпы адамзаттық қасиеттер туралы педагог-ағартушылардың ой-пікірлері
22
2.2 Жеке адамның адамгершілік тәрбиесі - психология негіздері
33
3 ХалықТЫҚ педагогиКАНЫ білім НЕГІЗІНЕ енгізу 36
3.1 Отбасы тәрбиесінде баланың адамгершілік қасиетін
қалыптастыру
36
3.2Адамгершілік қасиеттерді білім мазмұнына енгізу жолдары
40
ЗЕРТТЕУ ЭКСПЕРИМЕНТІ
46
қорытынды
53
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
56
қосымшалар
59
Kіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Адамгершілік қасиет – сезім мен ақыл ойдың
ұштасуын және сол арқылы адамның іс-әрекетін белгілейді.
Адамгершілік қасиет дегеніміз – жеке адамды ұлттық құндылықтарды
ұстана отырып, қоршаған ортадағы құбылыстар мен заттардың қасиетін
анықтайтын арнайы әлеуметтік – психологиялық феномен.
Егеменді тізгініміз бен ұлттық рух қасиетімізді қастерлейтін болашақ
ұрпақты тәрбиелеу үшін адамзат өз ұрпағын қандай құндылықтарды игеруге
бағыттауы тиіс деген ой кімді де болса ойландырады. Осы орайда, қaзақ
ұлттық мектебін жасау, оқушыларға ұлттық тәрбие беру, жеке адамның
адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру, оған қазіргі мектеп мұғалімдері мен
болашақ мұғалімдерді кәсіби дайындау проблемaлaрын шешу қажеттігін қойып
отыр.
Жеке адамның адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру бағдары әлеуметтену
процесінде ұзақ уақытта біртіндеп қалыптасатын құбылыс. Оның қалыптасуына
әсер ететін жеке тұлғаның әлеумет ортасы, жанұясы, мектеп, әлеуметтік
ұжымдар.
Зерттеудің мақсаты. Жеке адамның адамгершілік қасиеттерін
қалыптастыру.
Зерттеудің міндеттері:
1. Отбасы тәрбиесінде адамгершілік қасиеттерін іске асыру жолдарын
көрсету;
2. Мектепте оқушылардың жеке адамның адамгершілік қабілеттерін дамытудың
рөлі;
3. Мектептен тыс шаралар арқылы жеке адамның адамгершілік қасиеттерін
игерудің жолдарын белгілеу.
Зерттеудің объектісі. Жеке адамның адамгершілік қасиеттерін дамытудағы
орны.
Зерттеудің пәні. Жеке адамның бойында адамгершілік қасиеттерін
қалыптастыру әдістері, жолдары.
Зерттеудің әдістері. Қазақ отбасында тәрбие ісі ғалым Ш.Ахметовтың
зерттеулерінде негізінен басты-басты сегіз түрлі мәселені қамтыған.
Біріншіден тәрбие басы алдымен әдептіліктен тұрады, әке – шеше баласына
әдепті бол дегенді басты міндет етіп қойған. Екіншіден , олар баланы
қайырымды, иманды, мейірімді болуға тәрбиелеген. Үшіншіден, тіл алғыш,
елгезек болуға баулыған.Төртіншіден, адал , шыншыл болуға үйреткен.
Бесіншіден , өнегелі ұстаз бен көпті көрген қарияның сөзін тыңдап, ақпа
құлақ болмай ,құйма құлақ бол деген. Алтыншыдан , үлкенді , ата-ананы
сыйлап құрметтеуге үйретуді басты міндет етіп қойған. Жетіншіден , кісі
айыбын бетіне баспай , біреуге орынсыз тіл тигізбейтін әдепті азамат бол
деп үйреткен. Сегізіншіден, ел қорғаған батыр бол , халық алдында қызмет ет
, бар өнеріңді соған жұмса дегенді ерінбей-жалықпай айтып қана қоймай ,
жеке өнеге арқылы көрсетіп отырған.
Ғылыми жаңалығы. Егер де оқушылардың жеке адамгершілік қасиеттерін
қарастырған жағдайда оларды жан-жақты , мәдениетті тұлға етіп тәрбиелеуге
болады.
Зерттеу құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан және
қорытындыдан, эксперименттік әдістен, қосымшалардан тұрады. Жұмыс соңында
пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
1 Жеке тұлғаны оқыту, тәрбиелеу процесінде халық педагогикасының ,
адамгершілік қасиетін қолдануы
1.1 Оқушыларға ұлттық тәрбие берудің негізгісі
Ғасырлар тоғысында өзінің жаңа даму жолы мен болмысын айқындап алған
Қазақстан Республикасы ХХІ ғасырда болашақ буын ұрпаққа білім беру мен
тәрбиелеудің жаңа парадигмаларын қалыптастыруды алдыңғы кезектегі міндет
етіп қойып отыр.
Егеменді еліміздің бүгінгі таңдағы ең басты мақсаты – жан-жақты
дамыған, алдыңғы қатарлы елдермен теңесу. Ал оған жетудің басты жолдарының
бірі – әлемдік білім кеңістігінен орын алу. Мұның өзі ұлттық білім беру
жүйесінің даму бағыттарын айқындап, оны тың арнаға, жаңа сапаға жеткізу
қажеттілігін міндеттейді. Сондықтан да білім мазмұнын байыту, оқыту
үдерісін жетілдіру, инновациялық технологияларды дүниеге әкелу, жан-жақты
дамыған, рухани бай, өз елін, халқын жанымен сүйетін тұлға қалыптастыру өз
шешімін қажет ететін, кезек күттірмей, іс жүзіне асыратын мәселе болып
отыр.
Осымен байланысты мәселелер мемлекет тұрғысынан көптеген маңызды
құжаттарда қарастырылды. Қазақстан мектептеріндегі білім беру жүйесінің
дамытушы жаңа бағытты таңдауы, негізінен, Қазақстан–2030 стратегиялық
құжаттарындағы Білім беру бөлімінде көрсетілді [1, 256 б.]. Қазақстан
Республикасының Білім туралы Заңында [2, 251-260 б.]. және Қазақстан
Респуб-ликасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында
білім беруді сапалы дамыту мәселелері тек әлеуметтік қана емес, елдің
экономикалық та дамуының негізі ретінде танылған [3, 116 б.]. Мұндай
мақсатқа жетуде жалпы білім беру жүйесі, оның ішінде үздіксіз білім беру
жүйесінің ең маңызды да күрделі сатысы – бастауыш мектеп үлкен орын алады.
Бұл сатыда білім берудің басты ерекшеліктері Жалпы білім беретін
мектептің бастауыш сатысындағы білім мазмұны тұжырымдамасында [4, 25-32
б.] айқын көрсетіліп, әрбір оқушының дарынын ашу тұрғысында мұғалімдер
қауымына тың міндеттер жүктеп, оларға әрбір пәннің мақсатын қайта қарауға
бағыт береді.
Білім – қазақ халқының болашаққа бару жолындағы үлкен стратегиялық
қоры. Білім беру жүйесін заман талабына қарай өзгерту, дамыту, жаңа
талаптарға бейімдеу – қоғамдық мәні үлкен мәселе. Қазақстандық білім беру
жүйесі тарихының жаңа кезеңі оқытудың жаңа жүйелері мен жаңа
технологияларын зерттеуді, тиімділігін анықтап, оқу үдерісіне енгізумен
ерекшеленеді.
Жаңа білім беру жүйесі дәстүрлі оқыту үдерісін түбегейлі өзгертуді және
оқытудың жаңа технологияларын оқыту үдерісіне тиімділікпен енгізу жолын
негіздейді. Бұл жаңа бағыт оқудың нәтижесін алдын-ала болжап және сол
арқылы оқушылардың өзін-өзі дамытуға қатысуын мүмкін етеді. Жаңа
педагогикалық технологиялар жүйесін қалыптастырған еңбектер мен
зерттеулерде қазақстандық мектептердің болашағына игі ықпалын тигізер
жолдар мен бағыттар да айқын танылады. Оқушыны білім беру үдерісінің нысаны
ғана емес, сол үдеріске қатысушы маңызды субъектісі деп санап, оның ана
тілінде терең ойлай алуы мен шебер сөйлеуін, сауатты жазу тілін дамытып,
оқу барысында алған білімі мен игерген машық-дағдыларын өмірдің қажетті
жағдаяттарына сай әрі дұрыс қолдана алатын дәрежеге жеткізу – жаңа
педагогикалық технологиялардың негізгі мақсаты.
Осы мақсат дәстүрлі оқыту жүйесіндегі пассив объекті мен жаңа
педагогикалық жүйелердегі белсенді субъектінің арасындағы басты
айырмашылықты көрсетеді.
Егеменді тізгініміз бен ұлттық рух қасиетімізді қастерлейтін болашақ
ұрпақты тәрбиелеу үшін адамзат өз ұрпағын қандай құндылықтарды игеруге
бағыттауы тиіс деген ой кімді де болса ойландырады. Осы орайда, қaзақ
ұлттық мектебін жасау, оқушыларға ұлттық тәрбие беру, жеке адамның
адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру,оған қазіргі мектеп мұғалімдері мен
болашақ мұғалімдерді кәсіби дайындау проблемaлaрын шешу қажеттігін қойып
отыр.
Жалпы білім беретін қазақ мектептерінің оқушыларына ұлттық тәрбие
берудің және оған болашақ мұғалімдерді дайындаудың бағдарлы идеялары
еліміздің тұңғыш президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан -2030 халыққа
Жолдауының Қазақстан мұраты бөлімінде былай айтылған:
... Олар бабаларының игі дәстүрлерін сақтай отырып қазіргі заманғы
нарықты экономика жағдайында жұмыс істеуге даяр болады. Олар күллі әлемге
әйгілі әрі сыйлы өз елінің патриоттары болады. Олар ұрпақ тәрбиесінде дана
болады: Оның саулығына, біліміне және дүниеге көз қарасына қамқорлық
жасайды.... Сондай – ақ Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында
Білім беру жүйесінің міндеттері:... азаматтық пен елжандылыққа, өз Отаны –
Қазақстан Республикасына сүйсіпеншілікке , мемлекеттік рәміздерді
құрметтеуге, халық дәстүрлерін қастерлеуге, әлемдік және отандық
мәдениеттің жетістіктеріне баурау, қазақ халқы мен республиканың басқа да
халықтарының тарихын, әдет – ғұрпы мен дәстүрлерін зерделеу, мемлекеттік
тілді,орыс, шетел тілін меңгеру - делінген [5, 30 б.].
Президенттің халыққа Жолдауын ұлттық білім берудің және адамгершілік
қасиетті қалыптастыруды жүзеге асыруды , болашағы десек онда Білім туралы
заңда білім беру жүйесінің міндеті - ұлттық және жалпы адамзаттық
құндылықтар ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды
қалыптастыруға дамытуға және кәсіби шындауға бағытталған білім беру үшін
қажетті жағдайлар жасауының ең бастысы - жалпы білім беретін қазақ ұлттық
мектебін жасау. Ұлттық мектептің қажеттігі – қазір елімізде орын алып
отырған иммунопсихологиялық проблемаларды: Ана тілін, Ата тарихын, Төл
мәдениетін, Ұлттық салт – дәстүрлерін білмейтін жастар, тастанды жетім
балалар, қиын балалар, қарттар үйлерінде көздерінен қанды жас ағып жылап
отырған әжелер мен аталар, ішкілік пен нашақорлыққа салынған жастар,
қылмыстың қаулауы, сыбайлас жемқорлық жұмыссыздық, жезеушелік, қазақ
мектептерінің жабылуы, мектептегі оқу-тәрбие жұмысының нашарлауы,
мұғалімдер беделінің төмендеуі, оларға қамқорлықтың жасалынауы, тәртіпсіз
ұл және қыз балалар тағы басқаларды бірте – бірте жоюдың және олардың алдын
алып болдырмаудың негізгі жолы екендігі, ал сол мектептерде ұлттық тәрбие
алған ұрпақ денісау, білімді, ақылды, иманжүзді, еңбекқор, сұлу да
сымбатты, ұлтжанды, адамгершілік қасиеттері мол жеке адам болып
өсетіндігінде. Сондықтан да ұлттық тәрбие – ел болашағы [10, 99 б.].
Ұлттық тәрбие берудің бағыт – бағдарын көрсететін тағы да бір маңызды
құжат - ол 1996 жылы шыққан Қазақстан Республикасы этникалық – мәдени
білім тұжырымдамасы. Онда жан – жақты мәдениетті тұлғаның тұтас дүние
танымын қалыптастыруда тіл, тарих, мәдениет, дін, құқық, отан, туған өлке
туралы білімдер арқылы қалыптасатыны сөзге тиек етілген [6, 45-56 б.].
Қазақстан Республикасы Білім Министірлігінің Тәлім – тәрбие
тұжырымдамасында: Үздіксіз тәрбиенің негізі – ұлттық тәлім –тәрбие, ал
оны жүзеге асыру үшін педагог кадрларды облыстық мұғалімдер білімін
жетілдіру институттарында ұлттық тәлім – тәрбие курстарынан жүйелі өткізу
сондай – ақ болашақ мұғалімдерді даярлайтын жоғары педагогтік оқу
орындарында этнопедагогиканы арнайы курс немесе жеке оқу пәні етіп
үйренуді, - ұсынды. Бүгінгі күні тәрбиенің алдындағы міндет – жан –
жақты мәдениетті тұлғаны (поликультурная личность) тәрбиелеу [16, 3 б.].
Жан – жақты мәденитті, адамгершілігі мол жеке адамды қалыптастыру жалпы
адамзаттық құндылықтармен қатар, ұлттық құндылықтарды жеке тұлғаның бойына
сіңіру мәселесі мен тығыз байланысты. Бұл туралы балалар құқығын қорғау
Конвенциясын да (1989 жылы айтылған). Құндылықтар туралы еңбектер жазып
пікір айтқандар ТМД елдерінің ғалымдарының ішінде В.А.Караковский,А.В.
Петровский, Н.Д.Никандров т.б Қазақстанда Г.Нұрғалиева, К.С Калиев,
Ш.Майғаранова, Ж, Қожахметов, Ш. Ахметов, С. Ұзақбаева, Ә. Табылдиев, Қ.
Бөлеев, Ж. Наурызбайдың т.б. еңбектерін атауға болады.
Бұрын жалпы адамзаттық құндылықты, адамгершілік қасиеттерді игеруге
ұмтылып саясаттың ықпалының әсерінен ұлттық құндылықтарға мән бермей
келдік. Еліміз егемендік алысымен оқушыларға этномәдени білім беру мәселесі
білім беру салаларының барлық буындарында қарқынмен қолға алынды.
Халық педагогикасы арқылы бүгінде басты құндылыққа айналып отырған адамның
өзі, адамгершілік, еңбек, адам, отбасы, білім, мәдениет, жер, бейбітшілік,
ұлтаралық достық, ынтымақтастық жатады. Сондықтан біз ғылыми жұмысымызды
жеке адамның адамгершілік қасиеттерін қалыптастыруға, яғни адамгершілік
қасиетті қалыптастыруда құндылықтардың рөлі туралы алып отырмыз.
Адам табиғаттағы кемелденіп жетілген ақыл-ой иесі және қоғамдық
тұлға. Осы ерекшеліктеріне орай, адамды ғылымның бірнеше саласы зерттейді.
Психология ғылымы-адам жан дүниесінің сырын, психикасының даму
заңдылықтары мен жеке қасиеттерінің жетіліп, қалыптасу жолдарын зерттейді.
Адамгершіік тәрбие мен оқытудағы адамгершілікке бағытталған идеалдардан
тұрады . Оларға шындық , қайырымдылық тұлға , бостандық , махаббат ,
шығармашылық жатады. Адамгершілік идеяларды қабылдау немесе қабылдамау
сезім арқылы айқындап, ақыл-ой, сана арқылы қабылданады.
Адамгершілік қасиет – сезім мен ақыл ойдың ұштасуын және сол арқылы
адамның іс-әрекетін белгілейді.
Адамгершілік қасиет тек объективті, яғни шынайы ғана болады, ол адамға
тәуелді емес, солай болса да субъективті, өйткені ол адам санасындағы орны
болады.
Қорыта келе, білім берудегі адамгершілік бағдар сезім мен ақыл ойға
тең
дәрежеде сүйенуі қажет. Осы тепе-теңдіктің болжауынан білім жүйесінде сыңар
жақты педагогикалық көзқарастар орын алып келгені белгілі.
Сондықтан да мектептерде адамгершілік бағдарлы тәрбие үлгісін ұсынып,
оны өмірге өндіру көкейкесті мәселелердің бірі болып табылады.
Тұлғалық– бағдар тәрбиеде басшылыққа алынатын талаптар
- тәрбиеге жалпы мәдениет тұрғысынан педагогикалық көзқарастың
қалыптасуы,
- педагогикалық үрдіс барысында жалпыадамзаттық мәдениетке енуді
педагогикалық түсінік негізінде игеру;
- тәрбие үрдісінің мазмұнын анықтауда адамдық өмірге лайық құндылықтар
жүйесін белгілеу;
- баланың бүкіл өмірін тәрбиелік үрдісіне айналдыру;
- баланың даму деңгейіне лайықты өмірлік мәселелерді сатылы түрде
анықтап , баланы өз өмірінің субъектісіне айналдыру, тәрбиедегі басты
мәселе балалардың тұлға аралық қатынасын дамыту, яғни өз құрбы-
құрдастарымен, отбасы мүшелерімен қарым-қатынас жасай білуі,
қабылдауы, әр адамның құндылығын және даралық ерекшелігін жасына,
ұлтына қарамастан саналы түсіне білуі және өзіне сырт көзбен қарап
өзінің көңіл күйін, атқарғаніс әрекетінің себебін түсініп, істеген
ісінің нәтижесіне өзіндік баға беруі тиіс [17, 45 б.].
Балалардың танымдық түрткілерін дамытуда өздерінің артықшылығы
мен кемшілігін көре білуге және өзінің жеке басының құндылығын, даралық
сипатын саналы тәрбиелеу көзделеді. Бастауыш мектепте білімді игеруге
қажетті қабілет пен дағдылардың дамуын қалыптастырумен бірге оқушыларды өз
қабілеттері мен мүмкіндіктерін саналы сезінуге бағыттау қажет.
Тәрбиені ізгілендірудегі басты мақсат жеке адамды тәрбиелеуде
адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру мен қатар ұлттық және жалпыадамзаттық
құндылықтар арқылы дамытуға, мәдени дағдыларды игеруге және өзгелерге
жауапкершілікпен қарауын қалыптастыруға назар аударылады.
Тәрбиеде рухани адамгершілік ұстанымдарын жүйелі түрде жүргізу тиімді.
Ол үшін оқушы мәдени құндылықтардың адамгершілік қасиеттерді игеруіне, өзін
- өзі дамыту дағдыларына, бүгінгі өмірде өмір сүре білуге бейімделуіне,
тұлға аралық қатынастарды, дағдыларды игеруіне өзіне және өзгеге
жауапкершілікпен қарауына көмектесу басты нысана болып табылады.
- Қоғамдағы өзгерістер рухани құндылықтардың өзгеруіне тәрбие мақсаты,
мазмұнына да өзгерістер әкеледі. Ол туралы Н.Д. Никандров
Құндылықтар тәрбие мақсатының негізі деген мақаласында пікір айтты.
[21, 5-12 б.].
Құндылықтар өмірде, халықтың менталитетінде қалыптасқан ережелерді
есепке алады. Құндылықтардың өзгеруі тәрбие мақсатының өзгеруіне әсер
етеді, - деген [11, 19б.].
Дәл осындай өзгерістердің біз қазіргі кезде куәгерлері болып жүрміз.
В.А. Караковский өмірге қажетті құндылықтарыды жалпылама түрде
қарастырып, Адам ,Отбасы, Еңбек, Білім, Мәдениет, Отан, Жер, Бейбітшілік
деген құндылықтарды жатқызады.
Кейбір ғалымдар 40-тан астам түрлерін белгілеген. Осындай көптеген
құндылықтардың ішінен отбасы, жас ұрпақты ең бастыларына, қоғамдағы тәрбие
мақсатын шешуге бағытталған құндылықтарды игеруге ұмтылдырады.
Халық педагогикасында дене тәрбиесін бірінші орынға қояды. Өйткені
адам баласы алғаш дүниеге келген күнінен бастап дене тәрбиесі қолға
алынады, содан кейін біртіндеп еңбекке, ойынға үйрету тәрбиесі
жүргізіледі. Ақыл-ой сол еңбектің нәтижесінде қалыптасып дамиды. Ал
адамгершілік тәрбиесі баланың сана-сезімі оянған кезде жүргізілетін
тәрбиенің жиынтығы.
Ұрпақ тәрбиесін өмір талабына сай ұйымдастырып халықтық тәрбие
тәжірибесінің озық үлгілерін алып бүгінде шебер пайдалана білу – уақыт
талабы.
Белгілі ғалымдарымыз С. Қалиев, Ш. Майғаранова, Ғ.Нысанбаева өздерінің
мектептегі тәрбие жұмысының теориясы мен әдістемесі атты еңбектерінде:
Бірінші кезектегі артықшылық бағыт-жалпыадамзаттық құндылықтарға сүйенген
болуы керек [9, 38 б.].
Тұтас педагогикалық үрдістің бәрінде ешқандай ұсақ мүмкіндігі
қалдырылмастан оқушылардың рухани байлығын арттыру үшін әр халықтың
жетістіктері мен алуан түрлі мәдениетін пайдалану керек. Жалпы адамзаттық
құндылықтарды меңгертуге біріктіруші бастама тәрбиенің маңызды құралы
ретінде ана тіліне берілуге тиіс –деп атап көрсетеді [25, 112 б.].
Яғни, бұл пікір бойынша халықтық тәрбиедегі мол тәжірибесінсіз, ана
тілінің тазалығы. Жан-жақты мәдениетті және жалпы адамзаттық құндылықты
сапалы түрде бағалай білетін жеке тұлғаны қалыптастыру мүмкін емес.
Ұлтымыздың бала тәрбиелеу мен оқыту туралы ғасырлар бойы жинақталған уақыт
сынынан саралаланып өткен бай тәжірибесін қорытып,
бір жүйеге келтіру, асылын алып халыққа тарату,
мұғалімдердің, ата-аналардың этнопедагогикалық білімдерін жетілдіру бүгінгі
таңдағы өзекті мәселелердіің бірі. құнды қасиеттерге ие рухани таза жеке
тұлғаны қалыптастыруға ата-аналармен қатар мұѓғалімдер де жауапты.
Ұрпақ тәрбиесін ата тархынан тілінен, төл мәдениетінен, ұлттық тәрбие
тәжірибесінен қол үздіргеннің салдарынан өмірде, қазіргі қылаң беріп жүрген
кемшіліктерге тап болдық.
Ана тілінде екі ауыз сөздің басын құрап, ойын жеткізе алмайтын
шәкірттер көбеюде. Солардың көбісінің кейде ана тілінде сөйлесіп,
әңгімелеспегендіктен , атасы мен әжесінің ертегісін естімей өскендіктерінен
, анасынан бесік жырын тыңдамағандықтан болар. Сорақылық деп айтатынымыз
некесіз туған балалар, қарттар үйіндегі қарт аталар мен әжелер, жастардың
ата анасын сыйламай үйлене салып бөлек кетуі, қиындықтарды өздігімен жеңе
алмай ажырасып кетудің көбеюі, тұрмыс құруға қыз балалардың асықпай
жүріп қалып, кейін өкінулері, ішімдікке, нашақорлыққа салынуы ұрлық, зорлық
жасап,еңбек етуге ұмтылмай, уақыттарын босқа өткізу, т. б. жағдайлар. Осы
теріс қылықтардан арылу үшін бүгінде халқымыздың тәрбиесінің бай
құндылықтардың озық үлгілерін алып, уақыт талабына сай пайдалана білу
қажет.
Ол құндылықтарға үлкенді , ата-ананы сыйлау, балаға деген
сүйіспеншілік , бала болмаса бала асырап алу, мейірімділік , қамқорлық ,
бауырымдылық, қонақжайлық, адалдық, достық, кішіпейілдік, әдептілік,
даналық, шешендік сияқты қасиеттерін жатқызуға болады [31, 4-15 б.].
Кейінгі кездері қоғамдық ортадағы жүріп жатқан елеулі өзгерістер ел
өміріне көптеген жаңашыл өзгерістер енгізді. Солардың бірі - адам өмірінің
мәні мен мағынасын, қоғамдағы орны мен мақсатын анықтайтын оның құндылық
бағдары.
Жеке адамның адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру бағдары әлеуметтену
процесінде ұзақ уақытта біртіндеп қалыптасатын құбылыс. Оның қалыптасуына
әсер ететін жеке тұлғаның әлеумет ортасы, жанұясы, мектеп, әлеуметтік
ұжымдар.
Қазіргі кезде бұрынғы кеңес дәуірінде қалыптасқан құндылық
бағдарларымен әлеуметтік бағыттылықтар өз мәнін жоғалтып, орнына жаңа
құндылықтар мен бағыттылықтар жасалынып жатқан уақытта, үшінші мыңжылдықта
өмір сүретін жастардың құндылық бағдарын, рухани байлығын қалыптастыру
үлкен мәнге ие болып отыр. В.Франклдің сөзімен айтқанда біз, қалыптасқан
дәстүрді қирату және жоғалту кезеңінде өмір сүріп отырмыз.
Жеке адамның адамгершілік қасиеттерін қалыптастыруда тұлғаның
құндылықтар жүйесі, этникалық-адамгершілік мөлшері З.Фрейдтің теориясы
бойынша әлеуметтену процесінде қалыптасып, оның Супер-Эго деңгейін
құрайды. Осындай көзқарасты Э.Фромм қолдай отырып, жеке тұлғаның құндылық
бағдары оның жақын әлеумет ортасының мән-мазмұнымен байланыстырған.
Сонымен адамгершілік қасиет дегеніміз не? Ол өмірде қандай қызмет
атқарады? [16, 3 б.].
Адамгершілік қасиет дегеніміз – жеке адамды ұлттық құндылықтарды
ұстана отырып, қоршаған ортадағы құбылыстар мен заттардың қасиетін
анықтайтын арнайы әлеуметтік – психологиялық феномен. Жеке тұлғаның
құндылық деңгейі әлеумет ортасымен тығыз байланыста бола отырып, оның
идеалы мен мақсатынан, сенімділігі мен қызушылығынан байқалады. Олай болса,
жеке адамның адамгершілік құндылық бағдары дегеніміз - оның қоғамдық
ортадағы құндылық қасиеттерді, тарихи тәжірибені, білімді, әдет, дәстүрлер
мен мөлшерлерді бойына сіңіре отырып, өз әрекетін, белсенділігін мақсатқа
бағыттай реттелуін айтамыз.
Е.С.Кузьминнің сөзімен айтқанда жеке тұлғаның құндылық бағдары оның
өмірлік позициясы мен бағыттылығын , талпынысы мен белсенділігін анықтайды
[3, 116 б.] Жеке адамның адамгершілік қасиеті оң және теріс сипатта болуы
мүмкін. Ол жеке тұлғаның дамып, қалыптасқан жақын ортасы мен тәрбиелеу
әдістеріне тәуелді болады.
Г.Г.Шихомцовтың зерттеулеріне сүйенсек, жеке тұлға сомдығының
бұзылуына, өзін-өзі әлеумет ортасында жағымды өтей алмауына себепші әр
түрлі әлеуметтік жанұялар. Нәтижесінде осындай жанұядан ұшқан
жасөспірімдердің көбі қылмыстық жолға түсіп, қоғамға жат қылықтар жасайды.
Қоғамдық тәртіппен заң бұзушы жеткіншек арасында жүргізілген
В.Ф.Пирожков зерттеулерінің қорытындысы бойынша жас қылмыскерлердің 80
пайызы әлеуметтік келеңсіз жанұялардан шыққанын анықталды.
Қазақ халқының сан ғасырлар бойы қалыптасқан тілі мен мәдениетіне
мойын бұрып, ұрпағымызға төл тәрбие, ұлттық тағлым беру бүгінгі күннің
басты мәселесі.
2. Жеке тұлғалық қасиетті қалыптастыруда ұлттық құндылықтар туралы педагог-
психологтардың көзқарастары
Тәрбие-ұзақ және күрделі үдеріс. Адамзат дамуының қай кезеңінде
болмасын, тәрбие тиімділігін жетілдіру ісі жүзеге асырылып, бұл процесс
әрбір қоғамдағы мемлекет қажетттілігіне бағындырылады. Өйткені мемлекет
қажеттігінің орындалуы оның экономикалық күш-қуаты мен саясатына
тәуелді. Тәрбие тиімділігінің ең басты шарты-мемлекет мүмкіндігінен
туындайтын қажеттілікке сай тәрбиенің мақсатын нақты анықтау.
Адамгершілік пен мораль мәселелеріне философтар ерте кезден-ақ ерекше
назар аударған. Мәселен, И,Кант өзінің Практикалық сананы сынау этикалық
шығармасында адамгершілік жүйесі емес, адамгершілік шындығының
тұжырымдамасы жасалған, алдыңғы этикалық дәстүрді қатты сынға алады.
Гегель еңбектерінде мораль теориясы одан әрі дамытылады.
Шығыс философосы әл-Фараби: Ержүректілік жақсы адамшылық қасиет
дейміз және бұған қатерлі істердің тұсында көрінетін біршама батылдық
жасау арқылы немесе ұстамдылық жасау арқылы жетуге болады дейміз [7, 6
б.].
Бұл істерде болатын шектен тыс батылдық көзсіз батырлыққа соқтырады,
ал батылдықтың жетіспеуі қорқақтыққа соқтырады, бұл- адамгершілік сапа.
Міне, осы адамгершілік сапалар қалыптасқан кезде, олардан осыларға
сәйкес әрекеттер туады, - деп жастардың рухани- адамгершілік
қасиетттерінің дамуына баса көңіл аударған [20, 4-10 б.].
ХҮІ ғасыр мен ХҮІІ ғасырдың: аралығындағы жаңа педагогиканың негізін
қалаушы, ұлы чех педагогі Ян Амос Коменский мектеп және мектептегі тәрбие
туралы: ... мектеп адам арқылы шыңдалатын шеберхана сияқты
орын және оқушылардың адамгершілігін, ақылын тәрбиелеуднгі білім мен
оқытуды ұйымдастыратын орталық.- дей келе ... адамгершіліктің аса
тамаша ерекшеліктерінің бірі - эгоизмнен арылу, көпшілік ісінің сәттілігі
және әділеттілік үшін әрекет ету керек деген құнды пікірін қалдырды [58,
38 б.].
Жеке адамның дамуындағы тәрбиенің маңызы туралы ой-пікірлер ХҮІІ
ғасырда өмір сүрген Джон Локктың еңбектерінде де көрініс тапты.
Атақты француз жазушысы, ағартушы-философы және педагогі, ХҮІІІ
ғасырдағы интеленцияның тамаша өкілдерінің бірі-өз өмірінде гуманистік
бағытты берік ұстаған. Жан-Жак руссоның педагогикалық концепциясының
негізіне толық адамгершілігі бар адамды өсіру талабы жатады.
Швейцарияның демократ-педагогы Иоганн Генрих Песталоциидің пікірінше:
Тәрбиенің негізгі мақсаты-қоғам өміріне белсене қатысатын жан-жақты
дамыған адамды қалыптастырумен қатар, адамға пайдалы істерге баланы
араластырып жаттықтыру арқылы дұрыс мінез-құлыққа тәрбиелеуге болады
[13, 125 б.].
Жас жеткіншектерге адамгершілік тәрбие беру жүйесін зерттеуде
Х.Арғынов, С.Рахметова, Ә.сыдықов,Т.Сабыров қомақты үлес қосты. Көрнекті
қазақ халқының өте ерте өмір сүрген кезінен бастау алып, күні бүгінге
дейін кездесуіне жарап келе жатқан рухани мұраның бірі-халықтық педагогика.
Халықтық педагогика тәрбие жөніндегі халықтық педагогикалық білім
тәжірибесі. Ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық тәлім-тәрбиенің белгілі
жүйесінде жас буын жанына біртіндеп, сіңіп отыратын арнаулы жолдар, тиісті
тәсілдер де бар. Адам қай заманда өмір сүрсе де, басты құндылықтарға бай
келеді.
Әр адамның ең құрметті де абыройлы қасиеті сын сағатта елін қорғауы,
ар- намысын қорғауы, жерін қорғауы. Шығыс ғұламасы Әл-Фараби Жас
жеткіншектерді көрсетіңіз, мен сіздердің болашақтарыңызды айтып берейін, -
деген екен [54, 58 б.].
Бүгінгі ұрпақтың жан-дүниесінің тазалығы бойларына адамгершілік
қасиетін сіңіру тәрбие ісіндегі ізгілендіру. Білім тұжырымдамасында
көрсетілген. Келешек тірегі-тәрбиелі, саналы, парасатты ұрпақ. Ал,
М.Жұмабаев Тәрбие-адам баласын кәмелет жасқа толып, өзіне өзі қожа
болғанша тиісті азық беріп өсіру - деді [49, 32-40 б.].
Сонда бала тәрбиесі - ана сүтінен басталып, біреудің-біреуге ықпалы
арқылы өмір бойы қалыптасқан құбылыс. Мейірімділік , қайырымдылық ,
ізеттілік , сыпайылық адамдарды құрметтеу, қадірлеу, сыйлау сияқты асыл
қасиеттерді мектеп табылдырығынан бастап дарытып, ойлай білу өзіндік ой-
пікір айту дағдыларын дамыту міндеттерін алға қоямыз.
Барлық сабақтарда бастауыш сыныптан бастап құндылықтар жөнінде көп
айтуға болады. Қазіргі келтіретін мысал Абай Құнанбаев еңбектеріндегі жалпы
адамзаттық құндылықтар құрылымы жайлы болмақ. Гуманист атауының бәрі де
дүниедегі асыл, бағалы нәрсе адам деп түсінетін болса,сол адам бойындағы ең
басты сипаттар неден тұрмақ дегенге әр дәуірдің ойшылдары өз ұғымын заман
талабына орай түрліше жауап беріп келді.
Қай ғасырда болсын тәрбие негізгі мәселе болып саналады.Тәрбиені
зерттейтін ғылым педагогика, яғни тәрбие педагогиканың ғылыми таным саласы.
Педагогика мен тәрбиенің халықтық ұстанымын ғылыми тұрғыда тұжырымдаған
орыс педагогі К.Д. Ушинский да, қазақтың ұлы ақыны Абай адамды-тәрбие пәні
ретінде зерттеді. Абай педагогика саласынан арнайы ғылыми теориялық
шығармалар жазып тікелей педагогика қызметімен шұғылданбаса да оның
өлеңдері мен қара сөздерінен жастарды тәрбиелеу мен оқытудың кейбір
дидактикалық мәселелері жөнінде үлгі-өнеге тұтарлық салиқалы ойлар мен
тұжырымдарды көп кездестіруге болады.
Ойшыл ақынның ағартушылық тұрғыдағы педагогикалық тұжырымдары
негізінен жастарды адал қызмет ететін, жан-жақты білімді де білікті, нағыз
адамзат толық адам етіп тәрбиелеу мақсатынан туындаған. Абайдың толық адам
туралы танымы Сократ Платондағы сүйеніш, тірек еткен адам, қытайлардың Дао
іліміндегі әбден жетілген адам деген танысымен сабақтасып, туыстасып
жатады, Абай адам болуымен адамгершіліктің жүйелі жолын, өзіндік танымын
жасай білген халықтың ұстазы Абай Құнанбаевтың еңбектеріндегі жалпы
адамзаттық құндылықтар негізінде тәрбиелеудің маңызы зор [39, 38 б.]
Шындығында адамгершілік қасиеттердің астарындағы жалпыадамзаттық
құндылықтар арқылы адамдардың рухани байлықтарын, мәдениетін жетілдіреміз.
Жалпыадамзаттық құндылықтар мазмұндық тұрғыдан терең де кең. Демек,
жалпыадамзаттық құндылықтар барлық ұлыстардың сондай-ақ халықтардың мақсат
пен мүдделерінің біртұтастығын және ортақтастығын бейнелейді.
Жалпыадамзаттық құндылықтар адамдардың талап-тілектері,сұранымдары арқылы
ақыл зейінмен жасалған және олардың түсінік, арман - ниеттері сияқты
ерекшіліктерді өз бойына дарытқан, өмірден өз орнын еншілеп алған рухани
байлық ретінде тәрбиенің негізгі құралдарының бірі болып саналады. Мұндай
құндылықтар тарихи тұрғыда маңызды өмір сынынан өткен қоғамның дамуында
өзіндік орын алатын әлеуметтік оқиға болып табылады.
Кесте 1 - Абай Құнанбаев еңбектеріндегі жалпы адамгершілік қасиеттердің
құрылымы
Тәлім тәрбие құндылықтары Мәдени құндылықтар Материалдық
құндылықтар
Адам, ғаклиди иман, тамеди иман, Әдебиетке құштарлық:Ұрпағына
мінез, білім, ғылым, еңбек, өзін өлендер, қпрасөздер,қалдырған
өзі тәрбиелеу, ғибат, ғибрат талап,халықтың өмірі, еңбектері
махаббат, әділеттілік, әдептілік, тұрмыс-салт жасаған мекен
достық, сабырлылық ар-ождан, әдеп-ғұрып, өнеріне жайлары.
мейірбандық, ақиқит, рақымдылық, (ән, күй, ұлттық
қанағатшылдық, ұят, ізгілік, тану, қолөнер) ерекше
рақым. Психологиялық құндылықтар: көңіл бөлуі.
жан куаты, тән куаты, жүрек, ақыл
ой, ес, құмарлық, мінез-құлық.
Дала жұлдызы атанған Ы.Алтынсарин адамның жан-жақты қалыптасуының
негізгі көзі – тәрбие екендігін ол бақша ағаштары деген әңгімесінде жақсы
көрсете білген. Бағу – қағуға көп мағына барында шек жоқ, дейді әке өз
баласына, шырағым мұнан сен де тәлім алсаң болады: сен жас ағашсың, саған
да күтім керек, мен сенің істерінді түзеп пайдалы іске үйретсем, сен менің
айтқанымды ұғып, орнына келтірсең, жақсы, түзү кісі болып өсірсең, бағусыз
бетімен кетсең, сен де мынау қисық ағаштай қисық өсерсің [53, 112 б.].
Егер ата-ана мен ұстаз тарапынан саналы тәрбие берілсе, оны бала дұрыс
қабылдайтын болса , онда мұндай тәрбие баланың жақсы адам болып шығуына
жағдай жасайды.
Тәрбиенің түпкі мақсаты – шәкірттің рухани өсуіне жол ашу, ал рухани
дегеніміз – кісілік қасиетін дамыту, дүниетанымын кеңейту, саналы өмірге
араласу сезімдерін қалыптастыру, себебі ел санатымен танылады, ұрпағымен
жалғасады [33, 98-110 б.].
Отанның намысын қорғауға , ізгі ниеттерге тәрбиелеу. Баланы дұрыс
тәрбиелеу бесік жарынан басталады. Баланы үнемі таза ұстау, белгілі уақытта
ұйықтату, тамақтандыру, серуенге шығару, денесін шынықтыру, құлағын түрлі
дыбыстарға жаттықтырып, атын атап шақыру, сөйлеу осының бәрі де оның
болашақ өміріне қажетті дағдылардың сабағы болмақ.
Қазіргі танда баланы жеке тұлға ретінде қалыптастырудағы басты мақсат
ұлттық рухы жоғары , өз Отанын тұған жерін , халқын сүйетін , ана тілін
тарихын, мәдениетін, өнерін, әдет-ғұрпын жақсы білетін сауатты да саналы
ұрпақ тәрбиелеу ісі мектепке дейінгі тәрбиеден басталады. Ел болам десең
бесігіңді түзе - деп, М.Әуезов айтқандай, адамның адам болып қалыптасуы
бесіктен басталатынын бабаларымыз дәлелдеп кеткен [53, 112 б.].
Қандай халық болса да ұлттық үрдісі өзіндік әуені, қасиеті арқылы
болашақ ұрпағының келбетін қалыптастырады. Ғұлама даналар айтқандай қандай
қасиеттерге тәрбиелеуімізді өзіміз білуіміз керек.
Жақсы тәрбие мен саналы білім алған жас ұрпақ өмірде өз орнын табады.
Ол үшін әуелі ұрпағымыздың ойында ұлттық тәрбиені, адамгершілік әдепті
имандылық қасиеттерді жетілдірсек, сонда ғана халықының жақсы білетін, елі
үшін еңбек ететін адамзат болып қалыптасады. Сондықтан да болашақ ұрпқ
тәрбиелегенде олардың бойына осы қасиеттерді сіңіре білсек, Отанымыздың
гүлденуіне қосатын азамат болып өсеріне сенемін.
Қорытындылай келе, қазақтын ұлы ғұламасы Әбу Насыр әл – Фараби сөзімен
аяқтағым келеді. Адамға ең алдымен білім емес, тәрбие беру керек,
тәрбиесіз берілген білім адамзаттың қас жауы, ол келешекте оның өміріне
азап әкеледі [12, 54-68 б.].
Осыған орай, сүйсіне айта кететін бір ерекше жайттар бар. Дана педагог
Лев Толстой өзіңіз жақсылап өмір сүріңіз, өмірді жақсырақ өткізсеңіз,
сөғұрлым балаларыңызды жақсырақ тәрбиелейсіз - дейді [9, 38 б.]. Осылардың
ішінде қоғамдық тәрбиенің маңызын оқшаурақ бадырайта өрнектеген мына бір
мақал ата-аналар үшін құнды: Ұлың өссе, ұлы үлгілімен дос бол. Он рет
өсиет айтқанша, бір рет өнеге көрсет. Адам өз ортасына қарап өседі.
Ағаштан ағаш рең алады, адамнан адам тәлім алады [6, 45-56 б.].
Тәрбие туралы сөз қылғанда бұдан өмір сүрген атақты ағартушылардың
отбасы тәрбиесі жөніндегі пікірлерін еске түсірсек дұрыс болар. Атақты
ойшыл ағартушымыз Абай Құнанбаев отбасына бастап дұрыс жолға тәрбиелеу
керек екенін ескертті. Сол үшін толып жатқан тәлім-тәрбие дәстүрлерін
ұсынып, жақсылыққа жеткізерлік ақылдар айтты. Өз өмірімен де адалдыққа,
адамгершілікке тәрбиелеу үлгісін көрсетіп отырады. Балаларды тәрбиелеуде
оның айналасы, өмір сүрген ортасы әсер ететінін Абай жақсы түсінді. Абай
баланы ата-дұрыс тәрбиелеуге тиіс, масаттандырмай, орынсыз ерке, қылжақбас
етпей тәрбиелеуді, өтіріктен, қулық-сұмдықтан, тағы басқа жағымсыз
мінездерден аулақ ұстауға ақы берді.
Адамға үш алуан адамнан мінез жұғады. Ата-анадан, ұстаздан,
құрбысынан , әсіресе солардың қайсысын жақсы көрсе , содан көп жұғады
дейді [18, 74-80 б.]. Сонымен қатар Абай өзінің Оныншы сөзінде қазақтың
үй ішіндегі тәлім тәрбиесін сынға алды. Баланың ескі көзқарастағы ата-
анасы оны теріс жолға салып, жөнсіз, жағымсыз мінездеуге баулиды. Әуелі
баланды алдайсың, әне оны берем, мұны берем дегендерің сөгеді.
Одан кейін, дүмше молдаға оқуға бергенде, хат таныса болады деп
балаға білім жолын танытпай, надандықта қалдырып отырғанын сөз етеді. Қу,
сұм бол! Пәленшенің баласы сені сыртыңнан сатып кетеді деп тірі жаңға
сендірмей тәрбиелейтінін сынады.
Баланың жасынан ғылымға, оқуға үйір қылып тәрбиелеуді дұрыс деді. Абай
ескі феодалдық санада тәрбиелеуді дұрысм деді. Абай ескі феодалдық санада
тәрбиеленіп, жастарды бұзып жатқан теріс тәрбиеге қарсы шығып, жас
нәрестенің таза көңілін кірге шалдырмай, таза сақтауды, халықтың бала
тәрбиесі жөніндегі бай тәжірибесінің үлгі-өнегесіне сүйенуді дұрыс деп
санады.
Ата-анаға көз куаныш... атты өлеңінде бала тәрбиесі, ата-ананың өз
ұрпағына сүйіспеншілігі, оған артар міндеті, күтер үміті сөз етеді.
Абай өлеңінде әрбір ата-ананың баласын мәпелеп, еркелетіп өсіретінін,
олардың тәлім-тәрбиесіне айырықша мән беретінін баяндай келіп, егер бала
жасынан отбасы, ошақ қасынан аса алмай, үйкүшік, жасық болып өссе, онда әке-
шеше еңбегінің зая кеткенін, үміт-арманының орындалмайтынын айтады.
Сондықтан ақын жас ұрпақты жаңалық атаулыға үйір, талантты, жігерлі болуға,
қатарынан қалмауға, масыл болмауға шақырады, елін, жерін сүйер ата-анасын,
туған-туысқанын сыйлар жақсы азамат қылып тәрбиелеуді басты шарт деп санады
[19, 35-40 б.].
Абай шығармаларының көптеген өлең жолдары Ел танымай, үй танып құр,
Сүйер ұлың болса, сен сүй, сүйінерге жарар ол, Жігер жоқ, ақылы кенде,
Адамның бір қызығы бала..., Сен де бір кірпіш дүниеде, кетігін тап та
бар қалан деген ой тұжырымдамалары ел ауызында мәтел кеткен [32, 5-12 б.].
Бала – үлкен болайық , кіші болайық, бәріміз де талай-талай тәлімнің
төліміз, тоқсан тарау арнамен кеп тоғысқан татымды тәрбиенің жемісіміз.
Өмірде ұстанымы бар адам тұлға болып саналады. Мұндай адам басқаларда
тудыратын жердің арқасында жәй ғана бөлінбейді, ол өзін-өзі қоршаған
ортадан ерекшеленеді. Тұлғаның терендігі мен байлығы оның әлеммен және
басқа адамдармен байланысының терендігі мен байлығын ұйғарады. Бұл
қатынастардың байланыстардың үзілісі бөлектеушілік бәрі оны яғни, тұлғаны
бос қалдырады. Ол оны өзінің қатысын, оның барлық мәнінде анықталатындай
етіп, саналы қалыптастырады. Тұлға – қоғамның мақсаткерлікті, ұйымдастырушы
бөлгі. Оның көңілінің және қызметінің объектісіне қызмет көрсететін тек
қана сыртқа орта ғана емес, мен сезімінен көрінетін оның озі де жатады.
Міржақып Дулатовтың оқу-тәрбие процесін ұлтық сипатта жүзеге асыру
туралы ой-пікірлерінің маңызы мен мәні ерекше. Ол мектептің мақсаты:Жалғыз
құрғақ білім үйрету емес, біліммен бірге жақсы тәрбиені қоса беру;
...балқыған жас баланың бойының бойына, ана тілін анық үйретіп шығару;
әдіс-құралдары: оқу кітаптары ана тілімен, өз үлтының тұрмысымен һәм
табиғаттан жазылуы, бастауыш мектеп алған тәрбиенің әсерлі, күшті, сенімді
болуы; нәтижесі: ...Мұндай балалар мектепті бітіргеннен кейін қай жұрттың
арасында жүрес де, сүйегіне сіңген ұлт рухы жасымайды. Қайда болса да
тірішілгінде, қандай ауырлық өзгерістер көрсе де ұлт ұлы, болып қалады
деп, ұлтық тәрбиенінің әсерін тамаша көрсеткен [7, 6 б.].
Тәрбиенің басты ұстаныстары-өз халқының мәдениетін, әдебиетін, тілін,
салт-дәстүрін сүю арқылы басқа халықтардың тілі мен мәдениетіне де
құрметпен карайтын адам қалыптастыру. Ал осы мәдениеттің тіл арқылы
келетіндігі белгілі. Рухсыз тіл дәрменсіз тіл. Ұлттық рухты ана тілдің
мазмұны нұрландырып тұрады (К.Жарықбаев).
Білім негіздерін меңгеруші шәкірт пен ғылым жолын құған жас талап үшін
Фарабидің өз басы тендесі жоқ өнеге. Ол өзінің рухани ұстазы Аристотельдің
еңбектерін қандай мұқияттылықпен, керемет бейнетқорықпен оқыған. Моселенки:
• Ол Аристотельдің Жан туралы жүз қайтара;
• Ал Табиғат ұйлесімділгі трактатын қырық рет;
• Риторикасын екі жүз қайтара оқып шыққан.
Әл-Фарабидің Философияны үйрену үшін алдымен нені білу керек?,
Ғылымдардың шығуы, Қайырымды қала түрғындарының қөзқарарастары,
Азаматтық саясат атты трактаттарында:ұстаз қандай болу керек, үстаз бен
шәкірттің ара қатынасындағы психологиялық мәселер туралы көп айтылған. Әл-
Фарабидің түсінігінше ұсмтаздар да, қала басшысы да тәрбиелік қызмет
атқаратың адамдар: Ұстаздар баланы тәрбиелесе, қала басшысы барша халықты
тәрбиелейді. Олай болса мұның екеуі де Сегіз қырлы, бір сырлы халыққа қай
жағынан болса да үлгілі адамдар болуы тиіс - деді [46, 237 б.].
Мағжан Жұмабаев бала тәрбиесіңде ұлттық педагогиканың, ұлттық
тәрбиенің алатын орны ерекше. Осыған орай педагог М.Жұмабаев Әр
тәрбиешінің қолданатын жолы – ұлт тәрбиесі. Әрбір ұлттың бала тәрбие қылу
туралы ескінден келе жатқан жеке-жеке жолы бар. Ұлт тәрбиесі баяғыдан бері
сыналып, көп буын қолданып келе жатқан тастақ жол болғандықтан, әрбір
тәрбиеші, сөз жоқ, ұлт тәрбиесімен таныс болуға, тиіс. Ұлт тәрбиесінің
жақсылық жағы көп, - деп жазды [41, 4-15 б.]. Осылайша ол қазақ
педагогиканының тарихында тұңғыш рет ұлт тәрбиесі, әрбір тәрбиеші, сөз
жоқ, ұлт тәрбиесімен таныс болуға тиіс, -деген ұғымдарды педагогика
ғылымына ендірді. Мағжан осыған орай педагогтар, тәрбиешілер халықтық
педагогиканы қолдана отырып, түрлі заманда шыққын педагог ғылымдардың
ойларымен жақсы таныс болу керек дейді [43, 12-23 б. ].
Ж.Наурызбаевтың басқарумен ғылымдар тобы Қазақстан Республикасындағы
мәдениет-этникалық білім беру тұжырымдамасын жасады. Онда этникалық білім
берудің негізгі міндеттері былай көрсетілген: жан-жақты мәдениетті тұлғаны
тәрбиелеу; түлғаның өзіндік төл мәдениетті түлғаны тәрбиелеу; мәдениеттерді
игеруіне жағдай жасамау, мәдениеттер алмасуына, олардың бірін-бірі
байытуына бағдар беру; ана-тілінде еркін ұғынысуға қабілетті азаматтарды
тәрбиелеу.
Сонымен ,бұл тұжырымдаманың мақсаты – мектепте ұлт тілін, ұлт тарихын,
ұлт мәдениетін, ұлтық салт-дәстүрлерді жүйелі оқыту арқылы оқушылардың
ұлттық санасын дамыту жәнек қалыптастыру.
Оқушыларға ұлттық тәрбие беруде өткізген әңгімелердің алатын орны мен
маңызы да ерекше болды. Мысалы, біз оқушылардың жас ерекшеліктерін және
білім деңгейлерін ескеріп, көптеген этнопедагогикалық тақырыптарға жылма-
жыл әңгімелер өткізіп, олардың тәрбиелік әсерін анықтап отырамыз.
Студент-практиканттар мектепте ата-аналар арасында халықтық
педагогиканы шамалары келгенше насихаттар отырады. Мысалы біз жылма-жыл ата-
аналармен мындай тақырыптарға әңгімелер, баяндамалар, тәрбие сағаттарын,
лекциялар және кештер өткізіп турамын.
1. Қазақтын отбасы - тәрбие негізі
2. Қазақ халқының бала тәрбиелеу әдістері
3. Қазақтың бала тәрбиесіне байланысты салт-дәстүрлері
4. Қазақ отбасындағы еңбек тәрбиесі
5. Қазақ отбасындағы қыз бала тәрбиесі
6. Қазақ отбасындағы ұл бала тәрбиесі
7. Қазақ отбасындағы келін тәрбиесі
8. Қазақ отбасындағы кәсіби тәрбие
9. Қазақ халқының жаман әдеттерге қарсы күресу әдістері
10. Бала тәрбиесіндегі ананың, әкенің, әженің, атаның, туған-
туыстардың, ауыл адамдарының рөлі
11. Бала тәрбиесінде ауыз әдебиеті шығармаларын пайдалану жолдары;
12. Қазақ шежіресі – халық тарихы және тәрбие құралы.
Жетінші , сегізінші сүрақтарға бес-алты ғана ақын-жыраулардың
есімдерін атағанымен, олардың шығармалары туралы ешқандай мағлұмат бере
алмады.
Қазақстың дәстүрлі көркем өнер мәдениеті бойынша 4-8 сынып
оқушыларымен мындай сұрақтар арқылы әңгімелесу өткізілді:
1. Қазақтың халықтық ұлт аспаптарын атаңыздар.
2. Қазақтың халықтық ән-кұйлерін атаңыздар
3. Қазақтың халықтық би өнерін атаңыздар
4. Қазақтың халықтық сәндік-қолданбалы өнерін атаңыздар.
Оқушылар бірінші сұраққа 4-5 қана ұлт аспаптарын атады; екінші сұраққа
7-8 ғана ән мен кұйлерді атады; үшінші сұраққа 3-4 қана билерді атады; ал
төртінші сұраққа ешқандай жауап айта алмады, яғни олар ұлттық сәндік-
қолданбалы өнерден хабарлары нашар екендігін көрсетті.
Сонымен, қазақ мектептерінің үлттық тәлім-тәрбие деңгейінің нашар
жағдайда екенін анықтадық. Бүл кұрделі де, қиын мәселелені шешудің жолы,
біздіңше , біріншіден – ұлттық мектеп жасау; екіншіден – онда төлтума
оқулықтар, оқу құралдарын пайдалану; үшіншіден – қазақтың халақтық салт –
дәстүрлерлерді, ұлттық мәдениет пен халықтық тарихты кеңінен оқыту. Ал сол
игілікті істерді жүзеге асырушы – мұғалімдер, олардың оған даярлығы жоқ,
оларды арнайы этнопедагогикалық дайындықтан өткізгенде ғанга ұлттық тәрбие
жақсарады және ұлттық санасы дамыған жас ұрпақты тәрбиелеу жүзеге асырылады
[61, 38 б.]
Қазақ халқының ұлттық тәлім тәрбиесі мен мәдениеті талай халықтардың
өкілдерін тәнті еткені тарихи жазбалардан белгілі. Ұлы жиһангез
саяхатшылар мен зертеушілер қазақтың ежелгі тұрмыс – тіршілігі мәдениеті
мен ауыз єдебиеті туралы ер адамдар мен әйелдердің моральдық – этикалық
ерешеліктері туралы, олардын тұрмыстары, кәсіптегі, отбасындағы, ауылдағы,
әулеттегі, рудағы әлеуметтік орны туралы, ұл мен қыз тәрбиесіндегі өзіндік
ерекшеліктер туралы, ұлттық таным, наным, сенім, ұғым, әдеті мен ғұрпы,
ұстамды да қайырымды мінезі мен құлқы туралы, жүзден астам рулардан
бірігіп, қалыптасқандыгына, салты мен дәстүрінің бір тұтастығы туралы,
осынау кең, ұлы далада бір тілде сөйлеу, қол өнері мен бейнелеу өнерінің
ауыз әдебиеті мен музыка өнерінің, жалпы дала мәдениетінің таңқаларлық
үлгілерін таңдай қаға айтып баяндайды.
Этнопедагогика ғылымының негізін қалаушы Ресей ғалымы Г.Н.Волков –
этнопедагогиканың пәні мен мәнін мазмұның өзара тығыз байланыста
қарастырады. Этопедагогиканың пәнің халықтық педагогика, халықтық тәрбие ал
мәні – үш қасиеттен: ұлттың сақталу педагогикасы, тәрбиенің даналығы және
жалпыға бірдей сүйіспеншілік педагогикасынан тұрады [64, 202 б.]
Этнопедагогиканың мазмұны – халықтық тәрбие тәжірибелерін, халықтық
педагогика дәстүрлерін, ұлттың, халықтың, рудың, отбасының тұрмыстық,
тәрбие ықылымдарын, тәрбие әдіс – тәсілдерін зерттейтін ғылым ретінде
қарастырады.
Этнопедагогика отбасы мен рудың, ұлт пен халықтың ғасырлар бойы
жинактаған этниқалық және этиқалық құндылықтарын тәжірибелер арқылы ұлттық
мінез – құлықты реттеуге пайдалана отырып тәрбиелеу себептері мен
дәлелдемелерін, этниқалық баға беру өлшемдерін зерттейтін ғылым ретінде
тұжырымдаған.
1.3 Жеке адамның тұлғалық сапаларын қалыптастырудың рөлі
Жеке тұлғаның қайталанбас даралығының дамуына, шығармашылық бастама
алуына жағдай жасауымыз керек.
Жеке тұлға ұғымының мазмұнын талдап, түсінік беретін болсақ,
біздің ойымызша, төмендегідей анықтама неғұрлым дәл келеді.
Жеке тұлға-бұл адамның психикалық, рухани мәні. Ол әртүрлі
жинақталған қасиеттер жүйесіне тән.
- адамның әлеуметтік маңызды қасиеттерінің жиынтығы;
- өзіне және өзімен-өзінің , айнала қоршаған дүниемен қатынастарының
жүйесі;
- іс жүзіне асырылып жүрген әлеуметтік рөлдер қызметінің жүйесі мінез-
құлық әрекеттерінің жиынтығы;
- айнала қоршаған әлемді және ондағы өз орнын жете түсінуі;
- қажеттілік жүйесі;
- шығармашылық мүмкіншілігі мен қабілеттерінің жиынтығы;
- сыртқы жағдайларға әсерінің жиынтығы және т. б.
Қазіргі кезде педагогика ғылымының бір ерекшелігі-баланың тұлғалық
дамуына бағытталған жаңа оқыту технологияларын шығаруға ұмтылуы.
Құндылықтың баға жетпес қазынаның бірі - этнопедагогика.
Этнопедагогиканың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АБАЙ МЫРЗАХМЕТОВ АТЫНДАҒЫ КӨКШЕТАУ УНИВЕРСИТЕТІ
ПЕДАГОГИКА КАФЕДРАСЫ
Қорғауға жіберуге
рұқсат беремін:
каф. меңгерушісі
________________________ (Т.А.Ә.)
______________________200____ж.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ТАҚЫРЫБЫ: ЖЕКЕ АДАМНЫҢ АДАМГЕРШІЛІК ҚАСИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
Мамандық шифрі Оқу түрі
050103 Педагогика және психология сырттай
ДИПЛОМ ҚОРҒАУШЫ: Құсайынова Л.С. ___________________
(қолы)
ҒЫЛЫМИ ЖЕТЕКШІ: Бекетаева Г.Е.
___________________
(қолы)
КӨКШЕТАУ, 2009
мазмұны
КІРІСПЕ
4
1 Жеке ТҰЛҒАНЫ ОҚЫТУ, ТӘРБИЕЛЕУ ПРОЦЕСіНДЕ ХАЛЫҚ ПЕДАГОГИКАСЫНЫҢ
АДАМГЕРШІЛІК ҚАСИЕТІН ҚОЛДАНУЫ 6
1. оқушыларға ұлттық тәрбие берудің негізгісі
6
1.2 Жеке тұлғалық қасиетті қалыптастыруда ұлттық құндылықтар туралы педагог-
психологтардың көз қарастары
12
1.3 Жеке адамның тұлғалық сапаларын қалыптастырудың рөлі
20
2 Мектеп оқушыларының жеке тұлға ретінде адамгершілік тәрбие БЕРУ
22
2.1Жалпы адамзаттық қасиеттер туралы педагог-ағартушылардың ой-пікірлері
22
2.2 Жеке адамның адамгершілік тәрбиесі - психология негіздері
33
3 ХалықТЫҚ педагогиКАНЫ білім НЕГІЗІНЕ енгізу 36
3.1 Отбасы тәрбиесінде баланың адамгершілік қасиетін
қалыптастыру
36
3.2Адамгершілік қасиеттерді білім мазмұнына енгізу жолдары
40
ЗЕРТТЕУ ЭКСПЕРИМЕНТІ
46
қорытынды
53
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
56
қосымшалар
59
Kіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Адамгершілік қасиет – сезім мен ақыл ойдың
ұштасуын және сол арқылы адамның іс-әрекетін белгілейді.
Адамгершілік қасиет дегеніміз – жеке адамды ұлттық құндылықтарды
ұстана отырып, қоршаған ортадағы құбылыстар мен заттардың қасиетін
анықтайтын арнайы әлеуметтік – психологиялық феномен.
Егеменді тізгініміз бен ұлттық рух қасиетімізді қастерлейтін болашақ
ұрпақты тәрбиелеу үшін адамзат өз ұрпағын қандай құндылықтарды игеруге
бағыттауы тиіс деген ой кімді де болса ойландырады. Осы орайда, қaзақ
ұлттық мектебін жасау, оқушыларға ұлттық тәрбие беру, жеке адамның
адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру, оған қазіргі мектеп мұғалімдері мен
болашақ мұғалімдерді кәсіби дайындау проблемaлaрын шешу қажеттігін қойып
отыр.
Жеке адамның адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру бағдары әлеуметтену
процесінде ұзақ уақытта біртіндеп қалыптасатын құбылыс. Оның қалыптасуына
әсер ететін жеке тұлғаның әлеумет ортасы, жанұясы, мектеп, әлеуметтік
ұжымдар.
Зерттеудің мақсаты. Жеке адамның адамгершілік қасиеттерін
қалыптастыру.
Зерттеудің міндеттері:
1. Отбасы тәрбиесінде адамгершілік қасиеттерін іске асыру жолдарын
көрсету;
2. Мектепте оқушылардың жеке адамның адамгершілік қабілеттерін дамытудың
рөлі;
3. Мектептен тыс шаралар арқылы жеке адамның адамгершілік қасиеттерін
игерудің жолдарын белгілеу.
Зерттеудің объектісі. Жеке адамның адамгершілік қасиеттерін дамытудағы
орны.
Зерттеудің пәні. Жеке адамның бойында адамгершілік қасиеттерін
қалыптастыру әдістері, жолдары.
Зерттеудің әдістері. Қазақ отбасында тәрбие ісі ғалым Ш.Ахметовтың
зерттеулерінде негізінен басты-басты сегіз түрлі мәселені қамтыған.
Біріншіден тәрбие басы алдымен әдептіліктен тұрады, әке – шеше баласына
әдепті бол дегенді басты міндет етіп қойған. Екіншіден , олар баланы
қайырымды, иманды, мейірімді болуға тәрбиелеген. Үшіншіден, тіл алғыш,
елгезек болуға баулыған.Төртіншіден, адал , шыншыл болуға үйреткен.
Бесіншіден , өнегелі ұстаз бен көпті көрген қарияның сөзін тыңдап, ақпа
құлақ болмай ,құйма құлақ бол деген. Алтыншыдан , үлкенді , ата-ананы
сыйлап құрметтеуге үйретуді басты міндет етіп қойған. Жетіншіден , кісі
айыбын бетіне баспай , біреуге орынсыз тіл тигізбейтін әдепті азамат бол
деп үйреткен. Сегізіншіден, ел қорғаған батыр бол , халық алдында қызмет ет
, бар өнеріңді соған жұмса дегенді ерінбей-жалықпай айтып қана қоймай ,
жеке өнеге арқылы көрсетіп отырған.
Ғылыми жаңалығы. Егер де оқушылардың жеке адамгершілік қасиеттерін
қарастырған жағдайда оларды жан-жақты , мәдениетті тұлға етіп тәрбиелеуге
болады.
Зерттеу құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан және
қорытындыдан, эксперименттік әдістен, қосымшалардан тұрады. Жұмыс соңында
пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
1 Жеке тұлғаны оқыту, тәрбиелеу процесінде халық педагогикасының ,
адамгершілік қасиетін қолдануы
1.1 Оқушыларға ұлттық тәрбие берудің негізгісі
Ғасырлар тоғысында өзінің жаңа даму жолы мен болмысын айқындап алған
Қазақстан Республикасы ХХІ ғасырда болашақ буын ұрпаққа білім беру мен
тәрбиелеудің жаңа парадигмаларын қалыптастыруды алдыңғы кезектегі міндет
етіп қойып отыр.
Егеменді еліміздің бүгінгі таңдағы ең басты мақсаты – жан-жақты
дамыған, алдыңғы қатарлы елдермен теңесу. Ал оған жетудің басты жолдарының
бірі – әлемдік білім кеңістігінен орын алу. Мұның өзі ұлттық білім беру
жүйесінің даму бағыттарын айқындап, оны тың арнаға, жаңа сапаға жеткізу
қажеттілігін міндеттейді. Сондықтан да білім мазмұнын байыту, оқыту
үдерісін жетілдіру, инновациялық технологияларды дүниеге әкелу, жан-жақты
дамыған, рухани бай, өз елін, халқын жанымен сүйетін тұлға қалыптастыру өз
шешімін қажет ететін, кезек күттірмей, іс жүзіне асыратын мәселе болып
отыр.
Осымен байланысты мәселелер мемлекет тұрғысынан көптеген маңызды
құжаттарда қарастырылды. Қазақстан мектептеріндегі білім беру жүйесінің
дамытушы жаңа бағытты таңдауы, негізінен, Қазақстан–2030 стратегиялық
құжаттарындағы Білім беру бөлімінде көрсетілді [1, 256 б.]. Қазақстан
Республикасының Білім туралы Заңында [2, 251-260 б.]. және Қазақстан
Респуб-ликасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында
білім беруді сапалы дамыту мәселелері тек әлеуметтік қана емес, елдің
экономикалық та дамуының негізі ретінде танылған [3, 116 б.]. Мұндай
мақсатқа жетуде жалпы білім беру жүйесі, оның ішінде үздіксіз білім беру
жүйесінің ең маңызды да күрделі сатысы – бастауыш мектеп үлкен орын алады.
Бұл сатыда білім берудің басты ерекшеліктері Жалпы білім беретін
мектептің бастауыш сатысындағы білім мазмұны тұжырымдамасында [4, 25-32
б.] айқын көрсетіліп, әрбір оқушының дарынын ашу тұрғысында мұғалімдер
қауымына тың міндеттер жүктеп, оларға әрбір пәннің мақсатын қайта қарауға
бағыт береді.
Білім – қазақ халқының болашаққа бару жолындағы үлкен стратегиялық
қоры. Білім беру жүйесін заман талабына қарай өзгерту, дамыту, жаңа
талаптарға бейімдеу – қоғамдық мәні үлкен мәселе. Қазақстандық білім беру
жүйесі тарихының жаңа кезеңі оқытудың жаңа жүйелері мен жаңа
технологияларын зерттеуді, тиімділігін анықтап, оқу үдерісіне енгізумен
ерекшеленеді.
Жаңа білім беру жүйесі дәстүрлі оқыту үдерісін түбегейлі өзгертуді және
оқытудың жаңа технологияларын оқыту үдерісіне тиімділікпен енгізу жолын
негіздейді. Бұл жаңа бағыт оқудың нәтижесін алдын-ала болжап және сол
арқылы оқушылардың өзін-өзі дамытуға қатысуын мүмкін етеді. Жаңа
педагогикалық технологиялар жүйесін қалыптастырған еңбектер мен
зерттеулерде қазақстандық мектептердің болашағына игі ықпалын тигізер
жолдар мен бағыттар да айқын танылады. Оқушыны білім беру үдерісінің нысаны
ғана емес, сол үдеріске қатысушы маңызды субъектісі деп санап, оның ана
тілінде терең ойлай алуы мен шебер сөйлеуін, сауатты жазу тілін дамытып,
оқу барысында алған білімі мен игерген машық-дағдыларын өмірдің қажетті
жағдаяттарына сай әрі дұрыс қолдана алатын дәрежеге жеткізу – жаңа
педагогикалық технологиялардың негізгі мақсаты.
Осы мақсат дәстүрлі оқыту жүйесіндегі пассив объекті мен жаңа
педагогикалық жүйелердегі белсенді субъектінің арасындағы басты
айырмашылықты көрсетеді.
Егеменді тізгініміз бен ұлттық рух қасиетімізді қастерлейтін болашақ
ұрпақты тәрбиелеу үшін адамзат өз ұрпағын қандай құндылықтарды игеруге
бағыттауы тиіс деген ой кімді де болса ойландырады. Осы орайда, қaзақ
ұлттық мектебін жасау, оқушыларға ұлттық тәрбие беру, жеке адамның
адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру,оған қазіргі мектеп мұғалімдері мен
болашақ мұғалімдерді кәсіби дайындау проблемaлaрын шешу қажеттігін қойып
отыр.
Жалпы білім беретін қазақ мектептерінің оқушыларына ұлттық тәрбие
берудің және оған болашақ мұғалімдерді дайындаудың бағдарлы идеялары
еліміздің тұңғыш президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан -2030 халыққа
Жолдауының Қазақстан мұраты бөлімінде былай айтылған:
... Олар бабаларының игі дәстүрлерін сақтай отырып қазіргі заманғы
нарықты экономика жағдайында жұмыс істеуге даяр болады. Олар күллі әлемге
әйгілі әрі сыйлы өз елінің патриоттары болады. Олар ұрпақ тәрбиесінде дана
болады: Оның саулығына, біліміне және дүниеге көз қарасына қамқорлық
жасайды.... Сондай – ақ Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында
Білім беру жүйесінің міндеттері:... азаматтық пен елжандылыққа, өз Отаны –
Қазақстан Республикасына сүйсіпеншілікке , мемлекеттік рәміздерді
құрметтеуге, халық дәстүрлерін қастерлеуге, әлемдік және отандық
мәдениеттің жетістіктеріне баурау, қазақ халқы мен республиканың басқа да
халықтарының тарихын, әдет – ғұрпы мен дәстүрлерін зерделеу, мемлекеттік
тілді,орыс, шетел тілін меңгеру - делінген [5, 30 б.].
Президенттің халыққа Жолдауын ұлттық білім берудің және адамгершілік
қасиетті қалыптастыруды жүзеге асыруды , болашағы десек онда Білім туралы
заңда білім беру жүйесінің міндеті - ұлттық және жалпы адамзаттық
құндылықтар ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды
қалыптастыруға дамытуға және кәсіби шындауға бағытталған білім беру үшін
қажетті жағдайлар жасауының ең бастысы - жалпы білім беретін қазақ ұлттық
мектебін жасау. Ұлттық мектептің қажеттігі – қазір елімізде орын алып
отырған иммунопсихологиялық проблемаларды: Ана тілін, Ата тарихын, Төл
мәдениетін, Ұлттық салт – дәстүрлерін білмейтін жастар, тастанды жетім
балалар, қиын балалар, қарттар үйлерінде көздерінен қанды жас ағып жылап
отырған әжелер мен аталар, ішкілік пен нашақорлыққа салынған жастар,
қылмыстың қаулауы, сыбайлас жемқорлық жұмыссыздық, жезеушелік, қазақ
мектептерінің жабылуы, мектептегі оқу-тәрбие жұмысының нашарлауы,
мұғалімдер беделінің төмендеуі, оларға қамқорлықтың жасалынауы, тәртіпсіз
ұл және қыз балалар тағы басқаларды бірте – бірте жоюдың және олардың алдын
алып болдырмаудың негізгі жолы екендігі, ал сол мектептерде ұлттық тәрбие
алған ұрпақ денісау, білімді, ақылды, иманжүзді, еңбекқор, сұлу да
сымбатты, ұлтжанды, адамгершілік қасиеттері мол жеке адам болып
өсетіндігінде. Сондықтан да ұлттық тәрбие – ел болашағы [10, 99 б.].
Ұлттық тәрбие берудің бағыт – бағдарын көрсететін тағы да бір маңызды
құжат - ол 1996 жылы шыққан Қазақстан Республикасы этникалық – мәдени
білім тұжырымдамасы. Онда жан – жақты мәдениетті тұлғаның тұтас дүние
танымын қалыптастыруда тіл, тарих, мәдениет, дін, құқық, отан, туған өлке
туралы білімдер арқылы қалыптасатыны сөзге тиек етілген [6, 45-56 б.].
Қазақстан Республикасы Білім Министірлігінің Тәлім – тәрбие
тұжырымдамасында: Үздіксіз тәрбиенің негізі – ұлттық тәлім –тәрбие, ал
оны жүзеге асыру үшін педагог кадрларды облыстық мұғалімдер білімін
жетілдіру институттарында ұлттық тәлім – тәрбие курстарынан жүйелі өткізу
сондай – ақ болашақ мұғалімдерді даярлайтын жоғары педагогтік оқу
орындарында этнопедагогиканы арнайы курс немесе жеке оқу пәні етіп
үйренуді, - ұсынды. Бүгінгі күні тәрбиенің алдындағы міндет – жан –
жақты мәдениетті тұлғаны (поликультурная личность) тәрбиелеу [16, 3 б.].
Жан – жақты мәденитті, адамгершілігі мол жеке адамды қалыптастыру жалпы
адамзаттық құндылықтармен қатар, ұлттық құндылықтарды жеке тұлғаның бойына
сіңіру мәселесі мен тығыз байланысты. Бұл туралы балалар құқығын қорғау
Конвенциясын да (1989 жылы айтылған). Құндылықтар туралы еңбектер жазып
пікір айтқандар ТМД елдерінің ғалымдарының ішінде В.А.Караковский,А.В.
Петровский, Н.Д.Никандров т.б Қазақстанда Г.Нұрғалиева, К.С Калиев,
Ш.Майғаранова, Ж, Қожахметов, Ш. Ахметов, С. Ұзақбаева, Ә. Табылдиев, Қ.
Бөлеев, Ж. Наурызбайдың т.б. еңбектерін атауға болады.
Бұрын жалпы адамзаттық құндылықты, адамгершілік қасиеттерді игеруге
ұмтылып саясаттың ықпалының әсерінен ұлттық құндылықтарға мән бермей
келдік. Еліміз егемендік алысымен оқушыларға этномәдени білім беру мәселесі
білім беру салаларының барлық буындарында қарқынмен қолға алынды.
Халық педагогикасы арқылы бүгінде басты құндылыққа айналып отырған адамның
өзі, адамгершілік, еңбек, адам, отбасы, білім, мәдениет, жер, бейбітшілік,
ұлтаралық достық, ынтымақтастық жатады. Сондықтан біз ғылыми жұмысымызды
жеке адамның адамгершілік қасиеттерін қалыптастыруға, яғни адамгершілік
қасиетті қалыптастыруда құндылықтардың рөлі туралы алып отырмыз.
Адам табиғаттағы кемелденіп жетілген ақыл-ой иесі және қоғамдық
тұлға. Осы ерекшеліктеріне орай, адамды ғылымның бірнеше саласы зерттейді.
Психология ғылымы-адам жан дүниесінің сырын, психикасының даму
заңдылықтары мен жеке қасиеттерінің жетіліп, қалыптасу жолдарын зерттейді.
Адамгершіік тәрбие мен оқытудағы адамгершілікке бағытталған идеалдардан
тұрады . Оларға шындық , қайырымдылық тұлға , бостандық , махаббат ,
шығармашылық жатады. Адамгершілік идеяларды қабылдау немесе қабылдамау
сезім арқылы айқындап, ақыл-ой, сана арқылы қабылданады.
Адамгершілік қасиет – сезім мен ақыл ойдың ұштасуын және сол арқылы
адамның іс-әрекетін белгілейді.
Адамгершілік қасиет тек объективті, яғни шынайы ғана болады, ол адамға
тәуелді емес, солай болса да субъективті, өйткені ол адам санасындағы орны
болады.
Қорыта келе, білім берудегі адамгершілік бағдар сезім мен ақыл ойға
тең
дәрежеде сүйенуі қажет. Осы тепе-теңдіктің болжауынан білім жүйесінде сыңар
жақты педагогикалық көзқарастар орын алып келгені белгілі.
Сондықтан да мектептерде адамгершілік бағдарлы тәрбие үлгісін ұсынып,
оны өмірге өндіру көкейкесті мәселелердің бірі болып табылады.
Тұлғалық– бағдар тәрбиеде басшылыққа алынатын талаптар
- тәрбиеге жалпы мәдениет тұрғысынан педагогикалық көзқарастың
қалыптасуы,
- педагогикалық үрдіс барысында жалпыадамзаттық мәдениетке енуді
педагогикалық түсінік негізінде игеру;
- тәрбие үрдісінің мазмұнын анықтауда адамдық өмірге лайық құндылықтар
жүйесін белгілеу;
- баланың бүкіл өмірін тәрбиелік үрдісіне айналдыру;
- баланың даму деңгейіне лайықты өмірлік мәселелерді сатылы түрде
анықтап , баланы өз өмірінің субъектісіне айналдыру, тәрбиедегі басты
мәселе балалардың тұлға аралық қатынасын дамыту, яғни өз құрбы-
құрдастарымен, отбасы мүшелерімен қарым-қатынас жасай білуі,
қабылдауы, әр адамның құндылығын және даралық ерекшелігін жасына,
ұлтына қарамастан саналы түсіне білуі және өзіне сырт көзбен қарап
өзінің көңіл күйін, атқарғаніс әрекетінің себебін түсініп, істеген
ісінің нәтижесіне өзіндік баға беруі тиіс [17, 45 б.].
Балалардың танымдық түрткілерін дамытуда өздерінің артықшылығы
мен кемшілігін көре білуге және өзінің жеке басының құндылығын, даралық
сипатын саналы тәрбиелеу көзделеді. Бастауыш мектепте білімді игеруге
қажетті қабілет пен дағдылардың дамуын қалыптастырумен бірге оқушыларды өз
қабілеттері мен мүмкіндіктерін саналы сезінуге бағыттау қажет.
Тәрбиені ізгілендірудегі басты мақсат жеке адамды тәрбиелеуде
адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру мен қатар ұлттық және жалпыадамзаттық
құндылықтар арқылы дамытуға, мәдени дағдыларды игеруге және өзгелерге
жауапкершілікпен қарауын қалыптастыруға назар аударылады.
Тәрбиеде рухани адамгершілік ұстанымдарын жүйелі түрде жүргізу тиімді.
Ол үшін оқушы мәдени құндылықтардың адамгершілік қасиеттерді игеруіне, өзін
- өзі дамыту дағдыларына, бүгінгі өмірде өмір сүре білуге бейімделуіне,
тұлға аралық қатынастарды, дағдыларды игеруіне өзіне және өзгеге
жауапкершілікпен қарауына көмектесу басты нысана болып табылады.
- Қоғамдағы өзгерістер рухани құндылықтардың өзгеруіне тәрбие мақсаты,
мазмұнына да өзгерістер әкеледі. Ол туралы Н.Д. Никандров
Құндылықтар тәрбие мақсатының негізі деген мақаласында пікір айтты.
[21, 5-12 б.].
Құндылықтар өмірде, халықтың менталитетінде қалыптасқан ережелерді
есепке алады. Құндылықтардың өзгеруі тәрбие мақсатының өзгеруіне әсер
етеді, - деген [11, 19б.].
Дәл осындай өзгерістердің біз қазіргі кезде куәгерлері болып жүрміз.
В.А. Караковский өмірге қажетті құндылықтарыды жалпылама түрде
қарастырып, Адам ,Отбасы, Еңбек, Білім, Мәдениет, Отан, Жер, Бейбітшілік
деген құндылықтарды жатқызады.
Кейбір ғалымдар 40-тан астам түрлерін белгілеген. Осындай көптеген
құндылықтардың ішінен отбасы, жас ұрпақты ең бастыларына, қоғамдағы тәрбие
мақсатын шешуге бағытталған құндылықтарды игеруге ұмтылдырады.
Халық педагогикасында дене тәрбиесін бірінші орынға қояды. Өйткені
адам баласы алғаш дүниеге келген күнінен бастап дене тәрбиесі қолға
алынады, содан кейін біртіндеп еңбекке, ойынға үйрету тәрбиесі
жүргізіледі. Ақыл-ой сол еңбектің нәтижесінде қалыптасып дамиды. Ал
адамгершілік тәрбиесі баланың сана-сезімі оянған кезде жүргізілетін
тәрбиенің жиынтығы.
Ұрпақ тәрбиесін өмір талабына сай ұйымдастырып халықтық тәрбие
тәжірибесінің озық үлгілерін алып бүгінде шебер пайдалана білу – уақыт
талабы.
Белгілі ғалымдарымыз С. Қалиев, Ш. Майғаранова, Ғ.Нысанбаева өздерінің
мектептегі тәрбие жұмысының теориясы мен әдістемесі атты еңбектерінде:
Бірінші кезектегі артықшылық бағыт-жалпыадамзаттық құндылықтарға сүйенген
болуы керек [9, 38 б.].
Тұтас педагогикалық үрдістің бәрінде ешқандай ұсақ мүмкіндігі
қалдырылмастан оқушылардың рухани байлығын арттыру үшін әр халықтың
жетістіктері мен алуан түрлі мәдениетін пайдалану керек. Жалпы адамзаттық
құндылықтарды меңгертуге біріктіруші бастама тәрбиенің маңызды құралы
ретінде ана тіліне берілуге тиіс –деп атап көрсетеді [25, 112 б.].
Яғни, бұл пікір бойынша халықтық тәрбиедегі мол тәжірибесінсіз, ана
тілінің тазалығы. Жан-жақты мәдениетті және жалпы адамзаттық құндылықты
сапалы түрде бағалай білетін жеке тұлғаны қалыптастыру мүмкін емес.
Ұлтымыздың бала тәрбиелеу мен оқыту туралы ғасырлар бойы жинақталған уақыт
сынынан саралаланып өткен бай тәжірибесін қорытып,
бір жүйеге келтіру, асылын алып халыққа тарату,
мұғалімдердің, ата-аналардың этнопедагогикалық білімдерін жетілдіру бүгінгі
таңдағы өзекті мәселелердіің бірі. құнды қасиеттерге ие рухани таза жеке
тұлғаны қалыптастыруға ата-аналармен қатар мұѓғалімдер де жауапты.
Ұрпақ тәрбиесін ата тархынан тілінен, төл мәдениетінен, ұлттық тәрбие
тәжірибесінен қол үздіргеннің салдарынан өмірде, қазіргі қылаң беріп жүрген
кемшіліктерге тап болдық.
Ана тілінде екі ауыз сөздің басын құрап, ойын жеткізе алмайтын
шәкірттер көбеюде. Солардың көбісінің кейде ана тілінде сөйлесіп,
әңгімелеспегендіктен , атасы мен әжесінің ертегісін естімей өскендіктерінен
, анасынан бесік жырын тыңдамағандықтан болар. Сорақылық деп айтатынымыз
некесіз туған балалар, қарттар үйіндегі қарт аталар мен әжелер, жастардың
ата анасын сыйламай үйлене салып бөлек кетуі, қиындықтарды өздігімен жеңе
алмай ажырасып кетудің көбеюі, тұрмыс құруға қыз балалардың асықпай
жүріп қалып, кейін өкінулері, ішімдікке, нашақорлыққа салынуы ұрлық, зорлық
жасап,еңбек етуге ұмтылмай, уақыттарын босқа өткізу, т. б. жағдайлар. Осы
теріс қылықтардан арылу үшін бүгінде халқымыздың тәрбиесінің бай
құндылықтардың озық үлгілерін алып, уақыт талабына сай пайдалана білу
қажет.
Ол құндылықтарға үлкенді , ата-ананы сыйлау, балаға деген
сүйіспеншілік , бала болмаса бала асырап алу, мейірімділік , қамқорлық ,
бауырымдылық, қонақжайлық, адалдық, достық, кішіпейілдік, әдептілік,
даналық, шешендік сияқты қасиеттерін жатқызуға болады [31, 4-15 б.].
Кейінгі кездері қоғамдық ортадағы жүріп жатқан елеулі өзгерістер ел
өміріне көптеген жаңашыл өзгерістер енгізді. Солардың бірі - адам өмірінің
мәні мен мағынасын, қоғамдағы орны мен мақсатын анықтайтын оның құндылық
бағдары.
Жеке адамның адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру бағдары әлеуметтену
процесінде ұзақ уақытта біртіндеп қалыптасатын құбылыс. Оның қалыптасуына
әсер ететін жеке тұлғаның әлеумет ортасы, жанұясы, мектеп, әлеуметтік
ұжымдар.
Қазіргі кезде бұрынғы кеңес дәуірінде қалыптасқан құндылық
бағдарларымен әлеуметтік бағыттылықтар өз мәнін жоғалтып, орнына жаңа
құндылықтар мен бағыттылықтар жасалынып жатқан уақытта, үшінші мыңжылдықта
өмір сүретін жастардың құндылық бағдарын, рухани байлығын қалыптастыру
үлкен мәнге ие болып отыр. В.Франклдің сөзімен айтқанда біз, қалыптасқан
дәстүрді қирату және жоғалту кезеңінде өмір сүріп отырмыз.
Жеке адамның адамгершілік қасиеттерін қалыптастыруда тұлғаның
құндылықтар жүйесі, этникалық-адамгершілік мөлшері З.Фрейдтің теориясы
бойынша әлеуметтену процесінде қалыптасып, оның Супер-Эго деңгейін
құрайды. Осындай көзқарасты Э.Фромм қолдай отырып, жеке тұлғаның құндылық
бағдары оның жақын әлеумет ортасының мән-мазмұнымен байланыстырған.
Сонымен адамгершілік қасиет дегеніміз не? Ол өмірде қандай қызмет
атқарады? [16, 3 б.].
Адамгершілік қасиет дегеніміз – жеке адамды ұлттық құндылықтарды
ұстана отырып, қоршаған ортадағы құбылыстар мен заттардың қасиетін
анықтайтын арнайы әлеуметтік – психологиялық феномен. Жеке тұлғаның
құндылық деңгейі әлеумет ортасымен тығыз байланыста бола отырып, оның
идеалы мен мақсатынан, сенімділігі мен қызушылығынан байқалады. Олай болса,
жеке адамның адамгершілік құндылық бағдары дегеніміз - оның қоғамдық
ортадағы құндылық қасиеттерді, тарихи тәжірибені, білімді, әдет, дәстүрлер
мен мөлшерлерді бойына сіңіре отырып, өз әрекетін, белсенділігін мақсатқа
бағыттай реттелуін айтамыз.
Е.С.Кузьминнің сөзімен айтқанда жеке тұлғаның құндылық бағдары оның
өмірлік позициясы мен бағыттылығын , талпынысы мен белсенділігін анықтайды
[3, 116 б.] Жеке адамның адамгершілік қасиеті оң және теріс сипатта болуы
мүмкін. Ол жеке тұлғаның дамып, қалыптасқан жақын ортасы мен тәрбиелеу
әдістеріне тәуелді болады.
Г.Г.Шихомцовтың зерттеулеріне сүйенсек, жеке тұлға сомдығының
бұзылуына, өзін-өзі әлеумет ортасында жағымды өтей алмауына себепші әр
түрлі әлеуметтік жанұялар. Нәтижесінде осындай жанұядан ұшқан
жасөспірімдердің көбі қылмыстық жолға түсіп, қоғамға жат қылықтар жасайды.
Қоғамдық тәртіппен заң бұзушы жеткіншек арасында жүргізілген
В.Ф.Пирожков зерттеулерінің қорытындысы бойынша жас қылмыскерлердің 80
пайызы әлеуметтік келеңсіз жанұялардан шыққанын анықталды.
Қазақ халқының сан ғасырлар бойы қалыптасқан тілі мен мәдениетіне
мойын бұрып, ұрпағымызға төл тәрбие, ұлттық тағлым беру бүгінгі күннің
басты мәселесі.
2. Жеке тұлғалық қасиетті қалыптастыруда ұлттық құндылықтар туралы педагог-
психологтардың көзқарастары
Тәрбие-ұзақ және күрделі үдеріс. Адамзат дамуының қай кезеңінде
болмасын, тәрбие тиімділігін жетілдіру ісі жүзеге асырылып, бұл процесс
әрбір қоғамдағы мемлекет қажетттілігіне бағындырылады. Өйткені мемлекет
қажеттігінің орындалуы оның экономикалық күш-қуаты мен саясатына
тәуелді. Тәрбие тиімділігінің ең басты шарты-мемлекет мүмкіндігінен
туындайтын қажеттілікке сай тәрбиенің мақсатын нақты анықтау.
Адамгершілік пен мораль мәселелеріне философтар ерте кезден-ақ ерекше
назар аударған. Мәселен, И,Кант өзінің Практикалық сананы сынау этикалық
шығармасында адамгершілік жүйесі емес, адамгершілік шындығының
тұжырымдамасы жасалған, алдыңғы этикалық дәстүрді қатты сынға алады.
Гегель еңбектерінде мораль теориясы одан әрі дамытылады.
Шығыс философосы әл-Фараби: Ержүректілік жақсы адамшылық қасиет
дейміз және бұған қатерлі істердің тұсында көрінетін біршама батылдық
жасау арқылы немесе ұстамдылық жасау арқылы жетуге болады дейміз [7, 6
б.].
Бұл істерде болатын шектен тыс батылдық көзсіз батырлыққа соқтырады,
ал батылдықтың жетіспеуі қорқақтыққа соқтырады, бұл- адамгершілік сапа.
Міне, осы адамгершілік сапалар қалыптасқан кезде, олардан осыларға
сәйкес әрекеттер туады, - деп жастардың рухани- адамгершілік
қасиетттерінің дамуына баса көңіл аударған [20, 4-10 б.].
ХҮІ ғасыр мен ХҮІІ ғасырдың: аралығындағы жаңа педагогиканың негізін
қалаушы, ұлы чех педагогі Ян Амос Коменский мектеп және мектептегі тәрбие
туралы: ... мектеп адам арқылы шыңдалатын шеберхана сияқты
орын және оқушылардың адамгершілігін, ақылын тәрбиелеуднгі білім мен
оқытуды ұйымдастыратын орталық.- дей келе ... адамгершіліктің аса
тамаша ерекшеліктерінің бірі - эгоизмнен арылу, көпшілік ісінің сәттілігі
және әділеттілік үшін әрекет ету керек деген құнды пікірін қалдырды [58,
38 б.].
Жеке адамның дамуындағы тәрбиенің маңызы туралы ой-пікірлер ХҮІІ
ғасырда өмір сүрген Джон Локктың еңбектерінде де көрініс тапты.
Атақты француз жазушысы, ағартушы-философы және педагогі, ХҮІІІ
ғасырдағы интеленцияның тамаша өкілдерінің бірі-өз өмірінде гуманистік
бағытты берік ұстаған. Жан-Жак руссоның педагогикалық концепциясының
негізіне толық адамгершілігі бар адамды өсіру талабы жатады.
Швейцарияның демократ-педагогы Иоганн Генрих Песталоциидің пікірінше:
Тәрбиенің негізгі мақсаты-қоғам өміріне белсене қатысатын жан-жақты
дамыған адамды қалыптастырумен қатар, адамға пайдалы істерге баланы
араластырып жаттықтыру арқылы дұрыс мінез-құлыққа тәрбиелеуге болады
[13, 125 б.].
Жас жеткіншектерге адамгершілік тәрбие беру жүйесін зерттеуде
Х.Арғынов, С.Рахметова, Ә.сыдықов,Т.Сабыров қомақты үлес қосты. Көрнекті
қазақ халқының өте ерте өмір сүрген кезінен бастау алып, күні бүгінге
дейін кездесуіне жарап келе жатқан рухани мұраның бірі-халықтық педагогика.
Халықтық педагогика тәрбие жөніндегі халықтық педагогикалық білім
тәжірибесі. Ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық тәлім-тәрбиенің белгілі
жүйесінде жас буын жанына біртіндеп, сіңіп отыратын арнаулы жолдар, тиісті
тәсілдер де бар. Адам қай заманда өмір сүрсе де, басты құндылықтарға бай
келеді.
Әр адамның ең құрметті де абыройлы қасиеті сын сағатта елін қорғауы,
ар- намысын қорғауы, жерін қорғауы. Шығыс ғұламасы Әл-Фараби Жас
жеткіншектерді көрсетіңіз, мен сіздердің болашақтарыңызды айтып берейін, -
деген екен [54, 58 б.].
Бүгінгі ұрпақтың жан-дүниесінің тазалығы бойларына адамгершілік
қасиетін сіңіру тәрбие ісіндегі ізгілендіру. Білім тұжырымдамасында
көрсетілген. Келешек тірегі-тәрбиелі, саналы, парасатты ұрпақ. Ал,
М.Жұмабаев Тәрбие-адам баласын кәмелет жасқа толып, өзіне өзі қожа
болғанша тиісті азық беріп өсіру - деді [49, 32-40 б.].
Сонда бала тәрбиесі - ана сүтінен басталып, біреудің-біреуге ықпалы
арқылы өмір бойы қалыптасқан құбылыс. Мейірімділік , қайырымдылық ,
ізеттілік , сыпайылық адамдарды құрметтеу, қадірлеу, сыйлау сияқты асыл
қасиеттерді мектеп табылдырығынан бастап дарытып, ойлай білу өзіндік ой-
пікір айту дағдыларын дамыту міндеттерін алға қоямыз.
Барлық сабақтарда бастауыш сыныптан бастап құндылықтар жөнінде көп
айтуға болады. Қазіргі келтіретін мысал Абай Құнанбаев еңбектеріндегі жалпы
адамзаттық құндылықтар құрылымы жайлы болмақ. Гуманист атауының бәрі де
дүниедегі асыл, бағалы нәрсе адам деп түсінетін болса,сол адам бойындағы ең
басты сипаттар неден тұрмақ дегенге әр дәуірдің ойшылдары өз ұғымын заман
талабына орай түрліше жауап беріп келді.
Қай ғасырда болсын тәрбие негізгі мәселе болып саналады.Тәрбиені
зерттейтін ғылым педагогика, яғни тәрбие педагогиканың ғылыми таным саласы.
Педагогика мен тәрбиенің халықтық ұстанымын ғылыми тұрғыда тұжырымдаған
орыс педагогі К.Д. Ушинский да, қазақтың ұлы ақыны Абай адамды-тәрбие пәні
ретінде зерттеді. Абай педагогика саласынан арнайы ғылыми теориялық
шығармалар жазып тікелей педагогика қызметімен шұғылданбаса да оның
өлеңдері мен қара сөздерінен жастарды тәрбиелеу мен оқытудың кейбір
дидактикалық мәселелері жөнінде үлгі-өнеге тұтарлық салиқалы ойлар мен
тұжырымдарды көп кездестіруге болады.
Ойшыл ақынның ағартушылық тұрғыдағы педагогикалық тұжырымдары
негізінен жастарды адал қызмет ететін, жан-жақты білімді де білікті, нағыз
адамзат толық адам етіп тәрбиелеу мақсатынан туындаған. Абайдың толық адам
туралы танымы Сократ Платондағы сүйеніш, тірек еткен адам, қытайлардың Дао
іліміндегі әбден жетілген адам деген танысымен сабақтасып, туыстасып
жатады, Абай адам болуымен адамгершіліктің жүйелі жолын, өзіндік танымын
жасай білген халықтың ұстазы Абай Құнанбаевтың еңбектеріндегі жалпы
адамзаттық құндылықтар негізінде тәрбиелеудің маңызы зор [39, 38 б.]
Шындығында адамгершілік қасиеттердің астарындағы жалпыадамзаттық
құндылықтар арқылы адамдардың рухани байлықтарын, мәдениетін жетілдіреміз.
Жалпыадамзаттық құндылықтар мазмұндық тұрғыдан терең де кең. Демек,
жалпыадамзаттық құндылықтар барлық ұлыстардың сондай-ақ халықтардың мақсат
пен мүдделерінің біртұтастығын және ортақтастығын бейнелейді.
Жалпыадамзаттық құндылықтар адамдардың талап-тілектері,сұранымдары арқылы
ақыл зейінмен жасалған және олардың түсінік, арман - ниеттері сияқты
ерекшіліктерді өз бойына дарытқан, өмірден өз орнын еншілеп алған рухани
байлық ретінде тәрбиенің негізгі құралдарының бірі болып саналады. Мұндай
құндылықтар тарихи тұрғыда маңызды өмір сынынан өткен қоғамның дамуында
өзіндік орын алатын әлеуметтік оқиға болып табылады.
Кесте 1 - Абай Құнанбаев еңбектеріндегі жалпы адамгершілік қасиеттердің
құрылымы
Тәлім тәрбие құндылықтары Мәдени құндылықтар Материалдық
құндылықтар
Адам, ғаклиди иман, тамеди иман, Әдебиетке құштарлық:Ұрпағына
мінез, білім, ғылым, еңбек, өзін өлендер, қпрасөздер,қалдырған
өзі тәрбиелеу, ғибат, ғибрат талап,халықтың өмірі, еңбектері
махаббат, әділеттілік, әдептілік, тұрмыс-салт жасаған мекен
достық, сабырлылық ар-ождан, әдеп-ғұрып, өнеріне жайлары.
мейірбандық, ақиқит, рақымдылық, (ән, күй, ұлттық
қанағатшылдық, ұят, ізгілік, тану, қолөнер) ерекше
рақым. Психологиялық құндылықтар: көңіл бөлуі.
жан куаты, тән куаты, жүрек, ақыл
ой, ес, құмарлық, мінез-құлық.
Дала жұлдызы атанған Ы.Алтынсарин адамның жан-жақты қалыптасуының
негізгі көзі – тәрбие екендігін ол бақша ағаштары деген әңгімесінде жақсы
көрсете білген. Бағу – қағуға көп мағына барында шек жоқ, дейді әке өз
баласына, шырағым мұнан сен де тәлім алсаң болады: сен жас ағашсың, саған
да күтім керек, мен сенің істерінді түзеп пайдалы іске үйретсем, сен менің
айтқанымды ұғып, орнына келтірсең, жақсы, түзү кісі болып өсірсең, бағусыз
бетімен кетсең, сен де мынау қисық ағаштай қисық өсерсің [53, 112 б.].
Егер ата-ана мен ұстаз тарапынан саналы тәрбие берілсе, оны бала дұрыс
қабылдайтын болса , онда мұндай тәрбие баланың жақсы адам болып шығуына
жағдай жасайды.
Тәрбиенің түпкі мақсаты – шәкірттің рухани өсуіне жол ашу, ал рухани
дегеніміз – кісілік қасиетін дамыту, дүниетанымын кеңейту, саналы өмірге
араласу сезімдерін қалыптастыру, себебі ел санатымен танылады, ұрпағымен
жалғасады [33, 98-110 б.].
Отанның намысын қорғауға , ізгі ниеттерге тәрбиелеу. Баланы дұрыс
тәрбиелеу бесік жарынан басталады. Баланы үнемі таза ұстау, белгілі уақытта
ұйықтату, тамақтандыру, серуенге шығару, денесін шынықтыру, құлағын түрлі
дыбыстарға жаттықтырып, атын атап шақыру, сөйлеу осының бәрі де оның
болашақ өміріне қажетті дағдылардың сабағы болмақ.
Қазіргі танда баланы жеке тұлға ретінде қалыптастырудағы басты мақсат
ұлттық рухы жоғары , өз Отанын тұған жерін , халқын сүйетін , ана тілін
тарихын, мәдениетін, өнерін, әдет-ғұрпын жақсы білетін сауатты да саналы
ұрпақ тәрбиелеу ісі мектепке дейінгі тәрбиеден басталады. Ел болам десең
бесігіңді түзе - деп, М.Әуезов айтқандай, адамның адам болып қалыптасуы
бесіктен басталатынын бабаларымыз дәлелдеп кеткен [53, 112 б.].
Қандай халық болса да ұлттық үрдісі өзіндік әуені, қасиеті арқылы
болашақ ұрпағының келбетін қалыптастырады. Ғұлама даналар айтқандай қандай
қасиеттерге тәрбиелеуімізді өзіміз білуіміз керек.
Жақсы тәрбие мен саналы білім алған жас ұрпақ өмірде өз орнын табады.
Ол үшін әуелі ұрпағымыздың ойында ұлттық тәрбиені, адамгершілік әдепті
имандылық қасиеттерді жетілдірсек, сонда ғана халықының жақсы білетін, елі
үшін еңбек ететін адамзат болып қалыптасады. Сондықтан да болашақ ұрпқ
тәрбиелегенде олардың бойына осы қасиеттерді сіңіре білсек, Отанымыздың
гүлденуіне қосатын азамат болып өсеріне сенемін.
Қорытындылай келе, қазақтын ұлы ғұламасы Әбу Насыр әл – Фараби сөзімен
аяқтағым келеді. Адамға ең алдымен білім емес, тәрбие беру керек,
тәрбиесіз берілген білім адамзаттың қас жауы, ол келешекте оның өміріне
азап әкеледі [12, 54-68 б.].
Осыған орай, сүйсіне айта кететін бір ерекше жайттар бар. Дана педагог
Лев Толстой өзіңіз жақсылап өмір сүріңіз, өмірді жақсырақ өткізсеңіз,
сөғұрлым балаларыңызды жақсырақ тәрбиелейсіз - дейді [9, 38 б.]. Осылардың
ішінде қоғамдық тәрбиенің маңызын оқшаурақ бадырайта өрнектеген мына бір
мақал ата-аналар үшін құнды: Ұлың өссе, ұлы үлгілімен дос бол. Он рет
өсиет айтқанша, бір рет өнеге көрсет. Адам өз ортасына қарап өседі.
Ағаштан ағаш рең алады, адамнан адам тәлім алады [6, 45-56 б.].
Тәрбие туралы сөз қылғанда бұдан өмір сүрген атақты ағартушылардың
отбасы тәрбиесі жөніндегі пікірлерін еске түсірсек дұрыс болар. Атақты
ойшыл ағартушымыз Абай Құнанбаев отбасына бастап дұрыс жолға тәрбиелеу
керек екенін ескертті. Сол үшін толып жатқан тәлім-тәрбие дәстүрлерін
ұсынып, жақсылыққа жеткізерлік ақылдар айтты. Өз өмірімен де адалдыққа,
адамгершілікке тәрбиелеу үлгісін көрсетіп отырады. Балаларды тәрбиелеуде
оның айналасы, өмір сүрген ортасы әсер ететінін Абай жақсы түсінді. Абай
баланы ата-дұрыс тәрбиелеуге тиіс, масаттандырмай, орынсыз ерке, қылжақбас
етпей тәрбиелеуді, өтіріктен, қулық-сұмдықтан, тағы басқа жағымсыз
мінездерден аулақ ұстауға ақы берді.
Адамға үш алуан адамнан мінез жұғады. Ата-анадан, ұстаздан,
құрбысынан , әсіресе солардың қайсысын жақсы көрсе , содан көп жұғады
дейді [18, 74-80 б.]. Сонымен қатар Абай өзінің Оныншы сөзінде қазақтың
үй ішіндегі тәлім тәрбиесін сынға алды. Баланың ескі көзқарастағы ата-
анасы оны теріс жолға салып, жөнсіз, жағымсыз мінездеуге баулиды. Әуелі
баланды алдайсың, әне оны берем, мұны берем дегендерің сөгеді.
Одан кейін, дүмше молдаға оқуға бергенде, хат таныса болады деп
балаға білім жолын танытпай, надандықта қалдырып отырғанын сөз етеді. Қу,
сұм бол! Пәленшенің баласы сені сыртыңнан сатып кетеді деп тірі жаңға
сендірмей тәрбиелейтінін сынады.
Баланың жасынан ғылымға, оқуға үйір қылып тәрбиелеуді дұрыс деді. Абай
ескі феодалдық санада тәрбиелеуді дұрысм деді. Абай ескі феодалдық санада
тәрбиеленіп, жастарды бұзып жатқан теріс тәрбиеге қарсы шығып, жас
нәрестенің таза көңілін кірге шалдырмай, таза сақтауды, халықтың бала
тәрбиесі жөніндегі бай тәжірибесінің үлгі-өнегесіне сүйенуді дұрыс деп
санады.
Ата-анаға көз куаныш... атты өлеңінде бала тәрбиесі, ата-ананың өз
ұрпағына сүйіспеншілігі, оған артар міндеті, күтер үміті сөз етеді.
Абай өлеңінде әрбір ата-ананың баласын мәпелеп, еркелетіп өсіретінін,
олардың тәлім-тәрбиесіне айырықша мән беретінін баяндай келіп, егер бала
жасынан отбасы, ошақ қасынан аса алмай, үйкүшік, жасық болып өссе, онда әке-
шеше еңбегінің зая кеткенін, үміт-арманының орындалмайтынын айтады.
Сондықтан ақын жас ұрпақты жаңалық атаулыға үйір, талантты, жігерлі болуға,
қатарынан қалмауға, масыл болмауға шақырады, елін, жерін сүйер ата-анасын,
туған-туысқанын сыйлар жақсы азамат қылып тәрбиелеуді басты шарт деп санады
[19, 35-40 б.].
Абай шығармаларының көптеген өлең жолдары Ел танымай, үй танып құр,
Сүйер ұлың болса, сен сүй, сүйінерге жарар ол, Жігер жоқ, ақылы кенде,
Адамның бір қызығы бала..., Сен де бір кірпіш дүниеде, кетігін тап та
бар қалан деген ой тұжырымдамалары ел ауызында мәтел кеткен [32, 5-12 б.].
Бала – үлкен болайық , кіші болайық, бәріміз де талай-талай тәлімнің
төліміз, тоқсан тарау арнамен кеп тоғысқан татымды тәрбиенің жемісіміз.
Өмірде ұстанымы бар адам тұлға болып саналады. Мұндай адам басқаларда
тудыратын жердің арқасында жәй ғана бөлінбейді, ол өзін-өзі қоршаған
ортадан ерекшеленеді. Тұлғаның терендігі мен байлығы оның әлеммен және
басқа адамдармен байланысының терендігі мен байлығын ұйғарады. Бұл
қатынастардың байланыстардың үзілісі бөлектеушілік бәрі оны яғни, тұлғаны
бос қалдырады. Ол оны өзінің қатысын, оның барлық мәнінде анықталатындай
етіп, саналы қалыптастырады. Тұлға – қоғамның мақсаткерлікті, ұйымдастырушы
бөлгі. Оның көңілінің және қызметінің объектісіне қызмет көрсететін тек
қана сыртқа орта ғана емес, мен сезімінен көрінетін оның озі де жатады.
Міржақып Дулатовтың оқу-тәрбие процесін ұлтық сипатта жүзеге асыру
туралы ой-пікірлерінің маңызы мен мәні ерекше. Ол мектептің мақсаты:Жалғыз
құрғақ білім үйрету емес, біліммен бірге жақсы тәрбиені қоса беру;
...балқыған жас баланың бойының бойына, ана тілін анық үйретіп шығару;
әдіс-құралдары: оқу кітаптары ана тілімен, өз үлтының тұрмысымен һәм
табиғаттан жазылуы, бастауыш мектеп алған тәрбиенің әсерлі, күшті, сенімді
болуы; нәтижесі: ...Мұндай балалар мектепті бітіргеннен кейін қай жұрттың
арасында жүрес де, сүйегіне сіңген ұлт рухы жасымайды. Қайда болса да
тірішілгінде, қандай ауырлық өзгерістер көрсе де ұлт ұлы, болып қалады
деп, ұлтық тәрбиенінің әсерін тамаша көрсеткен [7, 6 б.].
Тәрбиенің басты ұстаныстары-өз халқының мәдениетін, әдебиетін, тілін,
салт-дәстүрін сүю арқылы басқа халықтардың тілі мен мәдениетіне де
құрметпен карайтын адам қалыптастыру. Ал осы мәдениеттің тіл арқылы
келетіндігі белгілі. Рухсыз тіл дәрменсіз тіл. Ұлттық рухты ана тілдің
мазмұны нұрландырып тұрады (К.Жарықбаев).
Білім негіздерін меңгеруші шәкірт пен ғылым жолын құған жас талап үшін
Фарабидің өз басы тендесі жоқ өнеге. Ол өзінің рухани ұстазы Аристотельдің
еңбектерін қандай мұқияттылықпен, керемет бейнетқорықпен оқыған. Моселенки:
• Ол Аристотельдің Жан туралы жүз қайтара;
• Ал Табиғат ұйлесімділгі трактатын қырық рет;
• Риторикасын екі жүз қайтара оқып шыққан.
Әл-Фарабидің Философияны үйрену үшін алдымен нені білу керек?,
Ғылымдардың шығуы, Қайырымды қала түрғындарының қөзқарарастары,
Азаматтық саясат атты трактаттарында:ұстаз қандай болу керек, үстаз бен
шәкірттің ара қатынасындағы психологиялық мәселер туралы көп айтылған. Әл-
Фарабидің түсінігінше ұсмтаздар да, қала басшысы да тәрбиелік қызмет
атқаратың адамдар: Ұстаздар баланы тәрбиелесе, қала басшысы барша халықты
тәрбиелейді. Олай болса мұның екеуі де Сегіз қырлы, бір сырлы халыққа қай
жағынан болса да үлгілі адамдар болуы тиіс - деді [46, 237 б.].
Мағжан Жұмабаев бала тәрбиесіңде ұлттық педагогиканың, ұлттық
тәрбиенің алатын орны ерекше. Осыған орай педагог М.Жұмабаев Әр
тәрбиешінің қолданатын жолы – ұлт тәрбиесі. Әрбір ұлттың бала тәрбие қылу
туралы ескінден келе жатқан жеке-жеке жолы бар. Ұлт тәрбиесі баяғыдан бері
сыналып, көп буын қолданып келе жатқан тастақ жол болғандықтан, әрбір
тәрбиеші, сөз жоқ, ұлт тәрбиесімен таныс болуға, тиіс. Ұлт тәрбиесінің
жақсылық жағы көп, - деп жазды [41, 4-15 б.]. Осылайша ол қазақ
педагогиканының тарихында тұңғыш рет ұлт тәрбиесі, әрбір тәрбиеші, сөз
жоқ, ұлт тәрбиесімен таныс болуға тиіс, -деген ұғымдарды педагогика
ғылымына ендірді. Мағжан осыған орай педагогтар, тәрбиешілер халықтық
педагогиканы қолдана отырып, түрлі заманда шыққын педагог ғылымдардың
ойларымен жақсы таныс болу керек дейді [43, 12-23 б. ].
Ж.Наурызбаевтың басқарумен ғылымдар тобы Қазақстан Республикасындағы
мәдениет-этникалық білім беру тұжырымдамасын жасады. Онда этникалық білім
берудің негізгі міндеттері былай көрсетілген: жан-жақты мәдениетті тұлғаны
тәрбиелеу; түлғаның өзіндік төл мәдениетті түлғаны тәрбиелеу; мәдениеттерді
игеруіне жағдай жасамау, мәдениеттер алмасуына, олардың бірін-бірі
байытуына бағдар беру; ана-тілінде еркін ұғынысуға қабілетті азаматтарды
тәрбиелеу.
Сонымен ,бұл тұжырымдаманың мақсаты – мектепте ұлт тілін, ұлт тарихын,
ұлт мәдениетін, ұлтық салт-дәстүрлерді жүйелі оқыту арқылы оқушылардың
ұлттық санасын дамыту жәнек қалыптастыру.
Оқушыларға ұлттық тәрбие беруде өткізген әңгімелердің алатын орны мен
маңызы да ерекше болды. Мысалы, біз оқушылардың жас ерекшеліктерін және
білім деңгейлерін ескеріп, көптеген этнопедагогикалық тақырыптарға жылма-
жыл әңгімелер өткізіп, олардың тәрбиелік әсерін анықтап отырамыз.
Студент-практиканттар мектепте ата-аналар арасында халықтық
педагогиканы шамалары келгенше насихаттар отырады. Мысалы біз жылма-жыл ата-
аналармен мындай тақырыптарға әңгімелер, баяндамалар, тәрбие сағаттарын,
лекциялар және кештер өткізіп турамын.
1. Қазақтын отбасы - тәрбие негізі
2. Қазақ халқының бала тәрбиелеу әдістері
3. Қазақтың бала тәрбиесіне байланысты салт-дәстүрлері
4. Қазақ отбасындағы еңбек тәрбиесі
5. Қазақ отбасындағы қыз бала тәрбиесі
6. Қазақ отбасындағы ұл бала тәрбиесі
7. Қазақ отбасындағы келін тәрбиесі
8. Қазақ отбасындағы кәсіби тәрбие
9. Қазақ халқының жаман әдеттерге қарсы күресу әдістері
10. Бала тәрбиесіндегі ананың, әкенің, әженің, атаның, туған-
туыстардың, ауыл адамдарының рөлі
11. Бала тәрбиесінде ауыз әдебиеті шығармаларын пайдалану жолдары;
12. Қазақ шежіресі – халық тарихы және тәрбие құралы.
Жетінші , сегізінші сүрақтарға бес-алты ғана ақын-жыраулардың
есімдерін атағанымен, олардың шығармалары туралы ешқандай мағлұмат бере
алмады.
Қазақстың дәстүрлі көркем өнер мәдениеті бойынша 4-8 сынып
оқушыларымен мындай сұрақтар арқылы әңгімелесу өткізілді:
1. Қазақтың халықтық ұлт аспаптарын атаңыздар.
2. Қазақтың халықтық ән-кұйлерін атаңыздар
3. Қазақтың халықтық би өнерін атаңыздар
4. Қазақтың халықтық сәндік-қолданбалы өнерін атаңыздар.
Оқушылар бірінші сұраққа 4-5 қана ұлт аспаптарын атады; екінші сұраққа
7-8 ғана ән мен кұйлерді атады; үшінші сұраққа 3-4 қана билерді атады; ал
төртінші сұраққа ешқандай жауап айта алмады, яғни олар ұлттық сәндік-
қолданбалы өнерден хабарлары нашар екендігін көрсетті.
Сонымен, қазақ мектептерінің үлттық тәлім-тәрбие деңгейінің нашар
жағдайда екенін анықтадық. Бүл кұрделі де, қиын мәселелені шешудің жолы,
біздіңше , біріншіден – ұлттық мектеп жасау; екіншіден – онда төлтума
оқулықтар, оқу құралдарын пайдалану; үшіншіден – қазақтың халақтық салт –
дәстүрлерлерді, ұлттық мәдениет пен халықтық тарихты кеңінен оқыту. Ал сол
игілікті істерді жүзеге асырушы – мұғалімдер, олардың оған даярлығы жоқ,
оларды арнайы этнопедагогикалық дайындықтан өткізгенде ғанга ұлттық тәрбие
жақсарады және ұлттық санасы дамыған жас ұрпақты тәрбиелеу жүзеге асырылады
[61, 38 б.]
Қазақ халқының ұлттық тәлім тәрбиесі мен мәдениеті талай халықтардың
өкілдерін тәнті еткені тарихи жазбалардан белгілі. Ұлы жиһангез
саяхатшылар мен зертеушілер қазақтың ежелгі тұрмыс – тіршілігі мәдениеті
мен ауыз єдебиеті туралы ер адамдар мен әйелдердің моральдық – этикалық
ерешеліктері туралы, олардын тұрмыстары, кәсіптегі, отбасындағы, ауылдағы,
әулеттегі, рудағы әлеуметтік орны туралы, ұл мен қыз тәрбиесіндегі өзіндік
ерекшеліктер туралы, ұлттық таным, наным, сенім, ұғым, әдеті мен ғұрпы,
ұстамды да қайырымды мінезі мен құлқы туралы, жүзден астам рулардан
бірігіп, қалыптасқандыгына, салты мен дәстүрінің бір тұтастығы туралы,
осынау кең, ұлы далада бір тілде сөйлеу, қол өнері мен бейнелеу өнерінің
ауыз әдебиеті мен музыка өнерінің, жалпы дала мәдениетінің таңқаларлық
үлгілерін таңдай қаға айтып баяндайды.
Этнопедагогика ғылымының негізін қалаушы Ресей ғалымы Г.Н.Волков –
этнопедагогиканың пәні мен мәнін мазмұның өзара тығыз байланыста
қарастырады. Этопедагогиканың пәнің халықтық педагогика, халықтық тәрбие ал
мәні – үш қасиеттен: ұлттың сақталу педагогикасы, тәрбиенің даналығы және
жалпыға бірдей сүйіспеншілік педагогикасынан тұрады [64, 202 б.]
Этнопедагогиканың мазмұны – халықтық тәрбие тәжірибелерін, халықтық
педагогика дәстүрлерін, ұлттың, халықтың, рудың, отбасының тұрмыстық,
тәрбие ықылымдарын, тәрбие әдіс – тәсілдерін зерттейтін ғылым ретінде
қарастырады.
Этнопедагогика отбасы мен рудың, ұлт пен халықтың ғасырлар бойы
жинактаған этниқалық және этиқалық құндылықтарын тәжірибелер арқылы ұлттық
мінез – құлықты реттеуге пайдалана отырып тәрбиелеу себептері мен
дәлелдемелерін, этниқалық баға беру өлшемдерін зерттейтін ғылым ретінде
тұжырымдаған.
1.3 Жеке адамның тұлғалық сапаларын қалыптастырудың рөлі
Жеке тұлғаның қайталанбас даралығының дамуына, шығармашылық бастама
алуына жағдай жасауымыз керек.
Жеке тұлға ұғымының мазмұнын талдап, түсінік беретін болсақ,
біздің ойымызша, төмендегідей анықтама неғұрлым дәл келеді.
Жеке тұлға-бұл адамның психикалық, рухани мәні. Ол әртүрлі
жинақталған қасиеттер жүйесіне тән.
- адамның әлеуметтік маңызды қасиеттерінің жиынтығы;
- өзіне және өзімен-өзінің , айнала қоршаған дүниемен қатынастарының
жүйесі;
- іс жүзіне асырылып жүрген әлеуметтік рөлдер қызметінің жүйесі мінез-
құлық әрекеттерінің жиынтығы;
- айнала қоршаған әлемді және ондағы өз орнын жете түсінуі;
- қажеттілік жүйесі;
- шығармашылық мүмкіншілігі мен қабілеттерінің жиынтығы;
- сыртқы жағдайларға әсерінің жиынтығы және т. б.
Қазіргі кезде педагогика ғылымының бір ерекшелігі-баланың тұлғалық
дамуына бағытталған жаңа оқыту технологияларын шығаруға ұмтылуы.
Құндылықтың баға жетпес қазынаның бірі - этнопедагогика.
Этнопедагогиканың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz