Степногорск қаласы бойынша кәсіпорынға жеке табюыс салығын талдау және жетілдіру жолдары
МАЗМҰНЫ
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 ТАРАУ Жеке табыс салығының теориялық аспектiсi. . . . . . . . . . .
.
1. Жеке табыс салығының даму тарихы мен әлеуметтік-экономикалық қызметi . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Жеке табыс салығының халықаралық тәжiрибесi. . . . . . . . . . . .
3. Жеке табыс салығының объектiсi мен субъектiсi . . . . . . . . . . . . .
. .
2.ТАРАУ Степногорск қаласы бойынша бюджет табысын сараптау ..
2.1 Жалпы Акмола облысы бойынша салық түсiмдерiн сараптау ... ...
2.2 Степногорск каласында жеке табысқа салынатын салыктын түсiмi . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . .
3. Жеке табыс салығы бойынша салықтың жетіспеушілігіне сараптама жасау . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. ТАРАУ Жеке табыс салығын калыптастыруда жетiлдiру жолдары мен ұсыныстар
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . .
3.1 Жеке табыс салығын жетiлдiру жолдары . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . .
3.2 Салык әкiмшiлiк процессiн автоматтандыру . . . . . . . . . . . . .
. . . . .
Қорытынды . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Қолданылған әдебиеттер тiзiмi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. .. . . . . . . . . . . .
Қосымшалар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Кіріспе
Бұл диплом жұмысының атауы Степногорск қаласы бойынша кәсіпорынға жеке
табюыс салығын талдау және жетілдіру жолдары деп аталады.
Диплом жұмысының мақсаты – Степногорск қаласы бойынша кәсіпорындардың
төлем көзіне салынатын жеке табыс салығы түсінігін ашып беру және жеке
табыс салығының қалыптасу және даму кезеңдерін қарастыру.
Дипломдық жұмыстың міндеті – Қазақстан Республикасы салықсалу мәселесін
анықтау және оны шешу жолдарын ашу.
Диплом жұмысының өзектілігі, актуальдығы– салық салу объектісі бар
салық төлеуші жеке тұлғаның жеке табыс салығын дамыту жолдарын анықтау.
Яғни салық төлеушілер – еліміздің еңбекке жарамды барлық тұрғындары.
Осындағы басты назар аударылатын сәт осы салықтың салынуы жеке тұлғаның
нақты түрде алынған табысына ғана салынатындығы. Көптеген салық қатарында
жеке табыс салығы болып табылады. Қазақстан Респукбликасының салық
кодексіне сәйкес төлем көзінен салық салынбайтын табыстары бар жеке табыс
салығы төлеушілер болып табылады. Жеке табыс салығы дұрыс құрылуды бүкіл
халық шаруашылық қызметінің нәтижелі болуын талап етеді. Егер де салық
ставкалары жоғары болуынан, дұрыс есептемеуден, арнаулы салық режимдерін
қолданатын жеке кәсіпкерлер көрсетілген табыс бойынша жеке табыс салығы
белгіленген тәртіппен және мерзімдерде төлемесе кәсіпорынның жағымсыз
салдарға және банкротқа ұшырауына әкеледі. Бүл диплом жұмысында жеке табыс
салығының жалпы сипаттама және жеке табыс салығының әлеуметтік экономикалық
қызметі және оның халықтан алынатын салықтар тобындағы рөлі. Жеке
тұлғалардан алынатын салық салынатын табыстарын құрамы мен құрылымы жеке
кәсіпорынның салық салыңған табысы: есептеу және төлеу тәртібі
қарастырылады.
Төлем көзіне салынатын және салынбайтын жеке табыс салығы Қазақстан
салық жүйесінде маңызды роль атқарады. Қазақстанның салық жүйесі жеткілікті
мөлшерде әсерлі дамыған болуы қажет, сонда ол кәсіпкерліктің дамуына
жеткілікті мөлшерде әсер ете алады. Қазақстан Республикасының Президенті
Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың сөзімен айтатын болсақ шағын бизнес
мемлекет стратегиялық бағытын жүзеге асырудың маңызды да басты құралдарының
бірі болып табыл Төлем көзіне салынатын және салынбайтын жеке табыс салығы
Қазақстан салық жүйесінде маңызды роль атқарады. Қазақстанның салық жүйесі
жеткілікті мөлшерде әсерлі дамыған болуы қажет, сонда ол кәсіпкерліктің
дамңына жеткілікті мөлшерде әсер ете алады. Қазақстан Республикасының
Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың сөзімен айтатын болсақ шағын
бизнес мемлекет стратегиялық бағытын жүзеге асырудың маңызды да басты
құралдарының бірі болып табылады. Біздің елдегі кәсіпкерлікке қолдау
көрсету мемлекет дамуының басты да маңызды бағыттырының бірі ретінде
қабылданған.
Бұл диплом жұмысының өзектілігі ретінде мемлекеттік бюджет қоры шотынан
төленетін жәрдемақы мен өтемақылар, балалар мен тәрбиесіндегі балалары үшін
төленетін алименттер, грант қоры есебінің төлемдері, Ұлы Отан соғысы
ардагерлері мен оларға теңестірілгендердің табыстары, І және ІІ топ
мүгедектері, сәби кезінен мүгедек балалардың бір ата-анасы, медициналық
қызмет ақысын төлеу, сәбилі болған кезде төленетін төлемдер және тағы
басқалары төлем көзіне салынбайды, бұл дегенің мемлекет елдің әлеуметтік
экономикалық өмірін қарастыратындығын және тұрғындар, яғни жеке тұлғалардың
өмірін қарастыратындығын көрсетеді. Ендеше, мемлекеттік реттеудің
экономикалық құралдарының ішінде басты орында жеке табыс салығы
алатындығына көз жеткізе аламыз.
Кез келген елдегі мемлекеттік реттеу мемлекеттік тапсырыс, кәсіпкерлік,
несиелік-қаражаттық реттеу және экономикаға бюджеттік-салықтық әсер ету
секілді әсерлі құралдарға негізделеді.
Ол кезде салық саясатын ұлттық реттеу деңгейіне жеткізе отырып,
мемлекет оның көмегімен экономика дамуындағы циклдық кернеулерді,
ауытқуларды жеңілдетеді, инфляциямен күрес жүргізеді, өндірістік және
әлеуметтік құрылымды дамытады.
Салық салу механизмі – экономикалық жүйедегі ең бір күрделі де ауқымды
болып табылады. Салық салу мемлекеттік реттеудің басты әдісі болып
табылады, оның әсерлілігіне әлеуметтік және экономикалық саясаттың табысы
мен жеңісі байланысты болады.
Біздің республикадағы салықтық механизм қазіргші уақытты қандай да бір
аралық жағдайда тұрғандай: оның мазмұны мемлекеттік реттеудің әкімшілік-
бөлістіру сипатын көрсетіп қоймайды, сонымен қатар ол экономикаға мемлекет
тарапынан реттеу жүргізудің тура және жанама әсері бола қойған жоқ. Соңғы
жылдардағы тәжірибе көрсеткендей, нарықтық реформада бюджеттік
қаржыландырудың негізгі көзі болатын салық мейлінше тайыздалған, азайған.
Бұл салықтың азаюынан немесе олардың жиынтық сомасы азайғандығынан да емес,
басты себеп – салықтан қашу жағдайлары көбейіп кетті.
Мемлекет салықтың көмегімен бізді сорып жатыр деген көзқарас
қалыптасқан, сондықтан біз одан сақтануымыз қажет.Сонымен қатар соңғы
жылдары салықтық процес күрт күшейіп отыр.
Салықтық саясатты күшейтуге деген көзқарас инфляцияны жоюға және
мемлекеттік бюджет дефицитін жабуға деген талпыныстан туындап отыр.
Алайда осы кезде бір маңызды сәт ойдан шығарылып кетеді: батыс
елдердегі экономикалық дағдарыстарға қатысты ортақ сәттердің барын ескере
отырып Қазақстан экономикасындағы дағдарыс өзінің қандай да бір
ерекшеліктерімен өзгешеленеді.
Олардың ішіндегі бастысы – біздің дағдарыстың басты себебі қайта өндіру
емес, қайта - қайта қайталана бере сипаттағы экономиканың жетіспеушілігі.
Инфляция деңгейін, бюджет жетіспеушілігін төмендетуге мүмкіндік
туғанның өзінде, өндірістегі позитивті өзгерістерсіз – бұл бір қысқа
мерзімдік болатыны сөзсіз және бұл әлеуметтік саясаттың міндетті түрдегі
әлсіреуіне, төмендеііне әлекетіні де даусыз.
1 Тарау. Жеке табыс салығының теориялық аспектiсi
1.1 Жеке табыс салығының даму тарихы мен әлеуметтiк – экономикалық
кызметi
XIX ғ. Ортасында жеке тұлғаларға табыс салығы Англияда бірінші
енгізілді және салық теориясында мәнді орын алды. Ол 1798 жылы үштелген
түрде молшылыққа салық енгізілді. 1802 ж. көптеген арыздардан табыс салығы
тоқтатылды, бірақ 1803 ж. жаңа форманың енгізілуіне байланысиы қайта
келуге мәжбүр етті. Заңдылыққа сәйкес табыс бес категорияға немесе шедулға
бөлінді және әрбір шедулдан табыс көзі мүмкіндігінше алыну керек болды, ол
алатын жақтан табысты құрайтын жеке тұлға төлейтін сома болу керек. Мысалы,
жерді иеленуші және үйді иеленуші жалға алушыдан немесе пәтерде тұрушыдан
алынды, ал соңғылары жалға алудан төленген сомадан ұстады.
1803 ж. Заңмен құрылған салық салу жүйесі 20 жылдын 20 ғасырда және
Англияда табыс салығы ұйымында өзінің негізін құрған. 1816жылы қоғамдағы
буржуазиялық қабаттардың қарсы күресудің және салыққа қатысты барлық іс-
қағаздарды жағуға мәжбүр етудің нәтижесінен салық тоқтатылды. Мемлекет
бюджетіндегі тапшылық және класстардың жоқтығы төлем қабілетінің жоқтығынан
Англияның қаржы министірлігі 1842 жылы табыс салуды енгізді. Бұл өмірге
қажет болғандықтан Англиядағы класстарды басқарушы англия бюджетінің
тұрақты мүшесі болуын мойындады. XIX ғ. жалпы бюджеттегі түсімдер 6%
болса, ол реформадан кейін табыс салығы 1910 ж. 25% құрды.
Пруссияда табыс салығы жеке салудан дамыды. 1806-1807 ж.ж. ауыл
жерлерде барлық 12 жастан асқан тұрғындарға 0,5 талер ставкасы бойынша жеке
салығы белгіленеді. Жеке салықтын орнына класстық салық енгізілді. 1821
жылы салық төлеушілер ішкі сомалық қағидаларға сәйкес 4 классқа әрбіреуінде
3 салық ставкасымен: 144, 96, 48, 24, 18, 12, 8, 6, 4, 3, 2 және 1,5 талер.
1 мамырда 1851ж. Заң бойынша класстық салық енгізілді және топтастырылған.
Үш негізгі салық классы 12 баспалдаққа мынадай ставка бойынша бөлінді: 0,5
талер, 1, 2, 3 – біріншіге; 4, 5, 6, 8 және 10 талер – екіншіге; 12, 16, 20
және 24 талер – үшіншіге.
Бірінші классқа барлық жұмысшы – қол өнершілерді жатқызды, жер
иеленушілер және өнеркәсіпшілер, олар өзінің шаруашылық табысынан бөтен
шаруашылығын істеумен толықтырды. Екінші класс шағын дербес жер иеленушілер
мен өнеркәсіпшілер, жерді жалға алушылар, мемлекеттегі чиновниктер,
жалданушы қызметкерлер құрды. Үшінші класс – табысы 12000 таллерге
жетпейтін, екінші классқа қойғандай емес дәуелетті тұлғалар болған. Бір
жылда 30-дан 1200 талер салығын құрды.
1873ж. класстық салық көптеген ірі қалаларға таратылды. 1891 ж.
Табыс саласында қайта құру қатты жүргізілді, оның себебі салықтан тыс ірі
сомманың табуынан ол комиссияның бағалауымен сот процессімен аяқталды. Бұл
салық декларацияның енгізілуіне себеп болды. Пруссияда табыс салығы
бюджетте ерекше орын алды, бірақ ол Англиядағыдай болған жоқ.
Ресейде табысты салуды енгізу 1810ж. бірінші енгізілді. Ол Наполеон
соғысынан мемлекет бюджетін жоғалтты және қағаз ақша курсының түсуіне
әкелді, помещиктер салық салды; салық салу табысы 500 рублден басталды және
10% таза табысы көтерілді. Наполеонмен соғыс аяқталғаннан кейін, қауіп
қатер тоқталғаннан кейін помещиктер класы суынып, түсімдер тез арада
қысқартылды және салық 1820жылы тоқтатылды.
Англия, Пруссия және Ресейдегі табыс салығы ерекшелігін белгілей
отырып, оның тарау дәрежесін айту керек. 40 жылдардын XIX ғ. Оны Европа,
Америка, Австралия елдерінде қолданыла бастады. XX ғ. 20 ж. аяғында табыс
салығы көптеген мемлекеттерде салық түсімдері өмірдегі негізгі қайнар көзі
болды. 1926 – 1927 ж.ж. қаржы жылдары табыс салығының жалпы деңгейі:
Францияда – 62,6 %, АҚШ – 56,4 % (1924 – 1925 ж.ж.), Англияда – 45,3 %,
Германияда – 39,0 % (1927 – 1927 ж.ж.)
XX ғ. барлық елдерде жеке жалпы табысты салу жүйесі әртүрлі деңгейде
қолданды. Жеке табыс салығының жалпы көлемі 80 жылдан 38 % басталды
Ұлыбританияда, 60 %, 75 %. АҚШ-та салық түсімдерін құрды. Өнеркәсібі
дамыған елдерде орташа жеке табыс салығы 25% бастап, 50% дейін бюджет
түсімдері түсті.
ХХ ғ. Бірінші жартысында табыс салығы өнеркәсібі дамыған елдерде
таратылды. Кәсіпорыннан сияқты салықты алу, ол тура салықтың бір түрі.
Барлық елдерде шекті және шексіз салық түрін айырады. Осындай бөлу
Қазақстан Республикасының салық заңдылығында қабылданды.
Шексіз кінәсіздік жеке тұлғаларға салынады елден тыс жерлерде
тұрақты мекені бар. Табыс тізбесінде салық кінәсіздікте шексіз болатын
елдің әрбір заңдылығымен анықталады.
Шекті салық кінәсіздікте елден тыс жерлерді тұрақты мекені жоқ жеке
тұлғалар салынады. Елден тыс бұл тұлғалардан алынатын табыс салығы алынады.
Табыс салығы көптеген елдерде ол прогрессивті алдыңғы қатарда, бірақ кейбір
жағдайларда шегіністе. Прогрессивтік шкаланы енгізу мақсаты тұрғындардың
табысын қайта тарату болып табылады. Прогрессивтік табыстағы тепе-
тендіктін болмауына әйгілі америка экономисі Лорренцтін қарауымен және оны
график арқылы көрсетілген (Лоренц қисығы).
1түзу, сазықты төлегенге дейін табысты таратудағы тепе - тенсіздік
көрсетіледі.
2түзу, сазықты төлегеннен кейін прогрессивтік салық табыстың тепе - тен
таратылуына әкеледі.
Көбінесе барлық табысты бірнеше топқа бөледі. Салықты төлеуден
босатудан минимум деңгейде табыс анықталады, прогрессивтік шкала бойынша
максимум деңгейде. Көптеген елдерде бұл деңгей әртүрлі және пайыз бойынша
анықтайды.
Біздің республикамызда салық салу азаматтардан және азаматтығы жоқ
тұлғалардан табыс салығын алу заңда тіркелген. Соңғы қосымшалармен қоса бұл
заңға салықты алу үшін прогрессивтік шәкіл орнатылған, сонымен қоса салық
салынбайтын минимумнан максималды деңгей анықталған. 1994 ж. шілде айында
минимум салық салынбайтын сомасы 100 теңге құрады. Мынаны біз қайтадан
айтсақ, егер салық ставкасы жоғары болған жағдайда көбінесе салық төлеуден
қашады, сондықтан экономикалық жағдай дұрысталғаннан кейін берілген шәкіл
(шкала) қайта қаралу керек. Тұрақты емес кезінде жоғары салық ставка
мемлекет құнсызданумен күрес деп ақтау мүмкін.
Сурет Қазақстанда табыс салығы жалпы міндетті жергілікті салығына
жатады.
Қазақстандағы қазір болып жатқан жағдай көптеген халық тұрғындары
сауда сферасымен айналысады және басқалармен салыстырғанда жоғары табыс
алады. Бұл қоғамдағы әлеуметтік қиыншылықты көрсетеді. Қарсылықты түсіру
үшін мемлекет ұзақ уақытқа емес, салық ставкасында прогрессивтік шәкілді
жоғарлату, яғни ол уақытта саудагерлердін табысы болғанға дейін. Бірақ бұл
өлшем қысқа уақытта қолданылмау керек, қалыпты арнаға жеткенге дейін болу
керек.
Табыс салығында мемлекеттік бюджет негізгі қайнар көзі болғандықтан
америка қаржыгері Э.Селигманның еңбегі ерекше орын алады. Табыс салығын
талдаудан бұрын оның анықтамасына тоқталайық.
Төлеушіден таза табыс салығын алуды салықта табыс салығы деп
аталады. Табыс салықтын 2 түрін айыруға болады.
1). Жалпы табыс – ол төлеушінің бір салада барлық табысын есептейді
және бұл жалпы саладан алынатын салық.
2). Парцеллярлық табыс салығында табыс түрін бөлек есептейді және бөлек
салынады.
Табыс салығында жақсы құрылған жалпы табыс салығы, өйткені онда қайта
құруды, күнелту минимумның бар болуын, төлеушінің отбасылық жағдайын көруге
болады, яғни жалпы табыс салығы біздің өмірімізге ең қажетті табыс салығы
болып табылады.
ХХ ғ. 20 жылдары салықтың бірінші түрі Англияда, Италияда, Францияда
және көптеген басқа мемлекеттерде қолданына бастады.
Қаржы әдебиеттерде негізгі пікірсайыс тақырыбы мемлекеттеге қаржы
жүйесінде табыс салығының маңызы туралы сұрақ қозғалды. Әлеуметтік – саяси
бағыттағы өкілдер тура прогрессивтік табыс салығы қазынаны толтыру көзі
емес салық ауыртпалығын әділ болу құралы ретінде есептейді. Бұл позиция
класстардың көз-қарас қатынасымен көрсетіледі. Табыс салығын фискальдық
позициямен қарау қаржыгерлер мемлекеттегі қаржы жүйесіндегі маңызына бірдей
баға берген жоқ. И.И.Болдырев бұл сұрақтын ұзақ пікірсайысына қорытынды
жасайды. Көптеген қаржы – ғалымдары табыс салығын жанама салық жүйесінде
қосымша қажет екенің есептейді. Көптеген зерттеушілер табыс салығы қаржы
жүйесінде негізгі және қажетті элементі ретінде көрді.
Америка зерттеуші Э. Селигман, тура салық салу процессін оқып,
мынадай қорытындыға келді, табыс салығы оның соңғы және ең жетікті
(жетілген) формасы: Даусыз, салық әділдігі туралы табыс салығы нақты жаңа
ойға жауап береді, сондықтан, былай айтуға болады, олар біріңғай табыс
салығына алмастыру үшін, бір мезгіл аралығында барлық тура салықтар
жабылды. [2-8бет, 1]
Табыс салығының нақты ойын Э. Селигман тәжіребиде нақты емес
біріңғай жеке табыс салығын енгезуге ұсыныс жасады. Орыс қаржы ғылымында
сенімге жақтас табыс салығының маңызын анықтайтын И. Х. Озеров өзінің
еңбегінде Англиядағы табыс салығы, және Германиядағы тура салуды дамудың
негізгі ағымыдеген еңбегінде. И. Х. Озеров экономикалық және жалпы шартты
толық талдау береді, соның әсерінен, тура объективтік салықтан субъективтік
табыс салығына көшуді талқылайды.
ХIX ғ. 40 – 50 ж. ж. табыс салығының қағидасында айналыс шешім
басталды. Бұл уақытқа дейін тура салық салу жүйесі жер, үй, өнеркәсіп,
төлем акы және жалақы, капитал тура нақты салық салу ретінде көрсетеді. И.
Х. Озеров, К. Родбертус және А. Лориа сынауда табыс салығын салуда біржақты
талдау проблемасына көшу туралы қиын процессті жазады. Олар екі
экономикалық және әлеуметтік аудандарда жатады. Біріншіден, ХIX ғасырдын
аяғында жерасты меншік, несие шаруашылығы, конъюктура, шаруашылық
жекешелендіру дамуы табыс салығына шарт құрды және тура объективтік салуды
шығарды. Екіншіден, конъюктуралық табысты ғана табыс салуды қамтуға
мүмкіндігі бар және фискальдық көзқараспен қарағанда салық салуда соманы
дұрыс анықтау. Теорияны жақтаушылар И. Х. Озеров неміс қаржыгері А.
Штейінді сынауда табыс салуға көшуді түсіндіреді табыс салығы тура және
жанама салықтармен бірге болу қажет, онсыз әртүрлі қайнар көзден алынатын
салық жүйесінде табыс салығын ала – алмайтын деген қорытындысымен
келіседі.
Табыс салудын артықшылығын айқындауда жазды өзінің ойы бойынша
К.Эеберг жазды жалпы табыс салығы барлық көптеген салу формаларын басым
етеді; жеке қарым қатынасты есептеуге және төлеушілердін төлем салымында
шамасын білу мүмкіндік береді.
Табыс салығына көшу әлеуметтік саяси жағдайлар әсер етті оны
қалыптастыруға орыс ғалымы И. Н. Соболевтың еңбегі зор: Қаржы жүйесінде
табыс салығы ең жетілген салу формасы болып табылады, өйткені барлық
салықты төлейтін қоғамдағы таза табысын қамтитын сол негізгі қайнар көз.
Табыс салығы өзінің негізгі ауыртпалығымен бар класстарға түссе өз еркімен
өзіне салықты қабылдамайды. Болып жатқан жағдайларға байланысты салық
қарсылығын жеңуге тәсілдер болу керек. Осы күшпен ХIX ғ. жүмыс классы
пайда болды, бұл Европа елдеріндегі әлеуметтік партия бағдарламасына
прогрессивтік табыс салығы және тұтынушыға салықты тоқтатуды енгізуді талап
етті.
Екінші себеп буржуазиялық класстардың табыс салығы енгізілуіне
келісу, бұл оның тіршілік етуіне қатер тигізеді. Бұл жағдаяттар соғыспен
байланысты болды. Ресей мен Францияның қаржылық жағдай нәтижесінде табыс
салығы енгізілді, ол дүние жүзілік соғыстын болуына себеп болды. Табыс
салығы енгізілуі әлеуметтік – саяси шарт осындай болды.[12-18б. 2 ]
Осылай табыс салығына көшу экономикалық дамуда, мемлекеттің
фискальдық қызығушылығын және қоғамдағы әлеуметтік қиыншылық проблемасын
шешті.
Табыс салығына салық салу тәжірибесіне жаппай енгізу экономикалық
және әлеуметтік сәйкес шарттар керек. Біріншіден, сәйкес табысты
ынталандыру мемлекеттің фискальдық тұтынушылығын қамтамасыз ету үшін
экономикалық дамуда жоғары деңгей қажет.
Әлемеуттік жағынан қарағанда негізгі фактор - мемлекет салығына
тиімді салықты төлеу моральдық сезімнің дамуы болады. Тек ХIX ғ. Мемлекет
алдында міндетті екенің азаматтардын санасында дамыды. Н. Тургеневтін ойы
бойынша құқықтық сананын тұрғындардын, білімділік деңгейіне байланысты.
Азаматтар езушілік құлдан босатылды, өздерінің меншіктеріне ие бола
бастады, салықтарды тарату және жинау үлкен әділеттікпен және шыңайлығымен
төленді.
Мемлекет үкіметіне салықтың енгізілуі мынадай қайнар көзін табу
керек болды, яғни азаматтар салықты төлеген кезде автоматты түрде мәжбүр
болатын жағдайда төлену керек. Қаржы сөзі айлакер деген мағынаның берілуі
бекер емес, демек бұл ұшқыр біліммен, жаңа тәсілмен ақшаны алу тәсілін
енгізді. ХIX ғ. аяғында саяси өмірдің өсуі, халықтың өмірлік көзқарастары
өзгергеннен кейін, көптеген жағдайлар өзгере бастады, сондықтан айлакерлік
керек емес болды.
Мемлекеттің әлеуметтік шығындардың өсуі, әсіресе білім мен денсаулық
сақтауға салық салу мемлекетке үлкен қызмет атқарды. Халық салықты
түсінушілікпен төлей бастады.[78-90б. 3]
Қазақстан Республика бойынша қазіргі экономикаға көшу жағдайда
бюджетке түсетін түсімдердің тұрақты қайнар көзі және одан арылу қиын
болатын екі салық ол бөлшек айналымнан және жалақы салығы болып табылады.
Сондықтан бұл салықты алу механизімі қарапайым болу керек және олар
2 негізгі қызметті атқару керек: шоғырландырушы және ынталандырушы.
Байқайық, қазіргі салық жағдайы өздігінен салық салу жүйесі Шығыс елдерінде
қабылданған салық декларациясына сәйкес Қазақстанда ұзақ уақыт бойы бар
және де басқа болған кеңес мемлекеттерде жұмыс істемейді. Бізде барлық
табыс пен шығындарды ұқыптылықпен есептемейді және мемлекетке жария
етпейді. Біз қазақстандықтар мемлекетке қарсы еместігін білдірмей, бұл
қалыптасқан сананы өзгертуге қиын еккенің көрсетеді. Өзіне салық салу
жабылып, қызмет органдарының тарауына және салықты есепке алу аумағына
жалпы индустрияның құрылуына әкелді. Жоғары айтылғандай Шығыс елдеріедегі
салық төлеушілер бағынғанмен.
Сонымен негізгі көңіл аударатын табыс салығы немесе табысқа салық.
Ол 60% құрайды қазіргі уақытта экономикалық жағдайға сай болатын табыс
салығының ставкасын көтеру және оны қайта құру болып табылады. Салық салу
жүйесіндегі өзгерістерге қарай жеке тұлғалардан табыс салығы 40% түсті.
Белгілі болғандай, өздігінен салық салу механизімі енгізілді. Инфляция
процессінің дамуы жалақы номиналдан алынады, ставканың көтерілуі көптеген
халықтың жағдайын төмендетеді.[46-70б.4] Салықтын көтерілуінен жалақының
көтерілуі мүмкін емес, адамдар салық салудан ауқиды және өздерінің
жалақысының өлшемін жасырады. Осылайша өзін өзі жетілдіруде мамандықтын
көтерілуіне қызығушылық жоғалтады орындалған жұмыстын, ауқымын өсіреді.
Дамыған елдердің ішінде ең үлкен табыс салығы Скандинавия мемлекетінде бұл
салықтың 60 – 69 % үлкен жоғары планкасына тең, бірақ мұнда өмірдің ең
жоғары деңгейі, дифференциациясы реттелген, ең үлкен табыс. 5-ке дейін
өседі. Скандинавия елдерінде ең үлкен жоғары деңгей халықтың әлеуметтік
қорғауы – бұл балалардың жоғары демеуқаржы, балаларын тәрбиелейтін аналар,
жұмыс жоқтарға жәрдемпұл беріледі. Тұрмысы нашар отбасына жеңілдіктер өте
көп, осының барлығы табысқа жоғары салық мемлекеттің өтемақысы болып
саналады. Бірақта бұл елдерде 1993 ж. табысқа салық ставкасы төмендетілді,
сонымен қоса еңбекке де. Қазір өкімет халықтық әлеуметтік қорғауы жоғары
деңгейде қамтамасыз ете ала ма екен, егер де күнкөріс деңгейде 60 % төмен
болса. БҰҰ анықтауынша күнелту минимум деңгейі егер де адам өзінің
жалақысына тамақ, киім және тұрмыстық жағдайларды қанағаттандыра алса,
табыстын минималды деңгей бұл талаптарға жауап бере ала ма екен.[45-51б. 5]
Сондықтан қазіргі уақытта маңызы, экономикадағы дағдарысты жеңуге
дейін автоматты, табыс салығы банк қызметі арқылы алу механизімін енгізді.
Өтпелі кезенде жалақыны салыққа жалдама еңбекті қолданатын жеке
тұлғалардын кәсіпорынға, ұйымдастыру және басқа шаруашылық субъектілерге
аудару. Сол себептен салықты әлеуметтік сақтандыруға таратылды, олар
берілген сомаға қосылады. Бұл салық қызметін жеңілдетеді төленген
жалақының деңгейін бақылау мемлекет қызығушылықта, өйткені өсуге
тенденциясы болу үшін, берілген деңгей түспеу керек. Сондықтан бұл салықты
төлеу тұтыну қор үлесінен емес, төлеу сомадан алынады. Бұл жағдайда
еркінсіз тәуелсіздік құрылады: азамат номиналды түрде жалақы алса, үлкен
бөлігі объективті түрде мемлекетке түседі, ал азаматқа тек аз бөлігі. Егер
де салық төлем сомасынан болса, онда азаматтын қолына көп төленсе, бұл
жалақыға салық жоғары болады, осыдан кәсіпорын өздерінің жұмысына көп
төлеуді мемлекеттің қызығушылығы туады.
Жеке тұлғалар өздері табыс салығынан босатылады. Салықты кәсіпорын
төлейді және бұл шығындар өзіндік құнға жатады. Жоғарыда айтқандай салықты
алу механизімі банк оепрациясы арқылы автоматты түрде істеу.
Кәсіпорындардағы жұмысшыларға жалақыны аударғаннан кейін өзінің жеке
құралынан бюджетке белгіленген пайызын алады. Егер де кәсіпорына қатысты
сома болмаса, онда банк кәсіпорынға бұл құралдарды бермейді.[ 25-40б. 6]
2. Жеке табыс салығының халықаралық тәжірибесі.
Басқа халықтарға қарағанда жеке тұрғалардың табыс салағының
ставкасы жеке табыс салығы қалай есептейді және алатыны туралы әрқашан
көптеген ойлар қалыптасады, өйткені әрбіреуімізге қатысты.
Біреулері кедейлердің болмауын қадағаласа, біреулері байлар
болмауын қадағалайды. Әлемдегі салық салудың көптеген жүйелері табыс
салығында жаңа шәкіл жақтаушыларға да, қарсыласушыларға халықаралық
тәжірибелер өзінің позициясына дәлелдемелер көрсетеді.
Мысалы, жаңа шәкілдін қарсыласушыларына Голландиядағы салық салу
жүйесіне енгізіледі, онда Қазақстанға қарағанда байларға табыс салығы
жоғары ставкамен қолданды. Голландияда қолданатын жеке тұлғаларға табыс
салығына шәкілді көрсетейік:
Бірінші 15 255 гульден (942 912 т) - 33,99 % ставка бойынша алынды.
Келесілер 58 762 (3 632 079т) – 50 % ставка бойынша.
Қалған табыс – 60 % ставка бойынша бірінші қарағанда осы берілген
шәкілді қолдануда мемлекет бюджетіне жоғары түсімдер түсуінің мүмкіндігін
қамтамасыз етеді және қазақстандық шәкілмен салыстыруда әділетті болатының
көрсетеді,егер де бұл шәкілді Голандияның салық салу базасын аңықтау
тәсіліне аударса, онда неге Голланд үкіметі жоғары ставка бойынша керекті
бюджет түсімдерін жинайтының белгілі болады.
Себебі, Заң шерімнен белгіленген жиынтық жылдық табыс алумен
Голландияда салық салу табысы аңықталады, сіз түсінетіндей байларға және
кедейлерге таратылады және сендер сенетіндей өте жомартты. Мінекі, солардың
біреуі:
Зейнетақы қордан шегеру. Зейнетақыны шығару нақты өлшемі
анықталған емес және міндетті емес, бірақ жылына 21 367 гульден (1 320 694
теңге) өспеу керек.
Жеке шегерім. Бұл шегерімнің өлшемі әрбіреудін жеке
жағдайына байланысты болды. Жеке шегерімнің базалық өлшемі жылына 8950
гульден (553 200 теңге), ал егер де салық салушының әйелі немесе күйеуі
асыраудағы жан болса, берілген шегерімнің өлшемі жылына 17 473 гульден
(1080006 теңге) жылына жалғыз ата-анасында бірге тұрған балаларына шегерім
өлшемі жылына 15 768 теңге(974 620 теңге) құрайды және тағы сондай жеке
өзінің жағдайына байланысты болды.
Ерекше шығындарды шегеру.
Медициналық қызмет етуді төлеуге шығындар сонымен қоса әрекет етуге
қабілетсіз немесе қарт адамдарға көмек көрсетумен байланысты шығындар
(мысалы, олармен отыратын, көмек көрсететін адамдарға төлем ақы).
27 жастан төмен балаларды асырау шығындар. Бұл шығындарға, мысалы,
оған өзінің ұлы немесе қызының оқуын төлеуді жатқызуға болады. Осылайша,
Голландияда бай адамдарға өзінің салық салу табысын төмендете алады (
мысалы, өздерінің балаларын Гарвардқа оқуға жібере алады).
Нақты туыстар категориясна арналған материалдық көмек көрсетуде
шығындар.
Оқуға төлеу және мамамандық бойынша квалификацияны жоғарлату шығыны
(хоббидан басқа).
Кішкентай балаларды күтім жасауда шығындар (мысалы, бала бағушыға
төлем ақы).
Заңмен бекітілген берілген нормалар бақылау механизімі мен салық
төлеушінің шығындары шегерілуі нақтылығына сенімді болуына жағдай жасайды
және Голландия экономикасында ешқандай әлеуметтік бағдарлауда ешқандай
күдік қалдырмайды.
Жеке міндеттер бойынша шегерімдер. Бұл категорияға жатады:
- Жеке тұлғалардың жағдайына қарай шығындарын төлесе (мысалы, егер жеке
тұлға салық төлеуші әрекет етуге қабілетсіз адамдарға жәрдемақы төлейді,
осыған қоса уақытша әрекет етуге қабілетсіз, қарт немесе жесір әйел
адамдарға да). Бұл шығындар бойынша шегерімдердің өлшемі жылына 6179
гульден (381924 теңге) құрайды, егер салық төлеуші үйленбеген болса, егер
салық төлеуші үйленген болса жылына 12358 гульден (763848 теңге), нақты
шартта, яғни жағдайда (шегерімге жататын бұл сомма жылына 86480 гульденге
дейін жетеді. (5345328 теңге)).
Осыдан басқа салық төлеуші салық салу табысынан шегеруге құқығы бар
(мерзімді және бірмерзімді). Берілген категорияға қосылған басқа шығындар,
алған кредиттін пайызын төлеудегі шығындар. 1994 жылдан бастап берілген
категория шығындардын шегерім өлшемі жылына 5 291 гульден мен шектеледі
(327037 теңге). Егер салық төлеуші үйленген немесе тұрмысқа шыққан болса
бұл сомма екі еселенеді және 10582 гульден (654073 теңге) құрайды.
Қайырымдылық бойынша шығындар.
1 % жиынтық табысынан, егер ол діни, қайырымдылық, мәдени және
академиялық институт, сонымен қоғамдық игілікпен байланысты басқа ұйымдарға
қор ретінде бағытталса шегерімге жатады.
Барлығына қоса, егер жеке тұлға жеке кәсіпкер онда ол өзінің салық
салу табысын азайтады келесі шегерім түрлерін қолдану құқығын ала отырып.
Жеке кәсіпкерлерге шегерім, олар өзінің жұмысшылары болып табылады.
Жеке кәсіпкер 18 жастан 65 жасқа дейінгі жаста өзінің бизнесіне 1225 сағат
арнаса, бизнестің табыс үлесінен шегерім жасауға құқығы бар. Жылдық
анықталған шегерім өлшемі 13110 гульден (810329 теңге) жылдық пайдаға дейін
96170 гульден рұқсат етілген. Одан кейін шегерім өлшемі 8730 гульден
(539601 теңге) дейін төмендейді (6699895 теңге) пайда үшін 108 398
гульденге дейін және жоғары. Жеке тұлғалар, өзінің бизнесін бастап
жатқандар жыл сайын қосымша 3840 гульден үш жыл аралығында шегеруге құқығы
бар.
Бизнесте катынасуда шегерімдер. Егер де әйелі немесе күйеуі жеке
кәсіпкерлер болса, күйеуіне бизнесті жүргізуге көмек көрсетсе, онда
кәсіпкер табыстан негізгі бір соманы шегеруге құқылы, бұл әйелі күйеуі
жұмсаған сағат санына байланысты болады. Алынған табыстан максималды өлшемі
4%
шегерімін құрайды.
Осылайша, сол уақытқа дейін барлық шегерімнен кейін голандтын салық
салу табыс шегерімі табыс салығының голандық шәкілдін алдында тұрады олар
жоғары ставканы қолданғаннан кейін бюджетке түсетін керекті түсімдерді
қамтамасыз етуге болады. Басқа сөзбен айтқанда, табыс салығындағы
қазақстандықтармен салыстырғанда жоғары ставканы қолданғанда, осылайша
бай адамдарға өзінің қатынасын білдіреді.
Тағы бір фактор бойынша, басқа елдердегі табыс салығы жоғары
ставкалардын болуын түсіндіретін (мысалы, сол Голландияда) бұл салық
ауыртпалығы корпоративтіктен жеке секторға ауыстырылған. Ал Қазақстанда
керісінше, корпоративтік секторға көп көңіл бөледі, сондықтан жеке
табыстан, деңгейі төмен.
Жеке тұлғаларға салық салуда тәсілдердін, құрылмауына 1999 жылдын
қыркүйегінде 2001 жылға табыс салығы бойынша голландттар акт құрды.
Берілген нормативтік акт 1 қаңтардың 2004 жылы күшке енді және келесіні
қолданады:
Жеке тұлғаларға салық ауыртпалығының төмендеуі ( жалпы 15,5 миллиард
гульден); табыс салығында оңайтылған жүйені қолдану - экономиканы
ынталандыру мақсатында және адамның жұмысты табуда қызығушылығы жеке
тұлғарға табыс салық ставкасының төмендеуіне әкеледі. Қосымша құн салығының
ставкасы (17,5%-дан 20%-ға дейін), экологиялық салық және капитал
оепрациясынан түскен табыстын ставкасы жоғарлауы жеке табыс салығының
төмендеуіне әкелді. (жалпы 9,3 миллиард гульден).
Басқа өзгеше сәтте біздің елімізде әлеуметтік салық қолданды.
Голландияда әлеуметтік салық жұмыс берушіден қызметкерлердін жалақысынан
шегеріледі, ал аяғында әлеуметтік қайшылықты қолданады (медициналық
қызметті қоса). Қазақстанда бұл салық жұмыс берушіден төленеді (заңды тұлға
мен жеке кәсіпкер). Ол еңбек ақыны төлеу қорынан және қызметкерлердін жұмыс
ақысына әсер етпейді.
Қазақстандағы капиталдың жариялығы табыс салығы шәкілде өзгерістер
болатының белгісіз. Адамзат табиғатында табысты бөлуге тән емес. Бірақ
өзінің табысына табысты төмендетуге барлығына тән. Мүмкін, Голландиядағы
дай табысын көп болса, аз төлейсін деген қағиданы есепке ала отырып,
мемлекет іскерлік белсенділікті ынталандыруға үміттенеді.
Жоғары айтылғандарға қорытынды айтсақ, бізге белгілі сиякты барлығы
бірдей емес және тұрмысы нашар халықтын әлеуметтік қорғау сұрағы тек
дәулетті адамдар табыс салығының ставкасын көтеру ғана емес, ол бюджетке
түсетін құралдарды әділетті тарату. Бірақта бұл механизімнің әлеуметтік
бағдарламада қандай да бір женістіктерге жетеді деген куә жоқ. Қазақстан
еліндегі халықтың экономикалық жағынан қарғанда салық ставкалары
өзегретініне, яғни жәрдемақы және зейнетақы төлеуге бағытталама белгісіз.
Дания – салықтын жолғары дамыағн деңгейдегі жеткілікті ел Бюджет
табыс құрылымында жеке тұлғалар табыс салығы жартысын алады. Салық
мөлшерінің жаупкершілігі салық төлушіні жағдайына жәнетабысты қайнар
көзіден алуына байланысты Дания территориясында тұрақты тұратын азаматтар
ғана емес, резиденттерге жеке тұлғаларға да қатысты оның тұрақты мекені
болғанмен ел территориясында толық 6 ай болса ғана, Елде де және одан
тыс жерлерден резиденттер барлық табысын салық комитеті төлейді Реэидент
еместер Дания территориясында ғана алған таьысынан әртүрлі табыс түрі
әртүрлі ставка бойынша алынады, Жеке табыс: айлық ақы, қайтып келген салық
сомасы, тегін тұру құны, өз қажеттілігіне жұмсаған қыэмет машинаға
шығын,зейнет ақы, кәсіпорыннан таза табыс, (шығын мен табыс пайыэын
шығару).[66-89б.7]
Шетел қызметіне салық салуда негізгі тәртіптер орнатылған 6 айдан 3
жылға дейінгі уақытта Дания территориясында болған шетел азаматы әдейі
салық режимі арқылы өз қалауымен айлық кқыны қолма-қол формада алады,
Соңғы екі оңжылдықта Оңтүстік шығыс Азия мен Тынық мұхит Азия аймағында
Малазия елінің даму болашағы үлкен, 2020 жылдары ел әлемдегі жоғары
дамыған топқа жатуға ұмтылады және қазіргі уақытта көптеген параметрлерден
осыған жетіп келеді.2004 жылы жеке тұлғаларға барлық табыс күнтүзбелік
жылдын негізінде анықталады. Жеке тұлға резидент жеке табыс салығы бойынша
салынатын келесі талаптар сәйкес болу керек:
- Малайзияға келгендерге 182 күнтізбелік күнді құрайды;
- 182 кунтізбелік кун Малайзия елінде болса
3. Жеке табыс салығының объекстісі мен субъектісі
Салқ салу объектілері бар жеке түлғалар жеке табыс салығын
төлеушілер болып табылады. Жеке табыс салығы салынатын объектілер мыналар:
1) төлем көзінен салық салынатын табыстар;
2) төлем көзінен салық салынбайтын табыстар.
Салық салынуға жатпайтын табыстар. Жеке тұлғалар табыстарының мынадай
түрлеріне салық салынуға тиіс емес:
1) Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген мөлшерде
мемлекеттік бюджет қаражаты есебінен төленетін атаулы әлеуметтік көмек,
жәрдемақылар мен өтемдер;
2) балаларға және асырауындағы адамдарға алынған алименттер;
3) Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес қызметкерге еңбек
міндеттерін орындау кезінде мертігуіне немесе денсаулығының өзге де за-
қымдануына байланысты келтірілген зиянның орнын толтыру (жоғалтқан жалақысы
бөлігіндегі орнын толтырудан басқа);
4) жеке түлғалардың Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің лицен-зиясы
бар банктер мен банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын
үйымдардағы салымдары бойынша оларға төленетін сыйақы-лар және борыштық
бағалы қағаздар бойынша сыйақы;
5) мемлекеттік бағалы қағаздармен және агенттік облигациялар-мен
жасалған операциялардан түскен табыстар;
6) әскери қызмет міндеттерін атқареан кезде әскери қызметщ-ілерге,
белгіленген төртіппен арнайы атақ берілген, оны қызметтін міндеттерін
атқаруына байланысты алван ішкі істер органдары-ның және мемлекеттік өртке
қарсы қызметтің қызметкерлеріне берілетін төлемдердің барлық түрі;
7) лотерея бойынша 5 айлық есептік көрсеткіш шегіндегі ұтыстар;
8) тиісті жылға арналған республикалық бюджет туралы Қазақстан Рес-
публикасының заң актісінде белгіленген ең төменгі жалақы мөлшерінде
мемлекеттік бюджет және гранттар қаражаты есебінен жүзеге асырыла-тын
қоғамдық жұмыстарды орындауға және кәсіби оқуларға байланысты төлемдер;
9) гранттар қаражаты есебінен төленетін төлемдер (еңбекақы түріндегі
төлемдерден басқа);
10) тұрақты жүмысы жолда өтетін немесе жүріп-түру сипатында бола-тын не
қызмет көрсететін учаскелер шегінде қызмет бабындағы сапарлар-меи
байланысты жағдайларда Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген
мөлшерде төленетін төлемдер;
11) экологиялық апат немесе ядролық сынақ полигонындағы ядролық
сынақтар салдарынан зардап шеккен азаматтарды әлеуметтік қорғау ту-ралы
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес төленетін төлемдер;
12) ¥лы Отан соғысына қатысушылардың және оларға теңестірілетін
адамдардың, I және II топтағы мүгедектердің, сон-дай-ақ бала кезінен
мүгедек адамның ата-аналарының біреуінің ; III топтағы мүгедектердің бір
жыл ішіндегі - айлық есептік көрсеткіштің 240 еселенген шегіндегі табысы;
13) өткізілер күні қор биржасының "А" және "В" ресми тізімінде тұратын
акциялар мен облигацияларды өткізу күніне қүн өсімінен алынатын та-бысы;
14) мемлекеттік бюджет қаражаты есебінен төленетін біржолғы төлем-дер
(еңбекақы түріндегі төлемдерден басқа);
15) салық жылы ішінде медициналық қызмет көрсетулердің (космето-
логиялық қызмет көрсетулерден басқа) ақысын төлеу үшін, бала туған кез-де,
жерлеу үшін берілетін, құжатпен расталған, айлық есептік көрсеткіштің 70
еселенген шегіндегі біржолғы төлемдер;
16) қызметтік іссапарлар кезінде Салык кодексінiн 93-бабында
белгіленген мөлшерде төленетін өтемдер;
17) қызметкер ұйымымен бірге басқа жерге жұмысқа ауысқан не көшкен
кездегі жол жүруі, мүлкін көшіруі, үй-жай жалдауы бойынша қүжатпен рас-
талған шығындардың өтемдері;
18) Қазақстан Республикасыныңазаматтары болыптабылмайтын дип-ломатиялық
немесе консулдық қызметкерлердің ресми табыстары;
19) шет мемлекеттің мемлекеттік қызметінде жүрген шетелдік жеке
түлғалардың сол елде салық салынуға тиіс ресми табыстары;
20) Қазақстан Республикасының азаматтары болып табылатын және
Қазақстан Республикасының шет елдердегі дипломатиялық және оларға
теңестірілген өкілдіктерінде қызметте жүрген жеке түлғалардың мемлекеттік
бюджет қаражаты есебінен шетелдік валютамен төленетін ресми табыстары;
21) Зейнетақы төлеу жөніндегі мемлекеттік орталықтан берілетін зей-
нетақы төлемдері;
22) Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген мөлшерде дала
жағдайында геологиялық-барлау, топографиялық-геодезиялық және іздестіру
жұмыстарымен шұғылданатын қызметкерлердің далалық жабдық-талым ақшасы;
23) Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген мөлшерде
республикалық бюджет қаражаты есебінен төленетін тұрғын үй құрылысы жинақ
ақшасына салымдар бойынша сыйлық ақылар (мемлекеттің сыйлық ақылары);
24) Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жұмыс берушінің
қызметкерлерді өздерінің өндірістік қызметіне байланысты мамандық бойынша
оқытуға және біліктілігін арттыруға бағытталған шығыстары;
25) жұмыс берушінің вахталық әдіспен жұмыс істейтін адамдарға өндіріс
объектісінде болу кезеңінде жұмыстарды орындауы мен ауысы-маралық демалысы
үшін жағдай жасай отырып, олардың турмыс-тіршілігін қамтамасыз ету үшін
тұрғын үй жалдауына және осы Кодекстің 93-бабына сәйкес белгіленген
тәулікақы шегінде тамақтануға арналған шығыстары; қызметкерлерді жұмыс
орнына дейін және кері қарай жеткізуге байланысты шығыстар;
26) Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген мөлшерде, жүкті
болғанда және босанғанда берілетін әлеуметтік жәрдемақылар, сон-дай-ақ ұл
бала немесе қыз бала асырап алған әйелдерге (еркектерге) берілетін
әлеуметтік жәрдемақылар;
27) білім беру үйымдарында оқитындарға Қазақстан Республикасы-ның
заңдарында белгіленген мемлекеттік стипендияларға арналған мөлшерде
төленетін стипендиялар;
28) Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген нормалар бойынша
берілген арнаулы киімнің, арнаулы аяқкиімнің, басқа да жеке қорғану және
алғашқы медициналық көмек құралдарының, сабынның, за-рарсыздандыру
құралдарының, сүт немесе қүндылығы соған тең басқа да емдеу-профилактикаға
арналған азық-түлік өнімдерінің қүны;
29) өздерінің қызметін жүзеге асыру мақсатында жеке касіпкер, жеке
нотариус, адвокат алеан мүлікті, сондай-ак зандарында белгілеген тәртіппен
мұрага калдыратын зейнет акы жинактарынана жинактаушы зейнет акы корлары
жузеге асыратын зейнет акы төлемдерін коспаганда, жеке түлға басқа жеке
түлғадан сыйға немесе мүраға алған мүліктің қүны;
30) ізгілік, қайырымдылық көмек түрінде алынған мүліктің қүны;
31) он алты жасқа толмааан балалар үшін балалар лагеріне
жолдамалардың құны;
32) еңбек (қызметтік) міндеттерін орындау кезінде қызметкердің өміріне
және денсаулығына зиян келтіргені үшін жұмыс берушінің жауапкершілігін
міндетті сақтандыру шарттары бойынша сақтандыру төлемдері;
33) Салық Кодекстің 161-бабында көзделген табыстарды қоспағанда,
шарттың қолданылу кезеңіндегі сақтандырудың кез келген түрі кезінде
төленетін, сақтандыру оқиғасына байланысты сақтандыру төлемдерінің
сомалары;
34) өз қызметкерлерін міндетті сақтандыру шарттары бойынша жұмыс беруші
төлейтін сақтандыру сыйлықақыларының сомалары;
35) төлем көзінен салық ұсталғандығын растайтын қүжаттар болған жағ-
дайда, бүрын төлем көзінен салық салынған дивидендтер, сыйақылар, ұтыстар
сомалары;
36) материалдық нұқсанның орнын толтырудың сот шешімі бойынша
тағайындалған сомалары;
37) жинақтаушы зейнетақы қорлары салымшыларының жинақтаушы сақтандыру
шарты бойынша жасасқан сақтандыру сыйлық ақыларын (ан-нуитет) төлеу үшін
өмірді сақтандыру жөнінде сақтандыру ұйымдарына жіберген зейнетақы
жинағының сомалары.
Салық төлеушінің салық жылы ішіндегі салық салынатын табыстарына А1
қосымшада көрсетілген ставкалар бойынша салық салынады.
Қызметкерлердің Қазақстан Республикасының тиісті қар-жы жылына арналәан
республикалық бюджет туралы заңында бел-гіленген, жылына ең төменгі
жалақының 12 еселенген мөлшерінен аспайтын жалақысының төлем көздерінен
салық салынатын кірістеріне, қызметкерлердің тоқсан ішіндегі орташа айлық
кірісі ең төменгі жалақы мөлшерінен аспайтын жаәдайда "0" ставкасы бойынша
салық салынуеа тиіс.
Дивидендтер, сыйақылар (жинақтаушы сақтандыру шарты бойынша сыйақыларды
қоспағанда) мен ұтыстар түріндегі табыстарға 15 проценттік ставка бойынша
салық салынады.
Адвокаттардың және нотариустардың табыстарына 10 проценттік ставка
бойынша салық салынады.
Төлем көзінен салық салынатын табыстар. Салық төлеушінің төлем көзінен
салық салынатын табыстарына:
1) қызметкердің табысы;
2) біржолғы төлемдерден алынған табыс;
3) жинақтаушы зейнетақы қорларынан берілетін зейнетақы телемдері;
4) дивидендтер, сыйақылар, ұтыстар түріндегі табыс;
5) стипендиялар;
6) жинақтаушы сақтандыру шарттары бойынша табысы жатады.
Салықты есептеу және төлеу. Салық агенттері жеке табыс салығын есептеу
мен үстап қалуды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 ТАРАУ Жеке табыс салығының теориялық аспектiсi. . . . . . . . . . .
.
1. Жеке табыс салығының даму тарихы мен әлеуметтік-экономикалық қызметi . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Жеке табыс салығының халықаралық тәжiрибесi. . . . . . . . . . . .
3. Жеке табыс салығының объектiсi мен субъектiсi . . . . . . . . . . . . .
. .
2.ТАРАУ Степногорск қаласы бойынша бюджет табысын сараптау ..
2.1 Жалпы Акмола облысы бойынша салық түсiмдерiн сараптау ... ...
2.2 Степногорск каласында жеке табысқа салынатын салыктын түсiмi . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . .
3. Жеке табыс салығы бойынша салықтың жетіспеушілігіне сараптама жасау . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. ТАРАУ Жеке табыс салығын калыптастыруда жетiлдiру жолдары мен ұсыныстар
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . .
3.1 Жеке табыс салығын жетiлдiру жолдары . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . .
3.2 Салык әкiмшiлiк процессiн автоматтандыру . . . . . . . . . . . . .
. . . . .
Қорытынды . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Қолданылған әдебиеттер тiзiмi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. .. . . . . . . . . . . .
Қосымшалар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Кіріспе
Бұл диплом жұмысының атауы Степногорск қаласы бойынша кәсіпорынға жеке
табюыс салығын талдау және жетілдіру жолдары деп аталады.
Диплом жұмысының мақсаты – Степногорск қаласы бойынша кәсіпорындардың
төлем көзіне салынатын жеке табыс салығы түсінігін ашып беру және жеке
табыс салығының қалыптасу және даму кезеңдерін қарастыру.
Дипломдық жұмыстың міндеті – Қазақстан Республикасы салықсалу мәселесін
анықтау және оны шешу жолдарын ашу.
Диплом жұмысының өзектілігі, актуальдығы– салық салу объектісі бар
салық төлеуші жеке тұлғаның жеке табыс салығын дамыту жолдарын анықтау.
Яғни салық төлеушілер – еліміздің еңбекке жарамды барлық тұрғындары.
Осындағы басты назар аударылатын сәт осы салықтың салынуы жеке тұлғаның
нақты түрде алынған табысына ғана салынатындығы. Көптеген салық қатарында
жеке табыс салығы болып табылады. Қазақстан Респукбликасының салық
кодексіне сәйкес төлем көзінен салық салынбайтын табыстары бар жеке табыс
салығы төлеушілер болып табылады. Жеке табыс салығы дұрыс құрылуды бүкіл
халық шаруашылық қызметінің нәтижелі болуын талап етеді. Егер де салық
ставкалары жоғары болуынан, дұрыс есептемеуден, арнаулы салық режимдерін
қолданатын жеке кәсіпкерлер көрсетілген табыс бойынша жеке табыс салығы
белгіленген тәртіппен және мерзімдерде төлемесе кәсіпорынның жағымсыз
салдарға және банкротқа ұшырауына әкеледі. Бүл диплом жұмысында жеке табыс
салығының жалпы сипаттама және жеке табыс салығының әлеуметтік экономикалық
қызметі және оның халықтан алынатын салықтар тобындағы рөлі. Жеке
тұлғалардан алынатын салық салынатын табыстарын құрамы мен құрылымы жеке
кәсіпорынның салық салыңған табысы: есептеу және төлеу тәртібі
қарастырылады.
Төлем көзіне салынатын және салынбайтын жеке табыс салығы Қазақстан
салық жүйесінде маңызды роль атқарады. Қазақстанның салық жүйесі жеткілікті
мөлшерде әсерлі дамыған болуы қажет, сонда ол кәсіпкерліктің дамуына
жеткілікті мөлшерде әсер ете алады. Қазақстан Республикасының Президенті
Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың сөзімен айтатын болсақ шағын бизнес
мемлекет стратегиялық бағытын жүзеге асырудың маңызды да басты құралдарының
бірі болып табыл Төлем көзіне салынатын және салынбайтын жеке табыс салығы
Қазақстан салық жүйесінде маңызды роль атқарады. Қазақстанның салық жүйесі
жеткілікті мөлшерде әсерлі дамыған болуы қажет, сонда ол кәсіпкерліктің
дамңына жеткілікті мөлшерде әсер ете алады. Қазақстан Республикасының
Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың сөзімен айтатын болсақ шағын
бизнес мемлекет стратегиялық бағытын жүзеге асырудың маңызды да басты
құралдарының бірі болып табылады. Біздің елдегі кәсіпкерлікке қолдау
көрсету мемлекет дамуының басты да маңызды бағыттырының бірі ретінде
қабылданған.
Бұл диплом жұмысының өзектілігі ретінде мемлекеттік бюджет қоры шотынан
төленетін жәрдемақы мен өтемақылар, балалар мен тәрбиесіндегі балалары үшін
төленетін алименттер, грант қоры есебінің төлемдері, Ұлы Отан соғысы
ардагерлері мен оларға теңестірілгендердің табыстары, І және ІІ топ
мүгедектері, сәби кезінен мүгедек балалардың бір ата-анасы, медициналық
қызмет ақысын төлеу, сәбилі болған кезде төленетін төлемдер және тағы
басқалары төлем көзіне салынбайды, бұл дегенің мемлекет елдің әлеуметтік
экономикалық өмірін қарастыратындығын және тұрғындар, яғни жеке тұлғалардың
өмірін қарастыратындығын көрсетеді. Ендеше, мемлекеттік реттеудің
экономикалық құралдарының ішінде басты орында жеке табыс салығы
алатындығына көз жеткізе аламыз.
Кез келген елдегі мемлекеттік реттеу мемлекеттік тапсырыс, кәсіпкерлік,
несиелік-қаражаттық реттеу және экономикаға бюджеттік-салықтық әсер ету
секілді әсерлі құралдарға негізделеді.
Ол кезде салық саясатын ұлттық реттеу деңгейіне жеткізе отырып,
мемлекет оның көмегімен экономика дамуындағы циклдық кернеулерді,
ауытқуларды жеңілдетеді, инфляциямен күрес жүргізеді, өндірістік және
әлеуметтік құрылымды дамытады.
Салық салу механизмі – экономикалық жүйедегі ең бір күрделі де ауқымды
болып табылады. Салық салу мемлекеттік реттеудің басты әдісі болып
табылады, оның әсерлілігіне әлеуметтік және экономикалық саясаттың табысы
мен жеңісі байланысты болады.
Біздің республикадағы салықтық механизм қазіргші уақытты қандай да бір
аралық жағдайда тұрғандай: оның мазмұны мемлекеттік реттеудің әкімшілік-
бөлістіру сипатын көрсетіп қоймайды, сонымен қатар ол экономикаға мемлекет
тарапынан реттеу жүргізудің тура және жанама әсері бола қойған жоқ. Соңғы
жылдардағы тәжірибе көрсеткендей, нарықтық реформада бюджеттік
қаржыландырудың негізгі көзі болатын салық мейлінше тайыздалған, азайған.
Бұл салықтың азаюынан немесе олардың жиынтық сомасы азайғандығынан да емес,
басты себеп – салықтан қашу жағдайлары көбейіп кетті.
Мемлекет салықтың көмегімен бізді сорып жатыр деген көзқарас
қалыптасқан, сондықтан біз одан сақтануымыз қажет.Сонымен қатар соңғы
жылдары салықтық процес күрт күшейіп отыр.
Салықтық саясатты күшейтуге деген көзқарас инфляцияны жоюға және
мемлекеттік бюджет дефицитін жабуға деген талпыныстан туындап отыр.
Алайда осы кезде бір маңызды сәт ойдан шығарылып кетеді: батыс
елдердегі экономикалық дағдарыстарға қатысты ортақ сәттердің барын ескере
отырып Қазақстан экономикасындағы дағдарыс өзінің қандай да бір
ерекшеліктерімен өзгешеленеді.
Олардың ішіндегі бастысы – біздің дағдарыстың басты себебі қайта өндіру
емес, қайта - қайта қайталана бере сипаттағы экономиканың жетіспеушілігі.
Инфляция деңгейін, бюджет жетіспеушілігін төмендетуге мүмкіндік
туғанның өзінде, өндірістегі позитивті өзгерістерсіз – бұл бір қысқа
мерзімдік болатыны сөзсіз және бұл әлеуметтік саясаттың міндетті түрдегі
әлсіреуіне, төмендеііне әлекетіні де даусыз.
1 Тарау. Жеке табыс салығының теориялық аспектiсi
1.1 Жеке табыс салығының даму тарихы мен әлеуметтiк – экономикалық
кызметi
XIX ғ. Ортасында жеке тұлғаларға табыс салығы Англияда бірінші
енгізілді және салық теориясында мәнді орын алды. Ол 1798 жылы үштелген
түрде молшылыққа салық енгізілді. 1802 ж. көптеген арыздардан табыс салығы
тоқтатылды, бірақ 1803 ж. жаңа форманың енгізілуіне байланысиы қайта
келуге мәжбүр етті. Заңдылыққа сәйкес табыс бес категорияға немесе шедулға
бөлінді және әрбір шедулдан табыс көзі мүмкіндігінше алыну керек болды, ол
алатын жақтан табысты құрайтын жеке тұлға төлейтін сома болу керек. Мысалы,
жерді иеленуші және үйді иеленуші жалға алушыдан немесе пәтерде тұрушыдан
алынды, ал соңғылары жалға алудан төленген сомадан ұстады.
1803 ж. Заңмен құрылған салық салу жүйесі 20 жылдын 20 ғасырда және
Англияда табыс салығы ұйымында өзінің негізін құрған. 1816жылы қоғамдағы
буржуазиялық қабаттардың қарсы күресудің және салыққа қатысты барлық іс-
қағаздарды жағуға мәжбүр етудің нәтижесінен салық тоқтатылды. Мемлекет
бюджетіндегі тапшылық және класстардың жоқтығы төлем қабілетінің жоқтығынан
Англияның қаржы министірлігі 1842 жылы табыс салуды енгізді. Бұл өмірге
қажет болғандықтан Англиядағы класстарды басқарушы англия бюджетінің
тұрақты мүшесі болуын мойындады. XIX ғ. жалпы бюджеттегі түсімдер 6%
болса, ол реформадан кейін табыс салығы 1910 ж. 25% құрды.
Пруссияда табыс салығы жеке салудан дамыды. 1806-1807 ж.ж. ауыл
жерлерде барлық 12 жастан асқан тұрғындарға 0,5 талер ставкасы бойынша жеке
салығы белгіленеді. Жеке салықтын орнына класстық салық енгізілді. 1821
жылы салық төлеушілер ішкі сомалық қағидаларға сәйкес 4 классқа әрбіреуінде
3 салық ставкасымен: 144, 96, 48, 24, 18, 12, 8, 6, 4, 3, 2 және 1,5 талер.
1 мамырда 1851ж. Заң бойынша класстық салық енгізілді және топтастырылған.
Үш негізгі салық классы 12 баспалдаққа мынадай ставка бойынша бөлінді: 0,5
талер, 1, 2, 3 – біріншіге; 4, 5, 6, 8 және 10 талер – екіншіге; 12, 16, 20
және 24 талер – үшіншіге.
Бірінші классқа барлық жұмысшы – қол өнершілерді жатқызды, жер
иеленушілер және өнеркәсіпшілер, олар өзінің шаруашылық табысынан бөтен
шаруашылығын істеумен толықтырды. Екінші класс шағын дербес жер иеленушілер
мен өнеркәсіпшілер, жерді жалға алушылар, мемлекеттегі чиновниктер,
жалданушы қызметкерлер құрды. Үшінші класс – табысы 12000 таллерге
жетпейтін, екінші классқа қойғандай емес дәуелетті тұлғалар болған. Бір
жылда 30-дан 1200 талер салығын құрды.
1873ж. класстық салық көптеген ірі қалаларға таратылды. 1891 ж.
Табыс саласында қайта құру қатты жүргізілді, оның себебі салықтан тыс ірі
сомманың табуынан ол комиссияның бағалауымен сот процессімен аяқталды. Бұл
салық декларацияның енгізілуіне себеп болды. Пруссияда табыс салығы
бюджетте ерекше орын алды, бірақ ол Англиядағыдай болған жоқ.
Ресейде табысты салуды енгізу 1810ж. бірінші енгізілді. Ол Наполеон
соғысынан мемлекет бюджетін жоғалтты және қағаз ақша курсының түсуіне
әкелді, помещиктер салық салды; салық салу табысы 500 рублден басталды және
10% таза табысы көтерілді. Наполеонмен соғыс аяқталғаннан кейін, қауіп
қатер тоқталғаннан кейін помещиктер класы суынып, түсімдер тез арада
қысқартылды және салық 1820жылы тоқтатылды.
Англия, Пруссия және Ресейдегі табыс салығы ерекшелігін белгілей
отырып, оның тарау дәрежесін айту керек. 40 жылдардын XIX ғ. Оны Европа,
Америка, Австралия елдерінде қолданыла бастады. XX ғ. 20 ж. аяғында табыс
салығы көптеген мемлекеттерде салық түсімдері өмірдегі негізгі қайнар көзі
болды. 1926 – 1927 ж.ж. қаржы жылдары табыс салығының жалпы деңгейі:
Францияда – 62,6 %, АҚШ – 56,4 % (1924 – 1925 ж.ж.), Англияда – 45,3 %,
Германияда – 39,0 % (1927 – 1927 ж.ж.)
XX ғ. барлық елдерде жеке жалпы табысты салу жүйесі әртүрлі деңгейде
қолданды. Жеке табыс салығының жалпы көлемі 80 жылдан 38 % басталды
Ұлыбританияда, 60 %, 75 %. АҚШ-та салық түсімдерін құрды. Өнеркәсібі
дамыған елдерде орташа жеке табыс салығы 25% бастап, 50% дейін бюджет
түсімдері түсті.
ХХ ғ. Бірінші жартысында табыс салығы өнеркәсібі дамыған елдерде
таратылды. Кәсіпорыннан сияқты салықты алу, ол тура салықтың бір түрі.
Барлық елдерде шекті және шексіз салық түрін айырады. Осындай бөлу
Қазақстан Республикасының салық заңдылығында қабылданды.
Шексіз кінәсіздік жеке тұлғаларға салынады елден тыс жерлерде
тұрақты мекені бар. Табыс тізбесінде салық кінәсіздікте шексіз болатын
елдің әрбір заңдылығымен анықталады.
Шекті салық кінәсіздікте елден тыс жерлерді тұрақты мекені жоқ жеке
тұлғалар салынады. Елден тыс бұл тұлғалардан алынатын табыс салығы алынады.
Табыс салығы көптеген елдерде ол прогрессивті алдыңғы қатарда, бірақ кейбір
жағдайларда шегіністе. Прогрессивтік шкаланы енгізу мақсаты тұрғындардың
табысын қайта тарату болып табылады. Прогрессивтік табыстағы тепе-
тендіктін болмауына әйгілі америка экономисі Лорренцтін қарауымен және оны
график арқылы көрсетілген (Лоренц қисығы).
1түзу, сазықты төлегенге дейін табысты таратудағы тепе - тенсіздік
көрсетіледі.
2түзу, сазықты төлегеннен кейін прогрессивтік салық табыстың тепе - тен
таратылуына әкеледі.
Көбінесе барлық табысты бірнеше топқа бөледі. Салықты төлеуден
босатудан минимум деңгейде табыс анықталады, прогрессивтік шкала бойынша
максимум деңгейде. Көптеген елдерде бұл деңгей әртүрлі және пайыз бойынша
анықтайды.
Біздің республикамызда салық салу азаматтардан және азаматтығы жоқ
тұлғалардан табыс салығын алу заңда тіркелген. Соңғы қосымшалармен қоса бұл
заңға салықты алу үшін прогрессивтік шәкіл орнатылған, сонымен қоса салық
салынбайтын минимумнан максималды деңгей анықталған. 1994 ж. шілде айында
минимум салық салынбайтын сомасы 100 теңге құрады. Мынаны біз қайтадан
айтсақ, егер салық ставкасы жоғары болған жағдайда көбінесе салық төлеуден
қашады, сондықтан экономикалық жағдай дұрысталғаннан кейін берілген шәкіл
(шкала) қайта қаралу керек. Тұрақты емес кезінде жоғары салық ставка
мемлекет құнсызданумен күрес деп ақтау мүмкін.
Сурет Қазақстанда табыс салығы жалпы міндетті жергілікті салығына
жатады.
Қазақстандағы қазір болып жатқан жағдай көптеген халық тұрғындары
сауда сферасымен айналысады және басқалармен салыстырғанда жоғары табыс
алады. Бұл қоғамдағы әлеуметтік қиыншылықты көрсетеді. Қарсылықты түсіру
үшін мемлекет ұзақ уақытқа емес, салық ставкасында прогрессивтік шәкілді
жоғарлату, яғни ол уақытта саудагерлердін табысы болғанға дейін. Бірақ бұл
өлшем қысқа уақытта қолданылмау керек, қалыпты арнаға жеткенге дейін болу
керек.
Табыс салығында мемлекеттік бюджет негізгі қайнар көзі болғандықтан
америка қаржыгері Э.Селигманның еңбегі ерекше орын алады. Табыс салығын
талдаудан бұрын оның анықтамасына тоқталайық.
Төлеушіден таза табыс салығын алуды салықта табыс салығы деп
аталады. Табыс салықтын 2 түрін айыруға болады.
1). Жалпы табыс – ол төлеушінің бір салада барлық табысын есептейді
және бұл жалпы саладан алынатын салық.
2). Парцеллярлық табыс салығында табыс түрін бөлек есептейді және бөлек
салынады.
Табыс салығында жақсы құрылған жалпы табыс салығы, өйткені онда қайта
құруды, күнелту минимумның бар болуын, төлеушінің отбасылық жағдайын көруге
болады, яғни жалпы табыс салығы біздің өмірімізге ең қажетті табыс салығы
болып табылады.
ХХ ғ. 20 жылдары салықтың бірінші түрі Англияда, Италияда, Францияда
және көптеген басқа мемлекеттерде қолданына бастады.
Қаржы әдебиеттерде негізгі пікірсайыс тақырыбы мемлекеттеге қаржы
жүйесінде табыс салығының маңызы туралы сұрақ қозғалды. Әлеуметтік – саяси
бағыттағы өкілдер тура прогрессивтік табыс салығы қазынаны толтыру көзі
емес салық ауыртпалығын әділ болу құралы ретінде есептейді. Бұл позиция
класстардың көз-қарас қатынасымен көрсетіледі. Табыс салығын фискальдық
позициямен қарау қаржыгерлер мемлекеттегі қаржы жүйесіндегі маңызына бірдей
баға берген жоқ. И.И.Болдырев бұл сұрақтын ұзақ пікірсайысына қорытынды
жасайды. Көптеген қаржы – ғалымдары табыс салығын жанама салық жүйесінде
қосымша қажет екенің есептейді. Көптеген зерттеушілер табыс салығы қаржы
жүйесінде негізгі және қажетті элементі ретінде көрді.
Америка зерттеуші Э. Селигман, тура салық салу процессін оқып,
мынадай қорытындыға келді, табыс салығы оның соңғы және ең жетікті
(жетілген) формасы: Даусыз, салық әділдігі туралы табыс салығы нақты жаңа
ойға жауап береді, сондықтан, былай айтуға болады, олар біріңғай табыс
салығына алмастыру үшін, бір мезгіл аралығында барлық тура салықтар
жабылды. [2-8бет, 1]
Табыс салығының нақты ойын Э. Селигман тәжіребиде нақты емес
біріңғай жеке табыс салығын енгезуге ұсыныс жасады. Орыс қаржы ғылымында
сенімге жақтас табыс салығының маңызын анықтайтын И. Х. Озеров өзінің
еңбегінде Англиядағы табыс салығы, және Германиядағы тура салуды дамудың
негізгі ағымыдеген еңбегінде. И. Х. Озеров экономикалық және жалпы шартты
толық талдау береді, соның әсерінен, тура объективтік салықтан субъективтік
табыс салығына көшуді талқылайды.
ХIX ғ. 40 – 50 ж. ж. табыс салығының қағидасында айналыс шешім
басталды. Бұл уақытқа дейін тура салық салу жүйесі жер, үй, өнеркәсіп,
төлем акы және жалақы, капитал тура нақты салық салу ретінде көрсетеді. И.
Х. Озеров, К. Родбертус және А. Лориа сынауда табыс салығын салуда біржақты
талдау проблемасына көшу туралы қиын процессті жазады. Олар екі
экономикалық және әлеуметтік аудандарда жатады. Біріншіден, ХIX ғасырдын
аяғында жерасты меншік, несие шаруашылығы, конъюктура, шаруашылық
жекешелендіру дамуы табыс салығына шарт құрды және тура объективтік салуды
шығарды. Екіншіден, конъюктуралық табысты ғана табыс салуды қамтуға
мүмкіндігі бар және фискальдық көзқараспен қарағанда салық салуда соманы
дұрыс анықтау. Теорияны жақтаушылар И. Х. Озеров неміс қаржыгері А.
Штейінді сынауда табыс салуға көшуді түсіндіреді табыс салығы тура және
жанама салықтармен бірге болу қажет, онсыз әртүрлі қайнар көзден алынатын
салық жүйесінде табыс салығын ала – алмайтын деген қорытындысымен
келіседі.
Табыс салудын артықшылығын айқындауда жазды өзінің ойы бойынша
К.Эеберг жазды жалпы табыс салығы барлық көптеген салу формаларын басым
етеді; жеке қарым қатынасты есептеуге және төлеушілердін төлем салымында
шамасын білу мүмкіндік береді.
Табыс салығына көшу әлеуметтік саяси жағдайлар әсер етті оны
қалыптастыруға орыс ғалымы И. Н. Соболевтың еңбегі зор: Қаржы жүйесінде
табыс салығы ең жетілген салу формасы болып табылады, өйткені барлық
салықты төлейтін қоғамдағы таза табысын қамтитын сол негізгі қайнар көз.
Табыс салығы өзінің негізгі ауыртпалығымен бар класстарға түссе өз еркімен
өзіне салықты қабылдамайды. Болып жатқан жағдайларға байланысты салық
қарсылығын жеңуге тәсілдер болу керек. Осы күшпен ХIX ғ. жүмыс классы
пайда болды, бұл Европа елдеріндегі әлеуметтік партия бағдарламасына
прогрессивтік табыс салығы және тұтынушыға салықты тоқтатуды енгізуді талап
етті.
Екінші себеп буржуазиялық класстардың табыс салығы енгізілуіне
келісу, бұл оның тіршілік етуіне қатер тигізеді. Бұл жағдаяттар соғыспен
байланысты болды. Ресей мен Францияның қаржылық жағдай нәтижесінде табыс
салығы енгізілді, ол дүние жүзілік соғыстын болуына себеп болды. Табыс
салығы енгізілуі әлеуметтік – саяси шарт осындай болды.[12-18б. 2 ]
Осылай табыс салығына көшу экономикалық дамуда, мемлекеттің
фискальдық қызығушылығын және қоғамдағы әлеуметтік қиыншылық проблемасын
шешті.
Табыс салығына салық салу тәжірибесіне жаппай енгізу экономикалық
және әлеуметтік сәйкес шарттар керек. Біріншіден, сәйкес табысты
ынталандыру мемлекеттің фискальдық тұтынушылығын қамтамасыз ету үшін
экономикалық дамуда жоғары деңгей қажет.
Әлемеуттік жағынан қарағанда негізгі фактор - мемлекет салығына
тиімді салықты төлеу моральдық сезімнің дамуы болады. Тек ХIX ғ. Мемлекет
алдында міндетті екенің азаматтардын санасында дамыды. Н. Тургеневтін ойы
бойынша құқықтық сананын тұрғындардын, білімділік деңгейіне байланысты.
Азаматтар езушілік құлдан босатылды, өздерінің меншіктеріне ие бола
бастады, салықтарды тарату және жинау үлкен әділеттікпен және шыңайлығымен
төленді.
Мемлекет үкіметіне салықтың енгізілуі мынадай қайнар көзін табу
керек болды, яғни азаматтар салықты төлеген кезде автоматты түрде мәжбүр
болатын жағдайда төлену керек. Қаржы сөзі айлакер деген мағынаның берілуі
бекер емес, демек бұл ұшқыр біліммен, жаңа тәсілмен ақшаны алу тәсілін
енгізді. ХIX ғ. аяғында саяси өмірдің өсуі, халықтың өмірлік көзқарастары
өзгергеннен кейін, көптеген жағдайлар өзгере бастады, сондықтан айлакерлік
керек емес болды.
Мемлекеттің әлеуметтік шығындардың өсуі, әсіресе білім мен денсаулық
сақтауға салық салу мемлекетке үлкен қызмет атқарды. Халық салықты
түсінушілікпен төлей бастады.[78-90б. 3]
Қазақстан Республика бойынша қазіргі экономикаға көшу жағдайда
бюджетке түсетін түсімдердің тұрақты қайнар көзі және одан арылу қиын
болатын екі салық ол бөлшек айналымнан және жалақы салығы болып табылады.
Сондықтан бұл салықты алу механизімі қарапайым болу керек және олар
2 негізгі қызметті атқару керек: шоғырландырушы және ынталандырушы.
Байқайық, қазіргі салық жағдайы өздігінен салық салу жүйесі Шығыс елдерінде
қабылданған салық декларациясына сәйкес Қазақстанда ұзақ уақыт бойы бар
және де басқа болған кеңес мемлекеттерде жұмыс істемейді. Бізде барлық
табыс пен шығындарды ұқыптылықпен есептемейді және мемлекетке жария
етпейді. Біз қазақстандықтар мемлекетке қарсы еместігін білдірмей, бұл
қалыптасқан сананы өзгертуге қиын еккенің көрсетеді. Өзіне салық салу
жабылып, қызмет органдарының тарауына және салықты есепке алу аумағына
жалпы индустрияның құрылуына әкелді. Жоғары айтылғандай Шығыс елдеріедегі
салық төлеушілер бағынғанмен.
Сонымен негізгі көңіл аударатын табыс салығы немесе табысқа салық.
Ол 60% құрайды қазіргі уақытта экономикалық жағдайға сай болатын табыс
салығының ставкасын көтеру және оны қайта құру болып табылады. Салық салу
жүйесіндегі өзгерістерге қарай жеке тұлғалардан табыс салығы 40% түсті.
Белгілі болғандай, өздігінен салық салу механизімі енгізілді. Инфляция
процессінің дамуы жалақы номиналдан алынады, ставканың көтерілуі көптеген
халықтың жағдайын төмендетеді.[46-70б.4] Салықтын көтерілуінен жалақының
көтерілуі мүмкін емес, адамдар салық салудан ауқиды және өздерінің
жалақысының өлшемін жасырады. Осылайша өзін өзі жетілдіруде мамандықтын
көтерілуіне қызығушылық жоғалтады орындалған жұмыстын, ауқымын өсіреді.
Дамыған елдердің ішінде ең үлкен табыс салығы Скандинавия мемлекетінде бұл
салықтың 60 – 69 % үлкен жоғары планкасына тең, бірақ мұнда өмірдің ең
жоғары деңгейі, дифференциациясы реттелген, ең үлкен табыс. 5-ке дейін
өседі. Скандинавия елдерінде ең үлкен жоғары деңгей халықтың әлеуметтік
қорғауы – бұл балалардың жоғары демеуқаржы, балаларын тәрбиелейтін аналар,
жұмыс жоқтарға жәрдемпұл беріледі. Тұрмысы нашар отбасына жеңілдіктер өте
көп, осының барлығы табысқа жоғары салық мемлекеттің өтемақысы болып
саналады. Бірақта бұл елдерде 1993 ж. табысқа салық ставкасы төмендетілді,
сонымен қоса еңбекке де. Қазір өкімет халықтық әлеуметтік қорғауы жоғары
деңгейде қамтамасыз ете ала ма екен, егер де күнкөріс деңгейде 60 % төмен
болса. БҰҰ анықтауынша күнелту минимум деңгейі егер де адам өзінің
жалақысына тамақ, киім және тұрмыстық жағдайларды қанағаттандыра алса,
табыстын минималды деңгей бұл талаптарға жауап бере ала ма екен.[45-51б. 5]
Сондықтан қазіргі уақытта маңызы, экономикадағы дағдарысты жеңуге
дейін автоматты, табыс салығы банк қызметі арқылы алу механизімін енгізді.
Өтпелі кезенде жалақыны салыққа жалдама еңбекті қолданатын жеке
тұлғалардын кәсіпорынға, ұйымдастыру және басқа шаруашылық субъектілерге
аудару. Сол себептен салықты әлеуметтік сақтандыруға таратылды, олар
берілген сомаға қосылады. Бұл салық қызметін жеңілдетеді төленген
жалақының деңгейін бақылау мемлекет қызығушылықта, өйткені өсуге
тенденциясы болу үшін, берілген деңгей түспеу керек. Сондықтан бұл салықты
төлеу тұтыну қор үлесінен емес, төлеу сомадан алынады. Бұл жағдайда
еркінсіз тәуелсіздік құрылады: азамат номиналды түрде жалақы алса, үлкен
бөлігі объективті түрде мемлекетке түседі, ал азаматқа тек аз бөлігі. Егер
де салық төлем сомасынан болса, онда азаматтын қолына көп төленсе, бұл
жалақыға салық жоғары болады, осыдан кәсіпорын өздерінің жұмысына көп
төлеуді мемлекеттің қызығушылығы туады.
Жеке тұлғалар өздері табыс салығынан босатылады. Салықты кәсіпорын
төлейді және бұл шығындар өзіндік құнға жатады. Жоғарыда айтқандай салықты
алу механизімі банк оепрациясы арқылы автоматты түрде істеу.
Кәсіпорындардағы жұмысшыларға жалақыны аударғаннан кейін өзінің жеке
құралынан бюджетке белгіленген пайызын алады. Егер де кәсіпорына қатысты
сома болмаса, онда банк кәсіпорынға бұл құралдарды бермейді.[ 25-40б. 6]
2. Жеке табыс салығының халықаралық тәжірибесі.
Басқа халықтарға қарағанда жеке тұрғалардың табыс салағының
ставкасы жеке табыс салығы қалай есептейді және алатыны туралы әрқашан
көптеген ойлар қалыптасады, өйткені әрбіреуімізге қатысты.
Біреулері кедейлердің болмауын қадағаласа, біреулері байлар
болмауын қадағалайды. Әлемдегі салық салудың көптеген жүйелері табыс
салығында жаңа шәкіл жақтаушыларға да, қарсыласушыларға халықаралық
тәжірибелер өзінің позициясына дәлелдемелер көрсетеді.
Мысалы, жаңа шәкілдін қарсыласушыларына Голландиядағы салық салу
жүйесіне енгізіледі, онда Қазақстанға қарағанда байларға табыс салығы
жоғары ставкамен қолданды. Голландияда қолданатын жеке тұлғаларға табыс
салығына шәкілді көрсетейік:
Бірінші 15 255 гульден (942 912 т) - 33,99 % ставка бойынша алынды.
Келесілер 58 762 (3 632 079т) – 50 % ставка бойынша.
Қалған табыс – 60 % ставка бойынша бірінші қарағанда осы берілген
шәкілді қолдануда мемлекет бюджетіне жоғары түсімдер түсуінің мүмкіндігін
қамтамасыз етеді және қазақстандық шәкілмен салыстыруда әділетті болатының
көрсетеді,егер де бұл шәкілді Голандияның салық салу базасын аңықтау
тәсіліне аударса, онда неге Голланд үкіметі жоғары ставка бойынша керекті
бюджет түсімдерін жинайтының белгілі болады.
Себебі, Заң шерімнен белгіленген жиынтық жылдық табыс алумен
Голландияда салық салу табысы аңықталады, сіз түсінетіндей байларға және
кедейлерге таратылады және сендер сенетіндей өте жомартты. Мінекі, солардың
біреуі:
Зейнетақы қордан шегеру. Зейнетақыны шығару нақты өлшемі
анықталған емес және міндетті емес, бірақ жылына 21 367 гульден (1 320 694
теңге) өспеу керек.
Жеке шегерім. Бұл шегерімнің өлшемі әрбіреудін жеке
жағдайына байланысты болды. Жеке шегерімнің базалық өлшемі жылына 8950
гульден (553 200 теңге), ал егер де салық салушының әйелі немесе күйеуі
асыраудағы жан болса, берілген шегерімнің өлшемі жылына 17 473 гульден
(1080006 теңге) жылына жалғыз ата-анасында бірге тұрған балаларына шегерім
өлшемі жылына 15 768 теңге(974 620 теңге) құрайды және тағы сондай жеке
өзінің жағдайына байланысты болды.
Ерекше шығындарды шегеру.
Медициналық қызмет етуді төлеуге шығындар сонымен қоса әрекет етуге
қабілетсіз немесе қарт адамдарға көмек көрсетумен байланысты шығындар
(мысалы, олармен отыратын, көмек көрсететін адамдарға төлем ақы).
27 жастан төмен балаларды асырау шығындар. Бұл шығындарға, мысалы,
оған өзінің ұлы немесе қызының оқуын төлеуді жатқызуға болады. Осылайша,
Голландияда бай адамдарға өзінің салық салу табысын төмендете алады (
мысалы, өздерінің балаларын Гарвардқа оқуға жібере алады).
Нақты туыстар категориясна арналған материалдық көмек көрсетуде
шығындар.
Оқуға төлеу және мамамандық бойынша квалификацияны жоғарлату шығыны
(хоббидан басқа).
Кішкентай балаларды күтім жасауда шығындар (мысалы, бала бағушыға
төлем ақы).
Заңмен бекітілген берілген нормалар бақылау механизімі мен салық
төлеушінің шығындары шегерілуі нақтылығына сенімді болуына жағдай жасайды
және Голландия экономикасында ешқандай әлеуметтік бағдарлауда ешқандай
күдік қалдырмайды.
Жеке міндеттер бойынша шегерімдер. Бұл категорияға жатады:
- Жеке тұлғалардың жағдайына қарай шығындарын төлесе (мысалы, егер жеке
тұлға салық төлеуші әрекет етуге қабілетсіз адамдарға жәрдемақы төлейді,
осыған қоса уақытша әрекет етуге қабілетсіз, қарт немесе жесір әйел
адамдарға да). Бұл шығындар бойынша шегерімдердің өлшемі жылына 6179
гульден (381924 теңге) құрайды, егер салық төлеуші үйленбеген болса, егер
салық төлеуші үйленген болса жылына 12358 гульден (763848 теңге), нақты
шартта, яғни жағдайда (шегерімге жататын бұл сомма жылына 86480 гульденге
дейін жетеді. (5345328 теңге)).
Осыдан басқа салық төлеуші салық салу табысынан шегеруге құқығы бар
(мерзімді және бірмерзімді). Берілген категорияға қосылған басқа шығындар,
алған кредиттін пайызын төлеудегі шығындар. 1994 жылдан бастап берілген
категория шығындардын шегерім өлшемі жылына 5 291 гульден мен шектеледі
(327037 теңге). Егер салық төлеуші үйленген немесе тұрмысқа шыққан болса
бұл сомма екі еселенеді және 10582 гульден (654073 теңге) құрайды.
Қайырымдылық бойынша шығындар.
1 % жиынтық табысынан, егер ол діни, қайырымдылық, мәдени және
академиялық институт, сонымен қоғамдық игілікпен байланысты басқа ұйымдарға
қор ретінде бағытталса шегерімге жатады.
Барлығына қоса, егер жеке тұлға жеке кәсіпкер онда ол өзінің салық
салу табысын азайтады келесі шегерім түрлерін қолдану құқығын ала отырып.
Жеке кәсіпкерлерге шегерім, олар өзінің жұмысшылары болып табылады.
Жеке кәсіпкер 18 жастан 65 жасқа дейінгі жаста өзінің бизнесіне 1225 сағат
арнаса, бизнестің табыс үлесінен шегерім жасауға құқығы бар. Жылдық
анықталған шегерім өлшемі 13110 гульден (810329 теңге) жылдық пайдаға дейін
96170 гульден рұқсат етілген. Одан кейін шегерім өлшемі 8730 гульден
(539601 теңге) дейін төмендейді (6699895 теңге) пайда үшін 108 398
гульденге дейін және жоғары. Жеке тұлғалар, өзінің бизнесін бастап
жатқандар жыл сайын қосымша 3840 гульден үш жыл аралығында шегеруге құқығы
бар.
Бизнесте катынасуда шегерімдер. Егер де әйелі немесе күйеуі жеке
кәсіпкерлер болса, күйеуіне бизнесті жүргізуге көмек көрсетсе, онда
кәсіпкер табыстан негізгі бір соманы шегеруге құқылы, бұл әйелі күйеуі
жұмсаған сағат санына байланысты болады. Алынған табыстан максималды өлшемі
4%
шегерімін құрайды.
Осылайша, сол уақытқа дейін барлық шегерімнен кейін голандтын салық
салу табыс шегерімі табыс салығының голандық шәкілдін алдында тұрады олар
жоғары ставканы қолданғаннан кейін бюджетке түсетін керекті түсімдерді
қамтамасыз етуге болады. Басқа сөзбен айтқанда, табыс салығындағы
қазақстандықтармен салыстырғанда жоғары ставканы қолданғанда, осылайша
бай адамдарға өзінің қатынасын білдіреді.
Тағы бір фактор бойынша, басқа елдердегі табыс салығы жоғары
ставкалардын болуын түсіндіретін (мысалы, сол Голландияда) бұл салық
ауыртпалығы корпоративтіктен жеке секторға ауыстырылған. Ал Қазақстанда
керісінше, корпоративтік секторға көп көңіл бөледі, сондықтан жеке
табыстан, деңгейі төмен.
Жеке тұлғаларға салық салуда тәсілдердін, құрылмауына 1999 жылдын
қыркүйегінде 2001 жылға табыс салығы бойынша голландттар акт құрды.
Берілген нормативтік акт 1 қаңтардың 2004 жылы күшке енді және келесіні
қолданады:
Жеке тұлғаларға салық ауыртпалығының төмендеуі ( жалпы 15,5 миллиард
гульден); табыс салығында оңайтылған жүйені қолдану - экономиканы
ынталандыру мақсатында және адамның жұмысты табуда қызығушылығы жеке
тұлғарға табыс салық ставкасының төмендеуіне әкеледі. Қосымша құн салығының
ставкасы (17,5%-дан 20%-ға дейін), экологиялық салық және капитал
оепрациясынан түскен табыстын ставкасы жоғарлауы жеке табыс салығының
төмендеуіне әкелді. (жалпы 9,3 миллиард гульден).
Басқа өзгеше сәтте біздің елімізде әлеуметтік салық қолданды.
Голландияда әлеуметтік салық жұмыс берушіден қызметкерлердін жалақысынан
шегеріледі, ал аяғында әлеуметтік қайшылықты қолданады (медициналық
қызметті қоса). Қазақстанда бұл салық жұмыс берушіден төленеді (заңды тұлға
мен жеке кәсіпкер). Ол еңбек ақыны төлеу қорынан және қызметкерлердін жұмыс
ақысына әсер етпейді.
Қазақстандағы капиталдың жариялығы табыс салығы шәкілде өзгерістер
болатының белгісіз. Адамзат табиғатында табысты бөлуге тән емес. Бірақ
өзінің табысына табысты төмендетуге барлығына тән. Мүмкін, Голландиядағы
дай табысын көп болса, аз төлейсін деген қағиданы есепке ала отырып,
мемлекет іскерлік белсенділікті ынталандыруға үміттенеді.
Жоғары айтылғандарға қорытынды айтсақ, бізге белгілі сиякты барлығы
бірдей емес және тұрмысы нашар халықтын әлеуметтік қорғау сұрағы тек
дәулетті адамдар табыс салығының ставкасын көтеру ғана емес, ол бюджетке
түсетін құралдарды әділетті тарату. Бірақта бұл механизімнің әлеуметтік
бағдарламада қандай да бір женістіктерге жетеді деген куә жоқ. Қазақстан
еліндегі халықтың экономикалық жағынан қарғанда салық ставкалары
өзегретініне, яғни жәрдемақы және зейнетақы төлеуге бағытталама белгісіз.
Дания – салықтын жолғары дамыағн деңгейдегі жеткілікті ел Бюджет
табыс құрылымында жеке тұлғалар табыс салығы жартысын алады. Салық
мөлшерінің жаупкершілігі салық төлушіні жағдайына жәнетабысты қайнар
көзіден алуына байланысты Дания территориясында тұрақты тұратын азаматтар
ғана емес, резиденттерге жеке тұлғаларға да қатысты оның тұрақты мекені
болғанмен ел территориясында толық 6 ай болса ғана, Елде де және одан
тыс жерлерден резиденттер барлық табысын салық комитеті төлейді Реэидент
еместер Дания территориясында ғана алған таьысынан әртүрлі табыс түрі
әртүрлі ставка бойынша алынады, Жеке табыс: айлық ақы, қайтып келген салық
сомасы, тегін тұру құны, өз қажеттілігіне жұмсаған қыэмет машинаға
шығын,зейнет ақы, кәсіпорыннан таза табыс, (шығын мен табыс пайыэын
шығару).[66-89б.7]
Шетел қызметіне салық салуда негізгі тәртіптер орнатылған 6 айдан 3
жылға дейінгі уақытта Дания территориясында болған шетел азаматы әдейі
салық режимі арқылы өз қалауымен айлық кқыны қолма-қол формада алады,
Соңғы екі оңжылдықта Оңтүстік шығыс Азия мен Тынық мұхит Азия аймағында
Малазия елінің даму болашағы үлкен, 2020 жылдары ел әлемдегі жоғары
дамыған топқа жатуға ұмтылады және қазіргі уақытта көптеген параметрлерден
осыған жетіп келеді.2004 жылы жеке тұлғаларға барлық табыс күнтүзбелік
жылдын негізінде анықталады. Жеке тұлға резидент жеке табыс салығы бойынша
салынатын келесі талаптар сәйкес болу керек:
- Малайзияға келгендерге 182 күнтізбелік күнді құрайды;
- 182 кунтізбелік кун Малайзия елінде болса
3. Жеке табыс салығының объекстісі мен субъектісі
Салқ салу объектілері бар жеке түлғалар жеке табыс салығын
төлеушілер болып табылады. Жеке табыс салығы салынатын объектілер мыналар:
1) төлем көзінен салық салынатын табыстар;
2) төлем көзінен салық салынбайтын табыстар.
Салық салынуға жатпайтын табыстар. Жеке тұлғалар табыстарының мынадай
түрлеріне салық салынуға тиіс емес:
1) Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген мөлшерде
мемлекеттік бюджет қаражаты есебінен төленетін атаулы әлеуметтік көмек,
жәрдемақылар мен өтемдер;
2) балаларға және асырауындағы адамдарға алынған алименттер;
3) Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес қызметкерге еңбек
міндеттерін орындау кезінде мертігуіне немесе денсаулығының өзге де за-
қымдануына байланысты келтірілген зиянның орнын толтыру (жоғалтқан жалақысы
бөлігіндегі орнын толтырудан басқа);
4) жеке түлғалардың Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің лицен-зиясы
бар банктер мен банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын
үйымдардағы салымдары бойынша оларға төленетін сыйақы-лар және борыштық
бағалы қағаздар бойынша сыйақы;
5) мемлекеттік бағалы қағаздармен және агенттік облигациялар-мен
жасалған операциялардан түскен табыстар;
6) әскери қызмет міндеттерін атқареан кезде әскери қызметщ-ілерге,
белгіленген төртіппен арнайы атақ берілген, оны қызметтін міндеттерін
атқаруына байланысты алван ішкі істер органдары-ның және мемлекеттік өртке
қарсы қызметтің қызметкерлеріне берілетін төлемдердің барлық түрі;
7) лотерея бойынша 5 айлық есептік көрсеткіш шегіндегі ұтыстар;
8) тиісті жылға арналған республикалық бюджет туралы Қазақстан Рес-
публикасының заң актісінде белгіленген ең төменгі жалақы мөлшерінде
мемлекеттік бюджет және гранттар қаражаты есебінен жүзеге асырыла-тын
қоғамдық жұмыстарды орындауға және кәсіби оқуларға байланысты төлемдер;
9) гранттар қаражаты есебінен төленетін төлемдер (еңбекақы түріндегі
төлемдерден басқа);
10) тұрақты жүмысы жолда өтетін немесе жүріп-түру сипатында бола-тын не
қызмет көрсететін учаскелер шегінде қызмет бабындағы сапарлар-меи
байланысты жағдайларда Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген
мөлшерде төленетін төлемдер;
11) экологиялық апат немесе ядролық сынақ полигонындағы ядролық
сынақтар салдарынан зардап шеккен азаматтарды әлеуметтік қорғау ту-ралы
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес төленетін төлемдер;
12) ¥лы Отан соғысына қатысушылардың және оларға теңестірілетін
адамдардың, I және II топтағы мүгедектердің, сон-дай-ақ бала кезінен
мүгедек адамның ата-аналарының біреуінің ; III топтағы мүгедектердің бір
жыл ішіндегі - айлық есептік көрсеткіштің 240 еселенген шегіндегі табысы;
13) өткізілер күні қор биржасының "А" және "В" ресми тізімінде тұратын
акциялар мен облигацияларды өткізу күніне қүн өсімінен алынатын та-бысы;
14) мемлекеттік бюджет қаражаты есебінен төленетін біржолғы төлем-дер
(еңбекақы түріндегі төлемдерден басқа);
15) салық жылы ішінде медициналық қызмет көрсетулердің (космето-
логиялық қызмет көрсетулерден басқа) ақысын төлеу үшін, бала туған кез-де,
жерлеу үшін берілетін, құжатпен расталған, айлық есептік көрсеткіштің 70
еселенген шегіндегі біржолғы төлемдер;
16) қызметтік іссапарлар кезінде Салык кодексінiн 93-бабында
белгіленген мөлшерде төленетін өтемдер;
17) қызметкер ұйымымен бірге басқа жерге жұмысқа ауысқан не көшкен
кездегі жол жүруі, мүлкін көшіруі, үй-жай жалдауы бойынша қүжатпен рас-
талған шығындардың өтемдері;
18) Қазақстан Республикасыныңазаматтары болыптабылмайтын дип-ломатиялық
немесе консулдық қызметкерлердің ресми табыстары;
19) шет мемлекеттің мемлекеттік қызметінде жүрген шетелдік жеке
түлғалардың сол елде салық салынуға тиіс ресми табыстары;
20) Қазақстан Республикасының азаматтары болып табылатын және
Қазақстан Республикасының шет елдердегі дипломатиялық және оларға
теңестірілген өкілдіктерінде қызметте жүрген жеке түлғалардың мемлекеттік
бюджет қаражаты есебінен шетелдік валютамен төленетін ресми табыстары;
21) Зейнетақы төлеу жөніндегі мемлекеттік орталықтан берілетін зей-
нетақы төлемдері;
22) Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген мөлшерде дала
жағдайында геологиялық-барлау, топографиялық-геодезиялық және іздестіру
жұмыстарымен шұғылданатын қызметкерлердің далалық жабдық-талым ақшасы;
23) Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген мөлшерде
республикалық бюджет қаражаты есебінен төленетін тұрғын үй құрылысы жинақ
ақшасына салымдар бойынша сыйлық ақылар (мемлекеттің сыйлық ақылары);
24) Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жұмыс берушінің
қызметкерлерді өздерінің өндірістік қызметіне байланысты мамандық бойынша
оқытуға және біліктілігін арттыруға бағытталған шығыстары;
25) жұмыс берушінің вахталық әдіспен жұмыс істейтін адамдарға өндіріс
объектісінде болу кезеңінде жұмыстарды орындауы мен ауысы-маралық демалысы
үшін жағдай жасай отырып, олардың турмыс-тіршілігін қамтамасыз ету үшін
тұрғын үй жалдауына және осы Кодекстің 93-бабына сәйкес белгіленген
тәулікақы шегінде тамақтануға арналған шығыстары; қызметкерлерді жұмыс
орнына дейін және кері қарай жеткізуге байланысты шығыстар;
26) Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген мөлшерде, жүкті
болғанда және босанғанда берілетін әлеуметтік жәрдемақылар, сон-дай-ақ ұл
бала немесе қыз бала асырап алған әйелдерге (еркектерге) берілетін
әлеуметтік жәрдемақылар;
27) білім беру үйымдарында оқитындарға Қазақстан Республикасы-ның
заңдарында белгіленген мемлекеттік стипендияларға арналған мөлшерде
төленетін стипендиялар;
28) Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген нормалар бойынша
берілген арнаулы киімнің, арнаулы аяқкиімнің, басқа да жеке қорғану және
алғашқы медициналық көмек құралдарының, сабынның, за-рарсыздандыру
құралдарының, сүт немесе қүндылығы соған тең басқа да емдеу-профилактикаға
арналған азық-түлік өнімдерінің қүны;
29) өздерінің қызметін жүзеге асыру мақсатында жеке касіпкер, жеке
нотариус, адвокат алеан мүлікті, сондай-ак зандарында белгілеген тәртіппен
мұрага калдыратын зейнет акы жинактарынана жинактаушы зейнет акы корлары
жузеге асыратын зейнет акы төлемдерін коспаганда, жеке түлға басқа жеке
түлғадан сыйға немесе мүраға алған мүліктің қүны;
30) ізгілік, қайырымдылық көмек түрінде алынған мүліктің қүны;
31) он алты жасқа толмааан балалар үшін балалар лагеріне
жолдамалардың құны;
32) еңбек (қызметтік) міндеттерін орындау кезінде қызметкердің өміріне
және денсаулығына зиян келтіргені үшін жұмыс берушінің жауапкершілігін
міндетті сақтандыру шарттары бойынша сақтандыру төлемдері;
33) Салық Кодекстің 161-бабында көзделген табыстарды қоспағанда,
шарттың қолданылу кезеңіндегі сақтандырудың кез келген түрі кезінде
төленетін, сақтандыру оқиғасына байланысты сақтандыру төлемдерінің
сомалары;
34) өз қызметкерлерін міндетті сақтандыру шарттары бойынша жұмыс беруші
төлейтін сақтандыру сыйлықақыларының сомалары;
35) төлем көзінен салық ұсталғандығын растайтын қүжаттар болған жағ-
дайда, бүрын төлем көзінен салық салынған дивидендтер, сыйақылар, ұтыстар
сомалары;
36) материалдық нұқсанның орнын толтырудың сот шешімі бойынша
тағайындалған сомалары;
37) жинақтаушы зейнетақы қорлары салымшыларының жинақтаушы сақтандыру
шарты бойынша жасасқан сақтандыру сыйлық ақыларын (ан-нуитет) төлеу үшін
өмірді сақтандыру жөнінде сақтандыру ұйымдарына жіберген зейнетақы
жинағының сомалары.
Салық төлеушінің салық жылы ішіндегі салық салынатын табыстарына А1
қосымшада көрсетілген ставкалар бойынша салық салынады.
Қызметкерлердің Қазақстан Республикасының тиісті қар-жы жылына арналәан
республикалық бюджет туралы заңында бел-гіленген, жылына ең төменгі
жалақының 12 еселенген мөлшерінен аспайтын жалақысының төлем көздерінен
салық салынатын кірістеріне, қызметкерлердің тоқсан ішіндегі орташа айлық
кірісі ең төменгі жалақы мөлшерінен аспайтын жаәдайда "0" ставкасы бойынша
салық салынуеа тиіс.
Дивидендтер, сыйақылар (жинақтаушы сақтандыру шарты бойынша сыйақыларды
қоспағанда) мен ұтыстар түріндегі табыстарға 15 проценттік ставка бойынша
салық салынады.
Адвокаттардың және нотариустардың табыстарына 10 проценттік ставка
бойынша салық салынады.
Төлем көзінен салық салынатын табыстар. Салық төлеушінің төлем көзінен
салық салынатын табыстарына:
1) қызметкердің табысы;
2) біржолғы төлемдерден алынған табыс;
3) жинақтаушы зейнетақы қорларынан берілетін зейнетақы телемдері;
4) дивидендтер, сыйақылар, ұтыстар түріндегі табыс;
5) стипендиялар;
6) жинақтаушы сақтандыру шарттары бойынша табысы жатады.
Салықты есептеу және төлеу. Салық агенттері жеке табыс салығын есептеу
мен үстап қалуды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz