Ел мәртебесі тәуелсіздік туын тұңғыш көтерген желтоқсан
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... .4-7.
I тарау. 1970-1980 жылдарындағы Қазақстандағы қоғамдық-саяси жағдай.
1.1 1970-1980 жылдарындағы Респупликадағы қоғамдық-саяси
жағдай ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .8- 14.
1.2 Желтоқсан көтерілісі: себебі, барысы,
салдары ... ... ... ... ... ..15-17.
ІІ тарау. Ел мәртебесі тәуелсіздік туын тұңғыш көтерген
желтоқсан.
2.1 Желтоқсан ұллтық рух
жаңғырығы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..18-41.
2.2 Желтоқсан көтерілісі және ұлт
зиялылары ... ... ... ... ... ... .. .42-58.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... 59-61
Пайдаланылған әдебиеттер мен деректер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . .62.
Кіріспе.
Тақырыптың өзектілігі.
Біз желтоқсан оқиғасы аяқ астынан болды деген пікір айтамыз. Шын
мәнінде солай ма? Үш күннің ішінде тарих бетіне оқиғаны қаттау
мүмкін емес. Өйткені бұл әріден басталады.Ал желтоқсандағы жастардың
ерлігі соның әбден пісіліп жетілгені.Еліміздің ХХ ғасырда жүріп өткен жолы
қандай азапты,күрделі болса,бұл процесті зерттеуші мамандардың ой елегінен
өткізіп,ғылыми тарих есебінде оқулықтар арқылы оқырманға жеткізу де сондай
ауыр жүрді.Дегенмен, желтоқсан оқиғасы зерттелу деңгейі әлі күнге дейін
жалғасып жатыр.Себебін былай түсіндіруге болады.Қанша жыл желтоқсан
оқиғасын зерттелгенімен,әр жыл сайын жаңа материалдар пайда болып
жатыр.Мысал келтірсек 1986,1991 жылға дейін яғни тәуелсіздік алғанша
дейін,осы желтоқсан оқиғасы орыстарға қарсы деп қарастарылды.Өйткені алаңға
қазақ жастары ғана жиналды деген мәліметтер таратылды. Тек егемен ел
тізгінін қолға ұстап, еліміздің мемлекеттік тәуелсіздік алуына байланысты
өткен тарихымызды еркін қорытып, одан обьективті теориялық тұжырымдар
жасайтын, тыйым салынған ақиқатты бүкпесіз айтатын, оған баға беретін уақыт
жетті. Тақырыпты зерттеу кезінде көзім жеткені осы күнге дейін желтоқсанға
қатысқан көптеген адамдардың қудалауда болып, бертінге шейін желтоқсан
ызғарының тауқыметін тартуда. Еліміз егеменді алып, тарихтың ақтандақ
беттері біршама ашылып желтоқсан оқиғасына қатысқан адамдар туралы ойлар
да, басқаша өрбіп жаңа деректермен толысқан тарих көздері ақиқат сырларын
ашты, дегенмен желтоқсан оқиғасына сын көзбен қарайтындар әлі де
баршылық.[1]
Дүниені дүр сілкіндірген тәуелсіздік туын ең алғаш көтерген әйгілі 1986
жылы желтоқсан туралы шындық мерзімінді баспасөз беттерінде аз жазылған
жоқ. Сонау қылышынан қан тамған колбинизм заманынының өзін де ақ Бас
кеспек болса да, тіл кеспек жоқ деп баспасөз бетінен алаңдағы оқиғаның
ақиқатын батыл айта білген қазақ ақын жазушыларын есімін бүгін де бүкіл
әлем таниды. Тіпті шындықты айтамыз деген шырылдаған қаламгерлеріміздің
кейбіреуі прокуратура бөлмелерінде сарылып жауапта отырған күндері де
болды. Сөйтсе де әділдік қашанда жеңбек. 21-ші ақпан күні Республика
Жоғарғы сотының пленумы болып өтіп, алты алаштың алақанына салып, ардақ
тұтқан жас азаматтары Қайрат Рысқұлбеков (марқұм), Түгелбай Ташенов,
Қайыргелді Күзембаев және басқа да желтоқсан қаһармандары толық ақталды.[2]
Кеңес дәуірінде ұлттық республикаларда халықтардың тарихы екінші орынға
сырылған болатын. Ұзақ уақыт бойы ХХ ғасырдағы еліміздің тарихының
мәселелері жалпы ресейлік революциялық қозғалыстармен кеңестік тарихымен
бірігіп қарастырды. Сонымен бірге өлкенің әлеуметтік жағдайы оның халқының
революциялық идеаландырды. Деректер қай заманда да өзгермек емес. Тек қана
субьектінің, яғни адамның ойында әртүрлі айтылады, жазылады. Мәселен, бір
дерек кеңес идеологисы бойынша бұрмалануы ықтимал, тіптен Қазақстан
Республикасы тәуелсіздік алғаннан кейін де екі тарихшы ол туралы өз
еңбектерінде әр түрлі пікірлер айтылуы мүмкін. Бұған әрине уақыт төреші.
Желтоқсан оқиғасына қатысқан өз көздерімен көрген адамдардың әңгімелерін
тілге тиіп кетуге болады. Яғни,мен кеңес баспасөзінде көрінген, тәуелсіздік
алғаннан кейін жазылған, ешкім теріске шығара алмайтын мәліметтер туралы
айтатын болам.
Желтоқсаншылар шеріуі тек Колбиннің жеке басына келіп тірелген жоқ. Ол
пәленбай жылдан қордаланған ашу, ыза ар – намыстың бурыққанып сыртқа тебуі.
Жастарға қозғаушы үні болған да солар,яғни Москва осылай билеп төстей бере
ме? Мындай ел жұрт барын көзге ілмей, ақылдаспай қашанғы бізді басына
береді деген сұраққа жауап іздедім. Ал отаршыл Кремль мұны түсінгісі
келмеді, сосын олардың сағын сындырып,басқаларға сабақ болу үшін әскер
күшін қолданды.[3]
Желтоқсандағы тотаритарлық үкіметтің күшін көрсетті, сондағысы бейбіт
шеруге шыққан жас өспірім қыз жігіттерге бақайшығына дейін қаруланған әскер
жұмсап оларды ұрып соғып, итке талатты,кейбіреуін өлтірді.Желтоқсан
оқиғасының алдында да кеңестік өкіметке қарсы толқулар болды. Олар
Теміртауда құрылыс обьектісінде әлеуметтік жағдайдың мүшкіл жағдайы (1959)
құрылысшылардың наразылық толқуына ұласты, Новочеркасскіде (1962)
жұмысшылар еңбек ақысын өсіру, яғни экономикалық талап қойып,алаңға шықты.
Ал Шымкенттегі көтеріліс (1967) жергілікті милицияның озбырлық іс -
әрекетін тоқтатуға бағытталды, бүлікшілерге әскер күші қолданылды кісі
өлімі болды. [4]
Алайда олардың бәрі де негізінен экономикалық - әлеуметтік қал жағдайға
назар аудару мәселесі көтерілді. Маусым қозғалысына келсек, ақмолалықтар
Сталин өлгеннен кейінгі кезеңде Қазақстанда ұжымдық сипаттағы ашықтан –ашық
қарсылық акциясын өткізіп. Ұлттық мүддені қорғады, өкімет алдына алғаш рет
Таза саяси талап қойды – саяси бюро шешімін жоюды ұсынды. Бірақ 7 жылдан
кейін Алматыдағы желтоқсан оқиғасын осы көтерілісшілерін ең үлкен және
қанды оқиғасы болды, одан соң Баку Тбилиси, Вильнюс қанды оқиғаларына
ұласты. Осы көтерілістер туралы ақпарат құралдары түгіл, партия
съездерінде, конференциялар да, әр түрлі деңгейдегі жиындарда сөз
қозғалмады. Яғни қарапайым халықтан ғана емес, жоғарға лауазым
шенеуліктерден де жасыруы бұған тұңғыш рет ресми пікір білдірді.
Қазақ халқы өзінің ұзақ тарихында шет ел басқыншыларына олардың зорлық –
зомбылығына әрдайым қарсылық көрсетіп келген. Соңғы 5 – ғасырда 300 – ден
астам үрлі – ірілі ұсақты соғысты, әскери қақтығысты басынан өткізді. Кеңес
өкімет тұсында коллективтендіру науқанына қарсы болған көтерілістердің өзі
380 – ге жетті. Желтоқсан оқиғасы орыс халқына қарсы бағытталған ол
тотаритарлық жүйенің шешімімен келіспеген, оны қабылдамаған, мойындамаған
қазақ жұртшылығының орталыққа саяси талап қойған қыр көрсетуі Алаш
жастарының ата – баба өсиетін қастерлеп туған жерін тұтастығын, өскен елдің
ынтымағын сақтап қалу жолындағы патриоттық Отан сүйгіштік қимыл әрекеті.[5]
Біз желтоқсан көтерілісіне дейін тарихтың қалай оқытылып келгені бүкіл
идеологияның коммунистік мұраттары жүзеге асыруға бағыттарын біршама
сипаттадық. Ал осы коммунистік идеология мен тарихты оқытудағы сыңар
жақтылық желтоқсан көтерілісіне қалай ықпал етті?
Тағы тарихымызды саралап көрелік. Екінші дүниежүзілік соғыстағы ұлттардың
біртұтастығымен патриотизмі кейінгі халық шаруашылығын қалпына келтіру БАМ
Магнитагорск ірі құрылыстардағы жастардың жалыны. Қазақстандағы тың көтеру
мен өзге де ортақ игіліктерге жұмылу қазақ жастарына яғни 60- жылдары
дүниеге келген жастардың бойында компартияға деген сенімді қалыптастырған
еді. Ұлттар достығындағы осы сенімге селкеу түсіп, Конституция аяққа
таптала бастағанда бұл жастар наразылығын тудырды.[6]
Оларды алаңға алып шыққан нәрсе, дәл осы лениндік ұлт саясатына деген
Сенімінің салдары еді. Алаңдағы жастарды В.И Ленин портретімен оның ұлт
жөніндегі ұран сөздерін көтеріп жүруі олардың нағыз ұлт жанды оқыған
білімді патриот екенін көрсетті. Ендеше желтоқсан көтерілісінің қозғаушы
күші жастар болғаны бұл тартпас шындық және оның солай болуы заңды еді.Егер
идеологияның билік басындағыларды мүддесіне орай өзгеріп отыратынын
әділдікті аяққа таптайтынын білсе және өз құқықтарының қозғалмайтынын,
үндерінің Мәскеудегі Ағаларымыз құлағына шалынбайтынын Конституция Ата
заңымен саналғанымен оның қажет кезінде бұрмаланып бас көтергендерді қанға
бүктіретінін сезсе, кім білсін, жастар көтерілісті басқаша ұйымдастырар ма
еді. Бірақ тарих бетінде бұл қан төгіс көтеріліс арқасында бізге
тәуелсіздік келді. 1986 жылдың желтоқсаны бұл жыл Қазақстан тарихына алтын
әріптер мен айшықтала жазылған қасиетті жыл, қасиетті күн.
Жұмыстың зерттелу деңгейі:
1986 жылдың желтоқсаны құрбандардың өмірі мен еңбектері ұстанған саяси
бағытты мақала шеңберінде ғана емес, кітаптар көлемінде толық зерттеуді
қажет ететін. Үлкен тақырып екені аян. Негізгі дерек осы желтоқсан оқиғасын
зерттеу кезінде кітап деп айтқым келеді. Осы күнге шейін желтосан оқиғасына
қатысты толық емес бұрмаланып деректі фильм түсірілеген, яғни осы фильмді
толықтыру біздің мақсатымыз Академик Қозыбаев өзінің хх ғасырдың 80 –
жылдарының соңынан бастап жарияланған топтама еңбектерінде Қазастан
тарихының Ақтандық мәселелерін жабық тақырыптарының зерттелуіне өз
бағаларын алуларына күш салды. Әсіресе, ұлт – азаттық қозғалыстар кеңестік
дәуірдегі Қазақстан тарихының шындығы Қозқыбаев зерттеулерінің басты
нысандарына айналды.
Бұл тақырыпты таңдап алу себебім, желтоқсан жастарының Қазақстан
Республикасының тәуелсіздігі үшін күрескені, намысшыл халық екенін кейінгі
жас ұрпаққа паш ету.
Жұмыстың мақсаты:
Осы жұмыстағы жазудағы мақсатым хх ғасырдағы 1986 жылы желтоқсан
оқиғасына қатысқан қазақ халқының өмірімен, қызметімен жастардың сөз
халқына жасаған баға жетпес ерліктері мен таныстыру. Желтоқсан оқиғасын
жаңа ашылған деректермен бұрыннан бар белгілі деректер негізінде жаңа
теориялық – методологиляқ тұрғыдан қарастырып зерттеу. Ғылыми айналымға
енген құжаттармен материалдарды қалыптасқан ой – пікірлермен тұжырымдарды
пайдаланып жаңа деректермен көзқарастар негізінде желтоқсан оқиғасын
тарихтағы орнын анықтау.Желтоқсан оқиғасына әділ баға беру.[7]
Жұмыстың міндеті:
Халық арасында таралған естелік әңгімелер арқылы қазақ жастарының
өмірлерінің беймәлім жақтарын зерттеу.Олардың артында қалған ұрпақтармен
байланыс жасау,олар арқылы аға ұрпақтың жарияланбаған мұраларын іздестіру.
Зерттеу барысында бүкіл айтылған мәселелерден басқа тарихи мәселелер
қозғалады.
Жұмыстың деректемелік негізі.
Мен өз жұмысында желтоқсан оқиғасына қатысқан адамдардың еңбектерін жазып
жарық көрген зерттеу еңбектеріне сүйене отырып жаздым бірақ көптеген
құжаттардың жойылуына байланысты біраз еңбектерді қолдана алмадым. Жалпы
бұл тақырыпта мерзімді баспасөз материалдар болып келеді. Отан тарихы,
Қазақ тарихы, Ақиқат, Егемен Қазақстан, Парасат, Степной маяк,
Бұқпа газеттерінің тігінділері қолданылды.
Тақырыптың хронологиялық шеңбері:
Хх ғасырдың 80 – жылдардың басымен тәуелсіздік алғанша дейін қамтиды.
Аталған уақыттың саяси әлеуметтік өмірінде үлкен өзгерістер толы болды.
Күрделі де алуан өзгерістердің қазақ қоғамының өміріне ене бастады..
І Тарау. 1970-1980ЖЫЛДАРЫҢДАҒЫ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҚОҒАМДЫҚ-САЯСИ ЖАҒДАЙ.
1.1 1970-1980 жылдарындағы Республикадағы қоғамдық-саяси
жағдай.
1986 жылы желтоқсанның 17-18 жұлдызында бүкіл елді дүр сілкіндірген
ғаламат оқиға болды. Совет өкіметі тұсында бұрын кездеспеген құдылыс.
Алматыда демонстрция, Брежнев алаңында қаптаған жұрт, Көшелерде сап
түзеп бара жатқан жастар деген лебіздер ескен желдей гулеп тарап жатты.
Елеңдеген ел түсіне алмай дал болды. Демонстрация, алды-артымызды
бағамдағанша, ес жиып, ой қорытқанша болмай, аяусыз басылды. Артынша бұл
оқиға 1825 жылғы орыс декабристерінің іс-қимылымен салыстырылып, желтоқсан
қаһармандары қазақ декабристері аталып, бірден бірге айбыны асқақтай
түсті. Жалын атқан жастар арандап қалды-ау деп жаңашырлық ниет-пейіл
білдіргендер де болмай қалған жоқ. Бірақ, ол сөздер ашық айтылмай, аузы
күйген үріп ішедінің кебі келіп, жасырын, үрке қарап, бір-жар адамдардың
басы қосылып шүйіркелескенде, сыр шертіскенде ғана айтылып жүрді. Жалпы
үрей, қорқыныш билеген жұрт сен соққандай күйде еді. Сонымен, әлқисса,
дүниені дүрліктірген не болып еді.
Дүниені дүр сілкіндірген, тәуелсіздік туын ең алғаш көтерген әйгілі 86-
ның желтоқсаны туралы шындық мерзімді баспасөз беттерінде аз жазылған жоқ.
Сонау қылышынан қан тамған колбинизм заманының өзінде-ақ бас кеспек болса
да, тіл кеспек жоқ деп, баспасөз бетіне алаңдағы оқиғаның ақиқатын батыл
айта білген қазақ ақын-жазушыларының есімін бүгінде бүкіл әлем таниды.
Тіпті, шындықты айтамыз деп шырылдаған қаламгерлеріміздің кейбірі
прокуратура бөлмелерінде сарылып, жауапта отырған күндері де болды. Сөйтсе
де, әділдік қашан да жеңбек. 21 ақпан күні Республика Жоғары сотының
пленумы болып өтіп, алты алаштың алақанына салып, ардақ тұтқан жас
азаматтары – Қайрат Рысқұлбеков, Түгелбай Ташенов, Қайыргелді Күзембаев
және басқа желтоқсан қаһармандары толық ақталды.
Кенестік Қазақстанда өткен жылы желтоқсан айында болған
демонстрацияларға қатысқандығы үшін өлім жазасына кесілген қазақ студентіне
кешірім беру жөнінде Польшаның 70 белгілі дисиденттері, ойшылдары және діни
басшылары 1987 жыл 5 июль күні Кеңестер Одағы Жоғарғы Кеңесіне үндеу
жолдады. Ынтымақтың негізін қалаушы, бейбітшілік сақтау саласындағы
Нобель сыйлығының иегері Лех Валенса бас болып, үндеуге қол қойғандардың
тізімінде дүниежүзілік белгілі кинорежиссер Анжей Вайда, социолог Клеменс
Шанявски және католик монахы Иозеф Глемп сияқты адамдар бар.
Азаттық жолында болашақта өткізілуі мүмкін демонстрация атаулыны
күнілгері тұншықтыру мақсатында өлім жазасы құбыжығын алға тартпақ кекшіл
тоталитарлық механизмінің құрбандарына жаны ашып, оларға тілектестік
білдірген, өкінішке орай, тек поляк жұртшылығы ғана тәрізді. Бұл студенттің
қылмысы бар болса, ол тек азаттық пен егемендікке ұмтылыс қана: бірақ оның
жанкешті әрекетінің сыр-сипаты батыс жартышарының азат және демократиялық
қоғамына беймәлім қалған сияқты.
Алайда, тоталитарлы механизмінің адамзат атаулыға қарсы бұдан да үлкен
қылмыстарына жол бермеу үшін барлық езілген адамдар тек Польшаның ғана емес
Батыстың демократиялық халықтарының бәрінің де қолдауына зәру. Бұл жас
студент – азаттық сөзін айтуға батылы барған неше мыңдаған аты белгісіз
құрбандардың бірі. Батыс тек белгілі сот істеріне ықпал етумен шектелмей,
солар арқылы қапас дүниедегі тіршілік кешіп отырған миллиондаған езілген
адамдарға көмектесудің кез-келген мүмкіндігін пайдалануға тиіс.
Қазақстандағы оқиғалар, аталмыш өлім жазасы және Советтік Азиядағы
езілген халықтар жөнінде кеңірек мағлұмат алмаққа Мюнхендегі Түрікелі
Комитетімен жалғасуларыңызды өтінеміз.
1986 ж. 17-18-желтоқсан күндері Қазақстанда болған қазақ түркілерінің
ұлттық көтерілісі туралы ағылшын тілінде екі мақала жарық көрген. Алматы
кқтерілісі атты бірінші мақала Англияда шығатын Энкаунтер журналының
1987 ж. Маусымдағы санында, ал екінші мақала Нью-Йоркте шығып тұратын
Глобал афейрз журналының 1987 ж. 11 томының 3-санында жарияланған. Екі
мақаланың да авторы – С. Эндерс Уимбуш.
(Мюнхенде тұратын белгілі қазақ қайраткері, ғалым, жазушы Хасен
Оралтайдың Ж. Қазақ баласы деген псевдониммен 1988 жылы Ыстамбулда түрік
тілінде жарық көрген.[8]
Өзінің сан ғасырлық қайғы-қасіретке толы тарихында қазақ халқы
тағдырдың талай тәлкегіне түсіп, көптеген оқиғааларды басынан кешірді. Сол
тар жол, тайғақ кешулерден арып – шаршаса да, қажып – қансыраса да әрқашан
қадір-қасиетін жоғалтпай, ар-намыс, абыройын төкпей шығып отырды. Соның
бәрін де оған жігер қосқан, рухын көтеріп, арманың асқақтатқан халықтың
еркіндікті, тәуелсіздікті аңсауы соған деген ұмтылысы, құштарлығы еді.Осы
өшпес рухани қасиет әкеден балаға мирас болып әрдайым алға жетеледі.
Бірақ кешеге тоталитаризм заманыңда еркіндікті, азаттықты аңсаған, сол
үшін жан аямай күрескен ата-бабаларымыздың тарихын оқып-білуге, ардақ
тұтуға мұрша бермеді. Халқымыздың тарихы Ресей тарихнамасының ықпалында,
коммунистік – отаршыл идеологияның темір құрсауында аяусыз бұрмаланып
жазылды. Еліміздегі ұлт-азаттық қозғалысты шаруалар көтерілісіне,
феодалдық-монархиялық қозғалысқа, жұмысшылар көтерілісіне бөліп, оларды
бірінен-бірін қарсы қойып, оның тұтас, толық бейнесін көрсетпеді. Шын
мәнінде Сырымның (1783-1797), Исатай мен Махамбеттің (1836-1838),
Кенесарының (1837-1847), Есеттің (1855-1858), Жанқожаның (1856-1857),
Досанның (1870-1874) және басқалардың басқаруымен болған көтерілістер бір
жерде басылса, екінші жерде бұрқ етіп тұтанып, бүкіл қазақ елін тұтасымен
қамтып, біріне-бірі жалғасып, ұласып жатқан өзіннің негізгі мақсат-мүддесі,
логикасы мен заңдылығы бар үлкен тасқын, тарихи құбылыс болды. Екіншіден,
Кеңес Одағы отаршыл ел болған жоқ, сондықтан онда ұлт-азаттық қозғалыс
болмады деген тұжырымдама қалыптасты. Ұжымдастыру (коллективтендіру)
тұсындағы және басқа күресті бай – феодалдардың, буржуазиялық ұлтшылдардың
бүлігі деп түсіндіреді. Одан кейін де ұлт-азаттық қозғалыс қарулы күреске
ұласпаса да басқа түрде тынымсыз жүріп жатты. Бірақ олар туралы айтуға
мүмкіндік болмады. Тіпті 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасының өзін де өңін
айналдырып көрсеткендігі көпшілікке мәлім. Тек тәуелсіздік алуымызға
байланысты ғана әділ бағасын алып, оған қатысушылыр ақталып, шындық айтыла
бастады. Үшіншіден, кеңес тарихшылары қазақ халқы Ресейге өз еркімен
қосылып, соның ағалық қамқорлығының арқасында ғана мәдениетке қолы
жетіп, адам қатарына қосылды деп келді. Бұл идея жетпіс жыл бойы құлаққа
сынды, санаға дарыды. Мұндай түсінікке қарсы шыққан ұлтжанды азаматтарды
ұлтшылдар, халық жаулары деп қырып-жойды, қуғын-сүргінге түсірді.
Қазақтың сан ғасырлық бай тарихы, мазмұнды мәдениеті, асыл мұрасы, оны
білген, ардақтаған, насихаттаған, дамытқан абзал азаматтар аталмады. Тек
көздерінің идеологиясын сөзсіз мақұлдап, мүлтіксіз орындаған,
уағыздаушыларға ғана жағдай жасалды. [9]
Желтоқсан көтерілісін көп жағдайда жиырмасыншығасырдың соныңдағы қазақ
жастарының ұлт-азаттық қозғалысы, тәуелсіздікке ұмтылуы деп бағалап
келгеніміз, бүгінгі егеменді ел атануымыздың алғашқы соқпағы ретінде
бағалағанымыз рас. Жастарды дүр сілкіндірген осы ереуілдің туындау
төркінің, соңы қанды қырғын мен қуғын-сүргінге ұласқан көтерілістің түпкі
мән-мағынасын дәл қазір, яғни жиырма жылдан астам уақыт өткен соң
обьективті түрде бағалай алдық па? Алаңға асылған жастардың негізгі мақсаты
ұлт көсемі саналған Димаш Ахметұлын қорғап қалуды көздеген ұлттық намыс па
еді? Уақыт өткен сайын қордалана түскен осындай қаптаған сұрақтарға
әлеуметтанушылар мен саясаттанушылар, тарихшылар нақты жауап бере алды ма?
Біреулері қыршынынан қиылған, екіншілері қудалауға түсіп, үшіншілері
мәңгілік мүгедектікке ұшыраған сол жастар әу баста Мәскеудің билігінен
құтылып, тәуелсіз ел болуды көздеді ме? Міне, осындай қаптаған сұрақтар
алдымыздан атойлап шығатын бүгінгі таңда біз соған парасатты, орнықты жауап
іздеуге тиіспіз. Ертеңгі ұрпаққа Желтоқсан көтерілісінің түпкі мақсаты мен
туындау себебін, оның зардаптары мен тигізген игі әсерін шынайы жеткізу
үшін осындай ұстанымдарды анықтап алғанымыз жөн.
Осы көтерілістің ұйымдастырушысы әрі қаһармандары саналған жастар Ф.И.
Голощекиннің Қазақстандағы геноциттік әрекетін білетін. Осыған байланысты
Г.В. Колбиннің қазақ тарихын, тілін, дінін білмеуі және оның бұрындары
қазақ жерінде басшылықта болмауы оқыған жастарды қатты аландатты. Сөйте
тұра олар, көтеріліс кезінде Қазақстанды тек қана қазақ басқарсын! деген
ұран көтермеді. Қайта ұлты бөлек болса да, В.П. Демиденко мен Н.Е.
Морозовтарды лайық санады. Сөйтіп, Кеңестік Қазақстан жасасын!, Ешқандай
ұлтқа артықшылық берілмесін!, Лениндік ұлт саясатының ұстанымын сақтауды
талап етеміз!, т.с.с. ұрандар алып шыққан жастар басқа да ұлт өкілдеріне
де, мемлекетке де қарсы пиғылда болған жоқ, олар тек, диалогқа келген билік
басындағылардын Қазақстан компартиясы пленумының шешімін қайта қарауды
үздіксіз талап етумен болды. Бірақ диалог сәтсіз аяқталды. Себебі – билеуші
жақ алаңдағылардан өздерін жоғары санап, оларды салған жерден экстремистер,
нашақорлар мен маскүнемдер ретінде қаралады. Бірітіндеп, алаңдағы жастарды
қуып тарату үшін оларға өрт сөңдіргіш машинадан суық су шашып, көзден жас
ағызатын газ бүрікті. Билеуші жақ осылайша бейбіт ереуілді көтеріліске
айналдырып алғанын өздері де білмей қалды. Қорғансыз жастар итке таланып,
соққыға жығылады, қолға түскендері белгісіз жақтарға тасып әкетілді.
Әсіресе, нәзік жанды қыз балаларды шашынан ұстап сүйрелеу, оларды аяусыз
ұрып-соғу жастардын бәрін тіптен ашындырып жіберді.
Осы жастардың бойында таза ұлтшылдықтың немесе ел басшысы лауазымына тек
қазақты тағайындау талабының жатпағандығы тайға таңба басқандай еді.
Коммунистік идеялогиямен сусындаған олар таза сәбилік пиғылмен Конституция
талаптарының орындалуын қалады.
Осы 1986 жылғы көтеріліске қатысқан жастардың көбі коммунизімге бет
алған 60 жылдары дүниеге келіп, мектепке барған тұста, коммунизм орнату
үшін алдымен социализімді жетілдіру дегеніміз, коммунизімнен бас тарту
емес, қайта оған абыройлы жетудің жолын іздестіру болатын. Сталиннен
кейінгі партия басшылығы жиі ауысқанмен, олардың бәрінің кезінде де
марксизімнің түпкі мәселесі – коммунизм жолынан ауытқу байқалған жоқ.
Мұрағаттағы жазбалар көрсетіп отырғандай, кеңестік социализімге
бейімделген тәрбиелік еді. Қазақстан Республикасының тарихи білімнің нағыз
кеңестік социализімге бейімделген тәрбиелік бағыты 1933 жылдан басталған
еді. Қазақстан Республикасының Орталық мемлекеттік мұрағатында Қазақ КСР
Халық ағарту комиссариатының Қазақстандағы 1933-1934 оқу жылына арналған
Учебные программы для кружков по изучению марксизма-ленинизма на 1933-1934
учебный год деген бағдарлама сақтаулы. Осы бағдарламаның мазмұнына
үңілсек, марксизм-ленинизм ілімін насихаттауда педагогиканың рөлі
күшейтіліп, тарихи білім беру бағытында идеология бірінші орынға
шығарылған. Яғни тарихи білім беру бағытында социализмғ, мәдени революция
және тап күресі идеялары қамтылып, оны кеңестік құрылыс тәжірибелерінен
дамыту қажет болды. Ақыры 1939 жылы БКП (б)-ның қысқаша тарихы дүниеге
келді.
БКП (б)-ның осы қысқаша тарихы алдымен, екінші дүниежүзілік соғысқа
дейін С.Ж. Асфендияровтың Қазақстан тарихын, кейін А. Панкратова мен І.
Омаровтың Қазақстан тарихы оқулықтарын пайдаланудан ығыстырып, өзінің
тарихи білімдегі үстемдігін соғыстан кейін де жалғастыра берді. Ол күшейе
келе, 1947 жылдан бастап, саяси және ғылыми білімдерді таратумен
ұштастырылды. Біз Қазақстан Реапубликасының Орталық мемлекеттік мұрағатында
сақтаулы Білім қоғамына байланысты 1810 қордың деректерімен танысқанда,
оның болашағының марксизіммен тұмшаланған түрін ғана көреміз.
1947 жылдан бастап КСРО ыдырағанға дейін қалың көпшілік арасында Білім
қоғамы дейтін бірлестік коммунистік бағытта белсеңді жұмыс жүргізіп, партия
саясатына бейімделген тарихи білімді өз тұрғысынан дамытуға күш салды. Егер
осы қоғамның дүниеге келу тарихымен таныссақ, Қ. И. Сатпаевтан бастап,
көптеген қоғам қайраткерлері мен әдебиет, өнер, ғылым қайраткерлерінің, Е.
Бнемаханов пен Х. М. Әділгереевтен бастап сол кездегі бетек шығар
тарихшылардың іс-әрекеттерімен де танысуға болады. Бірақ бір орталықтан
басқарылатын идеология одақтас республикалардағы ұлттар мен ұлыстардың
тарихын түпкілікті оқытпады. Бір ғана мысал келтірейік.
1947 жылдың 7-10 шілдесінде Мәскеуде өткен саяси және ғылыми білімді
тарату жөніңдегі Бүкілодақтық қоғамның бірінші жалпы жиналысына қатысу үшін
іс-сапарға шығатындар қатарында Е. Б. Бекмаханов та болған еді. Оның
өкілеттігі 1947 ж 1-шілдесіндегі Ұйымдастыру Комитеті мәжілісінің №3-і
Хаттамасы арқылы бекітілген. Бірақ қазақ халқының тарихын жазып шыққан осы
ғалым ұлтшылдық сипатымен қудалауға алынды.
1950 жылдың желтоқсаныңда Правда газетінде Бекмаханов ісіне
байланысты Қазақстан тарихының мәселелерін маркстік – лениндік тұрғыдан
оқытайық деген мақала жазылып, осы мәселе жөнінде Қазақстан КП (б) Орталық
Комитетінің арнайы қаулысы жарияланғаннан кейін Республикалық Білім
қоғамы Қазақстанның тарихы, әдебиеті, өнері секілді салаларын пайдаланып,
партия саясатында ұлтшылдық-буржуазиялық бұрмалау көріністеріне соққы беру
науқаның бастап та кетті. Оқылатын лекцияларда халықтар достығы, шынайы
патриотизм, кеңес халықтарының моральдік-саяси бірлігі ерекше маңызға ие
болды. Облыстық, қалалық, аудандық Білім бөлімшелеріне көмек тұрғысында
тарих ғылымдарының кандидаты Т. Ж. Шойынбаевтың Против националистических
извращении в освещении реакционного, феодально-монархического движения
Кенесары Касымова Прогрессивное значение прсоединение Казахстана к
России, А.А. Пыхтин мен Ш. Юсуповтың За марксистско-ленинское освещение
вопросов истории Казахстана, А.Б. Тұрсынбаевтың Братская дружба русского
и казахского народа, О характере национальных движений в Казахстане
деген тақырыптарда жазылған лекциялары ротопринт арқылы көбейтіліп, жан-
жақтағы Білім бөлімшелеріне жіберілді. [10]
Қазақ КСР Саяси және ғылыми білімдерді тарату қоғамының басқармасы
жаныңдағы КСРО тарихы сексиясының 1950-1951 жылдары оқылған лекцияларының
төмендегі тақырыптары мен оны құрастырған адамдар тізімін саралай отырып,
бүкіл халықты коммунистік рухта тәрбиелеудің күшейтілгенің көреміз:
1. За марксистско-ленинское освещение истории Казахстана. Азылханов.
2. Ленин и Сталин – создатели Казахской ССР. Азылханов.
3. Амангельды Иманов – вождь и организатор восстания 1916 года в
Казахстане. Нурканов.
4. Марксистско-ленинское учение вопросов истории Казахстана.Толыбеков.
5. За марксистско-ленинское изучение истории Казахской ССР. Юсупов.
6. Исторические корни дружбы казахского народа с великим русским
народом. Бекмаханов.
7. За марксистско-ленинское освещение вопросов истории Казаской ССР.
Шойынбаев.
8. В националистических ошибках в освещении некоторых вопросов истории
Казахской ССР. Шойынбаев.
1959 жылғы 3 қазанда СРКП Орталық Комитеті мен КСРО Министірлер
Кеңесінің Мектептерде тарихты оқытудағы кейбір өзгерістер туралы қаулысы
қабылданып, жаңа коммунистік қоғам құру үшін, тарихи білімді қолдан жасауға
бағытталған кеңестік саясаттын кезектегі жұмыс әдісінің бірі еді. Бір
жағынан, әлемдегі ең әділетті коммунистік қоғам құру идеясы халықтың
көңілінен бажайлаған кеңес басшылығы тарихи білімді халықпен санасу арқылы
дамытуды ойластырды.
Тарихи білімнің шынайы өрісінің тарылуы, әсіресе коммунистік қоғам
орнату міндеттерінен туындайтын ұғымдардың қарама-қайшылығынан да анық
көрінеді. Айталық, аталмыш қаулыда көрсетілгендей, мектепте тарихтан басқа
пәндердің бәрінің идеялық бағыты біреу болды. Ол – коммунистік идеялылық,
буржуазиялық идеологияға төзбеу, социалистік патриотизм мен пролетарлық
интернационализм. Осыған қосымша, тарих және бүкіл басқа пән мұғалімдері өз
шәкірттерін қоғамдық өмірге белсене араласуға даярлауы керек болды.
Сөйтіп өткен ғасырдың 50-ші жылдары мектептегі барлық пәндер бір жағынан
гуманизмге негізделген тарихи білімді дамытуға тиіс болды. Бірақ бұл үрдіс,
тек қана коммунистік партияның идеялық бағытымен жүргізілді де, кез-келген
саладағы ғылымның тарихы марксизм-ленинизм ілімімен безендіріліп, СОКП-ның
тарихына айналдырылды. КСРО-дағы студенттердің бәрі мамандығына қарамастан,
сол СОКП-ның тарихын оқып-үйренуге міндеттеледі. Осы схоластикалық оқыту
жүйесі КСРО-дағы нағыз тарихи білімнің дамуына нұқсан келтірді де, шынайы
тарихтын халықтың мәні ескерусіз қара берді.
Біз желтоқсан көтеріліске дейін тарихтың қалай оқытылып келгенін, бүкіл
идеялогияның коммунистік мұраттарды жүзеге асыруға бағытталғанын біршама
сипаттадық. Ал осы коммунистік идеология мен тарихты оқытудағы
сыңаржақтылық Желтоқсан көтерілісіне қалайша ықпал етті?
Тағы да тарихымызды саралап көрелік. Екінші дүниежүзілік соғыстағы
ұлттардың біртұтастығы мн патриотизмі, одан кейінгі халықшаруашылығын
қалпына келтіру, БАМ, Магнитогорск секілді ірі құрылыстардағы жастардың
жалыны, Қазақстандағы тың көтеру мен өзге де ортақ игіліктерге жұмылу қазақ
жастарының, яғни 60-шы жылдары дүниеге келген жастардың бойына Компартияға
деген сенімді қалыптастырған еді. Ұлттар достығындағы осы сенімге селкеу
түсіп, Конституция аяққа таптала бастағанда бұл жастар наразылығын тудырды.
Оларды алаңға алып шыққан нәрсе, дәл осы лениндік ұлт саясатына деген
сенімнің салдары еді. Алаңдағы жастардың В.И. Ленин портреті мен оның ұлт
жөніндегі ұран сөздерін көтеріп жүруі – олардың нағыз ұлтжанды, оқыған,
білімді патриот екенің көрсетті. Ендеше, желтоқсан көтерілісінің қозғаушы
күші жастар болғаны бұлтартпас шындық және оның солай болуы да заңды еді.
Егер идеялогияның билік басындағылар мүддесіне орай өзгеріп отыратының,
әділдікті аяққа таптайтынын білсе және өз құқықтарының қозғалмайтынын,
үндерінің Мәскеудегі ағаларының құлағына шалынбайтының, Конституция Ата заң
саналғанымен, оның қажет кезінде бұрмаланып, бас көтергендерді қанға
бөкіретінін сезге, кім білсін, жастар көтерілісті басқаша ұйымдастырар ма
еді?! [11]
1.2 Желтоқсан көтерілісі: себебі, барысы, салдары.
Желтоксан көтерілісі Қазақстанның 8 облысында болды деп айтуға болады.
Алматы облысы.
Культбыстрой басқармасының Дружба жатақханасының 30 адам жумысқа
шықпаған.
Медицина институтында ҚазМУ-дың өлтіріпті деген студенттерін жерлеуге бару
туралы арандатушылық сөздер айтылуда.Қаскелен ауданыңдағы Шамалған
гидромелиоаритивтік техникумының (200-қазақ ұлтынан,жалпы саны
450)оқушылары түнгі сағат 2-ден техникумда жиналып,Алматының студенттерін
қолдауға шақырған қолдан жасалған листовкаларды таратып,таңғы сағат 6-
данАлматыға жаяу аттанды.Халық жасақшыларының күшімен олар оқу орнына
таратылды.
Кеше 15 сағаттан бастап Талғардың ауыл шаруашылық техникумы мен ПТУ дың
оқушылары Алматыға баруға талпыныс жасады,бірақ қолданылған шаралардың
арқасында қайтарылды.Осындай талпыныстар Қарғалы кооперативтік
техниккумының оқушыларының (70 адам) арасында да орын алды.
Қапшағай қаласындағы Капчагойстрой тресінің Иванушки жатақханасында
қаланың орталық аланына жиналуға шақырған плакаттар ілінді.Қалалық партия
комитетінің бірінші хатшысы Құрмшев К.сыркаттанып,ауруханада
жатыр,сондықтан онда облаткомның хатшысы КнязевН.Т.,обпарткомның хатшысы
Грицай В.П. және облатком төрағасының орынбасары Жәнібеков Ө . жолдастар
барды.
Қаскелен ауданында №17 СПТУдың 60 оқушысы жиналып, бірақ училище
коммунистері лоарды тарауға және Алматыға барудан бас тартуға көндірді.
қазіргі кезде жалпы жағдай тыныш, бірақ жатақханалар манында жиналған
жеке-жеке шамалы топтар бар. олардың ішіндегі ең ірісі 35-45 адамнан
құралған топ политехникалық институттың жатақханасы алдында жиналды. үгіт
жүргізілуде, бірақ жатақханаға кіруге немесе күш қолдануға деген
талпыныстары жоқ.
бұл күндері 2281 адам ұсталды, оның ішінде-873 студент, жұмысшылармен
қызыметкерлер- 1171, белгілі жұмысы жоқ жас адамдар -39,КОКП мүшелері
-23,комсомол мүшелері -1194 адам.Медициналық мекемелерге 602 адам
жеткізілді,олардың 178-і ауруханаға жатқызылды,оның ішінде 71-і жай
азамат,137-сі әскерлер мен милиция қызметкерлері,14 адамның жағдайы
ауыр.Олардың бірі,№2 ауруханаға 18-желтоқсан күні 12-30да жатқызылған халық
жасақшыларының қатарында болған инженері С.А.Савицкий 19-желтоқсан күні 5-
30-да қайтыс болды.
51 автокөлік пен 6 сауда нүктесі бүлінді.
Қаскелен ауданында жеті оқу орнының оқушылары (екі техникум,екі училище
және үш кәсіптік техникалыық училище)топ топ болып жиналып,қалаға баруға
талпыныс жасауда.Аудандық партия комитетіне,нан заводына және басқа да
нысандарға шабуыл жасалатыны жайлы қорқытқан болғаны тіркелген.Күрделі
жағдайды шешуге шара қолдануда.Сенбіге белгіленген ауаткомның сессиясы
шақырылмайтын болды.
Архетиктура-құрылыс институтының алдында студенттер мен басқа жақтан келген
150-200 жас өскіндер тобы арасында төбелес болды.Ол жедел түрде басылды.
Шығыс Қазақстан облысы.
Барлық мекемелер қалыпты жағдайда жұмыс істейді.Теріс қылық сезілмейді.
Гурьев облысы.
Өнеркәсіп орындары мен мекемелер қалыпты жағдайда жұмыс істеуде.
Жамбыл облысы.
Партия және комсомол активі студенттер жатақханаларында болды.Студенттер
мен оқушылардың оқуы қалыпты жағдайда өтуде.
Жезқазған облысы.
Бүгін таңертең педагогиклық инстититуттың студенттері (300 адам) обпартком
ғимаратына жақындау ниетімен Ленин көшесіне шықты. жағдайды түсіндіру
мақсатымен оларға партия және құқық қорғау мекемелерінің бір топ қызметкері
жіберілгді. Қолданылған шараның арқасынд олар тарады, 100 адам ұсталды. 14-
20-да облыстық партия комитетінің қарсысында 70 шақты пединститут пен
Қарағанды политехникалық нституты филиалының студенттері жиналды.Әңгіме
жүргізілген соң олар тарады.
Қарағанды облысы
Кейбір азаматтардың партия комитеттеріне Қазақстан Компартиясы ОК-
нің V пленумның шешімдерің түсіндіру туралы жекелеген өтініштері бар.
Қызылорда облысы.
Оқу орындарында сабақ кесте бойынша жүргізілуде.Жұмысшы және студенттер
жатақханаларында,қоғамдық орындарында теріс әрекеттер көрініс берген жоқ.
Кокшетау облысы.
Таңертең көшеге жастардың 100адамнан тұратын ұйымдасқан тобы шықты.Олардың
жүрісі тоқталды.
Қостанй облысы.
Өнеркәсіп орындары мен мекемелер қалыпты жағдайда жұмыс істеуде.Оқу
орындары мен мекемелердің жатақханаларында тәртіп сақталуда.
Маңғыстау облысы.
Ешқандай оқиға болған жоқ.
Павлодар облысы.
Өнеркәсіп орындары мен қалалық қызметтер,қоғамдық транспорт ырғақты жұмыс
істеуде.Ешқандай теріс жағдай көрініс бермеді.
Солтүстік Қазақстан облысы.
Қалыпты жағдай.Партия органдарына дабыл түскен жоқ.
Семей облысы.
Технологиялық институтта бұл оқу орнына Шымкент қаласынаң келіп түскен
жергілікті ұлт өкілі екі студент Алматыға баруға ректордан рұқсат
сұраған.Мәселе анықталуда.
Малдәрігерлік институттың жатақханасына өзің Алматының ұйымдастыру
комитетінің өкілімін деп атаған адам студенттерді қаланың орталық
аланынына жиналуға шақырған.
Талдқорған облысы.
19-желтоқсан күні таңертең пединститтуттың 200-ден аса студентті мен оларға
қосылғандары бар-барлығы 500 адам,колонна құрап облыстық партия комитетіне
қарай жүрді.Қолданылған шараның арқасында қозғалыс тоқтатылды.Топтар
тарады.Жатақханаларда,оқу орындарында түсіндіру жұмыстары
жүргізілуде.Обпартомға 18-00 пединституттың студенттері алаңға жиналуға
дайындалуда деген хабар түсті.Қазір институттағы жағдай сабырлы қалыпты.
Торғай облысы.
Ешқандай оқиға болған жоқ.
Орал облысы.
Халық шаруашылығы мекемелері қалыпты жағдайды жұмыс істеуде. Студенттер мен
оқушылар арсында теріс әрекет сезілмейді.
Целиноград облысы.
Қарағанды мемлекеттік университетінің Целиноград облыстық қаржы бөлімінде
іс-тәжірібиеден өтіп жатқан студент қыздар Сыздықова мен Бейсенова 19-
желтоқсанға қараған түнде оқушыларды демонстрцияға шығуға
үгіттеген.Әрекеттер іске асқан жоқ.Оларды МҚК қызметкерлері ұстады.
Шымкент облысы.
Қоғамдық тәртіптің бұзылуы туралы хабар т үскен жоқ.
Қазақстан Компартиясы
Орталық Комитеті
ұйымдастыру-партия
бөлімнің менгерушісі
Қ.Сұлтанов.
19желтоқсан 1986ж. [12]
ІІ тарау. Ел мәртебесі тәуелсіздік туын тұңғыш көтерген желтоқсан.
2.1 Желтоқсан ұллтық рух жаңғырығы.
1985 жылы басталған қайта құру мен жариялық процестері өмірдің барлық
саласын қамтып, жаңа өзгерістер үрдіс өрбіп жатты, кадр мәселесі қатты
алынды басшы қызметкерлердің бірі орнынан алынып, бірі жауапқа тартылып
жатса, енді біреудің жұлдызы жанып өрлеп жатты.
Осы кезде республика жұртын мазалаған жағдайдың бірі Д.А. Қонаевтың
Қазақстан Компартиясы орталық Компартиясы. Орталық комитетінің бірінші
хатшысы міндетінен босау-босамауы еді. Бір сөз шыңы, кім де болса елең ете
қалатын Республикада басты қызметтерде көп жыл істеген абырой – беделі
артқан жанды жұрт қимайтын. Егер ол кетсе, оның орнына кім болатынына ешкім
немқұрайды қарай алмайды. Д.А. Қонаев жасы келіп қартайғандығын, қайта
құруды жүргізуге шама-шарқы келмейтіндігін айтып, соншама жауапты міндеттен
босатуын жоғарыдан өтініпті деген де сөз тарады. Бірақ жоғарғы жақ
республикадан оның орнына лайықты адам таба алмады ма, басқа жақтан
іздеуіме, қалай болғанда осы мәселені шешуді сөз бұйдаға салып созып алды.
Республиканың азаматтарының ішінен лайықты ешкімді таппай сенімсіздік
білдірді. Біздің республикамыздың көш баспайтың адам өзге жақтан
іздеттірілді. Осының бәрі ел-жұрт құлағына кетті. Қазақстан Компартиясы
орталық комитетінің осы мәселені қарайтың пленумы болады міне болады деген
хабар да сан-саққа шарлады. Мұның бәрі жұрт арасында, әсіресе интелегенттер
ішінде түрлі ой-пікір, алып қашты қаусеттерді өрістетті.
Аяқ астынан пленум болатындығы туралы хабар – сыбыс тез тарады.
Қазақстан Компартиясы орталық комитетінің сол бесінші пленумы 1986 жылы 16-
желтоқсанда өтетін, онда ұйымдық мәселе қарайтын күн де жетті.
Пленум Д.А. Қонаев жолдасты пенсияға шығу байланысты республика
Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшысы міндетінен босатты. Оның
орнына шеттен әкелінген Г.В. Колбин сайланды. Ол бұған дейін Грузияда,
Ульяновскіде істеген хатшылық, бірінші хатшылық қызмет атқарылған деп
тапсырылды.
Ескі тәртіп, ынсыз – шынсыз қалыптасқан әдіс бойынша ешкім ой-пікір
білдірмей-ақ, жоғарыдан шешіліп, келісіліп қойған самсаған қол көтерілуімен
бірауыздан қабылданды. Шұғыл жиналып, апыл-ғұпыл өткізілген пленумға
кеткен уақыт небәрі 18-ақ минут болды.
Д.А. Қонаев әлі қызметінен босамай, КОКП Коммунистік партиясы орталық
комитеті саяси бюросының мүшесі бола отырып, пленумды өзі ашып жүргізуді
тиіс еді. Алай да оны ашқан да, жүргізген де, сөйлеген де. СОКП орталық
комитетінің сол кездегі хатшысы Г.П. Разумовский болды. Өктемдік,
келіспеушілік, көкіректен итерушілік, санаспаушылық елесі немене бұл. Ол
Д.А. Қонаевқа қысқа ғана алғыс айтып, оны босату, ол оның орнына Г.В.
Колбинді сайлау жөніңде ұсыныс жасады. Басқа бірде бір адам ауыз ашқан жоқ.
Кім қалай қабылдар екен деген арам пиғылмен пленумға қатысқан КОКП Орталық
Комитетінің ұйымдық партиялық жұмыс бөлімінің сектор меңгерушісі
Н.Ф.Мищенко текке бақылап отырмапты. Кейін халыққа қара дақ түсіргендердің
белсенді біреуі болып шықты.
Пленум жөніңдегі алғашқы ақпарат сол 16-желтоқсан күні сағат 15.00-де
республикалық радиодан берілді. Ертеніне яғни 17-желтоқсанда Социалистік
Қазақстан және Казахстанская правда газеттерінде құрғақ ақпаратына
қосарлана жарияланды. Сондай-ақ Г.В. Колбиннің өмірі қысқаша байқалды,
суреті берілді. Суретін көргендер түрі бетіне шығып тұрған өні сұсты,
қабағы қатулы екен деді. Желтоқсанда ызғар шашып келгендей еді ол. Алғашқы
күннен-ақ ол айбарлы қулыққа ілінді. Желтоқсанның 17-18-гі жастар толқуы
ұнай қалған жоқ оған. Ал толқын басталмай-ақ жұрт пленум шешімін сан-соққа
жүгіртіп, ұлан-ғайыр республикада тұратын елден лайықты бір адам
табылмағаны ма депті.
Ең алдымен республика мемлекетін қауіпсіздігін комитеті мен ішкі істер
министірлігінің мәліметіне назар аударайық: 17.12.86г ст:45 из ЦК
Компартии Казахстана дежурному ИГБ республики поступило сообщение, что на
площади имени Брежнева собирается группа молодых. На площадь выехала
оперативная группа КГБ на площади находилось толпа более 200 человек, в
руках были плакаты и лозунги: каждому народу своего вождя! Толпа быстро
росла и растянулась к трибуне. Над толпой возвышались два лозунга: Да
здравствует идеи Ленина, мы за добровольное сближении нации, а не за
принудительное...
Жоспардың плакат сөздерінде бас жарып, көз шығаратындай әбестік көріне
ме? Бұрын да ондай ұрандарды демонстрацияларға алып шығатын қырағы тәртіп
қорғаушылар қандай зиян байқай қойғанын кім білсін. Қорыққанға қос
көрінген-ау, шамасы.
Ал шынтуайтына келетін болсақ, Орталық Комитет пленумының шешімін
қанағат тұтпаған адамдарды он алтыншы желтоқсанның кешінде әбігер ой
мазалағаны ертеңгі оқиғадан белгілі болды. Талайдың түн ұйқысы бұзылды.
Алда халықты не күтіп тұр, ендігі күніміз не болады деген күдікті сезім
биледі. Өйткені, бұрын жоғарыдан басшы ғып әкелген адамдардан қайырымдылық
пен әділеттілік көре алмаған қауымның бұл жолы да елеңдеуі тегін емес.
Әсіресе, студент жастар арасы тез қозғалды. Пленумнан кейінгі түні
жатақханалардағы студенттер толқып шықты. Сана мен жүрекке түскен от ұшқыны
бықсып жатпай тез лаулап қоя берді. Біріне-бірі пленум шешіміне
көңілдерінің толмайтындықтарын білдірді. Жоғарғы оқу орындарының
жатақханаларында алаңға шығып, қарсылық білдіру жөнінде әңгіме қозғалды.
Алайда олар осындай өзгеріс боларын бұрын естіген, білген.
Сөйтіп, ертең ертемен бір топ студенттер алаңға бет алды. Олардың тас-
түйін ойы – үкімет басшыларымен халықтың праволары мен проблемалары туралы
сөз жіргізу. Алайда оларды бір қолында шоқпары, бір қолында қалқаны
бар, бес қаруы сақадай сай сабаздар қарсы алды. Бейбіт шеруге шыққан
жастардың бейбіт тілегі ағаш жаңқасындай быт-шыт боп ұшып жатты.
Жастық шақ көк семсердің жүзі емес пе Қайрап қалың жауға сермегендей, -
деп әйгілі сері ақын Мәди айтқандай, жалын шарпып жанын жанып шыққан жастар
неден тайынсын.
Олардың шеруі пленум шешіміне бейбіт түрде білдірілген наразылық еді. Ол
саяси сипат алды. Ал республиканың жаңа басшылығы жастармен тең сөйлесуге
арланды, олармен терезесі тең түрде пікір алысып, ұсыныстарына құлақ асуды
намыс көрді, яғни әкімшіл-әміршілдік өктем көкірек, өр мінез көрсетті.
17 желтоқсанда таңғы сегізде бұрыңғы Брежнев алаңына жастардың алғашқы
тобы келді. Олардың саны 200-300 шамасында еді. Бар-бара қаралары көбейді.
Бұл туралы Қазақстан Компартиясы Орталық комитетіне сағат 9-9.30 шамасында
хабарланды. Көп кешікпей алаңға қарулы күштер әкелінді. Астанаға кірер
жолдардың бәрі дереу жабылды. Шеруге жиналғандар саны бірте-бірте артып,
түс қайта бес мыңға дейін жеткен. 11.30-дан 14.00-ке дейін Орталық
комитеттің кейбір Бюро мүшелері алаңдағы жастар арасына шығып, қызу айтыс
болады. Бірақ, мәмлеге келе алмайды. Теңіздей толқыған алаң үстінде әлі
тәртіп сақталып, қақтығыс басталмаған шақ. Сағат 18-ге жетті. Түн шымылдығы
түсіп, айналаны қара түнек басты. Шынында жастар басына қара түнек төнді.
Сол кезден бастап қуу, тарату қимылы басталды. Ондай шешімге Г.В. Колбин,
О.С. Мирошхин, В.М. Мирошник, Г. Князев ақылдасып отырып келген. Шешімді
Орталық мақұлдаған.
Демонстарнттарды қуу, тарату түңгі сағат 24-ке дейін созылған.
Шерудің байыбына терең бойламай тағылған айып КОКП Орталық Комитетінің
Саяси Бюросы 1986 жылғы Желтоқсанның 18-де қабылдаған қаулысының негізі,
арқауы болды.
Иә, сонымен, Брежнев алаңы қара-құрым адамға лық толды. Сәтпаев,
Фурманов атындағы және Бейбітшілік көшелері жағынан алаңға қарай толқын-
толқын болып ағылған қазақ жастары. Олар студент қыздар мен жігіттер, жас
жұмысшылар, оқушылар. Айнала ығы-жығы, араның ұясындай гуілдеген қызу қанды
жас ұландар.
Қолдарында транспоранттар: Ленин идеясы жасасын, Да здравствует
ленинская национальная политика!, Советтік Қазақстан жасасын!, Біз,
қазақ, ежелден еркіндік аңсаған!, Ұлт саясатының лениндік принциптерін
сақтауды талап етеміз!, Ешқандай ұлтқа артықшылық берілмесін!, Каждому
народу – своего вождя.
Бейбіт демонстрацияға шыққандардың арасында сөзін ақын Ж. Нәжімеденов,
әуенін композитор Ш. Қалдаяқов жазған Менің Қазақстаным әнінің тексті
таратылды. Әр тұста шырқалған бұл ән алаңдағылардың рухын көтерді.
Әннің: Менің елім, менің елім,
Гүлің болып егілемін,
Жырың болып төгілемін, елім.
Туған жерім менің – Қазақстаным-деген,
қайырмасына қосылып кеткенде алаң үстінде шалқар шабытты үн әуеліп,
айналаны түгел толқытып әкеткен.
Әсіресе, 18 желтоқсанда демонстранттар қатары арта түсті.
Сәтбаев көшесімен Орталық стадионның арғы жағынан алаңға қарай лек-
легімен ағылған ереуілшілдер, М.Горький паркінің тұсында да әр жақтан топ-
тобымен келіп шоғырланған олар қазіргі Жібек жолымен ұрандатып, көтеріңкі
күйде сап түзеп жүріп отырып, Бейбітшілік және Абылай көшелерімен жоғары
өрлей алаңға қарай бет алды. Үйлердің терезелерінен, балкондарынан қарап
тұрған жұрт бекерге арандайды-ау мына жас қыздар мен жігіттер деп
қынжылыс білдіріп қояды. Жан-жақтан Абай және Фурманов көшелердің қиылысына
да жиналған топ-топ жастар. Бұл күні Долой Колбина деген ұрандар алып
шыққандар болды, Қойылған талапқа мардымды, қанағаттанарлық жауап ала
алмағандықтан демонстрация екінші күнге созылып кетті. Жастармен тең
сөйлесіп, жағдайды түсіндіретін, түсінетін республика басшыларының ішінен
ешкім бола қоймады. Керісінше көмекке милиция шақырылды. 18 желтоқсанда
Алматыға келген М.С. Соломенцевтің ақылы бойынша негізінен орыс
жұмысшыларынан топтастырылған жасақшылар келтірілді. Зымияндыққа найза
бойлай ма. Бұл ұлттық жауласу деген жала жабу үшін М.С. Соломенцев пен
Г.В. Колбиннің ойлап тапқан айласы екен.
Халық жасақшыларын ұйымдастырып, қаруландыру М. Меңдібаев пен Г.
Шуликоға жүктелген. Бұл іске Білек сыбанып кірісіп, аса белсеңділік
танытқандар Москва және Октябрь аудандық партия комитеттетерінің бірінші
хатшылары Ю. Ежков пен Ю. Мещеряков. Кейіе М. Меңдібаев пен Ю. Мешеряковтың
Орталық Комитеттің секретарлары болуы тегін емес еді.
Сондай-ақ сегіз қаладан мұздай қаруланған армия және ішкі әскер
бөлімшелерінен лек-легімен қарулы қүштер әкелінді. Олар Новосибирск және
Ташкент қалаларынан да шұғыл жеткізілді. Кешкі сағат алтыда Фурманов
көшесімен қос-қостан сап түзеп өткен бронетранспортерларға мінген олар
алаңда шоғырланды. Танктер де келтірілді. Он бес БТР тұрды. Самсаған қарулы
қол бейбіт талап қойған жанкешті жандарға суық ызғарын төгіп, қауіп
төңдірді. Сөйтіп, алаңға саны – 50 мың әскер, 20 мың милиция адамдары, 16
мыңдай жасақшылар шоғырландырылды. Ал демонстранттардың қатары он мыңға
жуық. Сонда да біз бақпайды, қасқайып, қайрат сақтап, талаптарын қоюда.
Алаңда болған қазақ телевизиясының редакторы Х. Қожахметов
Желтоқсандағы бейбіт демонстрцияны күштеп-жаныштап басқан милиционерлер
мен жасақшылардың 93 прценті қазақ емес ұлт өкілдерінен болғаны баршамызға
мәлім, -деген тұжырым түйеді. Жетектеп алған көк иттер арс-арс етеді.
Жастар қаймығар емес. Ешкім ойламаған, күпеген батылдық. Жағдай барған
сайын шиеленісе түсті. Күн көзі күңгірттеніп, қаракөлеңке кеш түсе берді.
Қансоңардың қараңғылығы таянып келеді. Қара түнек қоюланып түн де келді.
Сөйтіп, желтоқсанның 17-нен 18-не қараған түні алаң айнала қоршауға
алынды. Демонстранттар үш қатарлы қоршауда қалды: жасақшылар олармен бетпе-
бет келіп, алдында тұрды, одан кейінгі екінші қатарда милиция, үшінші
қатарда әскер. Осы қимылдың барлығы М.С. Горбачевқа белгілі болмады деу
қиын. Ол біле отырып, насырға шапқан істі бейбіт түрде шешуге неге күш
салмады? Деп ойламасқа амал жоқ.
Екі жақ қарама-қарсы тұрған. Теке тірес. Шегінер ешкім жоқ. Алаң үсті
лықсып тұр. Жастар талабын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... .4-7.
I тарау. 1970-1980 жылдарындағы Қазақстандағы қоғамдық-саяси жағдай.
1.1 1970-1980 жылдарындағы Респупликадағы қоғамдық-саяси
жағдай ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .8- 14.
1.2 Желтоқсан көтерілісі: себебі, барысы,
салдары ... ... ... ... ... ..15-17.
ІІ тарау. Ел мәртебесі тәуелсіздік туын тұңғыш көтерген
желтоқсан.
2.1 Желтоқсан ұллтық рух
жаңғырығы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..18-41.
2.2 Желтоқсан көтерілісі және ұлт
зиялылары ... ... ... ... ... ... .. .42-58.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... 59-61
Пайдаланылған әдебиеттер мен деректер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . .62.
Кіріспе.
Тақырыптың өзектілігі.
Біз желтоқсан оқиғасы аяқ астынан болды деген пікір айтамыз. Шын
мәнінде солай ма? Үш күннің ішінде тарих бетіне оқиғаны қаттау
мүмкін емес. Өйткені бұл әріден басталады.Ал желтоқсандағы жастардың
ерлігі соның әбден пісіліп жетілгені.Еліміздің ХХ ғасырда жүріп өткен жолы
қандай азапты,күрделі болса,бұл процесті зерттеуші мамандардың ой елегінен
өткізіп,ғылыми тарих есебінде оқулықтар арқылы оқырманға жеткізу де сондай
ауыр жүрді.Дегенмен, желтоқсан оқиғасы зерттелу деңгейі әлі күнге дейін
жалғасып жатыр.Себебін былай түсіндіруге болады.Қанша жыл желтоқсан
оқиғасын зерттелгенімен,әр жыл сайын жаңа материалдар пайда болып
жатыр.Мысал келтірсек 1986,1991 жылға дейін яғни тәуелсіздік алғанша
дейін,осы желтоқсан оқиғасы орыстарға қарсы деп қарастарылды.Өйткені алаңға
қазақ жастары ғана жиналды деген мәліметтер таратылды. Тек егемен ел
тізгінін қолға ұстап, еліміздің мемлекеттік тәуелсіздік алуына байланысты
өткен тарихымызды еркін қорытып, одан обьективті теориялық тұжырымдар
жасайтын, тыйым салынған ақиқатты бүкпесіз айтатын, оған баға беретін уақыт
жетті. Тақырыпты зерттеу кезінде көзім жеткені осы күнге дейін желтоқсанға
қатысқан көптеген адамдардың қудалауда болып, бертінге шейін желтоқсан
ызғарының тауқыметін тартуда. Еліміз егеменді алып, тарихтың ақтандақ
беттері біршама ашылып желтоқсан оқиғасына қатысқан адамдар туралы ойлар
да, басқаша өрбіп жаңа деректермен толысқан тарих көздері ақиқат сырларын
ашты, дегенмен желтоқсан оқиғасына сын көзбен қарайтындар әлі де
баршылық.[1]
Дүниені дүр сілкіндірген тәуелсіздік туын ең алғаш көтерген әйгілі 1986
жылы желтоқсан туралы шындық мерзімінді баспасөз беттерінде аз жазылған
жоқ. Сонау қылышынан қан тамған колбинизм заманынының өзін де ақ Бас
кеспек болса да, тіл кеспек жоқ деп баспасөз бетінен алаңдағы оқиғаның
ақиқатын батыл айта білген қазақ ақын жазушыларын есімін бүгін де бүкіл
әлем таниды. Тіпті шындықты айтамыз деген шырылдаған қаламгерлеріміздің
кейбіреуі прокуратура бөлмелерінде сарылып жауапта отырған күндері де
болды. Сөйтсе де әділдік қашанда жеңбек. 21-ші ақпан күні Республика
Жоғарғы сотының пленумы болып өтіп, алты алаштың алақанына салып, ардақ
тұтқан жас азаматтары Қайрат Рысқұлбеков (марқұм), Түгелбай Ташенов,
Қайыргелді Күзембаев және басқа да желтоқсан қаһармандары толық ақталды.[2]
Кеңес дәуірінде ұлттық республикаларда халықтардың тарихы екінші орынға
сырылған болатын. Ұзақ уақыт бойы ХХ ғасырдағы еліміздің тарихының
мәселелері жалпы ресейлік революциялық қозғалыстармен кеңестік тарихымен
бірігіп қарастырды. Сонымен бірге өлкенің әлеуметтік жағдайы оның халқының
революциялық идеаландырды. Деректер қай заманда да өзгермек емес. Тек қана
субьектінің, яғни адамның ойында әртүрлі айтылады, жазылады. Мәселен, бір
дерек кеңес идеологисы бойынша бұрмалануы ықтимал, тіптен Қазақстан
Республикасы тәуелсіздік алғаннан кейін де екі тарихшы ол туралы өз
еңбектерінде әр түрлі пікірлер айтылуы мүмкін. Бұған әрине уақыт төреші.
Желтоқсан оқиғасына қатысқан өз көздерімен көрген адамдардың әңгімелерін
тілге тиіп кетуге болады. Яғни,мен кеңес баспасөзінде көрінген, тәуелсіздік
алғаннан кейін жазылған, ешкім теріске шығара алмайтын мәліметтер туралы
айтатын болам.
Желтоқсаншылар шеріуі тек Колбиннің жеке басына келіп тірелген жоқ. Ол
пәленбай жылдан қордаланған ашу, ыза ар – намыстың бурыққанып сыртқа тебуі.
Жастарға қозғаушы үні болған да солар,яғни Москва осылай билеп төстей бере
ме? Мындай ел жұрт барын көзге ілмей, ақылдаспай қашанғы бізді басына
береді деген сұраққа жауап іздедім. Ал отаршыл Кремль мұны түсінгісі
келмеді, сосын олардың сағын сындырып,басқаларға сабақ болу үшін әскер
күшін қолданды.[3]
Желтоқсандағы тотаритарлық үкіметтің күшін көрсетті, сондағысы бейбіт
шеруге шыққан жас өспірім қыз жігіттерге бақайшығына дейін қаруланған әскер
жұмсап оларды ұрып соғып, итке талатты,кейбіреуін өлтірді.Желтоқсан
оқиғасының алдында да кеңестік өкіметке қарсы толқулар болды. Олар
Теміртауда құрылыс обьектісінде әлеуметтік жағдайдың мүшкіл жағдайы (1959)
құрылысшылардың наразылық толқуына ұласты, Новочеркасскіде (1962)
жұмысшылар еңбек ақысын өсіру, яғни экономикалық талап қойып,алаңға шықты.
Ал Шымкенттегі көтеріліс (1967) жергілікті милицияның озбырлық іс -
әрекетін тоқтатуға бағытталды, бүлікшілерге әскер күші қолданылды кісі
өлімі болды. [4]
Алайда олардың бәрі де негізінен экономикалық - әлеуметтік қал жағдайға
назар аудару мәселесі көтерілді. Маусым қозғалысына келсек, ақмолалықтар
Сталин өлгеннен кейінгі кезеңде Қазақстанда ұжымдық сипаттағы ашықтан –ашық
қарсылық акциясын өткізіп. Ұлттық мүддені қорғады, өкімет алдына алғаш рет
Таза саяси талап қойды – саяси бюро шешімін жоюды ұсынды. Бірақ 7 жылдан
кейін Алматыдағы желтоқсан оқиғасын осы көтерілісшілерін ең үлкен және
қанды оқиғасы болды, одан соң Баку Тбилиси, Вильнюс қанды оқиғаларына
ұласты. Осы көтерілістер туралы ақпарат құралдары түгіл, партия
съездерінде, конференциялар да, әр түрлі деңгейдегі жиындарда сөз
қозғалмады. Яғни қарапайым халықтан ғана емес, жоғарға лауазым
шенеуліктерден де жасыруы бұған тұңғыш рет ресми пікір білдірді.
Қазақ халқы өзінің ұзақ тарихында шет ел басқыншыларына олардың зорлық –
зомбылығына әрдайым қарсылық көрсетіп келген. Соңғы 5 – ғасырда 300 – ден
астам үрлі – ірілі ұсақты соғысты, әскери қақтығысты басынан өткізді. Кеңес
өкімет тұсында коллективтендіру науқанына қарсы болған көтерілістердің өзі
380 – ге жетті. Желтоқсан оқиғасы орыс халқына қарсы бағытталған ол
тотаритарлық жүйенің шешімімен келіспеген, оны қабылдамаған, мойындамаған
қазақ жұртшылығының орталыққа саяси талап қойған қыр көрсетуі Алаш
жастарының ата – баба өсиетін қастерлеп туған жерін тұтастығын, өскен елдің
ынтымағын сақтап қалу жолындағы патриоттық Отан сүйгіштік қимыл әрекеті.[5]
Біз желтоқсан көтерілісіне дейін тарихтың қалай оқытылып келгені бүкіл
идеологияның коммунистік мұраттары жүзеге асыруға бағыттарын біршама
сипаттадық. Ал осы коммунистік идеология мен тарихты оқытудағы сыңар
жақтылық желтоқсан көтерілісіне қалай ықпал етті?
Тағы тарихымызды саралап көрелік. Екінші дүниежүзілік соғыстағы ұлттардың
біртұтастығымен патриотизмі кейінгі халық шаруашылығын қалпына келтіру БАМ
Магнитагорск ірі құрылыстардағы жастардың жалыны. Қазақстандағы тың көтеру
мен өзге де ортақ игіліктерге жұмылу қазақ жастарына яғни 60- жылдары
дүниеге келген жастардың бойында компартияға деген сенімді қалыптастырған
еді. Ұлттар достығындағы осы сенімге селкеу түсіп, Конституция аяққа
таптала бастағанда бұл жастар наразылығын тудырды.[6]
Оларды алаңға алып шыққан нәрсе, дәл осы лениндік ұлт саясатына деген
Сенімінің салдары еді. Алаңдағы жастарды В.И Ленин портретімен оның ұлт
жөніндегі ұран сөздерін көтеріп жүруі олардың нағыз ұлт жанды оқыған
білімді патриот екенін көрсетті. Ендеше желтоқсан көтерілісінің қозғаушы
күші жастар болғаны бұл тартпас шындық және оның солай болуы заңды еді.Егер
идеологияның билік басындағыларды мүддесіне орай өзгеріп отыратынын
әділдікті аяққа таптайтынын білсе және өз құқықтарының қозғалмайтынын,
үндерінің Мәскеудегі Ағаларымыз құлағына шалынбайтынын Конституция Ата
заңымен саналғанымен оның қажет кезінде бұрмаланып бас көтергендерді қанға
бүктіретінін сезсе, кім білсін, жастар көтерілісті басқаша ұйымдастырар ма
еді. Бірақ тарих бетінде бұл қан төгіс көтеріліс арқасында бізге
тәуелсіздік келді. 1986 жылдың желтоқсаны бұл жыл Қазақстан тарихына алтын
әріптер мен айшықтала жазылған қасиетті жыл, қасиетті күн.
Жұмыстың зерттелу деңгейі:
1986 жылдың желтоқсаны құрбандардың өмірі мен еңбектері ұстанған саяси
бағытты мақала шеңберінде ғана емес, кітаптар көлемінде толық зерттеуді
қажет ететін. Үлкен тақырып екені аян. Негізгі дерек осы желтоқсан оқиғасын
зерттеу кезінде кітап деп айтқым келеді. Осы күнге шейін желтосан оқиғасына
қатысты толық емес бұрмаланып деректі фильм түсірілеген, яғни осы фильмді
толықтыру біздің мақсатымыз Академик Қозыбаев өзінің хх ғасырдың 80 –
жылдарының соңынан бастап жарияланған топтама еңбектерінде Қазастан
тарихының Ақтандық мәселелерін жабық тақырыптарының зерттелуіне өз
бағаларын алуларына күш салды. Әсіресе, ұлт – азаттық қозғалыстар кеңестік
дәуірдегі Қазақстан тарихының шындығы Қозқыбаев зерттеулерінің басты
нысандарына айналды.
Бұл тақырыпты таңдап алу себебім, желтоқсан жастарының Қазақстан
Республикасының тәуелсіздігі үшін күрескені, намысшыл халық екенін кейінгі
жас ұрпаққа паш ету.
Жұмыстың мақсаты:
Осы жұмыстағы жазудағы мақсатым хх ғасырдағы 1986 жылы желтоқсан
оқиғасына қатысқан қазақ халқының өмірімен, қызметімен жастардың сөз
халқына жасаған баға жетпес ерліктері мен таныстыру. Желтоқсан оқиғасын
жаңа ашылған деректермен бұрыннан бар белгілі деректер негізінде жаңа
теориялық – методологиляқ тұрғыдан қарастырып зерттеу. Ғылыми айналымға
енген құжаттармен материалдарды қалыптасқан ой – пікірлермен тұжырымдарды
пайдаланып жаңа деректермен көзқарастар негізінде желтоқсан оқиғасын
тарихтағы орнын анықтау.Желтоқсан оқиғасына әділ баға беру.[7]
Жұмыстың міндеті:
Халық арасында таралған естелік әңгімелер арқылы қазақ жастарының
өмірлерінің беймәлім жақтарын зерттеу.Олардың артында қалған ұрпақтармен
байланыс жасау,олар арқылы аға ұрпақтың жарияланбаған мұраларын іздестіру.
Зерттеу барысында бүкіл айтылған мәселелерден басқа тарихи мәселелер
қозғалады.
Жұмыстың деректемелік негізі.
Мен өз жұмысында желтоқсан оқиғасына қатысқан адамдардың еңбектерін жазып
жарық көрген зерттеу еңбектеріне сүйене отырып жаздым бірақ көптеген
құжаттардың жойылуына байланысты біраз еңбектерді қолдана алмадым. Жалпы
бұл тақырыпта мерзімді баспасөз материалдар болып келеді. Отан тарихы,
Қазақ тарихы, Ақиқат, Егемен Қазақстан, Парасат, Степной маяк,
Бұқпа газеттерінің тігінділері қолданылды.
Тақырыптың хронологиялық шеңбері:
Хх ғасырдың 80 – жылдардың басымен тәуелсіздік алғанша дейін қамтиды.
Аталған уақыттың саяси әлеуметтік өмірінде үлкен өзгерістер толы болды.
Күрделі де алуан өзгерістердің қазақ қоғамының өміріне ене бастады..
І Тарау. 1970-1980ЖЫЛДАРЫҢДАҒЫ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҚОҒАМДЫҚ-САЯСИ ЖАҒДАЙ.
1.1 1970-1980 жылдарындағы Республикадағы қоғамдық-саяси
жағдай.
1986 жылы желтоқсанның 17-18 жұлдызында бүкіл елді дүр сілкіндірген
ғаламат оқиға болды. Совет өкіметі тұсында бұрын кездеспеген құдылыс.
Алматыда демонстрция, Брежнев алаңында қаптаған жұрт, Көшелерде сап
түзеп бара жатқан жастар деген лебіздер ескен желдей гулеп тарап жатты.
Елеңдеген ел түсіне алмай дал болды. Демонстрация, алды-артымызды
бағамдағанша, ес жиып, ой қорытқанша болмай, аяусыз басылды. Артынша бұл
оқиға 1825 жылғы орыс декабристерінің іс-қимылымен салыстырылып, желтоқсан
қаһармандары қазақ декабристері аталып, бірден бірге айбыны асқақтай
түсті. Жалын атқан жастар арандап қалды-ау деп жаңашырлық ниет-пейіл
білдіргендер де болмай қалған жоқ. Бірақ, ол сөздер ашық айтылмай, аузы
күйген үріп ішедінің кебі келіп, жасырын, үрке қарап, бір-жар адамдардың
басы қосылып шүйіркелескенде, сыр шертіскенде ғана айтылып жүрді. Жалпы
үрей, қорқыныш билеген жұрт сен соққандай күйде еді. Сонымен, әлқисса,
дүниені дүрліктірген не болып еді.
Дүниені дүр сілкіндірген, тәуелсіздік туын ең алғаш көтерген әйгілі 86-
ның желтоқсаны туралы шындық мерзімді баспасөз беттерінде аз жазылған жоқ.
Сонау қылышынан қан тамған колбинизм заманының өзінде-ақ бас кеспек болса
да, тіл кеспек жоқ деп, баспасөз бетіне алаңдағы оқиғаның ақиқатын батыл
айта білген қазақ ақын-жазушыларының есімін бүгінде бүкіл әлем таниды.
Тіпті, шындықты айтамыз деп шырылдаған қаламгерлеріміздің кейбірі
прокуратура бөлмелерінде сарылып, жауапта отырған күндері де болды. Сөйтсе
де, әділдік қашан да жеңбек. 21 ақпан күні Республика Жоғары сотының
пленумы болып өтіп, алты алаштың алақанына салып, ардақ тұтқан жас
азаматтары – Қайрат Рысқұлбеков, Түгелбай Ташенов, Қайыргелді Күзембаев
және басқа желтоқсан қаһармандары толық ақталды.
Кенестік Қазақстанда өткен жылы желтоқсан айында болған
демонстрацияларға қатысқандығы үшін өлім жазасына кесілген қазақ студентіне
кешірім беру жөнінде Польшаның 70 белгілі дисиденттері, ойшылдары және діни
басшылары 1987 жыл 5 июль күні Кеңестер Одағы Жоғарғы Кеңесіне үндеу
жолдады. Ынтымақтың негізін қалаушы, бейбітшілік сақтау саласындағы
Нобель сыйлығының иегері Лех Валенса бас болып, үндеуге қол қойғандардың
тізімінде дүниежүзілік белгілі кинорежиссер Анжей Вайда, социолог Клеменс
Шанявски және католик монахы Иозеф Глемп сияқты адамдар бар.
Азаттық жолында болашақта өткізілуі мүмкін демонстрация атаулыны
күнілгері тұншықтыру мақсатында өлім жазасы құбыжығын алға тартпақ кекшіл
тоталитарлық механизмінің құрбандарына жаны ашып, оларға тілектестік
білдірген, өкінішке орай, тек поляк жұртшылығы ғана тәрізді. Бұл студенттің
қылмысы бар болса, ол тек азаттық пен егемендікке ұмтылыс қана: бірақ оның
жанкешті әрекетінің сыр-сипаты батыс жартышарының азат және демократиялық
қоғамына беймәлім қалған сияқты.
Алайда, тоталитарлы механизмінің адамзат атаулыға қарсы бұдан да үлкен
қылмыстарына жол бермеу үшін барлық езілген адамдар тек Польшаның ғана емес
Батыстың демократиялық халықтарының бәрінің де қолдауына зәру. Бұл жас
студент – азаттық сөзін айтуға батылы барған неше мыңдаған аты белгісіз
құрбандардың бірі. Батыс тек белгілі сот істеріне ықпал етумен шектелмей,
солар арқылы қапас дүниедегі тіршілік кешіп отырған миллиондаған езілген
адамдарға көмектесудің кез-келген мүмкіндігін пайдалануға тиіс.
Қазақстандағы оқиғалар, аталмыш өлім жазасы және Советтік Азиядағы
езілген халықтар жөнінде кеңірек мағлұмат алмаққа Мюнхендегі Түрікелі
Комитетімен жалғасуларыңызды өтінеміз.
1986 ж. 17-18-желтоқсан күндері Қазақстанда болған қазақ түркілерінің
ұлттық көтерілісі туралы ағылшын тілінде екі мақала жарық көрген. Алматы
кқтерілісі атты бірінші мақала Англияда шығатын Энкаунтер журналының
1987 ж. Маусымдағы санында, ал екінші мақала Нью-Йоркте шығып тұратын
Глобал афейрз журналының 1987 ж. 11 томының 3-санында жарияланған. Екі
мақаланың да авторы – С. Эндерс Уимбуш.
(Мюнхенде тұратын белгілі қазақ қайраткері, ғалым, жазушы Хасен
Оралтайдың Ж. Қазақ баласы деген псевдониммен 1988 жылы Ыстамбулда түрік
тілінде жарық көрген.[8]
Өзінің сан ғасырлық қайғы-қасіретке толы тарихында қазақ халқы
тағдырдың талай тәлкегіне түсіп, көптеген оқиғааларды басынан кешірді. Сол
тар жол, тайғақ кешулерден арып – шаршаса да, қажып – қансыраса да әрқашан
қадір-қасиетін жоғалтпай, ар-намыс, абыройын төкпей шығып отырды. Соның
бәрін де оған жігер қосқан, рухын көтеріп, арманың асқақтатқан халықтың
еркіндікті, тәуелсіздікті аңсауы соған деген ұмтылысы, құштарлығы еді.Осы
өшпес рухани қасиет әкеден балаға мирас болып әрдайым алға жетеледі.
Бірақ кешеге тоталитаризм заманыңда еркіндікті, азаттықты аңсаған, сол
үшін жан аямай күрескен ата-бабаларымыздың тарихын оқып-білуге, ардақ
тұтуға мұрша бермеді. Халқымыздың тарихы Ресей тарихнамасының ықпалында,
коммунистік – отаршыл идеологияның темір құрсауында аяусыз бұрмаланып
жазылды. Еліміздегі ұлт-азаттық қозғалысты шаруалар көтерілісіне,
феодалдық-монархиялық қозғалысқа, жұмысшылар көтерілісіне бөліп, оларды
бірінен-бірін қарсы қойып, оның тұтас, толық бейнесін көрсетпеді. Шын
мәнінде Сырымның (1783-1797), Исатай мен Махамбеттің (1836-1838),
Кенесарының (1837-1847), Есеттің (1855-1858), Жанқожаның (1856-1857),
Досанның (1870-1874) және басқалардың басқаруымен болған көтерілістер бір
жерде басылса, екінші жерде бұрқ етіп тұтанып, бүкіл қазақ елін тұтасымен
қамтып, біріне-бірі жалғасып, ұласып жатқан өзіннің негізгі мақсат-мүддесі,
логикасы мен заңдылығы бар үлкен тасқын, тарихи құбылыс болды. Екіншіден,
Кеңес Одағы отаршыл ел болған жоқ, сондықтан онда ұлт-азаттық қозғалыс
болмады деген тұжырымдама қалыптасты. Ұжымдастыру (коллективтендіру)
тұсындағы және басқа күресті бай – феодалдардың, буржуазиялық ұлтшылдардың
бүлігі деп түсіндіреді. Одан кейін де ұлт-азаттық қозғалыс қарулы күреске
ұласпаса да басқа түрде тынымсыз жүріп жатты. Бірақ олар туралы айтуға
мүмкіндік болмады. Тіпті 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасының өзін де өңін
айналдырып көрсеткендігі көпшілікке мәлім. Тек тәуелсіздік алуымызға
байланысты ғана әділ бағасын алып, оған қатысушылыр ақталып, шындық айтыла
бастады. Үшіншіден, кеңес тарихшылары қазақ халқы Ресейге өз еркімен
қосылып, соның ағалық қамқорлығының арқасында ғана мәдениетке қолы
жетіп, адам қатарына қосылды деп келді. Бұл идея жетпіс жыл бойы құлаққа
сынды, санаға дарыды. Мұндай түсінікке қарсы шыққан ұлтжанды азаматтарды
ұлтшылдар, халық жаулары деп қырып-жойды, қуғын-сүргінге түсірді.
Қазақтың сан ғасырлық бай тарихы, мазмұнды мәдениеті, асыл мұрасы, оны
білген, ардақтаған, насихаттаған, дамытқан абзал азаматтар аталмады. Тек
көздерінің идеологиясын сөзсіз мақұлдап, мүлтіксіз орындаған,
уағыздаушыларға ғана жағдай жасалды. [9]
Желтоқсан көтерілісін көп жағдайда жиырмасыншығасырдың соныңдағы қазақ
жастарының ұлт-азаттық қозғалысы, тәуелсіздікке ұмтылуы деп бағалап
келгеніміз, бүгінгі егеменді ел атануымыздың алғашқы соқпағы ретінде
бағалағанымыз рас. Жастарды дүр сілкіндірген осы ереуілдің туындау
төркінің, соңы қанды қырғын мен қуғын-сүргінге ұласқан көтерілістің түпкі
мән-мағынасын дәл қазір, яғни жиырма жылдан астам уақыт өткен соң
обьективті түрде бағалай алдық па? Алаңға асылған жастардың негізгі мақсаты
ұлт көсемі саналған Димаш Ахметұлын қорғап қалуды көздеген ұлттық намыс па
еді? Уақыт өткен сайын қордалана түскен осындай қаптаған сұрақтарға
әлеуметтанушылар мен саясаттанушылар, тарихшылар нақты жауап бере алды ма?
Біреулері қыршынынан қиылған, екіншілері қудалауға түсіп, үшіншілері
мәңгілік мүгедектікке ұшыраған сол жастар әу баста Мәскеудің билігінен
құтылып, тәуелсіз ел болуды көздеді ме? Міне, осындай қаптаған сұрақтар
алдымыздан атойлап шығатын бүгінгі таңда біз соған парасатты, орнықты жауап
іздеуге тиіспіз. Ертеңгі ұрпаққа Желтоқсан көтерілісінің түпкі мақсаты мен
туындау себебін, оның зардаптары мен тигізген игі әсерін шынайы жеткізу
үшін осындай ұстанымдарды анықтап алғанымыз жөн.
Осы көтерілістің ұйымдастырушысы әрі қаһармандары саналған жастар Ф.И.
Голощекиннің Қазақстандағы геноциттік әрекетін білетін. Осыған байланысты
Г.В. Колбиннің қазақ тарихын, тілін, дінін білмеуі және оның бұрындары
қазақ жерінде басшылықта болмауы оқыған жастарды қатты аландатты. Сөйте
тұра олар, көтеріліс кезінде Қазақстанды тек қана қазақ басқарсын! деген
ұран көтермеді. Қайта ұлты бөлек болса да, В.П. Демиденко мен Н.Е.
Морозовтарды лайық санады. Сөйтіп, Кеңестік Қазақстан жасасын!, Ешқандай
ұлтқа артықшылық берілмесін!, Лениндік ұлт саясатының ұстанымын сақтауды
талап етеміз!, т.с.с. ұрандар алып шыққан жастар басқа да ұлт өкілдеріне
де, мемлекетке де қарсы пиғылда болған жоқ, олар тек, диалогқа келген билік
басындағылардын Қазақстан компартиясы пленумының шешімін қайта қарауды
үздіксіз талап етумен болды. Бірақ диалог сәтсіз аяқталды. Себебі – билеуші
жақ алаңдағылардан өздерін жоғары санап, оларды салған жерден экстремистер,
нашақорлар мен маскүнемдер ретінде қаралады. Бірітіндеп, алаңдағы жастарды
қуып тарату үшін оларға өрт сөңдіргіш машинадан суық су шашып, көзден жас
ағызатын газ бүрікті. Билеуші жақ осылайша бейбіт ереуілді көтеріліске
айналдырып алғанын өздері де білмей қалды. Қорғансыз жастар итке таланып,
соққыға жығылады, қолға түскендері белгісіз жақтарға тасып әкетілді.
Әсіресе, нәзік жанды қыз балаларды шашынан ұстап сүйрелеу, оларды аяусыз
ұрып-соғу жастардын бәрін тіптен ашындырып жіберді.
Осы жастардың бойында таза ұлтшылдықтың немесе ел басшысы лауазымына тек
қазақты тағайындау талабының жатпағандығы тайға таңба басқандай еді.
Коммунистік идеялогиямен сусындаған олар таза сәбилік пиғылмен Конституция
талаптарының орындалуын қалады.
Осы 1986 жылғы көтеріліске қатысқан жастардың көбі коммунизімге бет
алған 60 жылдары дүниеге келіп, мектепке барған тұста, коммунизм орнату
үшін алдымен социализімді жетілдіру дегеніміз, коммунизімнен бас тарту
емес, қайта оған абыройлы жетудің жолын іздестіру болатын. Сталиннен
кейінгі партия басшылығы жиі ауысқанмен, олардың бәрінің кезінде де
марксизімнің түпкі мәселесі – коммунизм жолынан ауытқу байқалған жоқ.
Мұрағаттағы жазбалар көрсетіп отырғандай, кеңестік социализімге
бейімделген тәрбиелік еді. Қазақстан Республикасының тарихи білімнің нағыз
кеңестік социализімге бейімделген тәрбиелік бағыты 1933 жылдан басталған
еді. Қазақстан Республикасының Орталық мемлекеттік мұрағатында Қазақ КСР
Халық ағарту комиссариатының Қазақстандағы 1933-1934 оқу жылына арналған
Учебные программы для кружков по изучению марксизма-ленинизма на 1933-1934
учебный год деген бағдарлама сақтаулы. Осы бағдарламаның мазмұнына
үңілсек, марксизм-ленинизм ілімін насихаттауда педагогиканың рөлі
күшейтіліп, тарихи білім беру бағытында идеология бірінші орынға
шығарылған. Яғни тарихи білім беру бағытында социализмғ, мәдени революция
және тап күресі идеялары қамтылып, оны кеңестік құрылыс тәжірибелерінен
дамыту қажет болды. Ақыры 1939 жылы БКП (б)-ның қысқаша тарихы дүниеге
келді.
БКП (б)-ның осы қысқаша тарихы алдымен, екінші дүниежүзілік соғысқа
дейін С.Ж. Асфендияровтың Қазақстан тарихын, кейін А. Панкратова мен І.
Омаровтың Қазақстан тарихы оқулықтарын пайдаланудан ығыстырып, өзінің
тарихи білімдегі үстемдігін соғыстан кейін де жалғастыра берді. Ол күшейе
келе, 1947 жылдан бастап, саяси және ғылыми білімдерді таратумен
ұштастырылды. Біз Қазақстан Реапубликасының Орталық мемлекеттік мұрағатында
сақтаулы Білім қоғамына байланысты 1810 қордың деректерімен танысқанда,
оның болашағының марксизіммен тұмшаланған түрін ғана көреміз.
1947 жылдан бастап КСРО ыдырағанға дейін қалың көпшілік арасында Білім
қоғамы дейтін бірлестік коммунистік бағытта белсеңді жұмыс жүргізіп, партия
саясатына бейімделген тарихи білімді өз тұрғысынан дамытуға күш салды. Егер
осы қоғамның дүниеге келу тарихымен таныссақ, Қ. И. Сатпаевтан бастап,
көптеген қоғам қайраткерлері мен әдебиет, өнер, ғылым қайраткерлерінің, Е.
Бнемаханов пен Х. М. Әділгереевтен бастап сол кездегі бетек шығар
тарихшылардың іс-әрекеттерімен де танысуға болады. Бірақ бір орталықтан
басқарылатын идеология одақтас республикалардағы ұлттар мен ұлыстардың
тарихын түпкілікті оқытпады. Бір ғана мысал келтірейік.
1947 жылдың 7-10 шілдесінде Мәскеуде өткен саяси және ғылыми білімді
тарату жөніңдегі Бүкілодақтық қоғамның бірінші жалпы жиналысына қатысу үшін
іс-сапарға шығатындар қатарында Е. Б. Бекмаханов та болған еді. Оның
өкілеттігі 1947 ж 1-шілдесіндегі Ұйымдастыру Комитеті мәжілісінің №3-і
Хаттамасы арқылы бекітілген. Бірақ қазақ халқының тарихын жазып шыққан осы
ғалым ұлтшылдық сипатымен қудалауға алынды.
1950 жылдың желтоқсаныңда Правда газетінде Бекмаханов ісіне
байланысты Қазақстан тарихының мәселелерін маркстік – лениндік тұрғыдан
оқытайық деген мақала жазылып, осы мәселе жөнінде Қазақстан КП (б) Орталық
Комитетінің арнайы қаулысы жарияланғаннан кейін Республикалық Білім
қоғамы Қазақстанның тарихы, әдебиеті, өнері секілді салаларын пайдаланып,
партия саясатында ұлтшылдық-буржуазиялық бұрмалау көріністеріне соққы беру
науқаның бастап та кетті. Оқылатын лекцияларда халықтар достығы, шынайы
патриотизм, кеңес халықтарының моральдік-саяси бірлігі ерекше маңызға ие
болды. Облыстық, қалалық, аудандық Білім бөлімшелеріне көмек тұрғысында
тарих ғылымдарының кандидаты Т. Ж. Шойынбаевтың Против националистических
извращении в освещении реакционного, феодально-монархического движения
Кенесары Касымова Прогрессивное значение прсоединение Казахстана к
России, А.А. Пыхтин мен Ш. Юсуповтың За марксистско-ленинское освещение
вопросов истории Казахстана, А.Б. Тұрсынбаевтың Братская дружба русского
и казахского народа, О характере национальных движений в Казахстане
деген тақырыптарда жазылған лекциялары ротопринт арқылы көбейтіліп, жан-
жақтағы Білім бөлімшелеріне жіберілді. [10]
Қазақ КСР Саяси және ғылыми білімдерді тарату қоғамының басқармасы
жаныңдағы КСРО тарихы сексиясының 1950-1951 жылдары оқылған лекцияларының
төмендегі тақырыптары мен оны құрастырған адамдар тізімін саралай отырып,
бүкіл халықты коммунистік рухта тәрбиелеудің күшейтілгенің көреміз:
1. За марксистско-ленинское освещение истории Казахстана. Азылханов.
2. Ленин и Сталин – создатели Казахской ССР. Азылханов.
3. Амангельды Иманов – вождь и организатор восстания 1916 года в
Казахстане. Нурканов.
4. Марксистско-ленинское учение вопросов истории Казахстана.Толыбеков.
5. За марксистско-ленинское изучение истории Казахской ССР. Юсупов.
6. Исторические корни дружбы казахского народа с великим русским
народом. Бекмаханов.
7. За марксистско-ленинское освещение вопросов истории Казаской ССР.
Шойынбаев.
8. В националистических ошибках в освещении некоторых вопросов истории
Казахской ССР. Шойынбаев.
1959 жылғы 3 қазанда СРКП Орталық Комитеті мен КСРО Министірлер
Кеңесінің Мектептерде тарихты оқытудағы кейбір өзгерістер туралы қаулысы
қабылданып, жаңа коммунистік қоғам құру үшін, тарихи білімді қолдан жасауға
бағытталған кеңестік саясаттын кезектегі жұмыс әдісінің бірі еді. Бір
жағынан, әлемдегі ең әділетті коммунистік қоғам құру идеясы халықтың
көңілінен бажайлаған кеңес басшылығы тарихи білімді халықпен санасу арқылы
дамытуды ойластырды.
Тарихи білімнің шынайы өрісінің тарылуы, әсіресе коммунистік қоғам
орнату міндеттерінен туындайтын ұғымдардың қарама-қайшылығынан да анық
көрінеді. Айталық, аталмыш қаулыда көрсетілгендей, мектепте тарихтан басқа
пәндердің бәрінің идеялық бағыты біреу болды. Ол – коммунистік идеялылық,
буржуазиялық идеологияға төзбеу, социалистік патриотизм мен пролетарлық
интернационализм. Осыған қосымша, тарих және бүкіл басқа пән мұғалімдері өз
шәкірттерін қоғамдық өмірге белсене араласуға даярлауы керек болды.
Сөйтіп өткен ғасырдың 50-ші жылдары мектептегі барлық пәндер бір жағынан
гуманизмге негізделген тарихи білімді дамытуға тиіс болды. Бірақ бұл үрдіс,
тек қана коммунистік партияның идеялық бағытымен жүргізілді де, кез-келген
саладағы ғылымның тарихы марксизм-ленинизм ілімімен безендіріліп, СОКП-ның
тарихына айналдырылды. КСРО-дағы студенттердің бәрі мамандығына қарамастан,
сол СОКП-ның тарихын оқып-үйренуге міндеттеледі. Осы схоластикалық оқыту
жүйесі КСРО-дағы нағыз тарихи білімнің дамуына нұқсан келтірді де, шынайы
тарихтын халықтың мәні ескерусіз қара берді.
Біз желтоқсан көтеріліске дейін тарихтың қалай оқытылып келгенін, бүкіл
идеялогияның коммунистік мұраттарды жүзеге асыруға бағытталғанын біршама
сипаттадық. Ал осы коммунистік идеология мен тарихты оқытудағы
сыңаржақтылық Желтоқсан көтерілісіне қалайша ықпал етті?
Тағы да тарихымызды саралап көрелік. Екінші дүниежүзілік соғыстағы
ұлттардың біртұтастығы мн патриотизмі, одан кейінгі халықшаруашылығын
қалпына келтіру, БАМ, Магнитогорск секілді ірі құрылыстардағы жастардың
жалыны, Қазақстандағы тың көтеру мен өзге де ортақ игіліктерге жұмылу қазақ
жастарының, яғни 60-шы жылдары дүниеге келген жастардың бойына Компартияға
деген сенімді қалыптастырған еді. Ұлттар достығындағы осы сенімге селкеу
түсіп, Конституция аяққа таптала бастағанда бұл жастар наразылығын тудырды.
Оларды алаңға алып шыққан нәрсе, дәл осы лениндік ұлт саясатына деген
сенімнің салдары еді. Алаңдағы жастардың В.И. Ленин портреті мен оның ұлт
жөніндегі ұран сөздерін көтеріп жүруі – олардың нағыз ұлтжанды, оқыған,
білімді патриот екенің көрсетті. Ендеше, желтоқсан көтерілісінің қозғаушы
күші жастар болғаны бұлтартпас шындық және оның солай болуы да заңды еді.
Егер идеялогияның билік басындағылар мүддесіне орай өзгеріп отыратының,
әділдікті аяққа таптайтынын білсе және өз құқықтарының қозғалмайтынын,
үндерінің Мәскеудегі ағаларының құлағына шалынбайтының, Конституция Ата заң
саналғанымен, оның қажет кезінде бұрмаланып, бас көтергендерді қанға
бөкіретінін сезге, кім білсін, жастар көтерілісті басқаша ұйымдастырар ма
еді?! [11]
1.2 Желтоқсан көтерілісі: себебі, барысы, салдары.
Желтоксан көтерілісі Қазақстанның 8 облысында болды деп айтуға болады.
Алматы облысы.
Культбыстрой басқармасының Дружба жатақханасының 30 адам жумысқа
шықпаған.
Медицина институтында ҚазМУ-дың өлтіріпті деген студенттерін жерлеуге бару
туралы арандатушылық сөздер айтылуда.Қаскелен ауданыңдағы Шамалған
гидромелиоаритивтік техникумының (200-қазақ ұлтынан,жалпы саны
450)оқушылары түнгі сағат 2-ден техникумда жиналып,Алматының студенттерін
қолдауға шақырған қолдан жасалған листовкаларды таратып,таңғы сағат 6-
данАлматыға жаяу аттанды.Халық жасақшыларының күшімен олар оқу орнына
таратылды.
Кеше 15 сағаттан бастап Талғардың ауыл шаруашылық техникумы мен ПТУ дың
оқушылары Алматыға баруға талпыныс жасады,бірақ қолданылған шаралардың
арқасында қайтарылды.Осындай талпыныстар Қарғалы кооперативтік
техниккумының оқушыларының (70 адам) арасында да орын алды.
Қапшағай қаласындағы Капчагойстрой тресінің Иванушки жатақханасында
қаланың орталық аланына жиналуға шақырған плакаттар ілінді.Қалалық партия
комитетінің бірінші хатшысы Құрмшев К.сыркаттанып,ауруханада
жатыр,сондықтан онда облаткомның хатшысы КнязевН.Т.,обпарткомның хатшысы
Грицай В.П. және облатком төрағасының орынбасары Жәнібеков Ө . жолдастар
барды.
Қаскелен ауданында №17 СПТУдың 60 оқушысы жиналып, бірақ училище
коммунистері лоарды тарауға және Алматыға барудан бас тартуға көндірді.
қазіргі кезде жалпы жағдай тыныш, бірақ жатақханалар манында жиналған
жеке-жеке шамалы топтар бар. олардың ішіндегі ең ірісі 35-45 адамнан
құралған топ политехникалық институттың жатақханасы алдында жиналды. үгіт
жүргізілуде, бірақ жатақханаға кіруге немесе күш қолдануға деген
талпыныстары жоқ.
бұл күндері 2281 адам ұсталды, оның ішінде-873 студент, жұмысшылармен
қызыметкерлер- 1171, белгілі жұмысы жоқ жас адамдар -39,КОКП мүшелері
-23,комсомол мүшелері -1194 адам.Медициналық мекемелерге 602 адам
жеткізілді,олардың 178-і ауруханаға жатқызылды,оның ішінде 71-і жай
азамат,137-сі әскерлер мен милиция қызметкерлері,14 адамның жағдайы
ауыр.Олардың бірі,№2 ауруханаға 18-желтоқсан күні 12-30да жатқызылған халық
жасақшыларының қатарында болған инженері С.А.Савицкий 19-желтоқсан күні 5-
30-да қайтыс болды.
51 автокөлік пен 6 сауда нүктесі бүлінді.
Қаскелен ауданында жеті оқу орнының оқушылары (екі техникум,екі училище
және үш кәсіптік техникалыық училище)топ топ болып жиналып,қалаға баруға
талпыныс жасауда.Аудандық партия комитетіне,нан заводына және басқа да
нысандарға шабуыл жасалатыны жайлы қорқытқан болғаны тіркелген.Күрделі
жағдайды шешуге шара қолдануда.Сенбіге белгіленген ауаткомның сессиясы
шақырылмайтын болды.
Архетиктура-құрылыс институтының алдында студенттер мен басқа жақтан келген
150-200 жас өскіндер тобы арасында төбелес болды.Ол жедел түрде басылды.
Шығыс Қазақстан облысы.
Барлық мекемелер қалыпты жағдайда жұмыс істейді.Теріс қылық сезілмейді.
Гурьев облысы.
Өнеркәсіп орындары мен мекемелер қалыпты жағдайда жұмыс істеуде.
Жамбыл облысы.
Партия және комсомол активі студенттер жатақханаларында болды.Студенттер
мен оқушылардың оқуы қалыпты жағдайда өтуде.
Жезқазған облысы.
Бүгін таңертең педагогиклық инстититуттың студенттері (300 адам) обпартком
ғимаратына жақындау ниетімен Ленин көшесіне шықты. жағдайды түсіндіру
мақсатымен оларға партия және құқық қорғау мекемелерінің бір топ қызметкері
жіберілгді. Қолданылған шараның арқасынд олар тарады, 100 адам ұсталды. 14-
20-да облыстық партия комитетінің қарсысында 70 шақты пединститут пен
Қарағанды политехникалық нституты филиалының студенттері жиналды.Әңгіме
жүргізілген соң олар тарады.
Қарағанды облысы
Кейбір азаматтардың партия комитеттеріне Қазақстан Компартиясы ОК-
нің V пленумның шешімдерің түсіндіру туралы жекелеген өтініштері бар.
Қызылорда облысы.
Оқу орындарында сабақ кесте бойынша жүргізілуде.Жұмысшы және студенттер
жатақханаларында,қоғамдық орындарында теріс әрекеттер көрініс берген жоқ.
Кокшетау облысы.
Таңертең көшеге жастардың 100адамнан тұратын ұйымдасқан тобы шықты.Олардың
жүрісі тоқталды.
Қостанй облысы.
Өнеркәсіп орындары мен мекемелер қалыпты жағдайда жұмыс істеуде.Оқу
орындары мен мекемелердің жатақханаларында тәртіп сақталуда.
Маңғыстау облысы.
Ешқандай оқиға болған жоқ.
Павлодар облысы.
Өнеркәсіп орындары мен қалалық қызметтер,қоғамдық транспорт ырғақты жұмыс
істеуде.Ешқандай теріс жағдай көрініс бермеді.
Солтүстік Қазақстан облысы.
Қалыпты жағдай.Партия органдарына дабыл түскен жоқ.
Семей облысы.
Технологиялық институтта бұл оқу орнына Шымкент қаласынаң келіп түскен
жергілікті ұлт өкілі екі студент Алматыға баруға ректордан рұқсат
сұраған.Мәселе анықталуда.
Малдәрігерлік институттың жатақханасына өзің Алматының ұйымдастыру
комитетінің өкілімін деп атаған адам студенттерді қаланың орталық
аланынына жиналуға шақырған.
Талдқорған облысы.
19-желтоқсан күні таңертең пединститтуттың 200-ден аса студентті мен оларға
қосылғандары бар-барлығы 500 адам,колонна құрап облыстық партия комитетіне
қарай жүрді.Қолданылған шараның арқасында қозғалыс тоқтатылды.Топтар
тарады.Жатақханаларда,оқу орындарында түсіндіру жұмыстары
жүргізілуде.Обпартомға 18-00 пединституттың студенттері алаңға жиналуға
дайындалуда деген хабар түсті.Қазір институттағы жағдай сабырлы қалыпты.
Торғай облысы.
Ешқандай оқиға болған жоқ.
Орал облысы.
Халық шаруашылығы мекемелері қалыпты жағдайды жұмыс істеуде. Студенттер мен
оқушылар арсында теріс әрекет сезілмейді.
Целиноград облысы.
Қарағанды мемлекеттік университетінің Целиноград облыстық қаржы бөлімінде
іс-тәжірібиеден өтіп жатқан студент қыздар Сыздықова мен Бейсенова 19-
желтоқсанға қараған түнде оқушыларды демонстрцияға шығуға
үгіттеген.Әрекеттер іске асқан жоқ.Оларды МҚК қызметкерлері ұстады.
Шымкент облысы.
Қоғамдық тәртіптің бұзылуы туралы хабар т үскен жоқ.
Қазақстан Компартиясы
Орталық Комитеті
ұйымдастыру-партия
бөлімнің менгерушісі
Қ.Сұлтанов.
19желтоқсан 1986ж. [12]
ІІ тарау. Ел мәртебесі тәуелсіздік туын тұңғыш көтерген желтоқсан.
2.1 Желтоқсан ұллтық рух жаңғырығы.
1985 жылы басталған қайта құру мен жариялық процестері өмірдің барлық
саласын қамтып, жаңа өзгерістер үрдіс өрбіп жатты, кадр мәселесі қатты
алынды басшы қызметкерлердің бірі орнынан алынып, бірі жауапқа тартылып
жатса, енді біреудің жұлдызы жанып өрлеп жатты.
Осы кезде республика жұртын мазалаған жағдайдың бірі Д.А. Қонаевтың
Қазақстан Компартиясы орталық Компартиясы. Орталық комитетінің бірінші
хатшысы міндетінен босау-босамауы еді. Бір сөз шыңы, кім де болса елең ете
қалатын Республикада басты қызметтерде көп жыл істеген абырой – беделі
артқан жанды жұрт қимайтын. Егер ол кетсе, оның орнына кім болатынына ешкім
немқұрайды қарай алмайды. Д.А. Қонаев жасы келіп қартайғандығын, қайта
құруды жүргізуге шама-шарқы келмейтіндігін айтып, соншама жауапты міндеттен
босатуын жоғарыдан өтініпті деген де сөз тарады. Бірақ жоғарғы жақ
республикадан оның орнына лайықты адам таба алмады ма, басқа жақтан
іздеуіме, қалай болғанда осы мәселені шешуді сөз бұйдаға салып созып алды.
Республиканың азаматтарының ішінен лайықты ешкімді таппай сенімсіздік
білдірді. Біздің республикамыздың көш баспайтың адам өзге жақтан
іздеттірілді. Осының бәрі ел-жұрт құлағына кетті. Қазақстан Компартиясы
орталық комитетінің осы мәселені қарайтың пленумы болады міне болады деген
хабар да сан-саққа шарлады. Мұның бәрі жұрт арасында, әсіресе интелегенттер
ішінде түрлі ой-пікір, алып қашты қаусеттерді өрістетті.
Аяқ астынан пленум болатындығы туралы хабар – сыбыс тез тарады.
Қазақстан Компартиясы орталық комитетінің сол бесінші пленумы 1986 жылы 16-
желтоқсанда өтетін, онда ұйымдық мәселе қарайтын күн де жетті.
Пленум Д.А. Қонаев жолдасты пенсияға шығу байланысты республика
Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшысы міндетінен босатты. Оның
орнына шеттен әкелінген Г.В. Колбин сайланды. Ол бұған дейін Грузияда,
Ульяновскіде істеген хатшылық, бірінші хатшылық қызмет атқарылған деп
тапсырылды.
Ескі тәртіп, ынсыз – шынсыз қалыптасқан әдіс бойынша ешкім ой-пікір
білдірмей-ақ, жоғарыдан шешіліп, келісіліп қойған самсаған қол көтерілуімен
бірауыздан қабылданды. Шұғыл жиналып, апыл-ғұпыл өткізілген пленумға
кеткен уақыт небәрі 18-ақ минут болды.
Д.А. Қонаев әлі қызметінен босамай, КОКП Коммунистік партиясы орталық
комитеті саяси бюросының мүшесі бола отырып, пленумды өзі ашып жүргізуді
тиіс еді. Алай да оны ашқан да, жүргізген де, сөйлеген де. СОКП орталық
комитетінің сол кездегі хатшысы Г.П. Разумовский болды. Өктемдік,
келіспеушілік, көкіректен итерушілік, санаспаушылық елесі немене бұл. Ол
Д.А. Қонаевқа қысқа ғана алғыс айтып, оны босату, ол оның орнына Г.В.
Колбинді сайлау жөніңде ұсыныс жасады. Басқа бірде бір адам ауыз ашқан жоқ.
Кім қалай қабылдар екен деген арам пиғылмен пленумға қатысқан КОКП Орталық
Комитетінің ұйымдық партиялық жұмыс бөлімінің сектор меңгерушісі
Н.Ф.Мищенко текке бақылап отырмапты. Кейін халыққа қара дақ түсіргендердің
белсенді біреуі болып шықты.
Пленум жөніңдегі алғашқы ақпарат сол 16-желтоқсан күні сағат 15.00-де
республикалық радиодан берілді. Ертеніне яғни 17-желтоқсанда Социалистік
Қазақстан және Казахстанская правда газеттерінде құрғақ ақпаратына
қосарлана жарияланды. Сондай-ақ Г.В. Колбиннің өмірі қысқаша байқалды,
суреті берілді. Суретін көргендер түрі бетіне шығып тұрған өні сұсты,
қабағы қатулы екен деді. Желтоқсанда ызғар шашып келгендей еді ол. Алғашқы
күннен-ақ ол айбарлы қулыққа ілінді. Желтоқсанның 17-18-гі жастар толқуы
ұнай қалған жоқ оған. Ал толқын басталмай-ақ жұрт пленум шешімін сан-соққа
жүгіртіп, ұлан-ғайыр республикада тұратын елден лайықты бір адам
табылмағаны ма депті.
Ең алдымен республика мемлекетін қауіпсіздігін комитеті мен ішкі істер
министірлігінің мәліметіне назар аударайық: 17.12.86г ст:45 из ЦК
Компартии Казахстана дежурному ИГБ республики поступило сообщение, что на
площади имени Брежнева собирается группа молодых. На площадь выехала
оперативная группа КГБ на площади находилось толпа более 200 человек, в
руках были плакаты и лозунги: каждому народу своего вождя! Толпа быстро
росла и растянулась к трибуне. Над толпой возвышались два лозунга: Да
здравствует идеи Ленина, мы за добровольное сближении нации, а не за
принудительное...
Жоспардың плакат сөздерінде бас жарып, көз шығаратындай әбестік көріне
ме? Бұрын да ондай ұрандарды демонстрацияларға алып шығатын қырағы тәртіп
қорғаушылар қандай зиян байқай қойғанын кім білсін. Қорыққанға қос
көрінген-ау, шамасы.
Ал шынтуайтына келетін болсақ, Орталық Комитет пленумының шешімін
қанағат тұтпаған адамдарды он алтыншы желтоқсанның кешінде әбігер ой
мазалағаны ертеңгі оқиғадан белгілі болды. Талайдың түн ұйқысы бұзылды.
Алда халықты не күтіп тұр, ендігі күніміз не болады деген күдікті сезім
биледі. Өйткені, бұрын жоғарыдан басшы ғып әкелген адамдардан қайырымдылық
пен әділеттілік көре алмаған қауымның бұл жолы да елеңдеуі тегін емес.
Әсіресе, студент жастар арасы тез қозғалды. Пленумнан кейінгі түні
жатақханалардағы студенттер толқып шықты. Сана мен жүрекке түскен от ұшқыны
бықсып жатпай тез лаулап қоя берді. Біріне-бірі пленум шешіміне
көңілдерінің толмайтындықтарын білдірді. Жоғарғы оқу орындарының
жатақханаларында алаңға шығып, қарсылық білдіру жөнінде әңгіме қозғалды.
Алайда олар осындай өзгеріс боларын бұрын естіген, білген.
Сөйтіп, ертең ертемен бір топ студенттер алаңға бет алды. Олардың тас-
түйін ойы – үкімет басшыларымен халықтың праволары мен проблемалары туралы
сөз жіргізу. Алайда оларды бір қолында шоқпары, бір қолында қалқаны
бар, бес қаруы сақадай сай сабаздар қарсы алды. Бейбіт шеруге шыққан
жастардың бейбіт тілегі ағаш жаңқасындай быт-шыт боп ұшып жатты.
Жастық шақ көк семсердің жүзі емес пе Қайрап қалың жауға сермегендей, -
деп әйгілі сері ақын Мәди айтқандай, жалын шарпып жанын жанып шыққан жастар
неден тайынсын.
Олардың шеруі пленум шешіміне бейбіт түрде білдірілген наразылық еді. Ол
саяси сипат алды. Ал республиканың жаңа басшылығы жастармен тең сөйлесуге
арланды, олармен терезесі тең түрде пікір алысып, ұсыныстарына құлақ асуды
намыс көрді, яғни әкімшіл-әміршілдік өктем көкірек, өр мінез көрсетті.
17 желтоқсанда таңғы сегізде бұрыңғы Брежнев алаңына жастардың алғашқы
тобы келді. Олардың саны 200-300 шамасында еді. Бар-бара қаралары көбейді.
Бұл туралы Қазақстан Компартиясы Орталық комитетіне сағат 9-9.30 шамасында
хабарланды. Көп кешікпей алаңға қарулы күштер әкелінді. Астанаға кірер
жолдардың бәрі дереу жабылды. Шеруге жиналғандар саны бірте-бірте артып,
түс қайта бес мыңға дейін жеткен. 11.30-дан 14.00-ке дейін Орталық
комитеттің кейбір Бюро мүшелері алаңдағы жастар арасына шығып, қызу айтыс
болады. Бірақ, мәмлеге келе алмайды. Теңіздей толқыған алаң үстінде әлі
тәртіп сақталып, қақтығыс басталмаған шақ. Сағат 18-ге жетті. Түн шымылдығы
түсіп, айналаны қара түнек басты. Шынында жастар басына қара түнек төнді.
Сол кезден бастап қуу, тарату қимылы басталды. Ондай шешімге Г.В. Колбин,
О.С. Мирошхин, В.М. Мирошник, Г. Князев ақылдасып отырып келген. Шешімді
Орталық мақұлдаған.
Демонстарнттарды қуу, тарату түңгі сағат 24-ке дейін созылған.
Шерудің байыбына терең бойламай тағылған айып КОКП Орталық Комитетінің
Саяси Бюросы 1986 жылғы Желтоқсанның 18-де қабылдаған қаулысының негізі,
арқауы болды.
Иә, сонымен, Брежнев алаңы қара-құрым адамға лық толды. Сәтпаев,
Фурманов атындағы және Бейбітшілік көшелері жағынан алаңға қарай толқын-
толқын болып ағылған қазақ жастары. Олар студент қыздар мен жігіттер, жас
жұмысшылар, оқушылар. Айнала ығы-жығы, араның ұясындай гуілдеген қызу қанды
жас ұландар.
Қолдарында транспоранттар: Ленин идеясы жасасын, Да здравствует
ленинская национальная политика!, Советтік Қазақстан жасасын!, Біз,
қазақ, ежелден еркіндік аңсаған!, Ұлт саясатының лениндік принциптерін
сақтауды талап етеміз!, Ешқандай ұлтқа артықшылық берілмесін!, Каждому
народу – своего вождя.
Бейбіт демонстрацияға шыққандардың арасында сөзін ақын Ж. Нәжімеденов,
әуенін композитор Ш. Қалдаяқов жазған Менің Қазақстаным әнінің тексті
таратылды. Әр тұста шырқалған бұл ән алаңдағылардың рухын көтерді.
Әннің: Менің елім, менің елім,
Гүлің болып егілемін,
Жырың болып төгілемін, елім.
Туған жерім менің – Қазақстаным-деген,
қайырмасына қосылып кеткенде алаң үстінде шалқар шабытты үн әуеліп,
айналаны түгел толқытып әкеткен.
Әсіресе, 18 желтоқсанда демонстранттар қатары арта түсті.
Сәтбаев көшесімен Орталық стадионның арғы жағынан алаңға қарай лек-
легімен ағылған ереуілшілдер, М.Горький паркінің тұсында да әр жақтан топ-
тобымен келіп шоғырланған олар қазіргі Жібек жолымен ұрандатып, көтеріңкі
күйде сап түзеп жүріп отырып, Бейбітшілік және Абылай көшелерімен жоғары
өрлей алаңға қарай бет алды. Үйлердің терезелерінен, балкондарынан қарап
тұрған жұрт бекерге арандайды-ау мына жас қыздар мен жігіттер деп
қынжылыс білдіріп қояды. Жан-жақтан Абай және Фурманов көшелердің қиылысына
да жиналған топ-топ жастар. Бұл күні Долой Колбина деген ұрандар алып
шыққандар болды, Қойылған талапқа мардымды, қанағаттанарлық жауап ала
алмағандықтан демонстрация екінші күнге созылып кетті. Жастармен тең
сөйлесіп, жағдайды түсіндіретін, түсінетін республика басшыларының ішінен
ешкім бола қоймады. Керісінше көмекке милиция шақырылды. 18 желтоқсанда
Алматыға келген М.С. Соломенцевтің ақылы бойынша негізінен орыс
жұмысшыларынан топтастырылған жасақшылар келтірілді. Зымияндыққа найза
бойлай ма. Бұл ұлттық жауласу деген жала жабу үшін М.С. Соломенцев пен
Г.В. Колбиннің ойлап тапқан айласы екен.
Халық жасақшыларын ұйымдастырып, қаруландыру М. Меңдібаев пен Г.
Шуликоға жүктелген. Бұл іске Білек сыбанып кірісіп, аса белсеңділік
танытқандар Москва және Октябрь аудандық партия комитеттетерінің бірінші
хатшылары Ю. Ежков пен Ю. Мещеряков. Кейіе М. Меңдібаев пен Ю. Мешеряковтың
Орталық Комитеттің секретарлары болуы тегін емес еді.
Сондай-ақ сегіз қаладан мұздай қаруланған армия және ішкі әскер
бөлімшелерінен лек-легімен қарулы қүштер әкелінді. Олар Новосибирск және
Ташкент қалаларынан да шұғыл жеткізілді. Кешкі сағат алтыда Фурманов
көшесімен қос-қостан сап түзеп өткен бронетранспортерларға мінген олар
алаңда шоғырланды. Танктер де келтірілді. Он бес БТР тұрды. Самсаған қарулы
қол бейбіт талап қойған жанкешті жандарға суық ызғарын төгіп, қауіп
төңдірді. Сөйтіп, алаңға саны – 50 мың әскер, 20 мың милиция адамдары, 16
мыңдай жасақшылар шоғырландырылды. Ал демонстранттардың қатары он мыңға
жуық. Сонда да біз бақпайды, қасқайып, қайрат сақтап, талаптарын қоюда.
Алаңда болған қазақ телевизиясының редакторы Х. Қожахметов
Желтоқсандағы бейбіт демонстрцияны күштеп-жаныштап басқан милиционерлер
мен жасақшылардың 93 прценті қазақ емес ұлт өкілдерінен болғаны баршамызға
мәлім, -деген тұжырым түйеді. Жетектеп алған көк иттер арс-арс етеді.
Жастар қаймығар емес. Ешкім ойламаған, күпеген батылдық. Жағдай барған
сайын шиеленісе түсті. Күн көзі күңгірттеніп, қаракөлеңке кеш түсе берді.
Қансоңардың қараңғылығы таянып келеді. Қара түнек қоюланып түн де келді.
Сөйтіп, желтоқсанның 17-нен 18-не қараған түні алаң айнала қоршауға
алынды. Демонстранттар үш қатарлы қоршауда қалды: жасақшылар олармен бетпе-
бет келіп, алдында тұрды, одан кейінгі екінші қатарда милиция, үшінші
қатарда әскер. Осы қимылдың барлығы М.С. Горбачевқа белгілі болмады деу
қиын. Ол біле отырып, насырға шапқан істі бейбіт түрде шешуге неге күш
салмады? Деп ойламасқа амал жоқ.
Екі жақ қарама-қарсы тұрған. Теке тірес. Шегінер ешкім жоқ. Алаң үсті
лықсып тұр. Жастар талабын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz