ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЖЕКЕ ТҰЛҒАЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІН ҰЛТТЫҚ ОЙЫНДАР АРҚЫЛЫ ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ
М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... . ... ... ..3
I ТАРАУ. ОҚУШЫНЫҢ ЖЕКЕ ТҰЛҒАЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІН
ДАМЫТУДА ҰЛТТЫҚ ОЙЫННЫҢ МАҢЫЗЫ.
1. Ұлттық ойындардың зерттелуі мен даму тарихы ... ... ... ... 10-21
2. Ұлттық ойынның тәлімдік
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 22-28
II ТАРАУ.ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЖЕКЕ ТҰЛҒАЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІН
ҰЛТТЫҚ ОЙЫНДАР АРҚЫЛЫ ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ.
2.1. Оқушыларды отбасында ұлттық ойындар арқылы
тәрбиелеу ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 29-40
2.2. Мектепте оқушылардың жеке тұлғалық қасиеттерін
ұлттық ойындар арқылы
көрсету ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41-49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..50-51
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
52-53
Қосымшалар
К І Р І С П Е
Ұрпақ жалғастығымен адамзат баласы мың жылдар жасап келеді, сәт сайын
өзгеріп, өрлей дамыған саналы тірлік жалғасуда. Адамзат еншісіне ғана
тиісті сол тірлік дамуының бағбаншысы – тәрбие. Демек, қай заманның, қай
қоғамның болмасын көкейкесті мәселесі болып келгендегі дәлелдеуді қажет
етпейді.
Еліміздің Президенті Н.Назарбаев Қазақстан-2030 стратегиясында
болашақты жасайтын азаматтарды сол ғасыр талабына сай тәрбиелеу
қажеттілігіне тоқатала келе: 2010 жылға дейінгі бастапқы кезеңде өз
мүмкіндіктері мен бәсекелестік қабілеті тұрғысынан келешегі бар еңбекті
қажет ететін салаларға көңіл бөлу керек деп атап көрсеткен.
Ұрпақ тәрбиесі – бұл болашақ тірегі, мемлекеттік маңызды іс. “Адамзат
ұрпағымен мың жасайды” – дегендей, ұрпақ тәрбиесі – қай кезде де халықтық
мәселе болған. Қазақ халқы – рухани зор байлықтың мұрагері. Бүкіл әлемдік
өркениетте ерекше орын алатын ғұлама әл-Фараби бабамыздан бастап, орта
ғасыр ойшылдары: Баласағұн, Қашқари, Иассауи трактаттары, сондай-ақ Алтын
Орда дәуірінің даналары бір халықтың ғана емес, адамзат тудырған алыптардың
қатарындағы ұлы Абай мұрасының, оның педагогикалық көзқарастарының алар
орны өз алдына бір төбе. Озық мәдениеттің жарық жұлдыздары Шоқан,
Ыбырайлармен қатар XX ғасырдың басында тәлімдік ой-пікірлерменбарша қазақ
даласын дүр сілкіндірген Шәкәрім, Ахмет, Мағжан, Сұлтанмахмұт,
Міржақыптардың ұлттық дәстүрді өз туындыларының негізгі арқауы еткен
педагогикалық мұралары қазіргі заман талабымен үйлесе үндесіп жатқандығы
белгілі.
Мыңдаған жылдар бойы тырнақтап жиналған халықтың осынау рухани мол
мұрасы әлемдік озық үлгілермен астаса келіп, оқу-тәрбие қызметіне негіз
болды.
Дана халқымыз “ақыл – жастан, асыл - тастан” нақылымен дәлелдеп
кеткен. Баланың қиялын шыңдап, үлкен адам боп шығуына ұстазы мен ата-
анасының рөлі үлкен екенін нақтылай түседі.
Қабілеттің туа даритын және жүре игерген табиғаты болатынын психолог
ғалымдар дәлелдеп келеді. Балалардың жеке басының қасиеттерін тәрбиелеу –
олардың қабілеттері дамуының шешуші шарты: еңбексүйгіштік, табандылық
тәрізді қасиеттерді тәрбиелеу – олардың қабілет көздерін ашудың ең өнімді
жолы – еңбек ерік пен мінезді тәрбиелеудің тамаша құралы.
Қазақтың халық педагогикасын тіл-әдебиеттік қасиеттеріне қарай:
жаңылтпаштар, санамақтар, жұмбақтар, мазақтамалар, мақал-мәтелдер, өтірік
өлеңдер, ойын-өлеңдер, шешендік сөздер, ертегілер, аңыз әңгімелер, тұрмыс-
салт жырлары, батырлық жырлар, ал әдеп пен тұрмыс-салттық қасиеттеріне
қарай: кісілік, әдептілік, намыс пен абырой, имандылық, салауаттылық,
бауырмашылдық, қайырымдылық, мейірімділік, адамгершілік қарым-қатынастар,
ұлттық ойындар мен рәсімдер, салттар, әдет-ғұрыптар деп топтауға болады.
Ең әуелі ұлттық тәрбиенің мән-мағынасын, мазмұнын жан-жақты жақсы
біліп, тәлім-тәрбиеге оны пайдаланудың тәсілдерін жауапкершілікпен үйренген
дұрыс. Халық педагогикасының танымдық, тәрбиелік мәні зор салаларын
бастауыш мектеп мұғалімдері тәрбие ісіне жан-жақты пайдалануға ықылас
аударуда.
Ұрпақ гүлденсе, ел жаңарады. Көргенді ұрпақтан, көреген дана халық
тарайды. Міне, сондықтан да ұрпақ тәрбиесі ел алдындағы зор міндет.
Бүгінгі талапқа сай халықтың әдет-ғұрыпты, салт-дәстүрді, ұлттық қадір-
қасиетті қайта жаңғырту үшін оқу мазмұнына ұлттық педагогикалық енгізу
басты мақсаттың бірі ретінде ұсынылып отыр. Оқу мазмұны ғылым негіздері мен
жеке тұлға қызметтері құрылымының бейнесі ретінде қарастырылып, оларға
сәйкес келетін білім компоненттері анықталады.
Білім мазмұнын қалыптастырудың бірінші кезңінде, яғни оның теориялық
деңгейінде ұлттық тәрбиелі, қазақтың ұлттық педагогикасын іске асыру, ұлт
мектебінің ерекшеліктерін әрқашанда есепке алудың қажеттігі, жалпы білім
беретін мектептің негізгі мақсатына сәйкес білім мазмұнын анықтаудың
принциптері, қағидалары, заңдылықтары ретінде қарастырылатыны айқындалады.
Сондай оқу-тәрбие негіздерінің бірі- ұлттық ойындарымыз. Ұлттық
ойындар халық педагогикасының бір саласы болып табылады. Ол сандаған
ұрпақтың керегіне жарап, оларды өмірге әзірлеу қажетін өтеген, сыннан өткен
сенімді, баланы пайдалы еңбекке, сөйлесуге, мергендікке, тапқырлыққа,
ептілігін күштілікпен бірлесіп қызмет атқаруға, төзімділікке және т.б.
тәрбиелеудің ұтымды құралы.
Жас ұрпаққа дене тәрбиесін беруде халық ойындарының орын ерекше. Ойын
балалар үшін бір жағынан қызық, ермек болумен қатар екіншіден түрлі қимыл,
қозғалыс үстінде оларды тапқырлыққа, аңғарымпаздыққа, төзімділікке,
ептілікке үйретеді. Міне, сондықтан да халық ойында озған бала-өмірде
озады деп оның мәнін жоғары бағалаған.
Ойын әрекеті балалардың санаткерлік және тілдерін дамытуға көп әсер
ететіндігі жалпыға мәлім. Ойын-баланың білімді игеруі үшін қажетті ерікті
зейіні мен жадын дамытуға мүмкіндік береді. Сондықтан ойындық әдістер осы
жастағылардың психафизиологиялық ерекшеліктеріне сәйкес бастауыш сыныптарды
дәстүрлі түрде қолданылады. Ойындардың қай-қайсысы болса да оқушыдан
төзімділікті, тапқырлықты, ізденімпаздықты, шеберлікті т.б. толып жатқан
қасиеттерді талап етеді. Ойын кезінде баланың жеке басындағы қасиеттері
дамиды, ойын баланы үйретеді, тәрбиелейді, өзгертеді.
Баланың дамуына ойынның өз ықпалы бар. Бала ойын арқылы өз сана-сезімі
құрылымының негізін құрайтын жеке басының қадір-қасиетін ұғынады.
Бастауыш сыныптарда ойынды оқу-тәрбие үрдісін жетілдіру мақсатында
қолданады. Ұлттық ойындардың бір ерекшелігі – оларды сабақта, үзілісте,
сыныптан тыс жұмыстарда тиімді пайдалануға болады. Ол үшін ұлттық ойындарды
тәрбие құралына айналдыру үшін бірқатар әдістемелік талаптардың қатаң
сақталуын талап етеміз.
1. Тәрбиеші ұлт ойындарының неғұрлым көп түрін білуі тиіс.
2. Ұлт ойындарын балалардың жас ерекшелігіне және қызығушылығына
байланысты іріктей білуі.
3. Барлық ойындардың тәрбиелік мақсатын анықтап білу (белгілі бір
ойынмен балалардың бойында қандай қасиеттерді тәрбиелеуді
көздейді).
4. Ойын ережесін өзі жете біліп, балаларға да түсінікті етіп жеткізе
білу.
5. Ойын барысында ережені сақтауды қатаң түрде қадағалау. Көптеген
жағдайда өз қолымен әзірлеу немесе басқа құралдармен алмастыру.
6. Ойынға арналған құрал-саймандарды даярлау. Қажет болған жағдайда өз
өз қолымен әзірлеу немесе басқа құралдармен алмастыру.
7. Ойын алаңы балалрдың өміріне қауіп тудырмауы тиіс. Ойынға ашық алаң
немесе арнайы жабдықталған ойындар пайдаланылады.
Демек, ойын арқылы балаларды өмірге ең қажет қасиеттерге: өжеттілікке,
іскерлікке, жауапкершілікке, ептілікке тәрбиелейміз.
Заманымыздың талантты педагогы В.А. Сухомлинский Ойынсыз, музыкасыз,
ертегісіз, шығармасыз, ойсыз толық мәндегі ақыл-ой тәрбиесі болмайды- деп
санайды. Сол сияқты заманымыздың заңғар жазушысы, ұлы ойшылдарының бірі
М.О. Әуезов ұлттық ойындарға зор көңіл бөле отырып, мынадай пікір айтқан:
Біздің халқымыздың өмір кешкен ұзақ жылдарында, өздері қызықтаған алуан
өнері бар ғой. Ойын деген менің түсінігімше, көңіл көтеру, жұрттың өзін
қуантып, көңілін шаттандыру ғана емес, ойынның өзінше бір мағыналары
болған.
Демек, жоғарыдағы пікірлерге сүйенсек, бастауыш сынып оқушыларының
оқуға, білімге деген ынтасы мен мүмкіндіктерін толық пайдалану, оларды оқу
үрдісінде үздіксіз дамытып отыру және сабақ барысында алған білімдерін
практикада қолдану дағдыларын қалыптастыру үшін ойын түрлерін қолданудың,
пайдаланудың орны бөлек. Тиімді қолданылған ойын түрлері мұғалімнің
түсіндіріп отырған материалын, оқушылардың зор ынтамен тыңдап, берік
меңгеруіне көмектеседі. Өйткені төменгі сыныптағы оқушының аңсары сабақтан
гөрі ойынға ауыңқырап тұрады. Қызықты ойын түрінен кейін олар тез сергіп,
тапсырманы ықыласпен орындайды.
Тәуелсіз еліміздің білім беру жүйесінде болып жатқан оң өзгерістер
қоғамның жас ұрпақ тәрбиесі үшін жауапкершілігі терең сезіліп отырған
бүгінгі таңда оқу-тәрбие үрдісінің тиімділігін арттыру бағытында барлық
мүмкіндіктер мен ресурстарды пайдлануды көздейді. Дегенмен, оқу-тәрбие
үрдісінде барлық ресурстар толық қолданыс таппай келеді. Тәрбиенің осындай
сирек қолданылатын құралдарының бірі – ұлттық ойындар. Ұлттық ойындар
арнайы мақсатты көздейді және нақты міндеттерді шешеді.
Ұлттық ойынның міндеті баланың қызығушылығын оятып, белсенділігін
арттыру мақсатында іріктеліп алынған нақты мазмұнымен аяқталады.
Баланың қуанышы мен реніші ойында айқын көрінеді. Ойын кезінде баланың
психологиялық ерекшелігі мынада: олар ойланады, эмоция әсерә ұшқындайды,
белсенділігі артады, ер қасиеті, қиял елестері дамиды, мұның бәрі баланың
шығарымпаздық қабілетімен дарынын ұштайды.
Ойын баланың көңілін өсіріп, бойын сергілітп қана қоймай, оның өмір
құбылыстары жайлы таным-түсінігіне де әсер етеді. Балалар ойын арқылы тез
тіл табысып, жақсы ұғысады, бірінен-бірі ептілікті үйренеді. Ойын үстінде
дене қимылы арқылы өзінің денсаулығын нығайтады.
Халқымыз ойындарға тек балаларды алдандыру, ойнату әдісі деп қарамай,
жас ерекшеліктеріне сай олардың көзқарасының, мінез-құлқының қалыптасу
құралы деп те ерекше бағалаған. Қазір бізге жеткен ұлт ойындарымыз: тоғыз
құмалақ, қуыршақ, асық ойындары.
Қазақтың көне жыр-дастандарында ұлттық ойындар балаларды тәрбиелеуде
ерекше орын алғандығы айқын көрінеді. Мәселен, Қобыланды, Алпамыс, Ер
Тарғын сияқты эпостық жырларда елін сүйген батырлардың, жұртшылық
сүйіспеншілігіне бөленген ер жігіттердің ең алдымен ұлттық ойындарда
сайысқа түсіп, одан кейін көп кісі қатысқан ойын-сауықтарда өздерінің
мергендік, палуандық, шабандоздық шеберліктерін көрсеткіндіктері айтылады.
Домбырамен күй шерту, Аттың құлағында ойнау, Аударыспақ, Күлкі
ойыны, Балалар ойыны, Ақсүйек, Тоғыз құмалақ, Жұмбақ айтыс, Асық
ойнау өте ерте заманда пайда болған. Мұның өзі бізідң ата-бабаларымыздың
ұлттық ойындарының ғсырлар бойы өмір сүргендігін айқын көрсетеді.
Балалардың жиі ойнайтын Ақсүйек ойыны байқағыштыққа, қырағылыққа,
батылдыққа, ептіліккке, шапшаңдыққа баулиды. Баланың ақыл-ойын дамытатын
тәжірибелік маңызы зор тағы бюір ойынның түрі – Он бір қара жұмбақ.
Ұлттық ойындар халықпен бірге жасасып, ғасырлар бойы ұмытылмай, атадан-
балаға мәдени мұра ретінде ауысып отырған. Олар баланы пайдалы еңбекке,
сөйлесуге, мергендікке, тапқырлыққа, ептілігін күштілікпен бірлестіріп
қызмет атқаруға, төзімділікке тәрбиелеудің ұтымды құралы.
Қазақ халқы өмірге дені сау, шыныққан, әділетті, өнерлі, жерін, елін,
сүйетін азаматтар тәрбиелеу жөнінде өз ұрпақтарына таусылмас мұра
қалдырған. Халқымыз ойындарға тек балаларды алдандыру, ойнату әдісі деп
қарамай, жас ерекшеліктерін сай олардың көзқарастарының, мінез-құлқының,
қырағылығы мен тапқырлығының қалыптасу құралы деп бағалаған. Бала
кішкентайынан өз еркімен әртүрлі ұлттық ойындарға қатысып, өзінің
икемділігін, тапқырлығын, батылдығын байқатқан.
Ұлы педагог Ушинский К.Д. жас ұрпақты тәрбиелеуде халық
педагогикасының талаптары терең бейнеленген халық ауыз әдебиетінің,
әсіресе, ертегі жырлары мен мақал-мәтелдердің, сонымен қатар дәстүрлі
ұлттық ойындардың маңызды екенін атап көрсеткен.
Баланың дамуына ойынның өз ықпалы бар. Бала ойын арқылы өз сана-сезімі
құрылымының негізін құрайтын жеке басының қадір-қасиетін ұғынады. Бастауыш
сыныптарда ойынды оқу-тәрбие үрдісін жетілдіру мақсатында қолданады. Ұлттық
ойындардың бір ерекшелігі оларды сабақта, үзілісте, сыныптан тыс жұмыстарда
тиімді пайдалануға болады.
Өзектілігі: Бастауыш сыныптарда ұлттық ойынның маңызы зор екендігін біз
практика арқылы көреміз. Ұлттық ойындар арқылы балалардың қызығушылығы
артады. Сабаққа деген ынтасы, көзқарасы ұлғаяды.
Мақсаты: Баланың тұлғалық қасиеттерін дамытудағы
ұлттық ойындардың орнын көрсету.
Міндеті: 1. Ойындардың балаға психологиялық әсерін анықтау.
2. Оқушылардың қызығушылығын оятып,
танымдық белсенділігін арттыру жолдарын белгілеу.
3. Тәрбие жұмысында ұлттық ойындардың баланың
жеке тұлғалық қасиеттеріндегі маңызы.
Зерттеу объектісі: ұлттық ойын үстінде оқушылардың белсенділігін,
ынтымақтасуын, өзара достық-жолдастық қарым-
қатынастарын жетілдіру.
Пәні: оқушылардың жеке тұлғалық қасиеттерін
дамыту жолдары.
Ғылыми болжам: бастауыш сыныптарда ұлттық ойындарды жүйелі,
тиімді пайдаланған жағдайда оқушылардың жеке
тұлғалық қасиеттерін дамытудағы мүмкіндіктер.
Зерттеу әдістері: ғылыми әдебиеттерді талдау, саралау.
Сауалнама эксперимент, бақылау.
Мектебі: Саумалкөл қазақ орта мектебі
I ТАРАУ ОҚУШЫНЫҢ ЖЕКЕ ТҰЛҒАЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІН ДАМЫТУДА ҰЛТТЫҚ ОЙЫНДАРДЫҢ
МАҢЫЗЫ
1.1. Ұлттық ойындардың зерттелуі мен даму тарихы.
Қазақ халқы ұлт ойындарына бай халықтардың бірі. Бірақ ол ертеде
ауызекі туып, жалпақ жұртқа ауызекі таралып отырған да, сондықтан көпшілігі
бүгінгі күнге жетпей ұмыт болып кеткен. Қазақтың ұлттық ойындары туралы
қағаз бетіне түскен алғашқы деректер XIII ғасырдан басталады. Оны алған
жинап, Европа жұртшылығына таныстырған Италия саяхатшысы Плано Карпини
болды. XIII ғасырда Европа халқына Манғол тарихын таныстыру мақсатымен
саяхатқа шыққан. П. Карпини Жетісу мен Тарбағатайды басып өткен кезде, осы
өңірді мекендеген ру-тайпалардың тұрмысы, әдет-ғұрыптары, ойын-сауықтары
жайлы көптеген этнографиялық материалдар жинаған.
Қазақ халқының ұлт ойындары жайындағы деректемелерді қағаз бетіне
түсіргендердің бірі Венеция саяхатшысы Марко Поло болды. Ол өзінің
Қазақстанға жасаған саяхатында Жетісу бойындағы қазақ ауылының мерекелі
тойларында болып, ойын-сауықтарын көріп, көптеген ұлт ойындарына талдау
жасап, шығу тарихтарына, қалыптасу дәуірлеріне де болжам айтқан.
Ұлт ойындары жайындағы деректерді австралиялық с. Герберштейннің
италияндық И.И. Новокамскийдің, орыс саяхатшысы П.И. Рыяковтың, орыс ғалымы
П.С. Паластың, Венгер зерттеушісі А. Вамберидің, неміс этнографы Ф.
Картуцканың, неміс ғалымы А. Гумбольдтың, поляк халқының өкілдері А.
Якушкевич, С. Гросс, Б. Зеленскийдің т.б. жазбаларынан кездестіреміз.
Одан кейінгі кезеңде қазақ халқының бай этнографиялық материалдарын
жинаған және оның ішінде ұлт ойынының тәрбиелік маңызы туралы пікір
айтқандар К.К. Покровский, А.И. Ивановский, Н.И. Гродеков, Е. А. Алекторов,
Э. Диваев, А. Левшин, Н. Пантусов, Ф. Лазеревский, П.П. Пашин, Г.С.
Загряжский, А.Шиле, А.Харунзин, А. Горячкин, П. Ходыров, Е. Букин, О.
Әлжанов т.б. болды.
Қазақтың ұлт ойындары туралы алғашқы пікір айтушылар мен оның жеке
нұсқаларын жинаушылардың қай-қайсысы болмасын,оны жоғары бағалап, көшпелі
халықтан мұндай өрелі өнерді күтпегендіктерін сөз етеді. Осындай жылы
лебіз, құнды пікір айтқан неміс ғалымы А. Гумбольт өзінің достарына жазған
бір хатында былай дейді: Мен қазақ ауылында болған кезімді өмірімнің аса
бір қуанышты кезеңі деп есептеймін. Себебі, көшпелі халықтың біздерге
көрсеткен сый-құрметі мен ойын-сауықтары естен кететін шаруа емес... Мен
өмірімде осындай қысқа уақыт ішінде мұндай үлкен тарихтан осынша материал
жинап көрген емес едім, бірақ бұл кең дүниенің ортасында болғандықтан да
солай болуы керек.
Қазақ халқының тарихи көне жырларының, эпостары мен лиро-эпостарының
қай-қайсысын алып қарасақ та олардың өн бойынан халықтың ұлттық ойындарының
әдет-ғұрып салттарының алуан түрлерін кездестіреміз. Ойын арқылы шынығып,
өзінің бойындағы табиғи дарынын шыңдай түседі. Ойынға халық ерекше мән
берген. Сондықтан халық оған тек ойын-сауық, көңіл көтеретін орын деп қана
қарамаған. Ең бастысы – ел қорғауға қабілетті болашақ қайраткер өзінің осы
қабілетін шаршы топтың алдында, баршаға тең еркін бәсекеде жеңіп алуға
тиіс болған.
Ұлт ойындары атадан балаға, үлкеннен кішіге мұра болып жалғасып
отырған мәдени, өнер тіршілігінің жиынтық бейнесі көрінісі де болған.
Әрине, ойын өнер ретінде әдебиет пен мәдениеттің сан алуан түрлерімен
қабысып, астасып келіп, бірін-бірі толықтырып, байыта түседі. Халық ойынды
тәрбие құралы деп танып, оның бойындағы жастарды ойландырып, толғандыратын
қасиеттерін аша түседі. Ойын тек жас адамның дене күш-қуатын молайтып, оны
шапшаңдыққа, дәлдікке т.б ғана тәрбиелеп қоймай, оның ақыл-ойының
толысуына, есейіп өсуіне де пайдасын тигізеді.
Қазақтың ұлттық ойындары ерлікті, өжеттілікті, батылдықты,
шапшаңдықты, ептілікті, тапқырлықты, табандылықты, байсалдылықты т.б. мінез-
құлықтың ерекшеліктерімен бірге күш-қуат молдылығымен, білек күшін, дененің
сомданып шынығуын қажет етеді. Сонымен бірге бұл ойындар әділдік пен
адамгершіліктің жоғары принциптеріне негізделген.
Қазақтың ұлттық ойындары: көкпар, сайыс, күрес, теңге алу, қыз қуу,
алтын қабақ ату, Жамбы ату т.б. спорттық сипатпен бірге үлкен тәрбиелік
маңызға да ие болды.
Неміс ғалымы Александр Гумбольд 1829 жылы орыс өкіметінен арнайы
рұқсат алып Каспий теңізінің бойына, Орал мен Алтай және Орынбор, Семей,
Өскемен қалаларына саяхат жасайды. А. Гумбольдт өзінің болған жеріндегі
көшпелі қазақ ауылдарының өмірімен танысып, олардың күнделікті тіршілігі,
қонаққа көрсететін сый-құрметі, табиғат құбылысына бейімделуі, әдет-ғұрпы,
яғни тарихы мен этнографиясын толығынан зерттей келіп Центральная Азия,
Исследования о цепях гор и по сравнительной климотологииатты еңбегін
жазды. Қазақ ауылына келнеен беттегі қонаққа көрсетілген сый-құрметіне,
олардың ойын-сауықтарына, әсіресе қоян-қолтық күрестері мен ат жарыстарын
қызықтамайтын және осы халықтың ойын-сауықтары жөнінде жазбаған шетел
ғалымдары мен саяхатшылары кемде кем.
А.Гумбольдтың былай деп дәлелдеме беруі, әрине тегін айтыла салған сөз
емес. Біз қарастырған, тіпті сонау Плано Карпини, Марко Полодан бастап, ең
ақыры 1893-1864 жылдары Қазақстанда болған шығыс-зерттеу ғалымы Венгрия
академигі Арминий Вамбери мен 1903-1907 жылдары Каспий теңізінің бойында
маңғышлақта қонақтаған неміс этнографыРихтер Каргуцка дейінгі шетел
саяхатшыларының еңбектерінің барлығының дерлік арқауы болған қазақ халқының
қонақ сыйы мен ойын сауықтары.
Ұлт ойындары жайында бұлардан басқа да, тіптен Қазақстан жерінде
болмаған көптеген шетел ғалымдарының осы бір көшпелі халықтың тарихы мен
этнографиясы турасында жазған зерттеулерінде де кездеседі. Мәселен,
Австрияның атақты дипломаты С. Герберштейн 1516-1517 және 1526-1527 жылдары
Москвада болып, Қазақстанда болған орыстардың ауызша айтуларынан жинаған
материалдарынан жазған 1549 жылы латын тілінде жарық көрген Записки о
московских делах атты еңбегінде Қазақсатнның жері, әдет-ғұрпы, орыс
халқымен қпарым-қатынасы, ойын-сауықтары жайында жазған. Сондай ақ
Италияның ғалымы Павло Иовия Новокамский 1525 жылы Римде орыстың
кезіндегі белгілі елшілерінің бірі Дмитрий Герасимовпен кездесіп, соның
айтуымен Книга О Московском посольствеатты еңбегін сол жылы жарыққа
шығарады. М.И. Новокамский бұл еңбегінде қазіргі Қазақстан жеріндегі
көшпелі рулардың этнографиясы, жері, орыс халқымен аралас сауда-саттық
жұмыстары, сондай ақ ойын-сауықтары жайында жазған. Бұндай анықтаманы
дәлелдейтін мағлұматтар Лейден университетінің архивінде сақталған.
Қазақтың энографиясын зерттеп оны Европа елдеріне таратуға ат
салысқандар Поляк ревалюционерлері А. Янушкевич. С. Гросс, Б. Залесскийлер
болды. Бұлар ревалюцияға қатысқандары үшін Сібірге, Қазақстанға жер
аударылады да, осында болған уақыттарында Қазақстанның елі мен жерімен
толық танысады.
А.Янушкевич Дневники и письма изи путешествия по Казахстанским
степяматты еңбегінде қазақ халқының қыстаудан жайлауға көшіп келіп қонған
күнгі өмірлерін бұл күн бұлар үшін бақыт күні, қуаныш күні - дей келіп,
сол күнгі ойын-сауықтары, әсіресе Қыз қууойынының көз тартарлық құдіретін
сипаттайды.
Осы ойын-сауық үстіндегі ақындар айтысын: менің алдымда Демосфен мен
Цицерон естімеген, оқу мен жазудан хабары жоқ екі ақын айтыс үстінде
олимпиядағы күрескерлердей біріне бірі шаба түседі. Не деген талант, не
деген жыр, менің жаныма сыймай жүрегімнен орын алуда- деп табиғи дарын
құдіретіне бас иеді.
Орыс саяхатшыларының ішінде И.И. Рычков бірінші болып қазақ халқының
өмірін, мәдениетін, әдет-ғұрпы, ойын-сауықтары жайында 1759 жылы История
Оренбургская по учреждению Оренбургской губернии атты еңбегін жазады. Ұлт
ойындары бұдан басқа да көптеген еңбектерінде де кеңінен қарастырылған.
А. Диваев Как киргизы развлекают детей мақаласында Бала бас
бармағын көтеріп малды барымталаймыз, ортан бармақты көтеріп оған
пайғамбарымыз не дейді? деп көк аспанға қарап құдай тәңірінен рұқсат
сұраған дей келіп, Бес саусақойыны мен саусақ атауларын алға тартады
және аталған мақалада саусақ пен қимыл-қозғалыс жасау әрекеті негізінде
баланы тәрбиелеп, шынықтырудың үлкен даналық философиялық мағынасы
жатқандығы сөз етіледі.
Қазақ балаларының ұлттық ойынына тоқталғандардың бірі- орыс ғалымы А.
Алекторов. Мәселен, оның О рождении и воспитании детей киргизов, о
правилах и власти родителей(Орынбор 1891) еңбегін атауға болады. Автор бұл
еңбегінде көшпенді қазақтардың өмір сүруі салтындағы баланың дүниеге келген
сәтінен бастап өсу динамикасына дейін ұлттық ойын мен қимыл-қозғалыс
әрекетінің алатын орны және балғындардың денсаулығы мен дене мүшесінің
қалыптасып дамуындағы жеке халық ойындарының қажетті жақтарын ашып
көрсетеді.
Қазақтың белгілі ғалым ағартушылары А. Құнанбаев, Ш. Уәлиханов,
Ы.Алтынсарин халық ойындарының балаларға білім берудегі тәрбиелік мәнін
жоғары бағалап, өткен ұрпақтаң дәстүрі мен салтын құрметтеп, адамдардың ойы
мен іс-әрекетін танып түсінуде жастардың эстетикалық, адамгершілік ой
талабының өсуіне оның атқаратын қызметін жоғары бағаласа, М. Жұмабаев
ойындарды халық мәдениетінің бастау алар қайнар көзі, ойлау қабілетінің өсу
қажеттілігі, тілдің, дене шынықтыру тәрбиесінің негізгі элементі деп
тұжырымдайды.
Ұлттық ойындар халық тәрбиесінің дәстүрлі табиғатының құрмеу жалғасы.
Ежелден дәстүрлі ойындарды халықтың өмір сүруәдәсә, тұрмыс-тіршілік еңбегі,
ұлттық дәстүрі, батырлық-батылдық туралы түсінігі, адалдыққа, күштілікке
ұмтылуы, шыдамдылық т.б. құндылықтарға мән берілуі халық данышпандығының
белгісі.
XX ғасырдың басында өмір сүрген этногроф М. Гуннер қазақтың ұлттық
ойындарына мынадай классификация жасады. 1. Жалпы ойындар. 2. Қарсыласу мен
күресу сипатындағы ойындар. 3. ашық алаңқайдағы ойындар. 4. Қыс
мезгіліндегі ойындар. 5. Демалыс ойындары. 6. Ат үстіндегі ойындар. 7.
Аттракциондық көрініс ойындары.
Қазақтың ұлттық қозғалыс ойындарын спорттық ойындардан ажыратып алғаш
рет бөліп қараған ғалым М. Гуннер қазақ ойындарына топтамалық жіктеу жасай
отырып, ұлттық ойындарды оқу үрдісінде пайдалануға ұсыныс жасады.
Орыс саяхатшыларының ішінде И.И. Рычков бірінші болып қазақ халқының
өмірін, мәдениеті, әдет-ғұрпы, ойын-сауықтары жайында 1759 жылы История
Оренбургская по учреждению Оренбургской губерний атты еңбегін жазды.
XVll ғасырдың екінші жартысында қазақ халқының өмірі жайында көптеген
материалдар жинаған орыс ғалымдарының бірі Н.С. Паллас болды. Ол 1767 жылғы
Батыс Сібір мен Орал бойна жасаған орыс экспедициясын басқарып. Осы
сапарында жиналған материалдан 1773 жылы Путешествие по разным провинциям
Российской империи атты еңбектерінің жинағын шығарды. Осы еңбектің
Известия о киргизах атты бөлімі түгелдей қазақ халқының этнографиясына
ар налған – халқының ойынсауықтарының қалай өтетіндігі, демалыс
уақыттарын қалай өткізгендігі, аңшылығы түгелдей қарастырылып,
мысалдаркелтірген.
Г.В. Плеханов Письмо без адреса атты еңбегінде ойын – еңбек
бастамасы болғандықтан баланың уақытымен ғана санасады, - дей келіп,
материалистік тұрғыда қоғамның дамуынада еңбек бұрын тұрғанымен, адам
өмірінде ойын бұрын тұратындығын дәлелдеді.мұндай пікірді қостаушы
кезіндегі орыс ғылымы дәрігер – педагог Покровский А.А. – ойын күнделікті
бала еңбегі, болашақ өмірдің бастамасы.
Ойын үстінде боланың ертенгі өмірге деген қабылетті байқалады - дей
келіп, Физическое воспитание детей у разных народов примушественно России
атты еңбегінде Азия халықтарының оның ішінде қазақ халқының ұлттық
ойындарының, дене тәрбиесінің халық тәрбиесіндегі алатын орнын жан – жақты
дәлелдеп зерттей келіп, өзінің бағасын берген. Көптеген ойындардың шығу
кезендерін, дамып, қалыптасқан дәуірлерін де анықтаған. Халық мұғалімі
Байтоғайұлы малқайдың айтуынша, адамның әр уақытындағы жазғы, күзгі,
қысқы істелетін кәсібі сияқты тіршіліктің түрлері бар. Сол сияқты
балалардың да өзінеменшікті бала кезінде істелетін істері бар. Ол ісі – жас
уақытындағы ойын.
XVII ғасырдың екінші жартысында қазақ халқының өмірі жайында көптеген
материалдар жинаған орыс ғалымдарының бірі П.С. Паллас болды. Ол 1767 жылғы
Батыс Сібір мен Орал бойына жасаған орыс экспедициясын басқарып, осы
сапарында жиналған материалдардан 1773 жылы еңбектерінің жинағын шығарды.
Осы еңбектерінде түгелдей қазақ халқының этнографиясына арналған халықтың
ойын-сауықтарының қалай өтетіндігі, демалыс уақыттарын қалай өткізгендігі,
аңшылығы түгелдей қарастырылып, мысалдар келтірген. Г.В. Плеханов Письмо
без адреса атты еңбегінде ойын-еңбек бастамасы болғандықтан баланың
уақытымен ғана санасады,- дей келіп, материалистік тұрғыда қоғамның
дамуындағы еңбек бұрын тұрғанымен, адам өмірінде ойын бұрын тұратындығын
дәлелдеді. Мұндай пікірді қостаушысы кезіндегі орыс ғалымы дәрігер-педагог
Покровский А.А ойын күнделікті бала еңбегі, болашақ өмірінің бастамасы.
Ойын үстінде баланың ертеңгі өмірге деген қабілеті байқалады - дей келіп,
қазақ халқының ұлттық ойындарының, дене тәрбиесінің халық тәрбиесіндегі
алатын орнын жан-жақты дәлелдеп зерттей келіп, өзінің бағасын берген
көптеген ойындардың шығу кезеңдерін, дамып, қалыптасқан дәуірлерін де
анықтаған.
Біздер осы ойымызды дәлелдеуде жоғары айтылған көптеген зерттеулермен
қоса Ә.Диваевтың еңбектеріне бөлек тоқталамыз.
XIX ғасырдың аяғымен XX ғасырдың бас кезіндегі көшпелі қазақ халқының
этнографиясын зерттеуші ғалымдардың назарынан тыс қалған мәселелердің бірі
ұлт ойындарының тәрбиелік маңызы. Бұл негізде Ә.Деваев жан-жақты зерттей
келіп, кімде-кім қазақ халқының арасында болып, күнделікті тұрмысымен
таныса, сол отбасындағы бала тәрбиесінің әр қилы жақтарын, ойыншықтардың,
ойындардың, бал тәрбиелеуде қаншалықты мәні бар екенін біледі - деп
ескертеді.
Халық ауыз әдебиетінің қағидасына сүйенетін болсақ, онда қазақ
балаларының жас ееркшеліктерін қарай: бір жасқа дейін нәресте, бір жастан
жетіге дейін сәби, сегізден он төртке дейін жасөспірім, он бестен жиырма
беске дейін жігіт - деп, төрт топқа бөледі. Осы жәстүрлі қағиданың
негізіне сүйене отырып, біздерде ұлт ойындарын төрт топқа бөлдік.
Бірінші топқа бір жасқа дейінгі нәрестені тәрбиелеудегі – Бесік
жыры, Саусақ санау және Тұсау кесу жырлары жатады. Баланы жастан
дегендей, нәресте дүниеге келгеннен бастап тәрбиеге алынады. Бесік
жырында ата-ананың баласына деген ізгі тілегін, жақсы ниетін еңбек
сүйгіште өнерлі болып, жеке бастың пайдасы не даңқ үшін еңбек етуге
тәрбиелеуді аңсаған ойын көреміз.
Енді алты-сегіз айға дейін Бесік жырын естіп келген нәресте
саусағының жыбырлағанын қызықтап айналасындағы дүниені біріннен-бірін
ажырата бастайды. Осы сәтте ата-анасынан Саусақ санау жырын естиді.
Қазақ халқының арасында кең тараған бес саусақтың аттары бар: бас
бармақ, сұқ қол, ортаң саусақ, аты жоқ саусақ, шынашақ. Осы саусақ аттарын
бала тілінде ұғынықты да жеңіл айтылу үшін басқаша айтады: бас бармақ,
балалы үйрек, ортаң терек, шылдыр шүмек, кішкене бөбек.
Саусақ санау жырларының тәрбиелік маңызы – тілі жаңа шығып келе
жатқан нәрестені сөйлеуге қызытырып қана қоймай, он бірге дейін санауға
үйретіп, сол сандармен қатар заттардың атымен танысып, тілі дамиды.
Нәресте өмірінің кеклесі кезеңі – еңбектеуден өтіп, қаз тұрып аяғын
басар кезде, оның тез жүріп кетуі үшін Тұсау кесу жыры қолданылады.
Екінші топқа сәбидің дүниеге көзқарасын қалыптастыратын әртүрлі
ойыншықтар мен құмалақ ойындары жатады. Қазақ балларында ойыншықтар болған
жоқ десекте болады, тек қана балардың өздері жасаған зырылдауық, қуыршақ
пен балшықтан істелінген ат, түйе, қой, ит, т.б. жануарлар бейнесі ғана
болды. Бұл ойыншықтар әсемдігі жағынан балаларды онша қызықтыра қоймайды,
сонда да антропологиялық көзбен қарайтын болсақ, осы ұсқынсыз ойыншықтар,
балаларды еңбекке баулып, өздері жасағандықтан құнды болды.
Мәселен, Қой бағу ойынында балалар құмалақты пайдаланды. Түйенің
кепкен құмалағынан қой, қойдың құмалығынан қозы жәйып, қораға қамап,
қоздатып, көшіп-қонып, күнделікті халық өміріндегі болып жатқан
оқиғалармен байланыстырады. Тіпті ойын үстінде құмалақтарды бірінікіне-бірі
қосылып кетсе, қайтарып бермеуге тырысқан. Демек, балалардың ойындары сол
кездегі қоғам өміріне негізделіп, күеделікті тіршіліктің қалай
қалыптасқандығын аңғартады.
Үшінші топқа жасөспірімдердің қозғалмалы ойныдары жатады.
Төртінші топқа жігіттердің ойындарымен ұлттық спорт түрлері топталады.
Соңғы бөлімінде халықтың салытна байланысты туған ойындар жинақталған.
XIX ғасырда қазақ халқының әдет-ғұрып, ойын-сауықтарын, ұлт ойындарын
зерттеуде еңбектер жазған тек басқа ұлттардың өкілдері ғана емесғ, сондай-
ақ жергілікті көшпелі халықтың өз ішіндегі сауаттылары да өз халқының
өмірін оқу, оны зерттеу жұмыстарымен айналысқан. Солардың ең алғашқыларының
бірі Ешмұхамед Букин болды. Ұлт ойындарын жинастырып, қағаз бетіне
түсірушілердің бірі болды.
М. Тәнекеевтің басшылығымен бұдан басқа да бірнеше ғылыми
монографиялық еңбектер жазылды. Кеңестік кезеңдегі ұлттық ойындардың маңызы
мен қажеттілігін көргендіктен қарастырған ғалым. Б. Тәтенеев Қазақтың
ұлттық ойындары (Алматы, 1994) еңбегінде дәстүрлі қазақ ойындарын бірнеше
топқа бөліп, ойын шарттарын жазып, жастар үшін тәрбиелік мәнін дәлелдеп,
ойын зерделеген. Аталған автор қаламынан халықтың этнопедагогика мен ұлттық
ойындар арасындағы байланыс және ойындардың ертеңгі болашаққа керекті
қасиеттілігін зерттеген басқа да қомақты ізденістер дүниеге келді.
Е. Сағындықовтың авторлығымен жазылған ғылыми монография Ұлттық
ойындарды оқу-тәрбие ісінде пайдалану(Алматы, Рауан, 1993 жыл) деп
аталады. Ғылыми еңбекте қазақ мектептеріндегі I-VI сыныптарды қазақ халық
ойындарын жекелеген классификацияларға топтап, оны сабақта және сабақтан
тыс тәрбие жұмыстарында қолдану әдістері анықталып, қазақ халық ойындарына
педагогикалық талдау жасалып, оқу үрдісіне пайдалану қажеттілігі
негізделеді.
Ә. Бүркітбаевтің авторлығымен 1985 жылы жазылған Спорттық ұлттық
түрлері және оның тәрбиелік мәні жинағында ұлт спорты түрлері мен ұлттық
спорт ойындарының балалардың күнделікті тіршілігіндегі алатын орны,
тәрбиелік маңызы жіне ат спорты мен ұлттық ойындардың ережесі қарастырылса,
М. Балғымбаевтың Қазақтың ұлттық спорт ойын түрлері(Алматы, Қайнар,
1985) еңбегінде ат спортына қатысты бәйгеден бастап жорға жарыс,
аударыспақ, жамбы ату, аламан, бәйге т.б. жарыс түрлеріне сапостологиялық
талдау жасалады.
Бала өміріндегі ұлттық жіне спорттық қимыл-қозғалыстың және ойынның
алатын орны, формасы және мазмүны үлкен адамның тұрмыстық күйімен, еңбек
түрімен жіне мазмұнымен салыстырылса, қоғамдағы қажеттіліктің бір тұсы
адамды дағдыға үйрету екендігін байқаймыз.
Бала ұлттық ойын үстінде өмірде көрген білгеніне, өзіне ұнаған
адамның іс- әрекетіне еліктей отырып, соны бейнелей ойнайды. Балаға тән
бір қасиет бәрін өзім істеймін деп талпынады. Баланың осы талпынысын
қоштап, көмектесіп, сенім білдіріп отыру тәрбиенің ең бір ұтымды әдісі.
Өйткені ересек адамдардың баладан айырмашылығы сана-сезімі мен
тәжірибесінің молдығында ғана. Сондықтан да өз білгенін балаға үйретуден
жалықпау ересек адамдардың қасиетті борышы.
Ал адам бойындағы әдептілік, инабаттылық қасиеттер бір күнде қалыптаса
қалатын қасиет емес. Бала ойын арқылы дүниені танып, түсінігі арқылы
қабылдап, ересектерге еліктей жүріп үйренеді, өз бойына қабылдайды. Әрбір
баланың ойнай жүріп өсетін жан серігі де – ойын. Қай елдің қлттық ойыны
болмасын, сол елдің қоғамдық идеологиясына, тұрмыс тіршілігіне, айналысатын
кәсіп-шаруашылық ерекшеліктеріне байланысты. Сырттай қарағанда оңай тәрізді
көрінген ойын бала үшін іс жүзінде күрделі нәрсе. Айталық ойынға қатысатын
балалармен тіл табысу, ұнамсыз роль тигенде өзін ұстай білуі сияқты
нәрселердің көп мәні бар.
Ұлттық ойын арқылы әр баланың игі бастамасын қолдап, оның бойындағы
жақсы қасиеттерді өрбітуге ықпал етіп ғана баланың өзіндік мінез-құлқын
қалыптастыруға қол жеткізеді. Әр баланың бойында өмірге деген белгілі бір
бейімділігі, жаны қалайтын қызығушылығы болады. Соны дер кезінде байқап,
жан-жақты дамыта тәрбиелеуге көңіл бөлген ата-ана да, тәрбиеші де көп нәрсе
ұтады. Баланың бойындағы қандай да болмасын қасиеттер қоршаған ортасына,
үлкендерге байланысты екені белгілі. Балалардың әдепті, қайырымды,
адамгершілік қасиетінің зор болуы үлкендердің өнегесіне, тәрбиешінің
күнделікті қарым-қатынасы мен тәрбие жұмысының ұтымды жүргізілуіне
байланысты қалыптасады.
Халықтық тәрбие ұлттың ұлт болып қалыптасуымен бірге дамып келе жатқан
көне тарихи жүйеге жатады. Халықтық педагогиканы ...ұлттар мен ұлыстардың
әлденеше ғасырға созылған ұрпақ тәрбиесіндегі ұлттық салт-дәстүрлері,
мәдени ойлау жүйесінің озық үлгілерінің жиынтығыдеп түсінеміз.
Ұлттық ойындарды қолдану мәселелерін Т.Ш. Қуаныш (1997), Б. Төтенаев
(1994), М. Тәнекеев (1997), А.Б. Бүркітбаев (1997), Е. С. Сағындықов (1991)
сияқты ғалымдарымыз көтеріп келеді. Олардың пікірінше, ұлттық ойындар –
шаттық сезімдер көзі және ұлағатты тәрбиелік күш.
1.2. Ұлттық ойынның тәлімдік рөлі.
Әр заманның өзіне тән экономикалық, саяси әлеуметтік және
идеологиялық ерешеліктері болатыны айқын. Сол сияқты, бүгінгі күннің ұрпақ
тәрбиесіне деген өз талабы, өз ерекшелігі бар. Халқымыз Тауына қарай аңы,
заманына қарай заңы деп тауып айтқан. Мәселен, білім заңында жеке адамның
рухани және күш-қуат мүмкіндіктерін ашу, адамгершілікпен салауатты өмір
салтының берік негізін қалыптастыру, жеке адамның шығармашылық және
эстетикалық қабілетін дамыту, қазақ халқының мәдениеті мен дәстүр-салтын
оқып үйрену үшін жағдайлар жасау, жалпы білім беретін мектептерде
оқушылардың денсаулығын сақтау, дене шынықтыру мен спортты жетілдіру
міндеті қойылып отыр, яғни, рухани бай, азаматтық ары таза, ой еңбегіне бой
еңбегі сай, сегіз қырлы, бір сырлы азаматтарды тәрбиелеуді талап етуде.
Дене тәрбиесі барысындағы қимыл-қозғалыспен жаттығулар – жас
жеткіншекті батылдыққа баптап, сымбатты етіп сомдау, ептілікке баулу,
сонымен қатар, тазалыққа үйрету, сергек дем алу, бой жазу, ой еңбегі
барысындағы шаршағанын басу, сарп еткен күш-қайратты толықтыра білу.
Жан-жақты үйлесімді дамыған азамат тәрбиелеудің бір негізі – мектеп
қабырғасында дене тәрбиесін жақсарту, оны халықтық тәрбиемен ұштастыру.
Халықтың тәрбие ұлттың ұлт болып қалыптасуымен бірге дамып келе жатқан көне
тарихи жүйеге жатады. Халықтық педагогиканы ...ұлттар мен ұлыстардың
әлденеше ғасырға созылған ұрпақ тірбиесіндегі ұлттық салт-дәстүрлері,
мәдени ойлау жүйесінің озық үлгілерінің жиынтығы деп түсінеміз.
Бүгінде бүкіл дүниенің табиғи тұтастығын сақтау қажеттілігі туындап
отыр. Табиғи тұтастықтың бұзылуы, адам бойындағы тұтастықтың,
үйлесімділіктің сақталмауына байланысты сияқты, адамның ішкі қасиетін,
сыртқы күш қасиетіне толықтырып, қанағаттандырып отырса, керісінше, сыртқы
күшті шікі қасиеттер қуаттайтындай үйлесімділікке болса, жеке тұлғаның
нағыз толық тұтастығы қалыптасатын болады. Ішкі күшке ақыл-ой, жүрек,
қайрат, қуат, тазалық және т.б. жатады. Ал, сыртқы күшке жататындар – бүкіл
дененің қимыл-қозғалысы, бұлшық ет күші, қол, аяқ, иық, бас.
Бүгінгі күеге дейін, біз бала тәрбиесінде олардың жеке қасиеттерін
бөліп қарадық және оның бір ғана қырын дамытуға күш салып келдік. Тәрбие
барысында ақыл-ой немесе дене күшін дамытуға бет бұрдық. Бұл қасиеттердің
бірінсіз-бірін дамытуға болмайтыны, олардың тығыз абйланыста екені
ескерілмеді. Соның нәтижесінде қоғамымызда ақылынан қара күш басым немесе
өзінің ақылымен ойлаған ойын іс жүзінде қолдана алмайтын жігерсіз,
толыққанды емес адам тәрбиелеп келдік.
Ендігі біздің мақсатымыз – дене тәрбиесі жүйесін жетілдіру арқылы
болашақ өркениетті қоғамның ерікті, өз юас бостандығын қорғай алатын, бүкіл
адамзат құндылығын бағалайтын, адамгершілік, имандылық, ізгілік сінезі
қалыптасқан, іскерлігі жоғары, дені сау, ой еңбегі мен дене еңбегіне бірдей
қабілетті, күші ақылына ақылы күші сай ұрпақ тірбиелеу. Озық, өнегелі,
рухани дәстүрді жалғастыру арқылы ұрпақтар сабақтастығы жүріп отыруы тиіс.
Онсыз қоғамымыздың өркениетті елдер деңгейіне жетуі мүмкін емес.
Осындай жан-жақты үйлесімді дамыған жеке тұлғаны тәрбиелеу ісі тек
бүгінгі бізідң қозғап отырған мәселе емес, ұлы шығыс ойшылы, пәлсапашы Әл-
Фараби, Жүсіп-Баласағұн бертін келе ұлы Абай сынды даналарды да қатты
толғандырған.
Денені жетілдіруді Әл-Фараби мінез-құлықты жетілдірумен
байланыстырады. Денені жетілдіру - денсаулыққа тіреледі. Егер, денің сау
болса, оны сақта және нығайтуға жағдай жаса. Денсаулығын жоқ болса, оны
табуға көмектесу кеерктігін көрсетті.
Жеке тұлғаны педагогикалық әдебеиеттерде біз жеке адам деп келдік, ал
Әл-Фараби өз еңбегінде Тұлға деп атаған. Әл-Фарабише, тұлғаның дамуы
Дене саламаттылығы арқылы жүзеге асырылады, яғни дене тәрбиесі арқылы
адам жан-жақты жетіледі.
Ал, Жүсіп-Баласағұн Құтты білік дидактикалық дастанында халықтың
мінез-құлқын, салт-санасын, әдет-ғұрыпн талдай келіп, бала тәрбиесінің
(өмірге келгеннен өмірден кеткенге дейінгі) жүйесін қарастырған. Бала
тәрбиесіне қатысты жеке тұлғаны Баласағұн толық адам деп алды. Баласағұн
толық адам болу үшін бойдағы қасиетті көрсетіп қоймай, оған жету үшін
тәрбие жолында нұсқаған.
Қазақтың ертеректе өткен ұлы ойшылдары тәрбие жолын көрсете келе,
оның жалаң бір жақты болмай керектігін, дене күші мен ақыл күшінің бірінсіз-
бірінің түкке тұрмайтынын көрсетіп, тәрбие бағытында жүйелі жол сілтеген.
Бұл уақыт өткен сайын ұрпақ тәрбиесі туралы ойлар өз жалғасын тауып, дамып
келе жатқанын көрсетеді.
Дене тәрбиесі еңбек, әртүрлі ұлттық ойындар, қозғалыстар арқылы іске
асырылса, жан тәрбиесі үлкендердің ақыл-кеңесінен ертегі мен мақал-мәтелдер
парқылы бойға сіңеді. Қазақ ертегі – жырларындағы батырлар: Қобыланды,
Махамбет, Исатай, Қамбар тағы басқа күшті де ақылды жандар әділет үшін,
халық үшін күрескен, олардың бойындағы қасиетке еліктемейтін қазақ балалары
жоқ шығар.
Көптеген ғалымдардың, педагогтардың еңбектерінде ұлттық тәрбие жан-
жақты жетілген бала тәрбиесі, құралы ретінде көрсетілген.
Қазақстан балалары мен оқушы жастарына дене тәрбиесін беру
тұжырымдамасында Дене шынықтыру халыққа білім беру жүйесінен көрнекті
орын алады. Олай болу себеі, ол адамның биологиялық, психологиялық,
физиологиялық және әлеуметтік дамуының іргетасы болып саналады делінген.
Жаттығулар барысында рухани дамуды дене жетілуімен тұтас, бір уақытта
жүретін үрдіс ретінде қарастыру керек. Жаттығу үйрету кезінде аз күш
жұмсап, үлкен жұмыс орындауға және кездескен қиындықтарды жеңуге мүмкіндік
беретін саналы көзқарас тәрбиелеуді негізгі міндет деп санаймыз.
Қазақтың ұлттық ойындарының халық тәрбиесіне әсері өте зор. Ұлттық
ойындардың тарихын, олардың бала тәрбиесіндегі алатын орнын, қолдану
жолдарын тек біз ғана бүгінгі күні қозғап отырмыз деуден аулақпыз. Осы
уақытқа дейін көптеген ғалымдар, педагогтар, таришылар ұлттық тәрбие,
ұлттық ойындарды дамыту, қолдану жайлы сан қырлы ғылыми жұмыстар,
монографиялар, мақалалар, дисертациялар жазған. Олардың ішінде әсіресе,
Ә.Диваев, Қ.Б.Жарықбаев, С.Қ.Қалиев, С.А.Ұзақбаева, Р.К.Төлеубекова,
М.Т.Тәнекеев, Б.Төтенаев, Ә.Бүркітбаев халықтық тәрбиенің бала
тәрбиесіндегі орнын әр қырынан ашып көрсетті. Ұлттық ойынджар елдің
өмірімен тығыз байланысты оның шаруашылық, экономикалық, әлеуметтік
тұрмысынан туған. Сондықтан оның тәрбиелік маңызы аса жоғары әрі құнды.
Жеке тұлғаны жан-жақты дамуы тәрбие түрлерінің нақты үлесіне
байланысты. Бірақ, педагогикалық шаралар тәрбиені әртүрлі жағының
арасындағы өзара байланысты белсенді ету мен дамыту мәселелрін шешуге
тәрбие түрінің өзара байланысын қалыптастыруға алғы шарт емес, сондықтан
әрбір қабылданған шара толық мағынаға ие болуы керек.
Ұлттық ойындар денелік және рухани жетілдірудің өзара байланысын
қалыптастыруға объективті әсер етеді. Қимыл-қозғалысқа үйретудің тәсілі мен
әдістері, қозғалыс дағдысы мен іскерлікті игеру заңдылығы ықпал ету
қатынасының мәселелерін тиімді шешуге мүмкіншілік береді.
Ұлттық ойындардың басым көпшілігі, тұрмыс-салты, соған орай жануарлар
әлемін, аңшылықты бинелейді. Сондықтан ұлт ойындары ойын-сауық, тұрмыс-салт
бастауымыз қажет.
Қазақтың қай ойыны босла да айтыс, өлең-жырлармен өрліп, көрермендер
мен тыңдаушыларға қатты әсер етеді. Сөйтіп, дүниені танып білуге арналған
бейнелі, жүйелі оймен астасып, қатысып жатады.
Мұндай мақсатты, адмгершілік іс-әрекет, әдет-ғұрыпқа қаныққан,
белгілі бір жүйеге негізделген ұлт ойындарының бояуы қоюланып, баланың, жас
жеткіншектердің дене, ақыл-ой жағынан да дамуына тамаша мүмкіншілік
туғызады.
Ойын тегінде адам баласының ұжымдық шығармашылығы орындалуында көбіне
ұжым түрінде болатындықтан, ойын үстінде жолдастық, достық қарым-қатынасқа
әдеттенуге, тәрбиеленуге мүмкіншілік мол.
Ойынның тіл дамытудағы рөлі ерекше. М.Горкийдің сөзімен айтар
болсақ... бала сөзбен де ойлайды. Осы сөзбен ойлағанда, өз ана тілінің
нәзік қасиеттерін үйренеді, тілдің музыкасын ұғынады. Сонымен нақтылай
айтсақ, ұлты ойындары, тіпті жалпы ойын атауы, біздің пікірімізше, тіл
меңгерудің негізгі құралдарының бірі болып табылады. Ойын үстінде бала еш
нәрсеге тәуелсіз. Өзін еркін ұстайды, ал еркіндік дегеніміз барлық дамудың
баспалдағы. Олай болса, ойын интернационалдық тәрбиенің баға жетпес құралы
ретінде де айтарлықтай рөлі бар. Ойын үстінде бала тілдің ішкі иерімдерін,
халықтың ойлау жүйелерін, сөз қолдану әдістерін, сөйлеу дәстүрлерін,
тілдік, психологиялық ерекшеліктерін жете түсініп, еркін білуге мүмкіншілік
алады. Бізідң қос тілді республикамызда орыс тілінде, қазақ тілінде
үйренуге әр ұл балаларының өз ана тілдерін басқа ұлт тілдерінде меңгеруіне
ойынның тигізер пайдасы орасан зор.
Қазақтың ұлт ойындарының тағы бір ерекшелігі - оған өоең сөздің
араласып келіп отыратындығында.
Егер ойын барысында тақпақ, өлең жолдары кездеспесе, оны ойында
жеңіліп, өз ұпайын өтеушілер орындайды. Олар тақпақ айтып, өлең оқып ән
салады. Кейде суырып-салма өлеңдерде ойны үстінде өмірге келе береді. Мақал-
мәтелдер мен жұмбақтар, жаңылтпаштар орындалады. Ұлт ойындарына үзбей
қатынасып машыөтауға адам үнемі ізденісте, толғаныста жүреді. Оның осылай
іштеу толғануы ілгері ұмтылуға, ізденіске итермелейді. Сондықтан да олар
ұлан ғайыр далада өз ойынан шығарып, бір ауыз өлең айтпайтын, мақалдап-
мәтелдеп сөйлемейтін қазақты кездестіру қиын болған.
Мүмкін, бұл бүгінгі күннің шындығына қайшы келер. Алайда, өткен
ғасырдың өзінде біздің даламызға келіп, қазақтардың тұрмысымен танысқан
Европа халықтарының өкілдері, орыс зиялылары бүкіл қазақ даласы өлең айтыс
тұрғандай әсер алғандықтары жайында таңдана да , тамсана айтып та, жазып та
кеткендері белгілі. Қазақ халқының ұлт ойындары мен таныса келіп, мұның
растығына әркімнің - ақ көзі жетері анық.
Қазақтың ұлттық ойындарының бір қыдыруы асық ойынынан тұрады. Кезінде
мән беріп бағасын ала алмаған бұл ойындар бүгінде мүлде ұмыт болуға
айналған. Олай дейтініміз Асық ойыны деген жалпы атпен баспа беттерінен
анда-санда шаңң бергені болмаса, осы күнге дейін бірде бір асық ойынының
нақты түрлері мен мазмұны жазылып көпгілік назарына ұсынылмаған. Асық
ойындары алдымен адамның нерв жүйелерін шыңдап, ұстамдылыққа, дәлділікке,
тұрақтылыққа тыныс мүшелерінің қалыпты дамуына тәрбиелейді.
Қазақтың ұлт ойындарының бір қыдыруы Ойлануды қажет ететін
ойындарға жатады. Олар негізінен логикалық ойлау мен математикалық,
философиялық ойлануды дамытуға негізделіп жасалған. Солардың төресі –
Тоғыз құмалақ. Бұл ойын өте көне және кім ойлап тапқаны белгісіз. Ол
қазақтың үш ордасының барлығына тегіс тараған. Қазір бұл ойынның тарихы
жайлы анығырақ айтуға болатын тың деректер ашылды. Қазақ ССР Ғылым
академиясының корреспондент мүшесі Ғ. Мұсабаев жүргізген этнографиялық
зерттеулері нәтижесінде Тоғыз құмалақтыңтас бетіне қашалып салынған
таңбалары табылды. Сайып келгенде ғалым мұны біздің заманымыздан бұрын
салынған суреттермен қатарлас қарап, көне дәуірге жатқызады.
Сайып келгенде ұлттық ойындар қазақ халқының ғасырлар бойы рухани
байи түсуіне еңбек етіп келеді және болашақ ұрпақтарға еңбек ете бермек.
II ТАРАУ. ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЖЕКЕ ТҰЛҒАЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІН ҰЛТТЫҚ ОЙЫНДАР АРҚЫЛЫ
ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ.
II.1. Оқушыларды отбасында ұлттық ойындар
арқылы тәрбиелеу.
Отбасы – ғасырлар бойы өмір сүріп келе жатқан адам баласының
әлеуметтік ортасы. Халықтың салт-дәстүрлерімен, әдет-ғұрыптарының
сақтаушысы. Сондықтан, отбасы тәрбиесі халықтың ой-арманымен, әртүрлі іс-
әрекетімен, мол тәжірибесімен және ұлттық дәстүрімен байланысты дамып,
ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып жетке тарихи мұра.
Отбасы туралы халықтың түсінігі бірнеше ғасырлар бойы күнделікті
тұрмыс және өмір тәжірибесіне сүйену негізінде пайда болған. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... . ... ... ..3
I ТАРАУ. ОҚУШЫНЫҢ ЖЕКЕ ТҰЛҒАЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІН
ДАМЫТУДА ҰЛТТЫҚ ОЙЫННЫҢ МАҢЫЗЫ.
1. Ұлттық ойындардың зерттелуі мен даму тарихы ... ... ... ... 10-21
2. Ұлттық ойынның тәлімдік
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 22-28
II ТАРАУ.ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЖЕКЕ ТҰЛҒАЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІН
ҰЛТТЫҚ ОЙЫНДАР АРҚЫЛЫ ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ.
2.1. Оқушыларды отбасында ұлттық ойындар арқылы
тәрбиелеу ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 29-40
2.2. Мектепте оқушылардың жеке тұлғалық қасиеттерін
ұлттық ойындар арқылы
көрсету ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41-49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..50-51
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
52-53
Қосымшалар
К І Р І С П Е
Ұрпақ жалғастығымен адамзат баласы мың жылдар жасап келеді, сәт сайын
өзгеріп, өрлей дамыған саналы тірлік жалғасуда. Адамзат еншісіне ғана
тиісті сол тірлік дамуының бағбаншысы – тәрбие. Демек, қай заманның, қай
қоғамның болмасын көкейкесті мәселесі болып келгендегі дәлелдеуді қажет
етпейді.
Еліміздің Президенті Н.Назарбаев Қазақстан-2030 стратегиясында
болашақты жасайтын азаматтарды сол ғасыр талабына сай тәрбиелеу
қажеттілігіне тоқатала келе: 2010 жылға дейінгі бастапқы кезеңде өз
мүмкіндіктері мен бәсекелестік қабілеті тұрғысынан келешегі бар еңбекті
қажет ететін салаларға көңіл бөлу керек деп атап көрсеткен.
Ұрпақ тәрбиесі – бұл болашақ тірегі, мемлекеттік маңызды іс. “Адамзат
ұрпағымен мың жасайды” – дегендей, ұрпақ тәрбиесі – қай кезде де халықтық
мәселе болған. Қазақ халқы – рухани зор байлықтың мұрагері. Бүкіл әлемдік
өркениетте ерекше орын алатын ғұлама әл-Фараби бабамыздан бастап, орта
ғасыр ойшылдары: Баласағұн, Қашқари, Иассауи трактаттары, сондай-ақ Алтын
Орда дәуірінің даналары бір халықтың ғана емес, адамзат тудырған алыптардың
қатарындағы ұлы Абай мұрасының, оның педагогикалық көзқарастарының алар
орны өз алдына бір төбе. Озық мәдениеттің жарық жұлдыздары Шоқан,
Ыбырайлармен қатар XX ғасырдың басында тәлімдік ой-пікірлерменбарша қазақ
даласын дүр сілкіндірген Шәкәрім, Ахмет, Мағжан, Сұлтанмахмұт,
Міржақыптардың ұлттық дәстүрді өз туындыларының негізгі арқауы еткен
педагогикалық мұралары қазіргі заман талабымен үйлесе үндесіп жатқандығы
белгілі.
Мыңдаған жылдар бойы тырнақтап жиналған халықтың осынау рухани мол
мұрасы әлемдік озық үлгілермен астаса келіп, оқу-тәрбие қызметіне негіз
болды.
Дана халқымыз “ақыл – жастан, асыл - тастан” нақылымен дәлелдеп
кеткен. Баланың қиялын шыңдап, үлкен адам боп шығуына ұстазы мен ата-
анасының рөлі үлкен екенін нақтылай түседі.
Қабілеттің туа даритын және жүре игерген табиғаты болатынын психолог
ғалымдар дәлелдеп келеді. Балалардың жеке басының қасиеттерін тәрбиелеу –
олардың қабілеттері дамуының шешуші шарты: еңбексүйгіштік, табандылық
тәрізді қасиеттерді тәрбиелеу – олардың қабілет көздерін ашудың ең өнімді
жолы – еңбек ерік пен мінезді тәрбиелеудің тамаша құралы.
Қазақтың халық педагогикасын тіл-әдебиеттік қасиеттеріне қарай:
жаңылтпаштар, санамақтар, жұмбақтар, мазақтамалар, мақал-мәтелдер, өтірік
өлеңдер, ойын-өлеңдер, шешендік сөздер, ертегілер, аңыз әңгімелер, тұрмыс-
салт жырлары, батырлық жырлар, ал әдеп пен тұрмыс-салттық қасиеттеріне
қарай: кісілік, әдептілік, намыс пен абырой, имандылық, салауаттылық,
бауырмашылдық, қайырымдылық, мейірімділік, адамгершілік қарым-қатынастар,
ұлттық ойындар мен рәсімдер, салттар, әдет-ғұрыптар деп топтауға болады.
Ең әуелі ұлттық тәрбиенің мән-мағынасын, мазмұнын жан-жақты жақсы
біліп, тәлім-тәрбиеге оны пайдаланудың тәсілдерін жауапкершілікпен үйренген
дұрыс. Халық педагогикасының танымдық, тәрбиелік мәні зор салаларын
бастауыш мектеп мұғалімдері тәрбие ісіне жан-жақты пайдалануға ықылас
аударуда.
Ұрпақ гүлденсе, ел жаңарады. Көргенді ұрпақтан, көреген дана халық
тарайды. Міне, сондықтан да ұрпақ тәрбиесі ел алдындағы зор міндет.
Бүгінгі талапқа сай халықтың әдет-ғұрыпты, салт-дәстүрді, ұлттық қадір-
қасиетті қайта жаңғырту үшін оқу мазмұнына ұлттық педагогикалық енгізу
басты мақсаттың бірі ретінде ұсынылып отыр. Оқу мазмұны ғылым негіздері мен
жеке тұлға қызметтері құрылымының бейнесі ретінде қарастырылып, оларға
сәйкес келетін білім компоненттері анықталады.
Білім мазмұнын қалыптастырудың бірінші кезңінде, яғни оның теориялық
деңгейінде ұлттық тәрбиелі, қазақтың ұлттық педагогикасын іске асыру, ұлт
мектебінің ерекшеліктерін әрқашанда есепке алудың қажеттігі, жалпы білім
беретін мектептің негізгі мақсатына сәйкес білім мазмұнын анықтаудың
принциптері, қағидалары, заңдылықтары ретінде қарастырылатыны айқындалады.
Сондай оқу-тәрбие негіздерінің бірі- ұлттық ойындарымыз. Ұлттық
ойындар халық педагогикасының бір саласы болып табылады. Ол сандаған
ұрпақтың керегіне жарап, оларды өмірге әзірлеу қажетін өтеген, сыннан өткен
сенімді, баланы пайдалы еңбекке, сөйлесуге, мергендікке, тапқырлыққа,
ептілігін күштілікпен бірлесіп қызмет атқаруға, төзімділікке және т.б.
тәрбиелеудің ұтымды құралы.
Жас ұрпаққа дене тәрбиесін беруде халық ойындарының орын ерекше. Ойын
балалар үшін бір жағынан қызық, ермек болумен қатар екіншіден түрлі қимыл,
қозғалыс үстінде оларды тапқырлыққа, аңғарымпаздыққа, төзімділікке,
ептілікке үйретеді. Міне, сондықтан да халық ойында озған бала-өмірде
озады деп оның мәнін жоғары бағалаған.
Ойын әрекеті балалардың санаткерлік және тілдерін дамытуға көп әсер
ететіндігі жалпыға мәлім. Ойын-баланың білімді игеруі үшін қажетті ерікті
зейіні мен жадын дамытуға мүмкіндік береді. Сондықтан ойындық әдістер осы
жастағылардың психафизиологиялық ерекшеліктеріне сәйкес бастауыш сыныптарды
дәстүрлі түрде қолданылады. Ойындардың қай-қайсысы болса да оқушыдан
төзімділікті, тапқырлықты, ізденімпаздықты, шеберлікті т.б. толып жатқан
қасиеттерді талап етеді. Ойын кезінде баланың жеке басындағы қасиеттері
дамиды, ойын баланы үйретеді, тәрбиелейді, өзгертеді.
Баланың дамуына ойынның өз ықпалы бар. Бала ойын арқылы өз сана-сезімі
құрылымының негізін құрайтын жеке басының қадір-қасиетін ұғынады.
Бастауыш сыныптарда ойынды оқу-тәрбие үрдісін жетілдіру мақсатында
қолданады. Ұлттық ойындардың бір ерекшелігі – оларды сабақта, үзілісте,
сыныптан тыс жұмыстарда тиімді пайдалануға болады. Ол үшін ұлттық ойындарды
тәрбие құралына айналдыру үшін бірқатар әдістемелік талаптардың қатаң
сақталуын талап етеміз.
1. Тәрбиеші ұлт ойындарының неғұрлым көп түрін білуі тиіс.
2. Ұлт ойындарын балалардың жас ерекшелігіне және қызығушылығына
байланысты іріктей білуі.
3. Барлық ойындардың тәрбиелік мақсатын анықтап білу (белгілі бір
ойынмен балалардың бойында қандай қасиеттерді тәрбиелеуді
көздейді).
4. Ойын ережесін өзі жете біліп, балаларға да түсінікті етіп жеткізе
білу.
5. Ойын барысында ережені сақтауды қатаң түрде қадағалау. Көптеген
жағдайда өз қолымен әзірлеу немесе басқа құралдармен алмастыру.
6. Ойынға арналған құрал-саймандарды даярлау. Қажет болған жағдайда өз
өз қолымен әзірлеу немесе басқа құралдармен алмастыру.
7. Ойын алаңы балалрдың өміріне қауіп тудырмауы тиіс. Ойынға ашық алаң
немесе арнайы жабдықталған ойындар пайдаланылады.
Демек, ойын арқылы балаларды өмірге ең қажет қасиеттерге: өжеттілікке,
іскерлікке, жауапкершілікке, ептілікке тәрбиелейміз.
Заманымыздың талантты педагогы В.А. Сухомлинский Ойынсыз, музыкасыз,
ертегісіз, шығармасыз, ойсыз толық мәндегі ақыл-ой тәрбиесі болмайды- деп
санайды. Сол сияқты заманымыздың заңғар жазушысы, ұлы ойшылдарының бірі
М.О. Әуезов ұлттық ойындарға зор көңіл бөле отырып, мынадай пікір айтқан:
Біздің халқымыздың өмір кешкен ұзақ жылдарында, өздері қызықтаған алуан
өнері бар ғой. Ойын деген менің түсінігімше, көңіл көтеру, жұрттың өзін
қуантып, көңілін шаттандыру ғана емес, ойынның өзінше бір мағыналары
болған.
Демек, жоғарыдағы пікірлерге сүйенсек, бастауыш сынып оқушыларының
оқуға, білімге деген ынтасы мен мүмкіндіктерін толық пайдалану, оларды оқу
үрдісінде үздіксіз дамытып отыру және сабақ барысында алған білімдерін
практикада қолдану дағдыларын қалыптастыру үшін ойын түрлерін қолданудың,
пайдаланудың орны бөлек. Тиімді қолданылған ойын түрлері мұғалімнің
түсіндіріп отырған материалын, оқушылардың зор ынтамен тыңдап, берік
меңгеруіне көмектеседі. Өйткені төменгі сыныптағы оқушының аңсары сабақтан
гөрі ойынға ауыңқырап тұрады. Қызықты ойын түрінен кейін олар тез сергіп,
тапсырманы ықыласпен орындайды.
Тәуелсіз еліміздің білім беру жүйесінде болып жатқан оң өзгерістер
қоғамның жас ұрпақ тәрбиесі үшін жауапкершілігі терең сезіліп отырған
бүгінгі таңда оқу-тәрбие үрдісінің тиімділігін арттыру бағытында барлық
мүмкіндіктер мен ресурстарды пайдлануды көздейді. Дегенмен, оқу-тәрбие
үрдісінде барлық ресурстар толық қолданыс таппай келеді. Тәрбиенің осындай
сирек қолданылатын құралдарының бірі – ұлттық ойындар. Ұлттық ойындар
арнайы мақсатты көздейді және нақты міндеттерді шешеді.
Ұлттық ойынның міндеті баланың қызығушылығын оятып, белсенділігін
арттыру мақсатында іріктеліп алынған нақты мазмұнымен аяқталады.
Баланың қуанышы мен реніші ойында айқын көрінеді. Ойын кезінде баланың
психологиялық ерекшелігі мынада: олар ойланады, эмоция әсерә ұшқындайды,
белсенділігі артады, ер қасиеті, қиял елестері дамиды, мұның бәрі баланың
шығарымпаздық қабілетімен дарынын ұштайды.
Ойын баланың көңілін өсіріп, бойын сергілітп қана қоймай, оның өмір
құбылыстары жайлы таным-түсінігіне де әсер етеді. Балалар ойын арқылы тез
тіл табысып, жақсы ұғысады, бірінен-бірі ептілікті үйренеді. Ойын үстінде
дене қимылы арқылы өзінің денсаулығын нығайтады.
Халқымыз ойындарға тек балаларды алдандыру, ойнату әдісі деп қарамай,
жас ерекшеліктеріне сай олардың көзқарасының, мінез-құлқының қалыптасу
құралы деп те ерекше бағалаған. Қазір бізге жеткен ұлт ойындарымыз: тоғыз
құмалақ, қуыршақ, асық ойындары.
Қазақтың көне жыр-дастандарында ұлттық ойындар балаларды тәрбиелеуде
ерекше орын алғандығы айқын көрінеді. Мәселен, Қобыланды, Алпамыс, Ер
Тарғын сияқты эпостық жырларда елін сүйген батырлардың, жұртшылық
сүйіспеншілігіне бөленген ер жігіттердің ең алдымен ұлттық ойындарда
сайысқа түсіп, одан кейін көп кісі қатысқан ойын-сауықтарда өздерінің
мергендік, палуандық, шабандоздық шеберліктерін көрсеткіндіктері айтылады.
Домбырамен күй шерту, Аттың құлағында ойнау, Аударыспақ, Күлкі
ойыны, Балалар ойыны, Ақсүйек, Тоғыз құмалақ, Жұмбақ айтыс, Асық
ойнау өте ерте заманда пайда болған. Мұның өзі бізідң ата-бабаларымыздың
ұлттық ойындарының ғсырлар бойы өмір сүргендігін айқын көрсетеді.
Балалардың жиі ойнайтын Ақсүйек ойыны байқағыштыққа, қырағылыққа,
батылдыққа, ептіліккке, шапшаңдыққа баулиды. Баланың ақыл-ойын дамытатын
тәжірибелік маңызы зор тағы бюір ойынның түрі – Он бір қара жұмбақ.
Ұлттық ойындар халықпен бірге жасасып, ғасырлар бойы ұмытылмай, атадан-
балаға мәдени мұра ретінде ауысып отырған. Олар баланы пайдалы еңбекке,
сөйлесуге, мергендікке, тапқырлыққа, ептілігін күштілікпен бірлестіріп
қызмет атқаруға, төзімділікке тәрбиелеудің ұтымды құралы.
Қазақ халқы өмірге дені сау, шыныққан, әділетті, өнерлі, жерін, елін,
сүйетін азаматтар тәрбиелеу жөнінде өз ұрпақтарына таусылмас мұра
қалдырған. Халқымыз ойындарға тек балаларды алдандыру, ойнату әдісі деп
қарамай, жас ерекшеліктерін сай олардың көзқарастарының, мінез-құлқының,
қырағылығы мен тапқырлығының қалыптасу құралы деп бағалаған. Бала
кішкентайынан өз еркімен әртүрлі ұлттық ойындарға қатысып, өзінің
икемділігін, тапқырлығын, батылдығын байқатқан.
Ұлы педагог Ушинский К.Д. жас ұрпақты тәрбиелеуде халық
педагогикасының талаптары терең бейнеленген халық ауыз әдебиетінің,
әсіресе, ертегі жырлары мен мақал-мәтелдердің, сонымен қатар дәстүрлі
ұлттық ойындардың маңызды екенін атап көрсеткен.
Баланың дамуына ойынның өз ықпалы бар. Бала ойын арқылы өз сана-сезімі
құрылымының негізін құрайтын жеке басының қадір-қасиетін ұғынады. Бастауыш
сыныптарда ойынды оқу-тәрбие үрдісін жетілдіру мақсатында қолданады. Ұлттық
ойындардың бір ерекшелігі оларды сабақта, үзілісте, сыныптан тыс жұмыстарда
тиімді пайдалануға болады.
Өзектілігі: Бастауыш сыныптарда ұлттық ойынның маңызы зор екендігін біз
практика арқылы көреміз. Ұлттық ойындар арқылы балалардың қызығушылығы
артады. Сабаққа деген ынтасы, көзқарасы ұлғаяды.
Мақсаты: Баланың тұлғалық қасиеттерін дамытудағы
ұлттық ойындардың орнын көрсету.
Міндеті: 1. Ойындардың балаға психологиялық әсерін анықтау.
2. Оқушылардың қызығушылығын оятып,
танымдық белсенділігін арттыру жолдарын белгілеу.
3. Тәрбие жұмысында ұлттық ойындардың баланың
жеке тұлғалық қасиеттеріндегі маңызы.
Зерттеу объектісі: ұлттық ойын үстінде оқушылардың белсенділігін,
ынтымақтасуын, өзара достық-жолдастық қарым-
қатынастарын жетілдіру.
Пәні: оқушылардың жеке тұлғалық қасиеттерін
дамыту жолдары.
Ғылыми болжам: бастауыш сыныптарда ұлттық ойындарды жүйелі,
тиімді пайдаланған жағдайда оқушылардың жеке
тұлғалық қасиеттерін дамытудағы мүмкіндіктер.
Зерттеу әдістері: ғылыми әдебиеттерді талдау, саралау.
Сауалнама эксперимент, бақылау.
Мектебі: Саумалкөл қазақ орта мектебі
I ТАРАУ ОҚУШЫНЫҢ ЖЕКЕ ТҰЛҒАЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІН ДАМЫТУДА ҰЛТТЫҚ ОЙЫНДАРДЫҢ
МАҢЫЗЫ
1.1. Ұлттық ойындардың зерттелуі мен даму тарихы.
Қазақ халқы ұлт ойындарына бай халықтардың бірі. Бірақ ол ертеде
ауызекі туып, жалпақ жұртқа ауызекі таралып отырған да, сондықтан көпшілігі
бүгінгі күнге жетпей ұмыт болып кеткен. Қазақтың ұлттық ойындары туралы
қағаз бетіне түскен алғашқы деректер XIII ғасырдан басталады. Оны алған
жинап, Европа жұртшылығына таныстырған Италия саяхатшысы Плано Карпини
болды. XIII ғасырда Европа халқына Манғол тарихын таныстыру мақсатымен
саяхатқа шыққан. П. Карпини Жетісу мен Тарбағатайды басып өткен кезде, осы
өңірді мекендеген ру-тайпалардың тұрмысы, әдет-ғұрыптары, ойын-сауықтары
жайлы көптеген этнографиялық материалдар жинаған.
Қазақ халқының ұлт ойындары жайындағы деректемелерді қағаз бетіне
түсіргендердің бірі Венеция саяхатшысы Марко Поло болды. Ол өзінің
Қазақстанға жасаған саяхатында Жетісу бойындағы қазақ ауылының мерекелі
тойларында болып, ойын-сауықтарын көріп, көптеген ұлт ойындарына талдау
жасап, шығу тарихтарына, қалыптасу дәуірлеріне де болжам айтқан.
Ұлт ойындары жайындағы деректерді австралиялық с. Герберштейннің
италияндық И.И. Новокамскийдің, орыс саяхатшысы П.И. Рыяковтың, орыс ғалымы
П.С. Паластың, Венгер зерттеушісі А. Вамберидің, неміс этнографы Ф.
Картуцканың, неміс ғалымы А. Гумбольдтың, поляк халқының өкілдері А.
Якушкевич, С. Гросс, Б. Зеленскийдің т.б. жазбаларынан кездестіреміз.
Одан кейінгі кезеңде қазақ халқының бай этнографиялық материалдарын
жинаған және оның ішінде ұлт ойынының тәрбиелік маңызы туралы пікір
айтқандар К.К. Покровский, А.И. Ивановский, Н.И. Гродеков, Е. А. Алекторов,
Э. Диваев, А. Левшин, Н. Пантусов, Ф. Лазеревский, П.П. Пашин, Г.С.
Загряжский, А.Шиле, А.Харунзин, А. Горячкин, П. Ходыров, Е. Букин, О.
Әлжанов т.б. болды.
Қазақтың ұлт ойындары туралы алғашқы пікір айтушылар мен оның жеке
нұсқаларын жинаушылардың қай-қайсысы болмасын,оны жоғары бағалап, көшпелі
халықтан мұндай өрелі өнерді күтпегендіктерін сөз етеді. Осындай жылы
лебіз, құнды пікір айтқан неміс ғалымы А. Гумбольт өзінің достарына жазған
бір хатында былай дейді: Мен қазақ ауылында болған кезімді өмірімнің аса
бір қуанышты кезеңі деп есептеймін. Себебі, көшпелі халықтың біздерге
көрсеткен сый-құрметі мен ойын-сауықтары естен кететін шаруа емес... Мен
өмірімде осындай қысқа уақыт ішінде мұндай үлкен тарихтан осынша материал
жинап көрген емес едім, бірақ бұл кең дүниенің ортасында болғандықтан да
солай болуы керек.
Қазақ халқының тарихи көне жырларының, эпостары мен лиро-эпостарының
қай-қайсысын алып қарасақ та олардың өн бойынан халықтың ұлттық ойындарының
әдет-ғұрып салттарының алуан түрлерін кездестіреміз. Ойын арқылы шынығып,
өзінің бойындағы табиғи дарынын шыңдай түседі. Ойынға халық ерекше мән
берген. Сондықтан халық оған тек ойын-сауық, көңіл көтеретін орын деп қана
қарамаған. Ең бастысы – ел қорғауға қабілетті болашақ қайраткер өзінің осы
қабілетін шаршы топтың алдында, баршаға тең еркін бәсекеде жеңіп алуға
тиіс болған.
Ұлт ойындары атадан балаға, үлкеннен кішіге мұра болып жалғасып
отырған мәдени, өнер тіршілігінің жиынтық бейнесі көрінісі де болған.
Әрине, ойын өнер ретінде әдебиет пен мәдениеттің сан алуан түрлерімен
қабысып, астасып келіп, бірін-бірі толықтырып, байыта түседі. Халық ойынды
тәрбие құралы деп танып, оның бойындағы жастарды ойландырып, толғандыратын
қасиеттерін аша түседі. Ойын тек жас адамның дене күш-қуатын молайтып, оны
шапшаңдыққа, дәлдікке т.б ғана тәрбиелеп қоймай, оның ақыл-ойының
толысуына, есейіп өсуіне де пайдасын тигізеді.
Қазақтың ұлттық ойындары ерлікті, өжеттілікті, батылдықты,
шапшаңдықты, ептілікті, тапқырлықты, табандылықты, байсалдылықты т.б. мінез-
құлықтың ерекшеліктерімен бірге күш-қуат молдылығымен, білек күшін, дененің
сомданып шынығуын қажет етеді. Сонымен бірге бұл ойындар әділдік пен
адамгершіліктің жоғары принциптеріне негізделген.
Қазақтың ұлттық ойындары: көкпар, сайыс, күрес, теңге алу, қыз қуу,
алтын қабақ ату, Жамбы ату т.б. спорттық сипатпен бірге үлкен тәрбиелік
маңызға да ие болды.
Неміс ғалымы Александр Гумбольд 1829 жылы орыс өкіметінен арнайы
рұқсат алып Каспий теңізінің бойына, Орал мен Алтай және Орынбор, Семей,
Өскемен қалаларына саяхат жасайды. А. Гумбольдт өзінің болған жеріндегі
көшпелі қазақ ауылдарының өмірімен танысып, олардың күнделікті тіршілігі,
қонаққа көрсететін сый-құрметі, табиғат құбылысына бейімделуі, әдет-ғұрпы,
яғни тарихы мен этнографиясын толығынан зерттей келіп Центральная Азия,
Исследования о цепях гор и по сравнительной климотологииатты еңбегін
жазды. Қазақ ауылына келнеен беттегі қонаққа көрсетілген сый-құрметіне,
олардың ойын-сауықтарына, әсіресе қоян-қолтық күрестері мен ат жарыстарын
қызықтамайтын және осы халықтың ойын-сауықтары жөнінде жазбаған шетел
ғалымдары мен саяхатшылары кемде кем.
А.Гумбольдтың былай деп дәлелдеме беруі, әрине тегін айтыла салған сөз
емес. Біз қарастырған, тіпті сонау Плано Карпини, Марко Полодан бастап, ең
ақыры 1893-1864 жылдары Қазақстанда болған шығыс-зерттеу ғалымы Венгрия
академигі Арминий Вамбери мен 1903-1907 жылдары Каспий теңізінің бойында
маңғышлақта қонақтаған неміс этнографыРихтер Каргуцка дейінгі шетел
саяхатшыларының еңбектерінің барлығының дерлік арқауы болған қазақ халқының
қонақ сыйы мен ойын сауықтары.
Ұлт ойындары жайында бұлардан басқа да, тіптен Қазақстан жерінде
болмаған көптеген шетел ғалымдарының осы бір көшпелі халықтың тарихы мен
этнографиясы турасында жазған зерттеулерінде де кездеседі. Мәселен,
Австрияның атақты дипломаты С. Герберштейн 1516-1517 және 1526-1527 жылдары
Москвада болып, Қазақстанда болған орыстардың ауызша айтуларынан жинаған
материалдарынан жазған 1549 жылы латын тілінде жарық көрген Записки о
московских делах атты еңбегінде Қазақсатнның жері, әдет-ғұрпы, орыс
халқымен қпарым-қатынасы, ойын-сауықтары жайында жазған. Сондай ақ
Италияның ғалымы Павло Иовия Новокамский 1525 жылы Римде орыстың
кезіндегі белгілі елшілерінің бірі Дмитрий Герасимовпен кездесіп, соның
айтуымен Книга О Московском посольствеатты еңбегін сол жылы жарыққа
шығарады. М.И. Новокамский бұл еңбегінде қазіргі Қазақстан жеріндегі
көшпелі рулардың этнографиясы, жері, орыс халқымен аралас сауда-саттық
жұмыстары, сондай ақ ойын-сауықтары жайында жазған. Бұндай анықтаманы
дәлелдейтін мағлұматтар Лейден университетінің архивінде сақталған.
Қазақтың энографиясын зерттеп оны Европа елдеріне таратуға ат
салысқандар Поляк ревалюционерлері А. Янушкевич. С. Гросс, Б. Залесскийлер
болды. Бұлар ревалюцияға қатысқандары үшін Сібірге, Қазақстанға жер
аударылады да, осында болған уақыттарында Қазақстанның елі мен жерімен
толық танысады.
А.Янушкевич Дневники и письма изи путешествия по Казахстанским
степяматты еңбегінде қазақ халқының қыстаудан жайлауға көшіп келіп қонған
күнгі өмірлерін бұл күн бұлар үшін бақыт күні, қуаныш күні - дей келіп,
сол күнгі ойын-сауықтары, әсіресе Қыз қууойынының көз тартарлық құдіретін
сипаттайды.
Осы ойын-сауық үстіндегі ақындар айтысын: менің алдымда Демосфен мен
Цицерон естімеген, оқу мен жазудан хабары жоқ екі ақын айтыс үстінде
олимпиядағы күрескерлердей біріне бірі шаба түседі. Не деген талант, не
деген жыр, менің жаныма сыймай жүрегімнен орын алуда- деп табиғи дарын
құдіретіне бас иеді.
Орыс саяхатшыларының ішінде И.И. Рычков бірінші болып қазақ халқының
өмірін, мәдениетін, әдет-ғұрпы, ойын-сауықтары жайында 1759 жылы История
Оренбургская по учреждению Оренбургской губернии атты еңбегін жазады. Ұлт
ойындары бұдан басқа да көптеген еңбектерінде де кеңінен қарастырылған.
А. Диваев Как киргизы развлекают детей мақаласында Бала бас
бармағын көтеріп малды барымталаймыз, ортан бармақты көтеріп оған
пайғамбарымыз не дейді? деп көк аспанға қарап құдай тәңірінен рұқсат
сұраған дей келіп, Бес саусақойыны мен саусақ атауларын алға тартады
және аталған мақалада саусақ пен қимыл-қозғалыс жасау әрекеті негізінде
баланы тәрбиелеп, шынықтырудың үлкен даналық философиялық мағынасы
жатқандығы сөз етіледі.
Қазақ балаларының ұлттық ойынына тоқталғандардың бірі- орыс ғалымы А.
Алекторов. Мәселен, оның О рождении и воспитании детей киргизов, о
правилах и власти родителей(Орынбор 1891) еңбегін атауға болады. Автор бұл
еңбегінде көшпенді қазақтардың өмір сүруі салтындағы баланың дүниеге келген
сәтінен бастап өсу динамикасына дейін ұлттық ойын мен қимыл-қозғалыс
әрекетінің алатын орны және балғындардың денсаулығы мен дене мүшесінің
қалыптасып дамуындағы жеке халық ойындарының қажетті жақтарын ашып
көрсетеді.
Қазақтың белгілі ғалым ағартушылары А. Құнанбаев, Ш. Уәлиханов,
Ы.Алтынсарин халық ойындарының балаларға білім берудегі тәрбиелік мәнін
жоғары бағалап, өткен ұрпақтаң дәстүрі мен салтын құрметтеп, адамдардың ойы
мен іс-әрекетін танып түсінуде жастардың эстетикалық, адамгершілік ой
талабының өсуіне оның атқаратын қызметін жоғары бағаласа, М. Жұмабаев
ойындарды халық мәдениетінің бастау алар қайнар көзі, ойлау қабілетінің өсу
қажеттілігі, тілдің, дене шынықтыру тәрбиесінің негізгі элементі деп
тұжырымдайды.
Ұлттық ойындар халық тәрбиесінің дәстүрлі табиғатының құрмеу жалғасы.
Ежелден дәстүрлі ойындарды халықтың өмір сүруәдәсә, тұрмыс-тіршілік еңбегі,
ұлттық дәстүрі, батырлық-батылдық туралы түсінігі, адалдыққа, күштілікке
ұмтылуы, шыдамдылық т.б. құндылықтарға мән берілуі халық данышпандығының
белгісі.
XX ғасырдың басында өмір сүрген этногроф М. Гуннер қазақтың ұлттық
ойындарына мынадай классификация жасады. 1. Жалпы ойындар. 2. Қарсыласу мен
күресу сипатындағы ойындар. 3. ашық алаңқайдағы ойындар. 4. Қыс
мезгіліндегі ойындар. 5. Демалыс ойындары. 6. Ат үстіндегі ойындар. 7.
Аттракциондық көрініс ойындары.
Қазақтың ұлттық қозғалыс ойындарын спорттық ойындардан ажыратып алғаш
рет бөліп қараған ғалым М. Гуннер қазақ ойындарына топтамалық жіктеу жасай
отырып, ұлттық ойындарды оқу үрдісінде пайдалануға ұсыныс жасады.
Орыс саяхатшыларының ішінде И.И. Рычков бірінші болып қазақ халқының
өмірін, мәдениеті, әдет-ғұрпы, ойын-сауықтары жайында 1759 жылы История
Оренбургская по учреждению Оренбургской губерний атты еңбегін жазды.
XVll ғасырдың екінші жартысында қазақ халқының өмірі жайында көптеген
материалдар жинаған орыс ғалымдарының бірі Н.С. Паллас болды. Ол 1767 жылғы
Батыс Сібір мен Орал бойна жасаған орыс экспедициясын басқарып. Осы
сапарында жиналған материалдан 1773 жылы Путешествие по разным провинциям
Российской империи атты еңбектерінің жинағын шығарды. Осы еңбектің
Известия о киргизах атты бөлімі түгелдей қазақ халқының этнографиясына
ар налған – халқының ойынсауықтарының қалай өтетіндігі, демалыс
уақыттарын қалай өткізгендігі, аңшылығы түгелдей қарастырылып,
мысалдаркелтірген.
Г.В. Плеханов Письмо без адреса атты еңбегінде ойын – еңбек
бастамасы болғандықтан баланың уақытымен ғана санасады, - дей келіп,
материалистік тұрғыда қоғамның дамуынада еңбек бұрын тұрғанымен, адам
өмірінде ойын бұрын тұратындығын дәлелдеді.мұндай пікірді қостаушы
кезіндегі орыс ғылымы дәрігер – педагог Покровский А.А. – ойын күнделікті
бала еңбегі, болашақ өмірдің бастамасы.
Ойын үстінде боланың ертенгі өмірге деген қабылетті байқалады - дей
келіп, Физическое воспитание детей у разных народов примушественно России
атты еңбегінде Азия халықтарының оның ішінде қазақ халқының ұлттық
ойындарының, дене тәрбиесінің халық тәрбиесіндегі алатын орнын жан – жақты
дәлелдеп зерттей келіп, өзінің бағасын берген. Көптеген ойындардың шығу
кезендерін, дамып, қалыптасқан дәуірлерін де анықтаған. Халық мұғалімі
Байтоғайұлы малқайдың айтуынша, адамның әр уақытындағы жазғы, күзгі,
қысқы істелетін кәсібі сияқты тіршіліктің түрлері бар. Сол сияқты
балалардың да өзінеменшікті бала кезінде істелетін істері бар. Ол ісі – жас
уақытындағы ойын.
XVII ғасырдың екінші жартысында қазақ халқының өмірі жайында көптеген
материалдар жинаған орыс ғалымдарының бірі П.С. Паллас болды. Ол 1767 жылғы
Батыс Сібір мен Орал бойына жасаған орыс экспедициясын басқарып, осы
сапарында жиналған материалдардан 1773 жылы еңбектерінің жинағын шығарды.
Осы еңбектерінде түгелдей қазақ халқының этнографиясына арналған халықтың
ойын-сауықтарының қалай өтетіндігі, демалыс уақыттарын қалай өткізгендігі,
аңшылығы түгелдей қарастырылып, мысалдар келтірген. Г.В. Плеханов Письмо
без адреса атты еңбегінде ойын-еңбек бастамасы болғандықтан баланың
уақытымен ғана санасады,- дей келіп, материалистік тұрғыда қоғамның
дамуындағы еңбек бұрын тұрғанымен, адам өмірінде ойын бұрын тұратындығын
дәлелдеді. Мұндай пікірді қостаушысы кезіндегі орыс ғалымы дәрігер-педагог
Покровский А.А ойын күнделікті бала еңбегі, болашақ өмірінің бастамасы.
Ойын үстінде баланың ертеңгі өмірге деген қабілеті байқалады - дей келіп,
қазақ халқының ұлттық ойындарының, дене тәрбиесінің халық тәрбиесіндегі
алатын орнын жан-жақты дәлелдеп зерттей келіп, өзінің бағасын берген
көптеген ойындардың шығу кезеңдерін, дамып, қалыптасқан дәуірлерін де
анықтаған.
Біздер осы ойымызды дәлелдеуде жоғары айтылған көптеген зерттеулермен
қоса Ә.Диваевтың еңбектеріне бөлек тоқталамыз.
XIX ғасырдың аяғымен XX ғасырдың бас кезіндегі көшпелі қазақ халқының
этнографиясын зерттеуші ғалымдардың назарынан тыс қалған мәселелердің бірі
ұлт ойындарының тәрбиелік маңызы. Бұл негізде Ә.Деваев жан-жақты зерттей
келіп, кімде-кім қазақ халқының арасында болып, күнделікті тұрмысымен
таныса, сол отбасындағы бала тәрбиесінің әр қилы жақтарын, ойыншықтардың,
ойындардың, бал тәрбиелеуде қаншалықты мәні бар екенін біледі - деп
ескертеді.
Халық ауыз әдебиетінің қағидасына сүйенетін болсақ, онда қазақ
балаларының жас ееркшеліктерін қарай: бір жасқа дейін нәресте, бір жастан
жетіге дейін сәби, сегізден он төртке дейін жасөспірім, он бестен жиырма
беске дейін жігіт - деп, төрт топқа бөледі. Осы жәстүрлі қағиданың
негізіне сүйене отырып, біздерде ұлт ойындарын төрт топқа бөлдік.
Бірінші топқа бір жасқа дейінгі нәрестені тәрбиелеудегі – Бесік
жыры, Саусақ санау және Тұсау кесу жырлары жатады. Баланы жастан
дегендей, нәресте дүниеге келгеннен бастап тәрбиеге алынады. Бесік
жырында ата-ананың баласына деген ізгі тілегін, жақсы ниетін еңбек
сүйгіште өнерлі болып, жеке бастың пайдасы не даңқ үшін еңбек етуге
тәрбиелеуді аңсаған ойын көреміз.
Енді алты-сегіз айға дейін Бесік жырын естіп келген нәресте
саусағының жыбырлағанын қызықтап айналасындағы дүниені біріннен-бірін
ажырата бастайды. Осы сәтте ата-анасынан Саусақ санау жырын естиді.
Қазақ халқының арасында кең тараған бес саусақтың аттары бар: бас
бармақ, сұқ қол, ортаң саусақ, аты жоқ саусақ, шынашақ. Осы саусақ аттарын
бала тілінде ұғынықты да жеңіл айтылу үшін басқаша айтады: бас бармақ,
балалы үйрек, ортаң терек, шылдыр шүмек, кішкене бөбек.
Саусақ санау жырларының тәрбиелік маңызы – тілі жаңа шығып келе
жатқан нәрестені сөйлеуге қызытырып қана қоймай, он бірге дейін санауға
үйретіп, сол сандармен қатар заттардың атымен танысып, тілі дамиды.
Нәресте өмірінің кеклесі кезеңі – еңбектеуден өтіп, қаз тұрып аяғын
басар кезде, оның тез жүріп кетуі үшін Тұсау кесу жыры қолданылады.
Екінші топқа сәбидің дүниеге көзқарасын қалыптастыратын әртүрлі
ойыншықтар мен құмалақ ойындары жатады. Қазақ балларында ойыншықтар болған
жоқ десекте болады, тек қана балардың өздері жасаған зырылдауық, қуыршақ
пен балшықтан істелінген ат, түйе, қой, ит, т.б. жануарлар бейнесі ғана
болды. Бұл ойыншықтар әсемдігі жағынан балаларды онша қызықтыра қоймайды,
сонда да антропологиялық көзбен қарайтын болсақ, осы ұсқынсыз ойыншықтар,
балаларды еңбекке баулып, өздері жасағандықтан құнды болды.
Мәселен, Қой бағу ойынында балалар құмалақты пайдаланды. Түйенің
кепкен құмалағынан қой, қойдың құмалығынан қозы жәйып, қораға қамап,
қоздатып, көшіп-қонып, күнделікті халық өміріндегі болып жатқан
оқиғалармен байланыстырады. Тіпті ойын үстінде құмалақтарды бірінікіне-бірі
қосылып кетсе, қайтарып бермеуге тырысқан. Демек, балалардың ойындары сол
кездегі қоғам өміріне негізделіп, күеделікті тіршіліктің қалай
қалыптасқандығын аңғартады.
Үшінші топқа жасөспірімдердің қозғалмалы ойныдары жатады.
Төртінші топқа жігіттердің ойындарымен ұлттық спорт түрлері топталады.
Соңғы бөлімінде халықтың салытна байланысты туған ойындар жинақталған.
XIX ғасырда қазақ халқының әдет-ғұрып, ойын-сауықтарын, ұлт ойындарын
зерттеуде еңбектер жазған тек басқа ұлттардың өкілдері ғана емесғ, сондай-
ақ жергілікті көшпелі халықтың өз ішіндегі сауаттылары да өз халқының
өмірін оқу, оны зерттеу жұмыстарымен айналысқан. Солардың ең алғашқыларының
бірі Ешмұхамед Букин болды. Ұлт ойындарын жинастырып, қағаз бетіне
түсірушілердің бірі болды.
М. Тәнекеевтің басшылығымен бұдан басқа да бірнеше ғылыми
монографиялық еңбектер жазылды. Кеңестік кезеңдегі ұлттық ойындардың маңызы
мен қажеттілігін көргендіктен қарастырған ғалым. Б. Тәтенеев Қазақтың
ұлттық ойындары (Алматы, 1994) еңбегінде дәстүрлі қазақ ойындарын бірнеше
топқа бөліп, ойын шарттарын жазып, жастар үшін тәрбиелік мәнін дәлелдеп,
ойын зерделеген. Аталған автор қаламынан халықтың этнопедагогика мен ұлттық
ойындар арасындағы байланыс және ойындардың ертеңгі болашаққа керекті
қасиеттілігін зерттеген басқа да қомақты ізденістер дүниеге келді.
Е. Сағындықовтың авторлығымен жазылған ғылыми монография Ұлттық
ойындарды оқу-тәрбие ісінде пайдалану(Алматы, Рауан, 1993 жыл) деп
аталады. Ғылыми еңбекте қазақ мектептеріндегі I-VI сыныптарды қазақ халық
ойындарын жекелеген классификацияларға топтап, оны сабақта және сабақтан
тыс тәрбие жұмыстарында қолдану әдістері анықталып, қазақ халық ойындарына
педагогикалық талдау жасалып, оқу үрдісіне пайдалану қажеттілігі
негізделеді.
Ә. Бүркітбаевтің авторлығымен 1985 жылы жазылған Спорттық ұлттық
түрлері және оның тәрбиелік мәні жинағында ұлт спорты түрлері мен ұлттық
спорт ойындарының балалардың күнделікті тіршілігіндегі алатын орны,
тәрбиелік маңызы жіне ат спорты мен ұлттық ойындардың ережесі қарастырылса,
М. Балғымбаевтың Қазақтың ұлттық спорт ойын түрлері(Алматы, Қайнар,
1985) еңбегінде ат спортына қатысты бәйгеден бастап жорға жарыс,
аударыспақ, жамбы ату, аламан, бәйге т.б. жарыс түрлеріне сапостологиялық
талдау жасалады.
Бала өміріндегі ұлттық жіне спорттық қимыл-қозғалыстың және ойынның
алатын орны, формасы және мазмүны үлкен адамның тұрмыстық күйімен, еңбек
түрімен жіне мазмұнымен салыстырылса, қоғамдағы қажеттіліктің бір тұсы
адамды дағдыға үйрету екендігін байқаймыз.
Бала ұлттық ойын үстінде өмірде көрген білгеніне, өзіне ұнаған
адамның іс- әрекетіне еліктей отырып, соны бейнелей ойнайды. Балаға тән
бір қасиет бәрін өзім істеймін деп талпынады. Баланың осы талпынысын
қоштап, көмектесіп, сенім білдіріп отыру тәрбиенің ең бір ұтымды әдісі.
Өйткені ересек адамдардың баладан айырмашылығы сана-сезімі мен
тәжірибесінің молдығында ғана. Сондықтан да өз білгенін балаға үйретуден
жалықпау ересек адамдардың қасиетті борышы.
Ал адам бойындағы әдептілік, инабаттылық қасиеттер бір күнде қалыптаса
қалатын қасиет емес. Бала ойын арқылы дүниені танып, түсінігі арқылы
қабылдап, ересектерге еліктей жүріп үйренеді, өз бойына қабылдайды. Әрбір
баланың ойнай жүріп өсетін жан серігі де – ойын. Қай елдің қлттық ойыны
болмасын, сол елдің қоғамдық идеологиясына, тұрмыс тіршілігіне, айналысатын
кәсіп-шаруашылық ерекшеліктеріне байланысты. Сырттай қарағанда оңай тәрізді
көрінген ойын бала үшін іс жүзінде күрделі нәрсе. Айталық ойынға қатысатын
балалармен тіл табысу, ұнамсыз роль тигенде өзін ұстай білуі сияқты
нәрселердің көп мәні бар.
Ұлттық ойын арқылы әр баланың игі бастамасын қолдап, оның бойындағы
жақсы қасиеттерді өрбітуге ықпал етіп ғана баланың өзіндік мінез-құлқын
қалыптастыруға қол жеткізеді. Әр баланың бойында өмірге деген белгілі бір
бейімділігі, жаны қалайтын қызығушылығы болады. Соны дер кезінде байқап,
жан-жақты дамыта тәрбиелеуге көңіл бөлген ата-ана да, тәрбиеші де көп нәрсе
ұтады. Баланың бойындағы қандай да болмасын қасиеттер қоршаған ортасына,
үлкендерге байланысты екені белгілі. Балалардың әдепті, қайырымды,
адамгершілік қасиетінің зор болуы үлкендердің өнегесіне, тәрбиешінің
күнделікті қарым-қатынасы мен тәрбие жұмысының ұтымды жүргізілуіне
байланысты қалыптасады.
Халықтық тәрбие ұлттың ұлт болып қалыптасуымен бірге дамып келе жатқан
көне тарихи жүйеге жатады. Халықтық педагогиканы ...ұлттар мен ұлыстардың
әлденеше ғасырға созылған ұрпақ тәрбиесіндегі ұлттық салт-дәстүрлері,
мәдени ойлау жүйесінің озық үлгілерінің жиынтығыдеп түсінеміз.
Ұлттық ойындарды қолдану мәселелерін Т.Ш. Қуаныш (1997), Б. Төтенаев
(1994), М. Тәнекеев (1997), А.Б. Бүркітбаев (1997), Е. С. Сағындықов (1991)
сияқты ғалымдарымыз көтеріп келеді. Олардың пікірінше, ұлттық ойындар –
шаттық сезімдер көзі және ұлағатты тәрбиелік күш.
1.2. Ұлттық ойынның тәлімдік рөлі.
Әр заманның өзіне тән экономикалық, саяси әлеуметтік және
идеологиялық ерешеліктері болатыны айқын. Сол сияқты, бүгінгі күннің ұрпақ
тәрбиесіне деген өз талабы, өз ерекшелігі бар. Халқымыз Тауына қарай аңы,
заманына қарай заңы деп тауып айтқан. Мәселен, білім заңында жеке адамның
рухани және күш-қуат мүмкіндіктерін ашу, адамгершілікпен салауатты өмір
салтының берік негізін қалыптастыру, жеке адамның шығармашылық және
эстетикалық қабілетін дамыту, қазақ халқының мәдениеті мен дәстүр-салтын
оқып үйрену үшін жағдайлар жасау, жалпы білім беретін мектептерде
оқушылардың денсаулығын сақтау, дене шынықтыру мен спортты жетілдіру
міндеті қойылып отыр, яғни, рухани бай, азаматтық ары таза, ой еңбегіне бой
еңбегі сай, сегіз қырлы, бір сырлы азаматтарды тәрбиелеуді талап етуде.
Дене тәрбиесі барысындағы қимыл-қозғалыспен жаттығулар – жас
жеткіншекті батылдыққа баптап, сымбатты етіп сомдау, ептілікке баулу,
сонымен қатар, тазалыққа үйрету, сергек дем алу, бой жазу, ой еңбегі
барысындағы шаршағанын басу, сарп еткен күш-қайратты толықтыра білу.
Жан-жақты үйлесімді дамыған азамат тәрбиелеудің бір негізі – мектеп
қабырғасында дене тәрбиесін жақсарту, оны халықтық тәрбиемен ұштастыру.
Халықтың тәрбие ұлттың ұлт болып қалыптасуымен бірге дамып келе жатқан көне
тарихи жүйеге жатады. Халықтық педагогиканы ...ұлттар мен ұлыстардың
әлденеше ғасырға созылған ұрпақ тірбиесіндегі ұлттық салт-дәстүрлері,
мәдени ойлау жүйесінің озық үлгілерінің жиынтығы деп түсінеміз.
Бүгінде бүкіл дүниенің табиғи тұтастығын сақтау қажеттілігі туындап
отыр. Табиғи тұтастықтың бұзылуы, адам бойындағы тұтастықтың,
үйлесімділіктің сақталмауына байланысты сияқты, адамның ішкі қасиетін,
сыртқы күш қасиетіне толықтырып, қанағаттандырып отырса, керісінше, сыртқы
күшті шікі қасиеттер қуаттайтындай үйлесімділікке болса, жеке тұлғаның
нағыз толық тұтастығы қалыптасатын болады. Ішкі күшке ақыл-ой, жүрек,
қайрат, қуат, тазалық және т.б. жатады. Ал, сыртқы күшке жататындар – бүкіл
дененің қимыл-қозғалысы, бұлшық ет күші, қол, аяқ, иық, бас.
Бүгінгі күеге дейін, біз бала тәрбиесінде олардың жеке қасиеттерін
бөліп қарадық және оның бір ғана қырын дамытуға күш салып келдік. Тәрбие
барысында ақыл-ой немесе дене күшін дамытуға бет бұрдық. Бұл қасиеттердің
бірінсіз-бірін дамытуға болмайтыны, олардың тығыз абйланыста екені
ескерілмеді. Соның нәтижесінде қоғамымызда ақылынан қара күш басым немесе
өзінің ақылымен ойлаған ойын іс жүзінде қолдана алмайтын жігерсіз,
толыққанды емес адам тәрбиелеп келдік.
Ендігі біздің мақсатымыз – дене тәрбиесі жүйесін жетілдіру арқылы
болашақ өркениетті қоғамның ерікті, өз юас бостандығын қорғай алатын, бүкіл
адамзат құндылығын бағалайтын, адамгершілік, имандылық, ізгілік сінезі
қалыптасқан, іскерлігі жоғары, дені сау, ой еңбегі мен дене еңбегіне бірдей
қабілетті, күші ақылына ақылы күші сай ұрпақ тірбиелеу. Озық, өнегелі,
рухани дәстүрді жалғастыру арқылы ұрпақтар сабақтастығы жүріп отыруы тиіс.
Онсыз қоғамымыздың өркениетті елдер деңгейіне жетуі мүмкін емес.
Осындай жан-жақты үйлесімді дамыған жеке тұлғаны тәрбиелеу ісі тек
бүгінгі бізідң қозғап отырған мәселе емес, ұлы шығыс ойшылы, пәлсапашы Әл-
Фараби, Жүсіп-Баласағұн бертін келе ұлы Абай сынды даналарды да қатты
толғандырған.
Денені жетілдіруді Әл-Фараби мінез-құлықты жетілдірумен
байланыстырады. Денені жетілдіру - денсаулыққа тіреледі. Егер, денің сау
болса, оны сақта және нығайтуға жағдай жаса. Денсаулығын жоқ болса, оны
табуға көмектесу кеерктігін көрсетті.
Жеке тұлғаны педагогикалық әдебеиеттерде біз жеке адам деп келдік, ал
Әл-Фараби өз еңбегінде Тұлға деп атаған. Әл-Фарабише, тұлғаның дамуы
Дене саламаттылығы арқылы жүзеге асырылады, яғни дене тәрбиесі арқылы
адам жан-жақты жетіледі.
Ал, Жүсіп-Баласағұн Құтты білік дидактикалық дастанында халықтың
мінез-құлқын, салт-санасын, әдет-ғұрыпн талдай келіп, бала тәрбиесінің
(өмірге келгеннен өмірден кеткенге дейінгі) жүйесін қарастырған. Бала
тәрбиесіне қатысты жеке тұлғаны Баласағұн толық адам деп алды. Баласағұн
толық адам болу үшін бойдағы қасиетті көрсетіп қоймай, оған жету үшін
тәрбие жолында нұсқаған.
Қазақтың ертеректе өткен ұлы ойшылдары тәрбие жолын көрсете келе,
оның жалаң бір жақты болмай керектігін, дене күші мен ақыл күшінің бірінсіз-
бірінің түкке тұрмайтынын көрсетіп, тәрбие бағытында жүйелі жол сілтеген.
Бұл уақыт өткен сайын ұрпақ тәрбиесі туралы ойлар өз жалғасын тауып, дамып
келе жатқанын көрсетеді.
Дене тәрбиесі еңбек, әртүрлі ұлттық ойындар, қозғалыстар арқылы іске
асырылса, жан тәрбиесі үлкендердің ақыл-кеңесінен ертегі мен мақал-мәтелдер
парқылы бойға сіңеді. Қазақ ертегі – жырларындағы батырлар: Қобыланды,
Махамбет, Исатай, Қамбар тағы басқа күшті де ақылды жандар әділет үшін,
халық үшін күрескен, олардың бойындағы қасиетке еліктемейтін қазақ балалары
жоқ шығар.
Көптеген ғалымдардың, педагогтардың еңбектерінде ұлттық тәрбие жан-
жақты жетілген бала тәрбиесі, құралы ретінде көрсетілген.
Қазақстан балалары мен оқушы жастарына дене тәрбиесін беру
тұжырымдамасында Дене шынықтыру халыққа білім беру жүйесінен көрнекті
орын алады. Олай болу себеі, ол адамның биологиялық, психологиялық,
физиологиялық және әлеуметтік дамуының іргетасы болып саналады делінген.
Жаттығулар барысында рухани дамуды дене жетілуімен тұтас, бір уақытта
жүретін үрдіс ретінде қарастыру керек. Жаттығу үйрету кезінде аз күш
жұмсап, үлкен жұмыс орындауға және кездескен қиындықтарды жеңуге мүмкіндік
беретін саналы көзқарас тәрбиелеуді негізгі міндет деп санаймыз.
Қазақтың ұлттық ойындарының халық тәрбиесіне әсері өте зор. Ұлттық
ойындардың тарихын, олардың бала тәрбиесіндегі алатын орнын, қолдану
жолдарын тек біз ғана бүгінгі күні қозғап отырмыз деуден аулақпыз. Осы
уақытқа дейін көптеген ғалымдар, педагогтар, таришылар ұлттық тәрбие,
ұлттық ойындарды дамыту, қолдану жайлы сан қырлы ғылыми жұмыстар,
монографиялар, мақалалар, дисертациялар жазған. Олардың ішінде әсіресе,
Ә.Диваев, Қ.Б.Жарықбаев, С.Қ.Қалиев, С.А.Ұзақбаева, Р.К.Төлеубекова,
М.Т.Тәнекеев, Б.Төтенаев, Ә.Бүркітбаев халықтық тәрбиенің бала
тәрбиесіндегі орнын әр қырынан ашып көрсетті. Ұлттық ойынджар елдің
өмірімен тығыз байланысты оның шаруашылық, экономикалық, әлеуметтік
тұрмысынан туған. Сондықтан оның тәрбиелік маңызы аса жоғары әрі құнды.
Жеке тұлғаны жан-жақты дамуы тәрбие түрлерінің нақты үлесіне
байланысты. Бірақ, педагогикалық шаралар тәрбиені әртүрлі жағының
арасындағы өзара байланысты белсенді ету мен дамыту мәселелрін шешуге
тәрбие түрінің өзара байланысын қалыптастыруға алғы шарт емес, сондықтан
әрбір қабылданған шара толық мағынаға ие болуы керек.
Ұлттық ойындар денелік және рухани жетілдірудің өзара байланысын
қалыптастыруға объективті әсер етеді. Қимыл-қозғалысқа үйретудің тәсілі мен
әдістері, қозғалыс дағдысы мен іскерлікті игеру заңдылығы ықпал ету
қатынасының мәселелерін тиімді шешуге мүмкіншілік береді.
Ұлттық ойындардың басым көпшілігі, тұрмыс-салты, соған орай жануарлар
әлемін, аңшылықты бинелейді. Сондықтан ұлт ойындары ойын-сауық, тұрмыс-салт
бастауымыз қажет.
Қазақтың қай ойыны босла да айтыс, өлең-жырлармен өрліп, көрермендер
мен тыңдаушыларға қатты әсер етеді. Сөйтіп, дүниені танып білуге арналған
бейнелі, жүйелі оймен астасып, қатысып жатады.
Мұндай мақсатты, адмгершілік іс-әрекет, әдет-ғұрыпқа қаныққан,
белгілі бір жүйеге негізделген ұлт ойындарының бояуы қоюланып, баланың, жас
жеткіншектердің дене, ақыл-ой жағынан да дамуына тамаша мүмкіншілік
туғызады.
Ойын тегінде адам баласының ұжымдық шығармашылығы орындалуында көбіне
ұжым түрінде болатындықтан, ойын үстінде жолдастық, достық қарым-қатынасқа
әдеттенуге, тәрбиеленуге мүмкіншілік мол.
Ойынның тіл дамытудағы рөлі ерекше. М.Горкийдің сөзімен айтар
болсақ... бала сөзбен де ойлайды. Осы сөзбен ойлағанда, өз ана тілінің
нәзік қасиеттерін үйренеді, тілдің музыкасын ұғынады. Сонымен нақтылай
айтсақ, ұлты ойындары, тіпті жалпы ойын атауы, біздің пікірімізше, тіл
меңгерудің негізгі құралдарының бірі болып табылады. Ойын үстінде бала еш
нәрсеге тәуелсіз. Өзін еркін ұстайды, ал еркіндік дегеніміз барлық дамудың
баспалдағы. Олай болса, ойын интернационалдық тәрбиенің баға жетпес құралы
ретінде де айтарлықтай рөлі бар. Ойын үстінде бала тілдің ішкі иерімдерін,
халықтың ойлау жүйелерін, сөз қолдану әдістерін, сөйлеу дәстүрлерін,
тілдік, психологиялық ерекшеліктерін жете түсініп, еркін білуге мүмкіншілік
алады. Бізідң қос тілді республикамызда орыс тілінде, қазақ тілінде
үйренуге әр ұл балаларының өз ана тілдерін басқа ұлт тілдерінде меңгеруіне
ойынның тигізер пайдасы орасан зор.
Қазақтың ұлт ойындарының тағы бір ерекшелігі - оған өоең сөздің
араласып келіп отыратындығында.
Егер ойын барысында тақпақ, өлең жолдары кездеспесе, оны ойында
жеңіліп, өз ұпайын өтеушілер орындайды. Олар тақпақ айтып, өлең оқып ән
салады. Кейде суырып-салма өлеңдерде ойны үстінде өмірге келе береді. Мақал-
мәтелдер мен жұмбақтар, жаңылтпаштар орындалады. Ұлт ойындарына үзбей
қатынасып машыөтауға адам үнемі ізденісте, толғаныста жүреді. Оның осылай
іштеу толғануы ілгері ұмтылуға, ізденіске итермелейді. Сондықтан да олар
ұлан ғайыр далада өз ойынан шығарып, бір ауыз өлең айтпайтын, мақалдап-
мәтелдеп сөйлемейтін қазақты кездестіру қиын болған.
Мүмкін, бұл бүгінгі күннің шындығына қайшы келер. Алайда, өткен
ғасырдың өзінде біздің даламызға келіп, қазақтардың тұрмысымен танысқан
Европа халықтарының өкілдері, орыс зиялылары бүкіл қазақ даласы өлең айтыс
тұрғандай әсер алғандықтары жайында таңдана да , тамсана айтып та, жазып та
кеткендері белгілі. Қазақ халқының ұлт ойындары мен таныса келіп, мұның
растығына әркімнің - ақ көзі жетері анық.
Қазақтың ұлттық ойындарының бір қыдыруы асық ойынынан тұрады. Кезінде
мән беріп бағасын ала алмаған бұл ойындар бүгінде мүлде ұмыт болуға
айналған. Олай дейтініміз Асық ойыны деген жалпы атпен баспа беттерінен
анда-санда шаңң бергені болмаса, осы күнге дейін бірде бір асық ойынының
нақты түрлері мен мазмұны жазылып көпгілік назарына ұсынылмаған. Асық
ойындары алдымен адамның нерв жүйелерін шыңдап, ұстамдылыққа, дәлділікке,
тұрақтылыққа тыныс мүшелерінің қалыпты дамуына тәрбиелейді.
Қазақтың ұлт ойындарының бір қыдыруы Ойлануды қажет ететін
ойындарға жатады. Олар негізінен логикалық ойлау мен математикалық,
философиялық ойлануды дамытуға негізделіп жасалған. Солардың төресі –
Тоғыз құмалақ. Бұл ойын өте көне және кім ойлап тапқаны белгісіз. Ол
қазақтың үш ордасының барлығына тегіс тараған. Қазір бұл ойынның тарихы
жайлы анығырақ айтуға болатын тың деректер ашылды. Қазақ ССР Ғылым
академиясының корреспондент мүшесі Ғ. Мұсабаев жүргізген этнографиялық
зерттеулері нәтижесінде Тоғыз құмалақтыңтас бетіне қашалып салынған
таңбалары табылды. Сайып келгенде ғалым мұны біздің заманымыздан бұрын
салынған суреттермен қатарлас қарап, көне дәуірге жатқызады.
Сайып келгенде ұлттық ойындар қазақ халқының ғасырлар бойы рухани
байи түсуіне еңбек етіп келеді және болашақ ұрпақтарға еңбек ете бермек.
II ТАРАУ. ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЖЕКЕ ТҰЛҒАЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІН ҰЛТТЫҚ ОЙЫНДАР АРҚЫЛЫ
ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ.
II.1. Оқушыларды отбасында ұлттық ойындар
арқылы тәрбиелеу.
Отбасы – ғасырлар бойы өмір сүріп келе жатқан адам баласының
әлеуметтік ортасы. Халықтың салт-дәстүрлерімен, әдет-ғұрыптарының
сақтаушысы. Сондықтан, отбасы тәрбиесі халықтың ой-арманымен, әртүрлі іс-
әрекетімен, мол тәжірибесімен және ұлттық дәстүрімен байланысты дамып,
ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып жетке тарихи мұра.
Отбасы туралы халықтың түсінігі бірнеше ғасырлар бойы күнделікті
тұрмыс және өмір тәжірибесіне сүйену негізінде пайда болған. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz