ЖЕР ІС ЖҮРГІЗУ НОРМАЛАРЫ – ЖЕР ҚҰҚЫҒЫНЫҢ НЕГІЗГІ ҚАЙНАР КӨЗІ
МАЗМҰНЫ
ҚЫСҚАРТУЛАР, СИМВОЛДАР МЕН АРНАЙЫ ТЕРМИНДЕРДІҢ ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
5
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖЕР
ҚҰҚЫҒЫ ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
8
1.1 Қазақстан Республикасы аумағындағы жер қатынастарының дамуы
мен қалыптасуы
8
1.2 Жер құқығының КСРО құрамы кезеңіндегі және тәуелсіздік
алған кезеңнен бергі тарихы
14
2 ЖЕР ІС ЖҮРГІЗУ НОРМАЛАРЫ – ЖЕР ҚҰҚЫҒЫНЫҢ
НЕГІЗГІ ҚАЙНАР КӨЗІ
21
2.1 Жер іс жүргізу нормалары жөнінде түсінік
21
2.2 Жер іс жүргізушілік нормаларын қолдану тәртібі
33
3 ЖЕР ПРОЦЕСІНІҢ АЗАМАТТЫҚ ЖӘНЕ ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС
ЖҮРГІЗУ САЛАЛАРЫМЕН ҚАРАЛАТЫН ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ 40
3.1 Жер процесінің азаматтық іс жүргізумен арақатынасының
теориялық мәселелері
40
3.2 Жер процесінің қылмыстық іс жүргізумен арақатынасының
теориялық байланысы
50
ҚОРЫТЫНДЫ
55
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
58
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Бұл тақырыптың өзектілігі: Қазақстан Республикасы Конституциясының 6-
бабының 3 бөлімінде жер және оның қойнауы, су көздерi, өсiмдiктер мен
жануарлар дүниесi, басқа да табиғи ресурстар мемлекет меншiгiнде болады.
Жер, сондай-ақ заңда белгiленген негiздерде, шарттар мен шектерде жеке
меншiкте де болуы мүмкiн. [1] Осы келелі міндеттерді жүзеге асыру үшін
елімізде заң шығару процессін жетілдіру, қабылданған заңдардың мүлтіксіз
орындалуын қамтамасыз ету, өмірдің барлық салаларында құқық ережелерін
қатаң сақтап, тәртіп бұзушылыққа қарсы пәрменді күрес жүргізу қажет.
Жер — бұл аса маңызды табиғи ресурс, онымен байланысты барлық табиғи
объектілердің орналасқан жері; біз оны басқа барлық табиғи байлықтар — жер
қойнауы, орман, су, жануарлар және ормандық емес өсімдіктер әлемі үшін
кеңістіктік базис деп атадық. Және де жер қойнауын, ормандар мен өсімдіктер
әлемін пайдалану үшін жер учаскесі керек. Жоғарыда аталған байлықтарды
қорғау үшін жердің табиғи қасиеттерін сақтау қажет. Жердің жағдайын
кішігірім бұзудың өзі (жерді құрту, тұздану, ластау, құрғату, топырақ
эрозиясы және басқа да зиянды процестер) қоршаған ортаға зиян әэкеледі және
табиғи ресурстардың жағдайының нашарлауына әкеліп соғады. Сондықтан да,
жерді ұқыпты пайдалану және оны қорғаудың тек жер үшін ғана емес, сонымен
қатар, су, орман, табиғат қорғау заңнамаларының тиімділігін жетілдіру үшін,
ал жалпы алғанда, қоршаған ортаны қорғау мен халық денсаулығын қамтамасыз
ету үшін маңызы зор. Бұл жер құқығының экологиялық құқықтың бір бөлігі
екендігін білдірмейді. Ол экологиялық құқық саласының бір бөлігі: жер
құқығы су, орман, тау, аграрлық және экологиялық құқықтың нормаларымен
тығыз байланысты. Жер құқығы, бір жағынан, өз құрамында экологиялық
нормаларға ие; екінші жағынан, оның нормалары аталған құқық салаларының
нормаларына ауысады. Сол себепті, Қазақстан Республикасы Орман кодексінің
129-бабы мынадай ережені бекітеді: орман қоры жерлеріндегі орман
шаруашьшығының қажеттігі үшін пайдаланылмайтын ауыл шаруашылық алқаптары
жеке және занды тұлғаларға Қазақстан Республикасының орман заңнамасына
сәйкес ауыл шаруашылық мақсаттарында берілуі мүмкін. Осыған ұқсас ереже
Қазақстан Республикасы Жер кодексінің 134-бабында да су қорғау аймақтары
мен белдеулеріне енгізілген жер учаскелерін пайдалану Қазақстан
Республикасының су зандарының талаптарына сәйкес жүзеге асырылады деп
көрсетілген.
Бұл мәселеге байланысты Елбасының Қазақстан халқына жолдауында да бұл
мәселе тыс қалмады.
Барша қазақстандықтардың жұмған жұдырықтай бірлігінің арқасында біз
алмайтын асу, біз жеңбейтін кедергі болмайды [2] деп Елбасы жолдауында
айтылғандай, болашаққа нық сеніммен қарай отырып, кәміл сенуге болады деп
ойлаймыз.
Зерттеудің мақсаты мен мәселелері: жер процесінің азаматтық және
қылмыстық іс жүргізу салаларымен қаралатын теориялық мәселелері талдау.
Көпшілікке аян болып отырғандай көптеген қылмыстар қасақана жолмен және
ресми құжаттарды пайдалану, оны қолдан жасау, оған тиісінше өзгерістер
енгізу арқылы қасақана жолымен жүзеге асырылады. Мұндай қылмыстарды
лауазымды адамдарды да, жеке тұлғаларда істейтіні белгілі.
Сондықтан осы жұмыстың мақсаты - негізгі мәселелердің бірі жер іс
жүргізушілік нормаларын ұғымын анықтау болып табылатын көрсету.
Мақсаттына байланысты төмендегідей міндеттер анықталып, шешілді:
- Қазақстан Республикасындағы жер құқығы қатынастарының қалыптасуы
түсініктеме беру;
- жер іс жүргізу нормалары – жер құқығының негізгі қайнар көзін
анықтау;
- жер процесінің азаматтық және қылмыстық іс жүргізу салаларымен
қаралатын теориялық мәселелеріне түсініктеме беру;
Зерттеу объектісі адамның құқыққа қайшы міңез- құлқы белсенді әрекет
күйінде немесе әрекетсіздік күйде болуы мүмкін. Бұл жерде әрекет дегеніміз
адамның қылмыстық заң тыйым салған нәрселерді істеуі, ал әрекетсіздік
дегеніміз адамның заң, нормативтік актілер, нұсқаулар немесе арнаулы
жарлықтар, бұйрықтар бойынша өзіне жүктелген міндетін орындамауы болып
табылады. Адамның қылмысқа қайшы немесе оған қайшы емес міңез-құлқы оның
ойлау жүйелері арқылы, содан соң белгілі бір іс-әрекеттер арқылы көрініс
береді. Ондай нақты іс-әрекеттер қатерлі болғанына қарамастан, қылмыс болып
табылады. Белгілі бір іс-әрекет арқылы жүзеге асырылмаған адамның ниет-
мақсаттары қоғамға-қауіп туғызбайтындықтан қылмыстық құқық реттеу саласына
жатпайды. Қылмыстық құқық ғылымында бұл мәселе туралы бірауыздан осылай
тұжырым жасалған.
Зерттеу мәні: Заң шығарушы қасақаналықтың тікелей және жанама сияқты
екі түрін атаумен шектеледі. Алайда, қылмыстық құқық теориясы мен сот
жұмысына, қасақаналықтың басқа да түрлері белгілі. Мәселен, пайда болу
уақыты бойынша қасақаналық алдын-ала ойластырылған және аяқ астынан пайда
болған сияқты түрлерге бөлінеді. Сол себепті қасақаналықты тереңірек
зерттеп қарастыру бұл тақырыптың мәні болып табылады.
Ғылыми жаңалығы: Заң әдебиеттерінде қылмыстық құқықтың тәрбиелік
міндеттерді жүзеге асыратындығы туралы пікірлер айтылған. Біздің мұнымен
келісуіміз керек сияқты. Себебі, азаматтардың бойына заң ќұрметтеушілік
дағдысын, мораль талаптарына жауап беретін тәртіп қалыптастыру барлық құқық
салаларының алдында тұрған міндет.
Теориялық қолдану: Біз бұл жұмысты жазу барысында жер құқығының
тарихынан бастап бүгінгі күнге дейінгі қолданылып келген теориялық
материалдарды қолдандана отырып қарастырдық. Сонымен қатар бұл жұмыста
шетелдер ғалымдары мен отандық ғалымдардың жұмыстары қарастырылған.
Зерттеу құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, оның ішінде
Қазақстан Республикасы аумағындағы жер қатынастарының дамуы мен қалыптасуы
жер құқығының КСРО құрамы кезеңіндегі және тәуелсіздік алған кезеңнен бергі
тарихы, жер іс жүргізу нормалары жөнінде түсінік, жер іс жүргізушілік
нормаларын қолдану тәртібі, жер процесінің азаматтық іс жүргізумен
арақатынасының теориялық мәселелері және жер процесінің қылмыстық іс
жүргізумен арақатынасының теориялық байланысы тармақшалардан, қорытынды,
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші тарау Қазақстан Республикасындағы жер құқығы қатынастарының
қалыптасуы, Қазақстан Республикасы аумағындағы жер қатынастарының дамуы мен
қалыптасуы, жер құқығының КСРО құрамы кезеңіндегі және тәуелсіздік алған
кезеңнен бергі тарихы қарастырылады.
Екінші тарауда жер іс жүргізу нормалары – жер құқығының негізгі қайнар
көзі, жер іс жүргізу нормалары жөнінде түсінік, жер іс жүргізушілік
нормаларын қолдану тәртібіне талдау жасалынады.
Үшінші тарауда жер процесінің азаматтық және қылмыстық іс жүргізу
салаларымен қаралатын теориялық мәселелері, жер процесінің азаматтық іс
жүргізумен арақатынасының теориялық мәселелері, жер процесінің қылмыстық іс
жүргізумен арақатынасының теориялық байланысы көрсетіледі.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖЕР ҚҰҚЫҒЫ ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1 Қазақстан Республикасы аумағындағы жер қатынастарының дамуы мен
қалыптасуы
Қазіргі кездегі Қазақстанның аумағындағы жер қатынастарының ежелгі
тарихы - бұл өте күрделі әрі қызықты да тақырып. Аталған мәселе іс жүзінде
әлі де толығымен зерттелмеген. Алайда, бұл тақырып көптеген ғалымдарды,
саясаткерлерді, тарихшыларды және заңгерлердің ғылыми қызығушылығын
тудырады. Бұған дәлел ретінде бірқатар жазбаша қайнар көздерді, археология
мен тарихтың мәліметтерін атауға болады.
Қазақстандағы жер қатынастарының тарихы шығыстың түркі халықтарының
қоғамы мен мемлекеттілігінің ерекшеліктерін, қоғамның өндірістік
күштеріннің сипатын ескере отырып, жүйелі тұрғыдан зерттеуді қажет етеді.
Жер тайпаның, халықтың, мемлекеттің тіршілігінің негізі және олардың
шаруашылық қызметінің материалдық базасы болды. Ол мал және басқа да мүлік
сияқты адам өмірінде аса маңызды мәнге ие болды. Кейбір жағдайларда жер мал
мен мүлікке қарағанда құндырақ болатын. Тайпалар, халықтар, мемлекеттер
арасындағы соғыстардың басым көпшілігінің белгілі бір жердегі, аумақтағы
билік үшін болуы да бекер емес. Аумақ ретінде пайдаланылатын жерді туған
ел деп, ал шаруашылық қызмет үшін пайдаланылатын жерді шаруашылықтың бір
бөлігі деп санаған. Жерге меншік құқығы оны пайдалану құқығы ретінде
қарастырылған. Кейбір ғалымдар бұл құқықты әдет құқығы деп санайды. Өз
мазмұны бойынша жер пайдалану құқығы жерге меншік құқығымен бірдей болған.
Жер пайдаланудың бірнеше нысандары орын алған: бірлескен немесе ұжымдық жер
пайдалану, жеке-отбасылық жер пайдалану, ауылдық және ауыларалық жер
пайдалану және т.б. Оларды қазіргі кездегі жер пайдаланудың шарттарымен,
алқаптарды, аумақтарды бірлескен пайдаланумен, ортақ-бірлескен пайдаланумен
салыстыруға болады. Жер учаскелерін пайдаланушылардың келісімінсіз ол
учаскелерді басқа тұлғалардың пайдалануына жол берілмейтін.
Жер кеңістікте шектелген ежелгі мемлекеттің қызметінің негізі болған.
Аумақсыз ешбір халық, ешбір мемлекет өмір сүре алмайтын.
Үлкен аумақтарды біздің заманымызға дейінгі бірқатар мемлекеттер -
қазіргі ата-бабалары - сақтардың, қаңлылардың, үйсіндердің және ғұндардың
мемлекеттері иеленген.
Неолит дәуірінде тайпалар аңшылықпен және балық аулаумен, мал
шаруашылығымен және жер өндеумен айналысты.
Қола дәуірінде, б.з.д. II-мыңжылдықта шаруашылық жүргізудің мал
шаруашылық және жер өңдеу түрлері қалыптасты, жақсы дамыған металлургия да
болды.
Б.з.д. II-мыңжылдықтың басында Еділ жағалауындағы, Арал маңындағы,
Қазақстандағы және Алтайдағы далалық тайпаларда кешенді мал шаруашылығы
және жер өңдеу шаруашылықтары қалыптасты. Бұл кезеңде олар бұрынғы көшпенді
өмірден бір жерде тұрақты қоныстауға ауыса бастады. Андронов мәдениеті,
қаңлылардың, үйсіндердің, сақтардың, Алтайдың, Жетісудың және т.б.
мәдениеттері пайда болды.
Орта Азия және оның ішінде қазіргі кездегі Қазақстанның аумағы туралы
алғашқы мәліметтерді Қытайға осы елдің елшісі Чжан-Цяню немесе Чан-Чуню
жеткізді. Ол б.з.д. 138 жылы Орта Азияға келіп, 126 жылы Қытайға қайтқан.
Оның қол жазбаларында Орта Азия мен Қазақстанның аумағында төрт тайпа -
үйсіндердің, қаңлылардың, яцайлардың және яццылардың мекендегендігі туралы
жазылған.
Үйсіндер мен қаңлылар туралы көбірек мәліметтер келтірілген. Нақты
айтқанда, қаңлылардың бес кіші князьдықтары болған. Бұл мемлекет б.з.д. I
мыңжылдықтың соңы - б.з. I мыңжылдықтың басында Оңтүстік Қазақстанның кең
аумағында пайда болды. Ол Шығыстың аса ірі мемлекеттерінің бірі болған.
Қаңлылар мемлекетінің билігі шығыста Талас пен Ферғанадан солтүстік-батыста
Оңтүстік Аралға дейін, солтүстікте Орталық Қазақстанның далаларынан
оңтүстікте Орта Азияға дейін таралған. Ғалымдардың зерттеулері
көрсеткендей, бұл мемлекеттің аумағында жер өңдеуші-мал шаруашьшығы
мәдениеті болған. Адамдар ауылдар мен қалашықтарда өмір сүрген. [3]
Үйсіндердің патшасы Гунмо Чилу қаласында (Шу өзенінің жоғарғы
тұстарында) өмір сүрген. Үйсін халқы жер өндеумен айналыспаған, олар малмен
көшіп-қонған. Күнделікті өмірде ғұндарға ұқсас өмір салтын ұстанған.
Үйсіндер иелігінде көптеген жылқьшар болған; байларьшда 4 мыңнан 5 мыңға
дейін жылқы басы болған.
Су-Е (Шу) өзенінің жағалауында Тоқмақ қаласы болған, оның аумағы
алтыдан жетіге дейін ли құраған; бұл қала әртүрлі патшалықтардан келетін
саудагерлердің кездесу орны болған. Су-Е өзенінен батыста онға жуық қалалар
орналасқан, оларды бір-біріне тәуелсіз, алайда ту-киюға (түркілерге)
бағынатын бастықтар басқарған.
Су-Е өзенің жағалауындағы қала мен Кио-Шанг-На (Касанпа) патшалығының
арасындағы кеңістікте орын алған мемлекет Су-ли деп аталған, оның халқы да,
жазбасы да, тілі де осы атауды (су-ли) иеленген.
Негізгі жазбалық белгілер аз болған; олардың жалпы саны 32 әріпке
теңелген, бұл әріптер тобы біртіндеп көптеген сөздердің пайда болуына алып
келген. [4]
Халықтың бір бөлігі жер өндеумен, ал екінші бөлігі саудамен
айналысқан. Су-Е өзенінен батысқа қарай төрт жүздей ли жүрген елші Мынг-
Булакка (Мың бұлақ) жеткен. Оңтүстікте ол қарлы таулармен, ал үш жағынан
біртектес далалы аймақпен қоршалған. Жері аса құнарлы, сулы, ал орман
өсімдіктері аса керемет екен. Түркілердің Ту-Киу ханы әр жыл сайын осы
жерге жаздың ыстығынан демалуға келеді екен.
Мың бұлақтан Таласқа келдім, оның аумағы 8 ден 9 лиға дейінді
құрайды екен. Бұл жерде Конг-Ю қаласы бар, оның аумағы 5-6 лиді құрайды,
бұл аймақтың жері құнарлы, ормандар мен бау-бақшалары аса көп. [5]
Пе-Шун немесе Ақ су қаласына келдім, одан кейін Ну-Чу-Киен
патшалығына бардым. Бұл патшалықтың аумағы 1000-ға жуық лиді құрайды. Жері
аса құнарлы және жақсы өнім береді; өсімдіктері қалың өскен; гүлдер мен
жемістердің алуан түрі бар. Аса құнды деп саналатын жүзімді де көп жинайды.
Бұл патшалықта жүзге жуық қала бар, олардың әрқайсысы ерекше басшының
басқаруында. Бұл басшылар толық билікке ие және бір-бірінен тәуелсіз. Бұл
иеліктер нақты шектелгенмен, олардың барлығы Ну-Чу-Киен-Ку деген атпен
бірігеді. Бұл қаладан шыққан соң елші Чан-Чаню батысқа қарай екі жүз ли
жүріп, қаңлылардың иелігіндегі Че-Ши (Чаш) немесе Ташкент патшалығына
келген. [6]
Бұл сипаттамалардан көрініп тұрғандай, Қазақстанның оңтүстігінде өмір
сүрген халық сол кезде жер өндеумен және мал шаруашьшығымен айналысқан,
сонымен қатар, жайылымдық алқаптарға, елді мекен жерлеріне, бау-бақшаларға,
жүзімдіктерге, дәнді дақылдарды егуге арналған егістіктерге ие болған.
Жердегі шаруашылық жүргізудің сипаты мен оны нысаналы пайдаланудың түрлері
жер учаскелерінің нақты меншік иелері мен жер пайдаланушылары болғандығын
дәлелдейді. Қалалар мен елді мекендердегі жерлер әдет құқығының негізінде
пайдаланылмайтын, олардың нақты меншік иелері мен жер пайдаланушылары
болған, сонымен қатар, кейбір жер учаскелері жалға берілетін.
Алматы облысы Кеген ауданының Ақтас ауылындағы қыстаудың қазбалардан
табылған заттар үйсіндер мемлекетінде жер өндеудің болғанын дәлелдейді. Бұл
жерлерден жерді өңдеу құралдары (тас құралдар) және бидайды өңдеу құралдары
табылған. Бұл қыстаудың айналасын зерттеу кезінде жалпы көлемі 10х15 метр
шаршыны құраған учаскені өндеудің іздері және суғару арықтарының қалдықтары
табылған.
Мұндай қарапайым суғару жүйелерінің іздері Жоңғар Алатауының
етегінен, Ілe мен Таластың алқаптарынан да табылған. Дәнді дақылдарды егу
туралы мәліметтер де бар.
Үйсіндер мен қаңлыларда тұрақты қоныстану мен жер өндеу б.з.д. І-
ғасырлардан б.з. III-IV-ғасырларына дейін сақталды және бақшалық, жеміс-
жидектік жер өндеу түрінде одан әрі дамыды.
Жер өндеу оларда басты салаға айналды. Жер өндеумен тек ауыл адамдары
ғана емес, қалалықтар да айналысты. Олардың қала сыртында жер учаскелері
болған.
Шу және Іле алқаптарында көптеген суармалы ағаштардың, егілетін жер
дақылдарының, арық жүйесі арқылы жасанды суғарудың болғандығы жөніндегі
археологиялық мәліметтер және жазбаша қайнар көздер бар.
Жер суғару Сырдария, Арысу, Шу және Іле өзендерінің алқаптарында
жақсы дамыды.
Жазбаша, археологиялық мәліметтерге көз жүгіртсек, жай азаматтардың,
бектердің, байлардың, қағандардың, жабғұлардың және хандардың және хан
ордасындағы адамдардың жер пайдалануы мен меншігінің түрлі нысандары
болған. Хандар мен хан ордасының адамдары жер пайдалану мен меншігінде ғана
емес, жер байлығын басқаруда да артықшылық құқықтарды иеленген. Жайылымдық
учаскелердің иелері болып табылмайтын тұлғаларға малды жаю үшін белгілі бір
жайылымдарды пайдалануға тыйым салынған.
Жер қатынастарын реттеуде әдет құқығы қолданылды. Оның нормаларына
сәйкес, тайпаның, отбасының жер пайдалану құқығы мен жерге меншік құқығының
объектісі тек пайдалану объектісі ғана емес, мұрагерлік объектісі ретінде
де танылған.
Тарихта бұл кезең феодализм кезеңімен сәйкес келеді. Феодалдық жер
қатынастарының дамуын көптеген қазақстандық және шетел ғалымдары зерттеген.
[7]
Ғалымдардың жер қатынастарының тарихына қатысты көзқарастары алуан
түрлі. Олардың меншіктің түрлері және нысандары, жерге жеке меншік құқығы
және жер қатынастарының басқа да мәселелері туралы ойлары түрліше.
Бұл кезеңдегі өндірістік қатынастардың сипаты қазақ ауылдарында
аумақтың топырақтық-климаттық жағдайларына байланысты жер пайдалану мен
жерге меншіктің түрлі нысандары болғандығын көрсетеді. Осы жағдайлардың
нәтижесінде көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы басты рөлді
иеленді. [8]
Мұндай аймақтарда жеке меншікті халықтың аз ғана бөлігі иеленді. Бұл
жерлерде басты меншік нысаны болып жерге қауымдық меншік танылды.
Оңтүстік облыстарда халықтың негізгі бөлігінің жер пайдалану және
жеке меншігінің барлық нысандары болды, сонымен қатар, бұл аймақтарда
мемлекеттің биліктік құрылымдарының өкілдерінің (хандар, билер және т.б.)
де жерге жеке меншік құқығы танылды. [9]
Қауымдық және рулық меншіктен басқа халықтың, ірі байлардың,
феодалдардың жайылымдарға, егістіктерге, жайлауларға қатысты отбасылық
меншігі де болды. [10]
Кейбір ғалымдар көшпенді халықтарда жерге феодалдық меншік болмады
деп тұжырымдап, К.Маркстың бұл жерлерде жерге емес, тек малға ғана иелік
орнайды, бірақ, әрбір тоқтаған жерлерінде олар тұрғылықты жерді бірлесе
пайдаланған [11] деген сөзіне сілтеу жасайды. Алайда, тарих басқаны
дәлелдейді. Жерді құқық объектісі ретінде бөлу туралы тарихшы Әбілғазы
айтқан, ол Бату ханның жауланған жерлерді өз ұлдарының арасында бөліп
беретіндігі туралы жазған.
Берке ханның ұлы хан атағын алған соң, барлығына сыйлық таратып, Бату-
хан берген жерлерді өзінің ағалары мен бауырларына бөліп берді.
Нәтижесінде, ханның ұлдары, Шыңғыс ханның ұрпақтары, ұлы мемлекеттерді,
гүлденген жайылымдарды иеленді. [12]
Ақсақ Темір Тоқтамысқа қамқор болып, оған Сауран мен Сығанақтың
(Оңтүстік Қазақстан) бүкіл жерін жеке меншікке берді. Ал кейін ол екеуі
өзара жауласқан кезде Ақсақ Темір Тоқтамысқа қарсы ақсүйектерге жер тарту
етті. Мысалы, Темір Джалал-Бахадурға Тоқтамыстың әскерлерімен соғыстағы
ержүректігі үшін Лен аймағының басым көпшілік жерін сыйға тартты.
Жәңгір ханның билігі тұсында хандықтың аумағын құраған жеті миллион
ондықтың төрт жарым миллион ондығы жиырма отбасының айрықша билігіне
берілді. [12]
Хандардың жерге жеке меншік құқығының ерекшелігі болып олардың сол
аумақтағы жоғарғы иеленуші екендігі және өздеріне бағынысты аумақтың
шегіндегі жер учаскелерін тарату функциялары табылды.
Ру ақсүйектерінің өкілдері өз иелігі шегінде жайылымдардың меншік
иесі болды.
Жер туралы руаралық даулар екі тараптың өздерімен шешіле алмаған
жағдайда, олар ханға жолданатын. Ханның шешімі шағымдануға жатпайтын.
Қатардағы шаруалардың жер иелігі қауымдық негіздерде жүзеге асырылды.
Шаруалар жерді жеке-жеке емес, салыстырмалы түрде шағын ұжымдарға - ауылдық
қауымдарға біріге отырып пайдаланды. [13] Әрбір ауылдық қауым белгілі бір
жайылымдарды тұрақты немесе мезгілдік пайдалану құқығын иеленді, бұл
жайылымдарды басқа жер пайдалану субъектілерінің пайдалануына тыйым
сальшатын.
Кейбір ғалымдар жерге меншік құқығының болғанын жоққа шығармайды.
Мысалы, Г. Гвардевский былай дейді: Халықтың әрбір бөлігі көшпенді
жерлерді өздерінің тікелей меншігіне алады. Қырғыздар "бұл жерлерде біздің
ата-бабаларымыз өмір сүрген" деп айтады. [14]
Кейбір ғалымдардың тұжырымдауынша, қазақтар жер өндеумен айналысты,
алайда, хандықтың аумағының әр аймақтарында жер өңдеудің дамуы түрліше
болған: көптеген аймақтарда жер өндеу шаруашылығы әлсіз дамыды, кейбір
жерлерде тіпті болмады да. Алайда, кейбір аудандарда жер өңдеудің
шаруашылық маңызы зор болды, мұндай аудандардың қатарынан ежелден жер өңдеу
мәдениеті қалыптасқан Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанның аймақтарын атауға
болады.
Ал тұрақты жер өңдеумен ежелден жер өндеу шаруашылығын меңгерген
адамдар айналысты. [15]
Орыс үкіметінің XVII ғасырдың 90-жылдарындағы елшісі қазақ ханы
Тәукенің жерінде нан, оның ішінде, бидай, сұлы көп екен деп жазған.
М.П. Вяткин Сырдарияның алқабында жер өндеуші-егіншілердің тұрақты
шаруашьшақтары болған деп атап өткен. Алайда, бұл жағдайда да жер өндеу мал
шаруашылығымен бірлесе дамыған. XVIII ғасырда байлар жер өндеуге
немқұрайдылықпен қараған. Олардың шаруашьшықтары тек XIX ғасырдың екінші
жартысында ғана сауда және өнеркәсіптік мақсаттарда жер өңдеуге кең көлемде
ауысты. [16]
Жер құқығының патшалық Ресейдің үстемдік еткен кезеңіндегі тарихы.
Қазақ жерінің патшалық Ресейге қосылуымен байланысты үкімет бұл
жерлерді Ресей мемлекетінің меншігі ретінде жариялады. Қазақ билердің,
мемлекет басшьшарының жер меншігі жойылды. Қазақ ауылдарындағы жер
қатынастарын реттеудің әдет құқығы нормаларына негізделген тәртібі кейбір
шектеулермен сақталды.
Хан билігі жойылды, жергілікті халық колониалдық басқару органдарына
бағынды.
Жер қатынастарын реттеуде біршама өзгерістер орын алды, меншік пен
жер пайдаланудың жаңа нысандары пайда болды. Жергілікті халық тұратын
жерлер мемлекеттік деп танылып, оларға қоғамдық пайдалануға берілді.
Патша үкіметі Қазақстан мен Орта Азияда жаңа жер-құқықтық режимін
бекіте отырып, осы аумақтарда өзінің билігін орнатып, отарлау саясатын
жүзеге асыруға тырысты.
Ресей казак әскерлері мен басқа да отарлау элементтеріне арналған
жерлер үшін ерекше құқықтық режимді бекітті. Осы мақсатта қазақтардан
тартып алынған ең жақсы жерлерде казак әскерлері мен Ресейден көшіп келген
халық орналастырылды. Жергілікті халықтың көптеген миллион жерлері тартып
алынды, бұл халық үшін орны толмайтындай зияндар туғызды. Жергілікті
халықтың пайдалануында жер өңдеу үшін ғана емес, тіпті, кейде мал жаюға да
жарамсыз сазды және құмды жерлер, қамысты жерлер мен тау етегіндегі жерлер
қалды.
Жергілікті байлар, шенеуніктер, билеушілер мен сұлтандар кейбір
артықшьшықтарды пайдаланды. Олар жерге жеке меншік құқығын иеленді, бұл
меншіктің бір нысаны больш таңдаулы тұлғаларға берілетін жерлер табылды.
Жергілікті халық жерге меншік құқығын әдет құқығы нормалары бойынша
иеленді.
Қазақстандағы Ресей үкіметімен бекітілген жерлердің құқықтық режимі
Ресейдің өз жерлерінің құқықтық режимінен ешбір айырмашылығы болмады. Жер
реформасы Ресей мемлекетімен бекітілген жер құрылымына сәйкес жүргізілді.
Жерге деген мемлекеттік және помещиктік меншік өзінің мәні бойынша
біртектес болып келді. Азаматтық айналымнан алынбаған қазналық жерлердің
жеке меншікке өту жолы оңай болды.
Қазақстанның шалғай даласында тұратьш көшіп-қонушылардың жағдайлары
мен олардың Ресейдің орталық губернияларында тұратын отандастарының
жағдайларынан айтарлықтай айырмашылықтары болған жоқ.
Жердің құқықтық режимі әртүрлі үкімет актілерімен реттелді. 1922
жылғы Сібір қырғыздары туралы жарғы, 1844 жылғы Орынбор қырғыздарын
басқару туралы ереже, 1891 жылғы Орал, Торғай, Ақмола және Семей
облыстарын басқару туралы уақытша ереже, 1867 жылғы Пайдалану және иелік
ету туралы және Жетісу және Сырдария облыстарын басқару жағдайын анықтау
туралы, 1886 жылғы Түркістан өлкесін басқару туралы ереже және т.б. [17]
1891 жылғы қабылданған Ережеге сәйкес барлық ормандар мемлекет
меншігінде деп жарияланды.
Патша билігі жайылымдық жерлерді бос жерлер деп санады. Көшіп-қону
басқармасының алдына мынадай міндет қойылды - жергілікті халықтың осындай
жерлерін қысқартудың есебінен көшіп-қону қорын көбейту. Мал шаруашылығының
айрықша ерекшеліктерімен, қажеттіктерімен санаспай билік құрылымдары
жергілікті еңбек шаруа халқының жер пайдалану нормаларын аяусыз қысқартты.
Семей, Павлодар, Қарағанды уездерінде 1882-1883 жылдары жиналған және
1886 жылы Семейде жарияланған П.Е. Маковецкийдің қазақтардың әдет құқығы
бойьшша материалдарында тұрғылықты халықтың жартылай көшпенді өмірі
сипатталады. Бұл кезеңде жартылай көшпенді қазақтар мекендеген жерлер
жаздық (жайлау), күздік (күзеу) және қыстық (қыстау) жайылымдар деп
бөлінді. Жайлаулар, бұрынғы дәстүр бойынша, барлық қазақтардың меншігінде
болды және кез келген адам өз малын кез келген жерде жая алатын.
Бұл материалдардан Қазақ халқын басқару бойынша уақытша ережені (21-
қазан 1868 жыл) енгізумен жазғы көшу жерлері уездер мен болыстықтардың
арасында бөлінгені байқалады.
Қазақтардың жартылай көшпелі шаруашылығының негізгі сипаты болып
күздік жайылымдардың, қыстаулар мен жақын жердегі шөптердің олардағы
құдықтар мен ормандарымен бірге жекелеген ауылдардың, тіпті, жекелеген
отбасылардың меншігінде болуы табылды.
XIX ғасырдағы жартылай көшпелі шаруашылықтың жағдайы туралы мұндай
мәліметтерді кейбір авторлар қазақ көшпенділерінде жерге жеке меншік
құқығының бұрыннан болғандығының дәлелі деп санайды. [18]
Қазақ шаруалары жерді әкімшілік ауылдарға топтанған шаруашылық
ауылдарының құрамында ғана пайдалана алатын. Бұл құрылымдардың негізінде
жайылымдарды бірлесе қолдану қағидасы жатыр.
Қазақстанның көшпелі аймақтарында ауылдық-қауымдық жер пайдаланумен
қоса әкімшілік-аулалық жер пайдалану да болған.
Қазақстанның оңтүстік аудандарында, әсіресе, тұрғылықты қоныстанатьш
жерлерде, шаруашылықтың басты саласы суғармалы жер өңдеу болғандықтан,
мұнда жеке жер пайдаланудың маңызы аса зор болды. Айта кететін бір жайт,
жерлерді жеке пайдалануға беру, оларды жеке меншікке айналдыру заңды
рәсімдеумен жүзеге асырылатын. [19]
1.2 Жер құқығының КСРО құрамы кезеңіндегі және тәуелсіздік алған
кезеңнен бергі тарихы
Жоғарыда аталып кеткендей, Қазақстан Республикасы жер құқығының
тарихы 1917 жылдан, яғни, кеңестік биліктің құрылған күнінен басталады.
Бүкілресейлік Кеңестер Съезімен 1917 жылғы 26-қарашада (8-қарашада)
қабылданған Жер туралы декретке сәйкес барлық иеліктер, барлық аймақтық,
шіркеулік жерлер тірі және өлі заттарымен, қосалқы шаруашылықтарымен
болыстық жер комитеттері мен шаруа депутаттардың уездік кеңестерінің
билігіне өтті.
Қатардағы шаруалар мен казактардың жерлері тәркіленбеді, бұл жерлер
олардың еңбек етуі үшін пайдалануында қалды.
Жер туралы декретке жедел түрде арнайы декреттермен қосымшалар
енгізілді. 1918 жылғы 9-ақпандағы Жерді әлеуметтендіру туралы декреті,
1917 жылғы 29-желтоқсандағы Жылжымайтын мүлікпен мәмілелер жасауға тыйым
салу туралы декрет, 1918 жылғы 27-мамырдағы Орман туралы декрет, 1920
жылғы 30-сәуірдегі Жер қойнаулары туралы декрет қабылданды.
Жердің және басқа да табиғи ресурстардың құқықтық мәртебесін
бекітетін нормативтік-құқықтық актілермен бір мезетте бұл объектілерді
пайдалану тәртібі туралы актілер қабылданды. Бұл актілер жер, су, тау,
орман және басқа да құқықтық қатынастарға түбегейлі өзгерістер енгізді.
Жер туралы декрет отарлаушьшық жер-құқықтық режимінің негіздерін
жоюға бағытталған. Отарлаушылық басқару органдарын жоюмен қатар бүкіл
отарлаушылық қордың кеңестік жер органдарының билігіне өтуі жарияланды.
Революциядан кейінгі алғашқы жылдарда Қазақстанда бұл мәселені
түбегейлі шешудің жағдайлары болмаған, себебі, бұл кезде әлі де патшалық
рекреациялық аграрлық саясаттың салдары байқалатын. Қазақстандағы Ресей
империясының отарлау саясатьшың нәтижесінде Қазақстандағы 28,2 млн ондық
жыртуға икемді жердің 22,7 млн ондығы халықтың пайдалануынан алынды. [20]
Отарлаушы биліктің жер мәселесін шешудегі заңсыз әрекеттері
Қазақстанның Жетісу және кейбір облыстарьшда кең етек жайды. Қазақ және
қырғыз шаруаларының 1916 жылғы көтерілісін және саудагерлердің 1917-1919
жылдардағы толқуларьш басу жағымсыз салдар тудырды. Бұған дәлел ретінде
төмендегі статистикалық мәліметтерді келтіруге болады. Егер 1915 жылғы
мәліметтер бойьшша Жетісу облысындағы көшіп-қонушылардың нақты
пайдалануында 985 мың ондық жер болса, 1917 жылғы статистикалық есеп
бойынша бұл жерлердің мөлшері екі жылдың ішінде Імлн. 200 мыңға дейін
көбейген. Жер көлемінің мұндай ұлғаюы патшалық Ресейдің қанау саясатынан
қорыққан және Қазақстаннан көшіп кеткен 60 мың отбасының жерлерінің
есебінен орын алды. Нәтижесінде тұрғылықты халықтың өз жерінен
ығыстырылуымен қатар, көшпенділердің көптеген бөліктерге бөлінуі байқалды.
Бұл жағдай көшпенділердің тау жайылымдары мен қыстауларының арасындағы
байланыстың үзілуіне альш келді. Отарлаушы элементтер өз билігіне басты су
көздерін алу арқылы жергілікті тұрғылықты халықтың шаруашьшығына ауыр
зардап тигізді. Халықта суғару мәселелерімен қатар ауыз су ішу мәселесі де
туындады. Қанау билігінің әрекеттері мал шаруашылығына зиян тигізген
көптеген қиындықтар әкелді. Жерді алып қою өз бетімен жүзеге асырылғандығы
соншалық, кейбір кездері жер учаскелерінің шьшайы иелерінің қатысуынсыз да
жүзеге асырыла беретін.
РКП ОК (б) және В.И.Лениннің өзі ұлттық өлкенің жергілікті халқының
жер туралы талаптарын мұқият есепке алу, жер қатынастарын реттеу туралы
мәселеге аса зор көңіл бөлді. РКП-ның (б) Түркістандағы міндеттері туралы
Орталық Комитеттің шешімінің жобасында былай делінді:
РКП (б) ОК Түркістандағы РКП-ның негізгі міндеті ретінде Ресейлік
державаның империалистік саясатының нәтижесінде еуропалық халық пен
тұрғылықты халықтың арасында қалыптасқан, елу жылдан астам уақытқа созылған
қатынастарды жоюды санайды. Бұл қатынастар отарлаушылық психологиядан әлі
де арылмаған орыс жұмысшыларының кеңестік билігі орнаған екі жарым жылдың
ішінде өзгеріп қана қоймай, коммунистік әрекеттердің нәтижесінде
қудаланған тұрғылықты халық үшін ескі патша билігінің жалғасы ретінде
көрінді және шын мәнінде солай болды да. [21]
1918-1922 жылдары Қазақстанда жер-су реформасы жүргізілді, алайда бұл
реформа тұрғылықты халықтың жағдайын жеңілдетпеді, олар бұрынғыша далалық
аймақтарда қоныстанды.
Кеңестердің IX Бүкілресейлік съезді 1921 жылғы желтоқсанда БОАК-ға
(ВЦИК) жер туралы заңнаманы қайта қарап, әрбір жер өндеушіге түсінікті жер
туралы заңдар жинағын қабылдауды тапсырды. [22]
БОАК 1922 жылғы 22-мамырда еңбек мақсатында жер пайдалану туралы заң
қабылдады. 1922 жылы БОАК РСФСР-дің Жер кодексін қабылдады.
РСФСР-дің Жер кодексі жаңа экономикалық саясат (ЖЭС) кезеңіндегі жер
қатьшастарьш реттеудің міндеттеріне жауап берді. Ол брі кезендегі жер
шаруашылығының басты нысаны ретіндегі жеке шаруа қожалықтары үшін, олардың
жер пайдаланудың ркымдық, серіктестік нысандарына ауысуына, кулактардың жер
пайдалану құқығын шектеу арқьшы олармен күресу үшін жағдай жасады.
Жер кодексінің РСФСР-дің автономиялық республикаларына (Түркімен КСР,
Қырғыз (Қазақ) КСР және т.б.) таралуы олардың ерекшеліктерін ескере отырып
жүзеге асырылды. Сонымен қатар, БОАК рулық тұрмыстың қалдықтарьш жоюға,
көшпенді және жартылай көшпенді халықтың біртіндеп тұрақты жерлерге
қоныстауьша, РСФСР-дің бірнеше автономдық республикалары мен облыстарында
жерге орналастыруды социалистік тұрғыдан қайта құруды жүзеге асыруға және
дайындауға бағытталған жерге орналастырудың ерекше нысанын реттейтін
бірқатар тыйымдар қабылдады.
Жер және жер-су комитеттері Кеңестердің бүкілқазақстандық құрылтай
съезі 1920 жылғы қазанда қабылдаған жер мәселесі бойынша шешімді басшылыққа
алып, шаруашылық аралық жерге орналастыру бойынша үлкен жұмыс жүргізді.
Олар байлар мен помещиктердің тәркіленген жерін жер өндеуші және мал
шаруашылығымен айналысушы шаруалардың арасында тендей бөлуге зор көңіл
бөлді. Және бұл жағдайда қазақтардың көшпелі және жартылай көшпелі халқының
біртіндеп тұрғылықты өмір сүруге ауысуына қолайлы жағдай жасау қажеттігін
ескеру тиіс болды. [23]
Шаруашылықтардың ұжымдық шаруашылықтарға және ұжымдық шаруашылықтың
басқа да нысандарына ауысуын ұйымдастыру тек мәжбүрлеу әдістерімен ғана
жүзеге асырылды. Мысалы, ОАК-тың (ЦИК) 1930 жылғы 1-ақпандағы Ауыл
шаруашылығын социалистік қайта құру және кулактармен күрес бойынша шаралар
туралы қаулысына сәйкес жергілікті органдарға мәжбүрлі ұжымдастыруға
кедергі жасаушы ірі шаруашылықтармен күресу, тіпті, олардың мүлкін
тәркілеп, қатысушыларды елдің шалғай игерілмеген аудандарына айдап жіберу
құқығы берілді. [24]
1927-1928 жылдары жаппай қуғын-сүргіннің бірінші толқыны өтті. Оның
зардабын он мыңдаған кулактар көрді. Социалистік жерге орналастыру туралы
ереже бірлескен ұжымдардың жұмысшылары мен қызметкерлеріне өз
шаруашылықтарында жануарлар, құстар ұстауға және бау-бақша өсіруге тыйым
салды.
Қазақ КСР Орталық атқару комитетінің 1924 жылғы 14-ақпандағы
қаулысымен Қырғыз (Қазақ) КСР-де мемлекеттік жер мүлкін алу, орналастыру
және пайдалану туралы уақытша ережелер бекітілді. 1928 жылғы 15-наурызда
Қазақ КСР Жерге байланысты халықтық комитеті Мемлекеттік жер мүлкін жалға
беру тәртібі туралы нұсқау қабылдады. [25]
Уақытша ережелерге сәйкес Қазақ КСР-нің аумағындағы барлық
мемлекеттік жер меншігі республиканың Жерге байланысты халықтық комитетінің
және оның жергілікті органдарының билігінде болды. Жер бойынша халықтық
комитетке мемлекеттік жер мүлкін дұрыс және нысаналы пайдалануға, оның
жөндеп отыруға және шаруашылық тұрғысынан орналастыруға жалпы жетекшілік
және бақылау жасау міндеті жүктелді.
Мемлекеттік жер меншігі жер пайдаланушыларға белгілі бір мерзімге
жалға беру төлемін төлете отырьш берілетін. Жалға беру төлемін уақытылы
төлеуді қамтамасыз ету үшін жалға беру шарты тек жазбаша нысанда
жасалынатын. [26]
Ауыл шаруашылығын жаппай ұжымдастыру кезінде ауыл шаруашылық
кооперациясының кең тараған түрі болып артель табылды. Көшпенді және
жартылай көшпенді аймақтарда да біршама ауыл шаруашылығын ұжымдастырудың
белгілері көрініс тапты.
Жоғарыда айтылғандай, ұжымдастыру ауыл шаруашылығында мәжбүрлі түрде
жүзеге асырылды және де мұнда көшпенді және жартылай көшпенді тұрғылықты
халықтан барлық мал мен астық мәжбүрлі түрде алынды. Осының нәтижесінде,
Қазақстанда ауыл шаруашылығын жаппай ұжымдастырудың алғашқы кезеңінде
тұрғылықты халықтың арасынан екі миллионнан астам адам ашаршылықтан өлді.
[27] Жер құқықтық әдебиетіндегі мұндай фактілер кеңес уақытында
жарияланбады. Сондықтан да, олар туралы еш нәрсе жазылмады. Керісінше,
Қазақстандағы ұжымдастыруға қандай да болсын қарсы шығуға бағытталған
әрекеттерді тойтару мақсатында БКП Орталық комитеті 1932 жылғы 17-
қыркүйекте Қазақстандағы ауыл шаруашылығы және мал шаруашылығы туралы
қаулы қабылдады деп жазды. [28]
Экономист ғалымдардың айтуы бойынша, алғашқы кезден ұжымдастырудан
бастап революциялық утопизмнің идеяларына негізделген аграрлық саясат
шаруаларға қарсы сипатқа ие болды. Оның идеологиясының шегінде ауыл қажетті
өнімді алу объектісі ретінде қарастырылды. Бұл жағдайда шаруалардың
материалдық жағдайын көтеруші жалғыз сұрау ретінде өзіндік қосалқы
шаруашылық саналды. Бірақ, мемлекет брі шаруашьшыққа да аяусыз араласатын.
[29]
Ұжымдық шаруашылық пен бірлескен шаруашылықтың өндірісін одан әрі
қайта құру 1935-1941 жылдары жүзеге асырылды. 1935 жылы 6-ақпанда өткен II
Алдынғы қатарлы колхозшылардың бүкілодақтық съезі Ауыл шаруашылық
артельдерінің жаңа үлгілік жарғысын бекітті. Бұл Жарғыға сәйкес, ауыл
шаруашылығы артельдерінің жерлері оларға тегін және мерзімсіз, яғни ғұмыр
бойына берілетін болды. Жер пайдаланудың заңды құжаты больш мемлекеттік акт
табылды. Бұл актіні әрбір ауыл шаруашылық артельіне Аудандық жұмысшы
депутаттар кеңесінің атқарушы комитеті беретін болды.
Ұлы Отан соғысы жылдары Қазақстанның ауыл шаруашылығына әскер мен
халықты азық-түлікпен қамтамасыз ету міндеті жүктелді. Алайда, республикада
мал шаруашылығын көтеруге ешбір жағдай болмады: техника, жұмыс күші
жетіспеді, шөп дайындайтын адамдар болмады, мал азығының тапшылығы
байқалды. Республика жайылымдық мал шаруашылығын дамытуға бет бұрды. Жалпы
соғыс жылдары жартылай көшпенді өндірістегі жайылымдық мал шаруашылығының
қажеттіктері үшін жайылымдар мен шабындықтардың 20 млн. га жері игерілді.
1953 жылдан бастап КСРО-да, соның ішінде Қазақстанда да тың және бос
жатқан жерлерді игеру жұмыстары жүргізілді. Соның нәтижесінде, Республикада
тек 1954 жыл мен 1958 жыл аралығында ғана тың жерлерінде 326 жаңа кеншарлар
және бос жатқан жерлердің негізінде 206 әл-аухаты нашарлау кеншарлар
құрылды. Жалпы алғанда 1954-1966 жылдары 1349 жаңа кеңшарлар
ұйымдастырылды.
Содан кейінгі, жер құрылымын әкімшілік тәртіпте қайта құру жұмыстары
ұжымдық шаруашьшықтарды ірі мемлекеттік шаруашылқтарға - кеңшарларға
айналдыру жолдарымен жүзеге асырылды. Бұған дәлел ретінде Қазақстаннан
мынадай мәліметтер келтіруге болады. 1990 жылғы 1-қаңтардың есебі бойынша
мемлекеттік ауыл шаруашылық ұйымдарының үлесінде 205 млн. га ауыл
шаруашылық алқаптары немесе Республикадағы ауыл шаруашылық алқаптарының
92,2 % -ы болған.
Кеңес кезеңіндегі жер қатынастарын реттеудің мемлекеттік-әкімшілік
әдісі КСРО мен одақтас республикалардың Жер заңдарының негіздерінде (1969
жыл 4-маусым)1 мейлінше толық бекітілген. Бұл акт әрбір одақтас
республиканың жер кодексін жасауда негізге алатын құжат ретінде саналған.
Жер туралы заңнаманың негіздері ірі мемлекеттік ауыл шаруашылық жер
пайдаланудың артықшылығын бекітті, жерді шаруашылық мақсаттарында
пайдалануға қандай да болмасын тұлғалардың араласпауы қағидасын жойды,
азаматтардың қосалқы үй шаруашылығындағы жер пайдалану учаскелерін тым
қатаң түрде қысқартты және жер қатынастарын реттеу мәселелерінде
мемлекеттің айрықша бақылауын орнатты. Бұл нормалардың барлығы Қазақ КСР-
ның 1971жылғы 21 - шілдедегі Жер кодексінде бекітілді.
КСРО мен одақтас республикалардың жер туралы заңнамаларының
негіздері, Қазақ КСР-ның Жер кодексі жер қатынастарын 1990 жылға дейін
реттеді.
Өмір дәлелдегендей, шаруашылық жүргізудің социалистік қағидалары
қоғам дамуының объективтік заңдылықтарына қайшы келді. Сол кездегі
құрылымды түбегейлі өзгерту, қоғамды демократизацияландыру, нарықтық
қатынастарды енгізу қажеттігі туды. КСРО-ның құлауы себептерінің бірі болып
КСРО мен одақтас республикалардың халық шаруашылығындағы тоқырау жағдайы
табылды.
Қазақстан Республикасы жер заңдарының тәуелсіздік алған кезден бергі
тарихы.
Қазақстан Республикасьшың жер заңдарының тарихы Қазақстан
Республикасының 1991 жылғы 16-желтоқсандағы Қазақстан Республикасының
мемлекеттік тәуелсіздігі туралы конституциялық заңының қабылдау күнінен
басталады.
Бұған дейін қолданыста болған Қазақ КСР-ның 1990 жылғы 16-қарашадағы
Жер кодексі[30] мемлекет дамуьшың жаңа жағдайларындағы қоғамның талаптарына
толық көлемде жауап бере алмады. Сол себепті де, 1991 жылғы 28-маусымда
Жер реформасы туралы заң қабылданды. [31]
Жер реформасының міндеті больш жерде шаруашылық жүргізудің әртүрлі
нысандарының тиімді қызмет етуі үшін құқықтық, экологиялық және әлеуметтік
жағдайлар жасау, жерді ұтымды пайдалану мен қорғауды қамтамасыз ету және
осының негізінде ауыл шаруашылық өнімдерін тұрақты өндіру мақсаттарында жер
қатынастарын қайта құру табылды.
Бұл заңды жүзеге асырудың нәтижесінде мындаған шаруа қожалықтары,
шағын ауыл шаруашылық кәсіпорындары және ауыл шаруашылық кооперативтері
құрылды.
Жер нарығын жүзеге асыру мақсатында Қазақстан Республикасы
Президентінің 1994 жылғы 24-қаңтардағы Жер қатынастарын реттеудің кейбір
мәселелері туралы [32] және 1994 жылғы 5-сәуірдегі Жер қатынастарын одан
әрі жетілдіру туралы [33] Жарлықтары қабылданды. Бұл актілер Қазақстан
Республикасының тарихьшда алғашқы рет азаматтар мен мемлекеттік емес занды
тұлғалардың атына бекітілген жер учаскелерінің нарықтық айналымға енуіне
мүмкіндік берді.
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы жаңа Конституциясы алғашқы рет
жерге жеке меншік құқығын орнықтырып, жерге мемлекеттік және жеке меншікті
мемлекеттің таньш, теңдей қорғайтынын бекітті. Конституцияның нормаларьшың
негізінде Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 22-желтоқсандағы
Жер туралы жаңа Жарлығы қабылданды. Бұл Жарлық жерге меншік құқығы мен
жер пайдалану құқығына қатысты туындайтын жер қатынастарын жаңаша реттеп,
алғашқы рет сервитут институты мен басқа да жер-құқықтық нормаларды
қарастырды.
Қоғам нарықтық экономикаға жаңа жол ашты. Сол себепті де, жер туралы
заңнаманың нормаларын жетілдіру қажеттігі туды. 2001 жылғы 24-қаңтарда Жер
туралы заң қабылданды. Бұл акт төмендегідей бірқатар жаңа нормаларды
көздеді: жер учаскелерін оралмандарға беру туралы (23-бап), шартты жер
үлесі туралы (24-бап), жер туралы заңнаманың жаңа қағидасы (3-бап, 1-
тармақ). Егер осыған дейін азаматтар мен заңды тұлғаларға берілетін жер
учаскелерінің көлемі заңға сәйкес актілермен бекітілсе, енді осы Заңның 35-
бабына сәйкес тек заңмен реттелетін болды. Сонымен қатар, бұл Заң халықтың
әлеуметтік қажеттіктері мен ортақ пайдалануына арналған елді мекен
жерлеріне қатысты жаңа нормаларды көздеді (87-бап). [34]
Қазақстан Республикасының жер зандарын одан әрі жетілдіру 2003 жылғы
20-маусымда Қазақстан Республикасының жаңа Жер кодексін қабылдауға дейін
жалғасты.
2 ЖЕР ІС ЖҮРГІЗУ НОРМАЛАРЫ – ЖЕР ҚҰҚЫҒЫНЫҢ НЕГІЗГІ ҚАЙНАР КӨЗІ
2.1 Жер іс жүргізу нормалары жөнінде түсінік
Жер іс жүргізушілік нормалары - жер құқығының қайнар көздерінің бірі.
Қайнар көз дегеніміз - көп рет пайдалануға бағытталған, құқықтық бұйрық
түріндегі мемлекеттің еркін білдірудің түрлі әдістерінен құралған жазбаша
ресми құжат.
Құқықтың қайнар көздері заңдар және заңға сәйкес актілер нысанында
көрініс табады. Заңдар және заңға сәйкес актілер нормативтік құқықтық
актілердің заңды күші бойынша бір-біріне иерархиялық қатынаста болады. [35]
Олар бір-біріне заңды күшіне байланысты тең емес. Құқықтың қайнар
көзі ретінде ең жоғарғы заңды күшке ҚР Конституция иеленеді. Себебі, ҚР
Конституциясы бүкілхалықтық референдумда мақұлданып ең жоғарғы заңды күшке
ие болған. ол құжатта былай делінген: Біз, ортақ тарихи тағдыр біріктірген
Қазақстан халқы, байырғы қазақ жерінде мемлекеттілік құра отырып, өзімізді
еркіндік, теңдік және татулық мұраттарына берілген бейбітшілік азаматтық
қоғам деп, ұғына отырып, дүниежүзілік қоғамдастықта лайықты орын алуды
тілей отырып, қазіргі және болашақ ұрпақтар алдындағы жоғары
жауапкершілігімізді сезіне отырып, өзіміздің егемендік құқығымызды негізге
ала отырып, осы Конституцияны қабылдаймыз.
Конституциясының 4-бабында былай делінген: Конституциянының жоғары
заңды күші бар және Республиканың бүкіл аумағында тікелей қолданылады.
Конституцияға өзгертулер мен толықтырулар енгізетін және Конституция
мәселелері бойынша қабылданған конституциялық заңдар да осындай күшке ие.
Сол себепті, ҚР-ның қалған барлық заңдары ҚР Конституцияның нормаларына
сәйкес болуы тиіс.
Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 24-наурыздағы Нормативтік
құқықтық актілер туралы заңына сәйкес, нормативтік құқықтық акті дегеніміз
- бұл референдумда немесе мемлекеттің уәкілетті органымен не лауазымды
тұлғасымен қабылданған, құқықтық нормаларды орнықтыратын, өзгертетін,
олардың әрекетін тоқтататын немесе тоқтата тұратын белгілі бір нысандағы
жазбаша ресми құжат.
Жер туралы нормативтік құқықтық актілердің түрлерін әртүрлі негіздер
бойынша бөлуге болады. Ең алдымен, жер құқықтық актілер иерерхиялық
бағыныстылары бойынша конституциялық, жер туралы заңнамалық және заңға
сәйкес актілер деп бөлінеді.
Конституциядан өзге нормативтік құқықтық актілердің өаңды күші
келесідей тәртіп бойынша анықталады:
1) Конституцияға өзгртулер мен толықтырулар енгізетін заңдар;
2) Қазақстан Республикасының конституциялық заңдар және Қазақстан
Республикасы Президентінің заң күші бар жарлықтары;
3) Қазақстан Республикасының кодекстері, заңды және Қазақстан
Республикасы Президентінің заң күші бар жарлықтар;
4) Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар жарлықтары;
5) Қазақстан Республикасы Парламентінің нормативтік қаулылары;
6) Қазақстн Республикасы Үкіметінің нормативтік қаулылары;
7) Минисирлердің нормативтік бұйрықтары; мемлекеттік комитеттердің
нормативтік қаулылары, басқа да орталық органдардың нормативтік бұйрықтары,
қаулылары;
8) Маслихаттар мен әкімдердің нормативтік шешімдері
Жер туралы заңнаманың нормалары конституциялық нормаларға қайшы
келмеуі тиіс. Мысала, жер кодексінің әлеуметтік және жеке меншік нормалары
Қазақстан Республикасының Конституциясының 6-бабының нормаларына қайшы клуі
тиіс, ал Қазақстан Республикасы Үкіметінің табиғи ресерстарға, соның
ішінде, жер ресурстарына меншік мәселесі жөніндегі қаулыларды Қазақстан
Республикасының конституциясына қайшы келмеуі тиіс.
Жер құқығы қатысушылардың жүріс-тұрысынан көрініс табатын жер
қатынастарын реттеуге бағытталғандықтан, оның нормалары осы саланың
міндеттері мен қағидаларына сәйкес басқарушу, құқық орнықтырушы,
міндеттеуші, ұсынушы, тыйым салушы және ескертуші элементтерге ие.Бұл
элементтер гипотеза, диспозиция түрінде жиі,ал санкция түрінде сирек
көрініс табады. [36]
Жер қатынастарына қатысушылардың жүріс-тұрысынан басқарушы
ережелеріне мемлекеттік басқару органдарының құқықтары мен міндеттері
жатады.
Мысалы, мұндай ережелер Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 23-
қантардағы Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару
туралы заңының 2-тарауында ( Мемлекеттік органдардың жер қатынастары
саласындағы құзіреті) және сәйкес нормаларында көрініс тапқан.
Ұсынушы нормалар субьектілердің белгілі бір мәселелерді шешу үшін
бірқатар оң әрекеттіктерді өз қалауымен жүзеге асыру мүмкіндігін білдіреді.
Мысалы, Қазақстан Республикасы Жер кодексінің 51-бабының 3-тармағына
сәйкес, бөлінетін жер учаскесінің бөлігімен мәміле жасалған кезде бұл бөлік
белгіленген тәртіппен алдын-ала дербес жер учаскесі болып бөлініп
шығарылуға тиіс. Қазақстан Республикасының жер кодексінің 84-бабының 1-
тармағына сәйкес, жер учаскесі мемлекеттік қажеттіктер үшін немесе жеке
меншік иесінің не жер пайдаланушының келісімімен құны тең басқа жер
учаскесін беру арқылы алып қойылуы мүмкін.
Құқық орнықтырушы нормалар жер қатынастарының барлық қатысушыларының
құқықтары мен міндеттерін орнықтырады. Мысалға, Қазақстан Республикасы Жер
кодексінің 34-бабының 4-тармағына сәйкес, жер учаскесінің меншік иелері мен
жер пайдаланушылар жер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚЫСҚАРТУЛАР, СИМВОЛДАР МЕН АРНАЙЫ ТЕРМИНДЕРДІҢ ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
5
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖЕР
ҚҰҚЫҒЫ ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
8
1.1 Қазақстан Республикасы аумағындағы жер қатынастарының дамуы
мен қалыптасуы
8
1.2 Жер құқығының КСРО құрамы кезеңіндегі және тәуелсіздік
алған кезеңнен бергі тарихы
14
2 ЖЕР ІС ЖҮРГІЗУ НОРМАЛАРЫ – ЖЕР ҚҰҚЫҒЫНЫҢ
НЕГІЗГІ ҚАЙНАР КӨЗІ
21
2.1 Жер іс жүргізу нормалары жөнінде түсінік
21
2.2 Жер іс жүргізушілік нормаларын қолдану тәртібі
33
3 ЖЕР ПРОЦЕСІНІҢ АЗАМАТТЫҚ ЖӘНЕ ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС
ЖҮРГІЗУ САЛАЛАРЫМЕН ҚАРАЛАТЫН ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ 40
3.1 Жер процесінің азаматтық іс жүргізумен арақатынасының
теориялық мәселелері
40
3.2 Жер процесінің қылмыстық іс жүргізумен арақатынасының
теориялық байланысы
50
ҚОРЫТЫНДЫ
55
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
58
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Бұл тақырыптың өзектілігі: Қазақстан Республикасы Конституциясының 6-
бабының 3 бөлімінде жер және оның қойнауы, су көздерi, өсiмдiктер мен
жануарлар дүниесi, басқа да табиғи ресурстар мемлекет меншiгiнде болады.
Жер, сондай-ақ заңда белгiленген негiздерде, шарттар мен шектерде жеке
меншiкте де болуы мүмкiн. [1] Осы келелі міндеттерді жүзеге асыру үшін
елімізде заң шығару процессін жетілдіру, қабылданған заңдардың мүлтіксіз
орындалуын қамтамасыз ету, өмірдің барлық салаларында құқық ережелерін
қатаң сақтап, тәртіп бұзушылыққа қарсы пәрменді күрес жүргізу қажет.
Жер — бұл аса маңызды табиғи ресурс, онымен байланысты барлық табиғи
объектілердің орналасқан жері; біз оны басқа барлық табиғи байлықтар — жер
қойнауы, орман, су, жануарлар және ормандық емес өсімдіктер әлемі үшін
кеңістіктік базис деп атадық. Және де жер қойнауын, ормандар мен өсімдіктер
әлемін пайдалану үшін жер учаскесі керек. Жоғарыда аталған байлықтарды
қорғау үшін жердің табиғи қасиеттерін сақтау қажет. Жердің жағдайын
кішігірім бұзудың өзі (жерді құрту, тұздану, ластау, құрғату, топырақ
эрозиясы және басқа да зиянды процестер) қоршаған ортаға зиян әэкеледі және
табиғи ресурстардың жағдайының нашарлауына әкеліп соғады. Сондықтан да,
жерді ұқыпты пайдалану және оны қорғаудың тек жер үшін ғана емес, сонымен
қатар, су, орман, табиғат қорғау заңнамаларының тиімділігін жетілдіру үшін,
ал жалпы алғанда, қоршаған ортаны қорғау мен халық денсаулығын қамтамасыз
ету үшін маңызы зор. Бұл жер құқығының экологиялық құқықтың бір бөлігі
екендігін білдірмейді. Ол экологиялық құқық саласының бір бөлігі: жер
құқығы су, орман, тау, аграрлық және экологиялық құқықтың нормаларымен
тығыз байланысты. Жер құқығы, бір жағынан, өз құрамында экологиялық
нормаларға ие; екінші жағынан, оның нормалары аталған құқық салаларының
нормаларына ауысады. Сол себепті, Қазақстан Республикасы Орман кодексінің
129-бабы мынадай ережені бекітеді: орман қоры жерлеріндегі орман
шаруашьшығының қажеттігі үшін пайдаланылмайтын ауыл шаруашылық алқаптары
жеке және занды тұлғаларға Қазақстан Республикасының орман заңнамасына
сәйкес ауыл шаруашылық мақсаттарында берілуі мүмкін. Осыған ұқсас ереже
Қазақстан Республикасы Жер кодексінің 134-бабында да су қорғау аймақтары
мен белдеулеріне енгізілген жер учаскелерін пайдалану Қазақстан
Республикасының су зандарының талаптарына сәйкес жүзеге асырылады деп
көрсетілген.
Бұл мәселеге байланысты Елбасының Қазақстан халқына жолдауында да бұл
мәселе тыс қалмады.
Барша қазақстандықтардың жұмған жұдырықтай бірлігінің арқасында біз
алмайтын асу, біз жеңбейтін кедергі болмайды [2] деп Елбасы жолдауында
айтылғандай, болашаққа нық сеніммен қарай отырып, кәміл сенуге болады деп
ойлаймыз.
Зерттеудің мақсаты мен мәселелері: жер процесінің азаматтық және
қылмыстық іс жүргізу салаларымен қаралатын теориялық мәселелері талдау.
Көпшілікке аян болып отырғандай көптеген қылмыстар қасақана жолмен және
ресми құжаттарды пайдалану, оны қолдан жасау, оған тиісінше өзгерістер
енгізу арқылы қасақана жолымен жүзеге асырылады. Мұндай қылмыстарды
лауазымды адамдарды да, жеке тұлғаларда істейтіні белгілі.
Сондықтан осы жұмыстың мақсаты - негізгі мәселелердің бірі жер іс
жүргізушілік нормаларын ұғымын анықтау болып табылатын көрсету.
Мақсаттына байланысты төмендегідей міндеттер анықталып, шешілді:
- Қазақстан Республикасындағы жер құқығы қатынастарының қалыптасуы
түсініктеме беру;
- жер іс жүргізу нормалары – жер құқығының негізгі қайнар көзін
анықтау;
- жер процесінің азаматтық және қылмыстық іс жүргізу салаларымен
қаралатын теориялық мәселелеріне түсініктеме беру;
Зерттеу объектісі адамның құқыққа қайшы міңез- құлқы белсенді әрекет
күйінде немесе әрекетсіздік күйде болуы мүмкін. Бұл жерде әрекет дегеніміз
адамның қылмыстық заң тыйым салған нәрселерді істеуі, ал әрекетсіздік
дегеніміз адамның заң, нормативтік актілер, нұсқаулар немесе арнаулы
жарлықтар, бұйрықтар бойынша өзіне жүктелген міндетін орындамауы болып
табылады. Адамның қылмысқа қайшы немесе оған қайшы емес міңез-құлқы оның
ойлау жүйелері арқылы, содан соң белгілі бір іс-әрекеттер арқылы көрініс
береді. Ондай нақты іс-әрекеттер қатерлі болғанына қарамастан, қылмыс болып
табылады. Белгілі бір іс-әрекет арқылы жүзеге асырылмаған адамның ниет-
мақсаттары қоғамға-қауіп туғызбайтындықтан қылмыстық құқық реттеу саласына
жатпайды. Қылмыстық құқық ғылымында бұл мәселе туралы бірауыздан осылай
тұжырым жасалған.
Зерттеу мәні: Заң шығарушы қасақаналықтың тікелей және жанама сияқты
екі түрін атаумен шектеледі. Алайда, қылмыстық құқық теориясы мен сот
жұмысына, қасақаналықтың басқа да түрлері белгілі. Мәселен, пайда болу
уақыты бойынша қасақаналық алдын-ала ойластырылған және аяқ астынан пайда
болған сияқты түрлерге бөлінеді. Сол себепті қасақаналықты тереңірек
зерттеп қарастыру бұл тақырыптың мәні болып табылады.
Ғылыми жаңалығы: Заң әдебиеттерінде қылмыстық құқықтың тәрбиелік
міндеттерді жүзеге асыратындығы туралы пікірлер айтылған. Біздің мұнымен
келісуіміз керек сияқты. Себебі, азаматтардың бойына заң ќұрметтеушілік
дағдысын, мораль талаптарына жауап беретін тәртіп қалыптастыру барлық құқық
салаларының алдында тұрған міндет.
Теориялық қолдану: Біз бұл жұмысты жазу барысында жер құқығының
тарихынан бастап бүгінгі күнге дейінгі қолданылып келген теориялық
материалдарды қолдандана отырып қарастырдық. Сонымен қатар бұл жұмыста
шетелдер ғалымдары мен отандық ғалымдардың жұмыстары қарастырылған.
Зерттеу құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, оның ішінде
Қазақстан Республикасы аумағындағы жер қатынастарының дамуы мен қалыптасуы
жер құқығының КСРО құрамы кезеңіндегі және тәуелсіздік алған кезеңнен бергі
тарихы, жер іс жүргізу нормалары жөнінде түсінік, жер іс жүргізушілік
нормаларын қолдану тәртібі, жер процесінің азаматтық іс жүргізумен
арақатынасының теориялық мәселелері және жер процесінің қылмыстық іс
жүргізумен арақатынасының теориялық байланысы тармақшалардан, қорытынды,
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші тарау Қазақстан Республикасындағы жер құқығы қатынастарының
қалыптасуы, Қазақстан Республикасы аумағындағы жер қатынастарының дамуы мен
қалыптасуы, жер құқығының КСРО құрамы кезеңіндегі және тәуелсіздік алған
кезеңнен бергі тарихы қарастырылады.
Екінші тарауда жер іс жүргізу нормалары – жер құқығының негізгі қайнар
көзі, жер іс жүргізу нормалары жөнінде түсінік, жер іс жүргізушілік
нормаларын қолдану тәртібіне талдау жасалынады.
Үшінші тарауда жер процесінің азаматтық және қылмыстық іс жүргізу
салаларымен қаралатын теориялық мәселелері, жер процесінің азаматтық іс
жүргізумен арақатынасының теориялық мәселелері, жер процесінің қылмыстық іс
жүргізумен арақатынасының теориялық байланысы көрсетіледі.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖЕР ҚҰҚЫҒЫ ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1 Қазақстан Республикасы аумағындағы жер қатынастарының дамуы мен
қалыптасуы
Қазіргі кездегі Қазақстанның аумағындағы жер қатынастарының ежелгі
тарихы - бұл өте күрделі әрі қызықты да тақырып. Аталған мәселе іс жүзінде
әлі де толығымен зерттелмеген. Алайда, бұл тақырып көптеген ғалымдарды,
саясаткерлерді, тарихшыларды және заңгерлердің ғылыми қызығушылығын
тудырады. Бұған дәлел ретінде бірқатар жазбаша қайнар көздерді, археология
мен тарихтың мәліметтерін атауға болады.
Қазақстандағы жер қатынастарының тарихы шығыстың түркі халықтарының
қоғамы мен мемлекеттілігінің ерекшеліктерін, қоғамның өндірістік
күштеріннің сипатын ескере отырып, жүйелі тұрғыдан зерттеуді қажет етеді.
Жер тайпаның, халықтың, мемлекеттің тіршілігінің негізі және олардың
шаруашылық қызметінің материалдық базасы болды. Ол мал және басқа да мүлік
сияқты адам өмірінде аса маңызды мәнге ие болды. Кейбір жағдайларда жер мал
мен мүлікке қарағанда құндырақ болатын. Тайпалар, халықтар, мемлекеттер
арасындағы соғыстардың басым көпшілігінің белгілі бір жердегі, аумақтағы
билік үшін болуы да бекер емес. Аумақ ретінде пайдаланылатын жерді туған
ел деп, ал шаруашылық қызмет үшін пайдаланылатын жерді шаруашылықтың бір
бөлігі деп санаған. Жерге меншік құқығы оны пайдалану құқығы ретінде
қарастырылған. Кейбір ғалымдар бұл құқықты әдет құқығы деп санайды. Өз
мазмұны бойынша жер пайдалану құқығы жерге меншік құқығымен бірдей болған.
Жер пайдаланудың бірнеше нысандары орын алған: бірлескен немесе ұжымдық жер
пайдалану, жеке-отбасылық жер пайдалану, ауылдық және ауыларалық жер
пайдалану және т.б. Оларды қазіргі кездегі жер пайдаланудың шарттарымен,
алқаптарды, аумақтарды бірлескен пайдаланумен, ортақ-бірлескен пайдаланумен
салыстыруға болады. Жер учаскелерін пайдаланушылардың келісімінсіз ол
учаскелерді басқа тұлғалардың пайдалануына жол берілмейтін.
Жер кеңістікте шектелген ежелгі мемлекеттің қызметінің негізі болған.
Аумақсыз ешбір халық, ешбір мемлекет өмір сүре алмайтын.
Үлкен аумақтарды біздің заманымызға дейінгі бірқатар мемлекеттер -
қазіргі ата-бабалары - сақтардың, қаңлылардың, үйсіндердің және ғұндардың
мемлекеттері иеленген.
Неолит дәуірінде тайпалар аңшылықпен және балық аулаумен, мал
шаруашылығымен және жер өндеумен айналысты.
Қола дәуірінде, б.з.д. II-мыңжылдықта шаруашылық жүргізудің мал
шаруашылық және жер өңдеу түрлері қалыптасты, жақсы дамыған металлургия да
болды.
Б.з.д. II-мыңжылдықтың басында Еділ жағалауындағы, Арал маңындағы,
Қазақстандағы және Алтайдағы далалық тайпаларда кешенді мал шаруашылығы
және жер өңдеу шаруашылықтары қалыптасты. Бұл кезеңде олар бұрынғы көшпенді
өмірден бір жерде тұрақты қоныстауға ауыса бастады. Андронов мәдениеті,
қаңлылардың, үйсіндердің, сақтардың, Алтайдың, Жетісудың және т.б.
мәдениеттері пайда болды.
Орта Азия және оның ішінде қазіргі кездегі Қазақстанның аумағы туралы
алғашқы мәліметтерді Қытайға осы елдің елшісі Чжан-Цяню немесе Чан-Чуню
жеткізді. Ол б.з.д. 138 жылы Орта Азияға келіп, 126 жылы Қытайға қайтқан.
Оның қол жазбаларында Орта Азия мен Қазақстанның аумағында төрт тайпа -
үйсіндердің, қаңлылардың, яцайлардың және яццылардың мекендегендігі туралы
жазылған.
Үйсіндер мен қаңлылар туралы көбірек мәліметтер келтірілген. Нақты
айтқанда, қаңлылардың бес кіші князьдықтары болған. Бұл мемлекет б.з.д. I
мыңжылдықтың соңы - б.з. I мыңжылдықтың басында Оңтүстік Қазақстанның кең
аумағында пайда болды. Ол Шығыстың аса ірі мемлекеттерінің бірі болған.
Қаңлылар мемлекетінің билігі шығыста Талас пен Ферғанадан солтүстік-батыста
Оңтүстік Аралға дейін, солтүстікте Орталық Қазақстанның далаларынан
оңтүстікте Орта Азияға дейін таралған. Ғалымдардың зерттеулері
көрсеткендей, бұл мемлекеттің аумағында жер өңдеуші-мал шаруашьшығы
мәдениеті болған. Адамдар ауылдар мен қалашықтарда өмір сүрген. [3]
Үйсіндердің патшасы Гунмо Чилу қаласында (Шу өзенінің жоғарғы
тұстарында) өмір сүрген. Үйсін халқы жер өндеумен айналыспаған, олар малмен
көшіп-қонған. Күнделікті өмірде ғұндарға ұқсас өмір салтын ұстанған.
Үйсіндер иелігінде көптеген жылқьшар болған; байларьшда 4 мыңнан 5 мыңға
дейін жылқы басы болған.
Су-Е (Шу) өзенінің жағалауында Тоқмақ қаласы болған, оның аумағы
алтыдан жетіге дейін ли құраған; бұл қала әртүрлі патшалықтардан келетін
саудагерлердің кездесу орны болған. Су-Е өзенінен батыста онға жуық қалалар
орналасқан, оларды бір-біріне тәуелсіз, алайда ту-киюға (түркілерге)
бағынатын бастықтар басқарған.
Су-Е өзенің жағалауындағы қала мен Кио-Шанг-На (Касанпа) патшалығының
арасындағы кеңістікте орын алған мемлекет Су-ли деп аталған, оның халқы да,
жазбасы да, тілі де осы атауды (су-ли) иеленген.
Негізгі жазбалық белгілер аз болған; олардың жалпы саны 32 әріпке
теңелген, бұл әріптер тобы біртіндеп көптеген сөздердің пайда болуына алып
келген. [4]
Халықтың бір бөлігі жер өндеумен, ал екінші бөлігі саудамен
айналысқан. Су-Е өзенінен батысқа қарай төрт жүздей ли жүрген елші Мынг-
Булакка (Мың бұлақ) жеткен. Оңтүстікте ол қарлы таулармен, ал үш жағынан
біртектес далалы аймақпен қоршалған. Жері аса құнарлы, сулы, ал орман
өсімдіктері аса керемет екен. Түркілердің Ту-Киу ханы әр жыл сайын осы
жерге жаздың ыстығынан демалуға келеді екен.
Мың бұлақтан Таласқа келдім, оның аумағы 8 ден 9 лиға дейінді
құрайды екен. Бұл жерде Конг-Ю қаласы бар, оның аумағы 5-6 лиді құрайды,
бұл аймақтың жері құнарлы, ормандар мен бау-бақшалары аса көп. [5]
Пе-Шун немесе Ақ су қаласына келдім, одан кейін Ну-Чу-Киен
патшалығына бардым. Бұл патшалықтың аумағы 1000-ға жуық лиді құрайды. Жері
аса құнарлы және жақсы өнім береді; өсімдіктері қалың өскен; гүлдер мен
жемістердің алуан түрі бар. Аса құнды деп саналатын жүзімді де көп жинайды.
Бұл патшалықта жүзге жуық қала бар, олардың әрқайсысы ерекше басшының
басқаруында. Бұл басшылар толық билікке ие және бір-бірінен тәуелсіз. Бұл
иеліктер нақты шектелгенмен, олардың барлығы Ну-Чу-Киен-Ку деген атпен
бірігеді. Бұл қаладан шыққан соң елші Чан-Чаню батысқа қарай екі жүз ли
жүріп, қаңлылардың иелігіндегі Че-Ши (Чаш) немесе Ташкент патшалығына
келген. [6]
Бұл сипаттамалардан көрініп тұрғандай, Қазақстанның оңтүстігінде өмір
сүрген халық сол кезде жер өндеумен және мал шаруашьшығымен айналысқан,
сонымен қатар, жайылымдық алқаптарға, елді мекен жерлеріне, бау-бақшаларға,
жүзімдіктерге, дәнді дақылдарды егуге арналған егістіктерге ие болған.
Жердегі шаруашылық жүргізудің сипаты мен оны нысаналы пайдаланудың түрлері
жер учаскелерінің нақты меншік иелері мен жер пайдаланушылары болғандығын
дәлелдейді. Қалалар мен елді мекендердегі жерлер әдет құқығының негізінде
пайдаланылмайтын, олардың нақты меншік иелері мен жер пайдаланушылары
болған, сонымен қатар, кейбір жер учаскелері жалға берілетін.
Алматы облысы Кеген ауданының Ақтас ауылындағы қыстаудың қазбалардан
табылған заттар үйсіндер мемлекетінде жер өндеудің болғанын дәлелдейді. Бұл
жерлерден жерді өңдеу құралдары (тас құралдар) және бидайды өңдеу құралдары
табылған. Бұл қыстаудың айналасын зерттеу кезінде жалпы көлемі 10х15 метр
шаршыны құраған учаскені өндеудің іздері және суғару арықтарының қалдықтары
табылған.
Мұндай қарапайым суғару жүйелерінің іздері Жоңғар Алатауының
етегінен, Ілe мен Таластың алқаптарынан да табылған. Дәнді дақылдарды егу
туралы мәліметтер де бар.
Үйсіндер мен қаңлыларда тұрақты қоныстану мен жер өндеу б.з.д. І-
ғасырлардан б.з. III-IV-ғасырларына дейін сақталды және бақшалық, жеміс-
жидектік жер өндеу түрінде одан әрі дамыды.
Жер өндеу оларда басты салаға айналды. Жер өндеумен тек ауыл адамдары
ғана емес, қалалықтар да айналысты. Олардың қала сыртында жер учаскелері
болған.
Шу және Іле алқаптарында көптеген суармалы ағаштардың, егілетін жер
дақылдарының, арық жүйесі арқылы жасанды суғарудың болғандығы жөніндегі
археологиялық мәліметтер және жазбаша қайнар көздер бар.
Жер суғару Сырдария, Арысу, Шу және Іле өзендерінің алқаптарында
жақсы дамыды.
Жазбаша, археологиялық мәліметтерге көз жүгіртсек, жай азаматтардың,
бектердің, байлардың, қағандардың, жабғұлардың және хандардың және хан
ордасындағы адамдардың жер пайдалануы мен меншігінің түрлі нысандары
болған. Хандар мен хан ордасының адамдары жер пайдалану мен меншігінде ғана
емес, жер байлығын басқаруда да артықшылық құқықтарды иеленген. Жайылымдық
учаскелердің иелері болып табылмайтын тұлғаларға малды жаю үшін белгілі бір
жайылымдарды пайдалануға тыйым салынған.
Жер қатынастарын реттеуде әдет құқығы қолданылды. Оның нормаларына
сәйкес, тайпаның, отбасының жер пайдалану құқығы мен жерге меншік құқығының
объектісі тек пайдалану объектісі ғана емес, мұрагерлік объектісі ретінде
де танылған.
Тарихта бұл кезең феодализм кезеңімен сәйкес келеді. Феодалдық жер
қатынастарының дамуын көптеген қазақстандық және шетел ғалымдары зерттеген.
[7]
Ғалымдардың жер қатынастарының тарихына қатысты көзқарастары алуан
түрлі. Олардың меншіктің түрлері және нысандары, жерге жеке меншік құқығы
және жер қатынастарының басқа да мәселелері туралы ойлары түрліше.
Бұл кезеңдегі өндірістік қатынастардың сипаты қазақ ауылдарында
аумақтың топырақтық-климаттық жағдайларына байланысты жер пайдалану мен
жерге меншіктің түрлі нысандары болғандығын көрсетеді. Осы жағдайлардың
нәтижесінде көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы басты рөлді
иеленді. [8]
Мұндай аймақтарда жеке меншікті халықтың аз ғана бөлігі иеленді. Бұл
жерлерде басты меншік нысаны болып жерге қауымдық меншік танылды.
Оңтүстік облыстарда халықтың негізгі бөлігінің жер пайдалану және
жеке меншігінің барлық нысандары болды, сонымен қатар, бұл аймақтарда
мемлекеттің биліктік құрылымдарының өкілдерінің (хандар, билер және т.б.)
де жерге жеке меншік құқығы танылды. [9]
Қауымдық және рулық меншіктен басқа халықтың, ірі байлардың,
феодалдардың жайылымдарға, егістіктерге, жайлауларға қатысты отбасылық
меншігі де болды. [10]
Кейбір ғалымдар көшпенді халықтарда жерге феодалдық меншік болмады
деп тұжырымдап, К.Маркстың бұл жерлерде жерге емес, тек малға ғана иелік
орнайды, бірақ, әрбір тоқтаған жерлерінде олар тұрғылықты жерді бірлесе
пайдаланған [11] деген сөзіне сілтеу жасайды. Алайда, тарих басқаны
дәлелдейді. Жерді құқық объектісі ретінде бөлу туралы тарихшы Әбілғазы
айтқан, ол Бату ханның жауланған жерлерді өз ұлдарының арасында бөліп
беретіндігі туралы жазған.
Берке ханның ұлы хан атағын алған соң, барлығына сыйлық таратып, Бату-
хан берген жерлерді өзінің ағалары мен бауырларына бөліп берді.
Нәтижесінде, ханның ұлдары, Шыңғыс ханның ұрпақтары, ұлы мемлекеттерді,
гүлденген жайылымдарды иеленді. [12]
Ақсақ Темір Тоқтамысқа қамқор болып, оған Сауран мен Сығанақтың
(Оңтүстік Қазақстан) бүкіл жерін жеке меншікке берді. Ал кейін ол екеуі
өзара жауласқан кезде Ақсақ Темір Тоқтамысқа қарсы ақсүйектерге жер тарту
етті. Мысалы, Темір Джалал-Бахадурға Тоқтамыстың әскерлерімен соғыстағы
ержүректігі үшін Лен аймағының басым көпшілік жерін сыйға тартты.
Жәңгір ханның билігі тұсында хандықтың аумағын құраған жеті миллион
ондықтың төрт жарым миллион ондығы жиырма отбасының айрықша билігіне
берілді. [12]
Хандардың жерге жеке меншік құқығының ерекшелігі болып олардың сол
аумақтағы жоғарғы иеленуші екендігі және өздеріне бағынысты аумақтың
шегіндегі жер учаскелерін тарату функциялары табылды.
Ру ақсүйектерінің өкілдері өз иелігі шегінде жайылымдардың меншік
иесі болды.
Жер туралы руаралық даулар екі тараптың өздерімен шешіле алмаған
жағдайда, олар ханға жолданатын. Ханның шешімі шағымдануға жатпайтын.
Қатардағы шаруалардың жер иелігі қауымдық негіздерде жүзеге асырылды.
Шаруалар жерді жеке-жеке емес, салыстырмалы түрде шағын ұжымдарға - ауылдық
қауымдарға біріге отырып пайдаланды. [13] Әрбір ауылдық қауым белгілі бір
жайылымдарды тұрақты немесе мезгілдік пайдалану құқығын иеленді, бұл
жайылымдарды басқа жер пайдалану субъектілерінің пайдалануына тыйым
сальшатын.
Кейбір ғалымдар жерге меншік құқығының болғанын жоққа шығармайды.
Мысалы, Г. Гвардевский былай дейді: Халықтың әрбір бөлігі көшпенді
жерлерді өздерінің тікелей меншігіне алады. Қырғыздар "бұл жерлерде біздің
ата-бабаларымыз өмір сүрген" деп айтады. [14]
Кейбір ғалымдардың тұжырымдауынша, қазақтар жер өндеумен айналысты,
алайда, хандықтың аумағының әр аймақтарында жер өңдеудің дамуы түрліше
болған: көптеген аймақтарда жер өндеу шаруашылығы әлсіз дамыды, кейбір
жерлерде тіпті болмады да. Алайда, кейбір аудандарда жер өңдеудің
шаруашылық маңызы зор болды, мұндай аудандардың қатарынан ежелден жер өңдеу
мәдениеті қалыптасқан Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанның аймақтарын атауға
болады.
Ал тұрақты жер өңдеумен ежелден жер өндеу шаруашылығын меңгерген
адамдар айналысты. [15]
Орыс үкіметінің XVII ғасырдың 90-жылдарындағы елшісі қазақ ханы
Тәукенің жерінде нан, оның ішінде, бидай, сұлы көп екен деп жазған.
М.П. Вяткин Сырдарияның алқабында жер өндеуші-егіншілердің тұрақты
шаруашьшақтары болған деп атап өткен. Алайда, бұл жағдайда да жер өндеу мал
шаруашылығымен бірлесе дамыған. XVIII ғасырда байлар жер өндеуге
немқұрайдылықпен қараған. Олардың шаруашьшықтары тек XIX ғасырдың екінші
жартысында ғана сауда және өнеркәсіптік мақсаттарда жер өңдеуге кең көлемде
ауысты. [16]
Жер құқығының патшалық Ресейдің үстемдік еткен кезеңіндегі тарихы.
Қазақ жерінің патшалық Ресейге қосылуымен байланысты үкімет бұл
жерлерді Ресей мемлекетінің меншігі ретінде жариялады. Қазақ билердің,
мемлекет басшьшарының жер меншігі жойылды. Қазақ ауылдарындағы жер
қатынастарын реттеудің әдет құқығы нормаларына негізделген тәртібі кейбір
шектеулермен сақталды.
Хан билігі жойылды, жергілікті халық колониалдық басқару органдарына
бағынды.
Жер қатынастарын реттеуде біршама өзгерістер орын алды, меншік пен
жер пайдаланудың жаңа нысандары пайда болды. Жергілікті халық тұратын
жерлер мемлекеттік деп танылып, оларға қоғамдық пайдалануға берілді.
Патша үкіметі Қазақстан мен Орта Азияда жаңа жер-құқықтық режимін
бекіте отырып, осы аумақтарда өзінің билігін орнатып, отарлау саясатын
жүзеге асыруға тырысты.
Ресей казак әскерлері мен басқа да отарлау элементтеріне арналған
жерлер үшін ерекше құқықтық режимді бекітті. Осы мақсатта қазақтардан
тартып алынған ең жақсы жерлерде казак әскерлері мен Ресейден көшіп келген
халық орналастырылды. Жергілікті халықтың көптеген миллион жерлері тартып
алынды, бұл халық үшін орны толмайтындай зияндар туғызды. Жергілікті
халықтың пайдалануында жер өңдеу үшін ғана емес, тіпті, кейде мал жаюға да
жарамсыз сазды және құмды жерлер, қамысты жерлер мен тау етегіндегі жерлер
қалды.
Жергілікті байлар, шенеуніктер, билеушілер мен сұлтандар кейбір
артықшьшықтарды пайдаланды. Олар жерге жеке меншік құқығын иеленді, бұл
меншіктің бір нысаны больш таңдаулы тұлғаларға берілетін жерлер табылды.
Жергілікті халық жерге меншік құқығын әдет құқығы нормалары бойынша
иеленді.
Қазақстандағы Ресей үкіметімен бекітілген жерлердің құқықтық режимі
Ресейдің өз жерлерінің құқықтық режимінен ешбір айырмашылығы болмады. Жер
реформасы Ресей мемлекетімен бекітілген жер құрылымына сәйкес жүргізілді.
Жерге деген мемлекеттік және помещиктік меншік өзінің мәні бойынша
біртектес болып келді. Азаматтық айналымнан алынбаған қазналық жерлердің
жеке меншікке өту жолы оңай болды.
Қазақстанның шалғай даласында тұратьш көшіп-қонушылардың жағдайлары
мен олардың Ресейдің орталық губернияларында тұратын отандастарының
жағдайларынан айтарлықтай айырмашылықтары болған жоқ.
Жердің құқықтық режимі әртүрлі үкімет актілерімен реттелді. 1922
жылғы Сібір қырғыздары туралы жарғы, 1844 жылғы Орынбор қырғыздарын
басқару туралы ереже, 1891 жылғы Орал, Торғай, Ақмола және Семей
облыстарын басқару туралы уақытша ереже, 1867 жылғы Пайдалану және иелік
ету туралы және Жетісу және Сырдария облыстарын басқару жағдайын анықтау
туралы, 1886 жылғы Түркістан өлкесін басқару туралы ереже және т.б. [17]
1891 жылғы қабылданған Ережеге сәйкес барлық ормандар мемлекет
меншігінде деп жарияланды.
Патша билігі жайылымдық жерлерді бос жерлер деп санады. Көшіп-қону
басқармасының алдына мынадай міндет қойылды - жергілікті халықтың осындай
жерлерін қысқартудың есебінен көшіп-қону қорын көбейту. Мал шаруашылығының
айрықша ерекшеліктерімен, қажеттіктерімен санаспай билік құрылымдары
жергілікті еңбек шаруа халқының жер пайдалану нормаларын аяусыз қысқартты.
Семей, Павлодар, Қарағанды уездерінде 1882-1883 жылдары жиналған және
1886 жылы Семейде жарияланған П.Е. Маковецкийдің қазақтардың әдет құқығы
бойьшша материалдарында тұрғылықты халықтың жартылай көшпенді өмірі
сипатталады. Бұл кезеңде жартылай көшпенді қазақтар мекендеген жерлер
жаздық (жайлау), күздік (күзеу) және қыстық (қыстау) жайылымдар деп
бөлінді. Жайлаулар, бұрынғы дәстүр бойынша, барлық қазақтардың меншігінде
болды және кез келген адам өз малын кез келген жерде жая алатын.
Бұл материалдардан Қазақ халқын басқару бойынша уақытша ережені (21-
қазан 1868 жыл) енгізумен жазғы көшу жерлері уездер мен болыстықтардың
арасында бөлінгені байқалады.
Қазақтардың жартылай көшпелі шаруашылығының негізгі сипаты болып
күздік жайылымдардың, қыстаулар мен жақын жердегі шөптердің олардағы
құдықтар мен ормандарымен бірге жекелеген ауылдардың, тіпті, жекелеген
отбасылардың меншігінде болуы табылды.
XIX ғасырдағы жартылай көшпелі шаруашылықтың жағдайы туралы мұндай
мәліметтерді кейбір авторлар қазақ көшпенділерінде жерге жеке меншік
құқығының бұрыннан болғандығының дәлелі деп санайды. [18]
Қазақ шаруалары жерді әкімшілік ауылдарға топтанған шаруашылық
ауылдарының құрамында ғана пайдалана алатын. Бұл құрылымдардың негізінде
жайылымдарды бірлесе қолдану қағидасы жатыр.
Қазақстанның көшпелі аймақтарында ауылдық-қауымдық жер пайдаланумен
қоса әкімшілік-аулалық жер пайдалану да болған.
Қазақстанның оңтүстік аудандарында, әсіресе, тұрғылықты қоныстанатьш
жерлерде, шаруашылықтың басты саласы суғармалы жер өңдеу болғандықтан,
мұнда жеке жер пайдаланудың маңызы аса зор болды. Айта кететін бір жайт,
жерлерді жеке пайдалануға беру, оларды жеке меншікке айналдыру заңды
рәсімдеумен жүзеге асырылатын. [19]
1.2 Жер құқығының КСРО құрамы кезеңіндегі және тәуелсіздік алған
кезеңнен бергі тарихы
Жоғарыда аталып кеткендей, Қазақстан Республикасы жер құқығының
тарихы 1917 жылдан, яғни, кеңестік биліктің құрылған күнінен басталады.
Бүкілресейлік Кеңестер Съезімен 1917 жылғы 26-қарашада (8-қарашада)
қабылданған Жер туралы декретке сәйкес барлық иеліктер, барлық аймақтық,
шіркеулік жерлер тірі және өлі заттарымен, қосалқы шаруашылықтарымен
болыстық жер комитеттері мен шаруа депутаттардың уездік кеңестерінің
билігіне өтті.
Қатардағы шаруалар мен казактардың жерлері тәркіленбеді, бұл жерлер
олардың еңбек етуі үшін пайдалануында қалды.
Жер туралы декретке жедел түрде арнайы декреттермен қосымшалар
енгізілді. 1918 жылғы 9-ақпандағы Жерді әлеуметтендіру туралы декреті,
1917 жылғы 29-желтоқсандағы Жылжымайтын мүлікпен мәмілелер жасауға тыйым
салу туралы декрет, 1918 жылғы 27-мамырдағы Орман туралы декрет, 1920
жылғы 30-сәуірдегі Жер қойнаулары туралы декрет қабылданды.
Жердің және басқа да табиғи ресурстардың құқықтық мәртебесін
бекітетін нормативтік-құқықтық актілермен бір мезетте бұл объектілерді
пайдалану тәртібі туралы актілер қабылданды. Бұл актілер жер, су, тау,
орман және басқа да құқықтық қатынастарға түбегейлі өзгерістер енгізді.
Жер туралы декрет отарлаушьшық жер-құқықтық режимінің негіздерін
жоюға бағытталған. Отарлаушылық басқару органдарын жоюмен қатар бүкіл
отарлаушылық қордың кеңестік жер органдарының билігіне өтуі жарияланды.
Революциядан кейінгі алғашқы жылдарда Қазақстанда бұл мәселені
түбегейлі шешудің жағдайлары болмаған, себебі, бұл кезде әлі де патшалық
рекреациялық аграрлық саясаттың салдары байқалатын. Қазақстандағы Ресей
империясының отарлау саясатьшың нәтижесінде Қазақстандағы 28,2 млн ондық
жыртуға икемді жердің 22,7 млн ондығы халықтың пайдалануынан алынды. [20]
Отарлаушы биліктің жер мәселесін шешудегі заңсыз әрекеттері
Қазақстанның Жетісу және кейбір облыстарьшда кең етек жайды. Қазақ және
қырғыз шаруаларының 1916 жылғы көтерілісін және саудагерлердің 1917-1919
жылдардағы толқуларьш басу жағымсыз салдар тудырды. Бұған дәлел ретінде
төмендегі статистикалық мәліметтерді келтіруге болады. Егер 1915 жылғы
мәліметтер бойьшша Жетісу облысындағы көшіп-қонушылардың нақты
пайдалануында 985 мың ондық жер болса, 1917 жылғы статистикалық есеп
бойынша бұл жерлердің мөлшері екі жылдың ішінде Імлн. 200 мыңға дейін
көбейген. Жер көлемінің мұндай ұлғаюы патшалық Ресейдің қанау саясатынан
қорыққан және Қазақстаннан көшіп кеткен 60 мың отбасының жерлерінің
есебінен орын алды. Нәтижесінде тұрғылықты халықтың өз жерінен
ығыстырылуымен қатар, көшпенділердің көптеген бөліктерге бөлінуі байқалды.
Бұл жағдай көшпенділердің тау жайылымдары мен қыстауларының арасындағы
байланыстың үзілуіне альш келді. Отарлаушы элементтер өз билігіне басты су
көздерін алу арқылы жергілікті тұрғылықты халықтың шаруашьшығына ауыр
зардап тигізді. Халықта суғару мәселелерімен қатар ауыз су ішу мәселесі де
туындады. Қанау билігінің әрекеттері мал шаруашылығына зиян тигізген
көптеген қиындықтар әкелді. Жерді алып қою өз бетімен жүзеге асырылғандығы
соншалық, кейбір кездері жер учаскелерінің шьшайы иелерінің қатысуынсыз да
жүзеге асырыла беретін.
РКП ОК (б) және В.И.Лениннің өзі ұлттық өлкенің жергілікті халқының
жер туралы талаптарын мұқият есепке алу, жер қатынастарын реттеу туралы
мәселеге аса зор көңіл бөлді. РКП-ның (б) Түркістандағы міндеттері туралы
Орталық Комитеттің шешімінің жобасында былай делінді:
РКП (б) ОК Түркістандағы РКП-ның негізгі міндеті ретінде Ресейлік
державаның империалистік саясатының нәтижесінде еуропалық халық пен
тұрғылықты халықтың арасында қалыптасқан, елу жылдан астам уақытқа созылған
қатынастарды жоюды санайды. Бұл қатынастар отарлаушылық психологиядан әлі
де арылмаған орыс жұмысшыларының кеңестік билігі орнаған екі жарым жылдың
ішінде өзгеріп қана қоймай, коммунистік әрекеттердің нәтижесінде
қудаланған тұрғылықты халық үшін ескі патша билігінің жалғасы ретінде
көрінді және шын мәнінде солай болды да. [21]
1918-1922 жылдары Қазақстанда жер-су реформасы жүргізілді, алайда бұл
реформа тұрғылықты халықтың жағдайын жеңілдетпеді, олар бұрынғыша далалық
аймақтарда қоныстанды.
Кеңестердің IX Бүкілресейлік съезді 1921 жылғы желтоқсанда БОАК-ға
(ВЦИК) жер туралы заңнаманы қайта қарап, әрбір жер өндеушіге түсінікті жер
туралы заңдар жинағын қабылдауды тапсырды. [22]
БОАК 1922 жылғы 22-мамырда еңбек мақсатында жер пайдалану туралы заң
қабылдады. 1922 жылы БОАК РСФСР-дің Жер кодексін қабылдады.
РСФСР-дің Жер кодексі жаңа экономикалық саясат (ЖЭС) кезеңіндегі жер
қатьшастарьш реттеудің міндеттеріне жауап берді. Ол брі кезендегі жер
шаруашылығының басты нысаны ретіндегі жеке шаруа қожалықтары үшін, олардың
жер пайдаланудың ркымдық, серіктестік нысандарына ауысуына, кулактардың жер
пайдалану құқығын шектеу арқьшы олармен күресу үшін жағдай жасады.
Жер кодексінің РСФСР-дің автономиялық республикаларына (Түркімен КСР,
Қырғыз (Қазақ) КСР және т.б.) таралуы олардың ерекшеліктерін ескере отырып
жүзеге асырылды. Сонымен қатар, БОАК рулық тұрмыстың қалдықтарьш жоюға,
көшпенді және жартылай көшпенді халықтың біртіндеп тұрақты жерлерге
қоныстауьша, РСФСР-дің бірнеше автономдық республикалары мен облыстарында
жерге орналастыруды социалистік тұрғыдан қайта құруды жүзеге асыруға және
дайындауға бағытталған жерге орналастырудың ерекше нысанын реттейтін
бірқатар тыйымдар қабылдады.
Жер және жер-су комитеттері Кеңестердің бүкілқазақстандық құрылтай
съезі 1920 жылғы қазанда қабылдаған жер мәселесі бойынша шешімді басшылыққа
алып, шаруашылық аралық жерге орналастыру бойынша үлкен жұмыс жүргізді.
Олар байлар мен помещиктердің тәркіленген жерін жер өндеуші және мал
шаруашылығымен айналысушы шаруалардың арасында тендей бөлуге зор көңіл
бөлді. Және бұл жағдайда қазақтардың көшпелі және жартылай көшпелі халқының
біртіндеп тұрғылықты өмір сүруге ауысуына қолайлы жағдай жасау қажеттігін
ескеру тиіс болды. [23]
Шаруашылықтардың ұжымдық шаруашылықтарға және ұжымдық шаруашылықтың
басқа да нысандарына ауысуын ұйымдастыру тек мәжбүрлеу әдістерімен ғана
жүзеге асырылды. Мысалы, ОАК-тың (ЦИК) 1930 жылғы 1-ақпандағы Ауыл
шаруашылығын социалистік қайта құру және кулактармен күрес бойынша шаралар
туралы қаулысына сәйкес жергілікті органдарға мәжбүрлі ұжымдастыруға
кедергі жасаушы ірі шаруашылықтармен күресу, тіпті, олардың мүлкін
тәркілеп, қатысушыларды елдің шалғай игерілмеген аудандарына айдап жіберу
құқығы берілді. [24]
1927-1928 жылдары жаппай қуғын-сүргіннің бірінші толқыны өтті. Оның
зардабын он мыңдаған кулактар көрді. Социалистік жерге орналастыру туралы
ереже бірлескен ұжымдардың жұмысшылары мен қызметкерлеріне өз
шаруашылықтарында жануарлар, құстар ұстауға және бау-бақша өсіруге тыйым
салды.
Қазақ КСР Орталық атқару комитетінің 1924 жылғы 14-ақпандағы
қаулысымен Қырғыз (Қазақ) КСР-де мемлекеттік жер мүлкін алу, орналастыру
және пайдалану туралы уақытша ережелер бекітілді. 1928 жылғы 15-наурызда
Қазақ КСР Жерге байланысты халықтық комитеті Мемлекеттік жер мүлкін жалға
беру тәртібі туралы нұсқау қабылдады. [25]
Уақытша ережелерге сәйкес Қазақ КСР-нің аумағындағы барлық
мемлекеттік жер меншігі республиканың Жерге байланысты халықтық комитетінің
және оның жергілікті органдарының билігінде болды. Жер бойынша халықтық
комитетке мемлекеттік жер мүлкін дұрыс және нысаналы пайдалануға, оның
жөндеп отыруға және шаруашылық тұрғысынан орналастыруға жалпы жетекшілік
және бақылау жасау міндеті жүктелді.
Мемлекеттік жер меншігі жер пайдаланушыларға белгілі бір мерзімге
жалға беру төлемін төлете отырьш берілетін. Жалға беру төлемін уақытылы
төлеуді қамтамасыз ету үшін жалға беру шарты тек жазбаша нысанда
жасалынатын. [26]
Ауыл шаруашылығын жаппай ұжымдастыру кезінде ауыл шаруашылық
кооперациясының кең тараған түрі болып артель табылды. Көшпенді және
жартылай көшпенді аймақтарда да біршама ауыл шаруашылығын ұжымдастырудың
белгілері көрініс тапты.
Жоғарыда айтылғандай, ұжымдастыру ауыл шаруашылығында мәжбүрлі түрде
жүзеге асырылды және де мұнда көшпенді және жартылай көшпенді тұрғылықты
халықтан барлық мал мен астық мәжбүрлі түрде алынды. Осының нәтижесінде,
Қазақстанда ауыл шаруашылығын жаппай ұжымдастырудың алғашқы кезеңінде
тұрғылықты халықтың арасынан екі миллионнан астам адам ашаршылықтан өлді.
[27] Жер құқықтық әдебиетіндегі мұндай фактілер кеңес уақытында
жарияланбады. Сондықтан да, олар туралы еш нәрсе жазылмады. Керісінше,
Қазақстандағы ұжымдастыруға қандай да болсын қарсы шығуға бағытталған
әрекеттерді тойтару мақсатында БКП Орталық комитеті 1932 жылғы 17-
қыркүйекте Қазақстандағы ауыл шаруашылығы және мал шаруашылығы туралы
қаулы қабылдады деп жазды. [28]
Экономист ғалымдардың айтуы бойынша, алғашқы кезден ұжымдастырудан
бастап революциялық утопизмнің идеяларына негізделген аграрлық саясат
шаруаларға қарсы сипатқа ие болды. Оның идеологиясының шегінде ауыл қажетті
өнімді алу объектісі ретінде қарастырылды. Бұл жағдайда шаруалардың
материалдық жағдайын көтеруші жалғыз сұрау ретінде өзіндік қосалқы
шаруашылық саналды. Бірақ, мемлекет брі шаруашьшыққа да аяусыз араласатын.
[29]
Ұжымдық шаруашылық пен бірлескен шаруашылықтың өндірісін одан әрі
қайта құру 1935-1941 жылдары жүзеге асырылды. 1935 жылы 6-ақпанда өткен II
Алдынғы қатарлы колхозшылардың бүкілодақтық съезі Ауыл шаруашылық
артельдерінің жаңа үлгілік жарғысын бекітті. Бұл Жарғыға сәйкес, ауыл
шаруашылығы артельдерінің жерлері оларға тегін және мерзімсіз, яғни ғұмыр
бойына берілетін болды. Жер пайдаланудың заңды құжаты больш мемлекеттік акт
табылды. Бұл актіні әрбір ауыл шаруашылық артельіне Аудандық жұмысшы
депутаттар кеңесінің атқарушы комитеті беретін болды.
Ұлы Отан соғысы жылдары Қазақстанның ауыл шаруашылығына әскер мен
халықты азық-түлікпен қамтамасыз ету міндеті жүктелді. Алайда, республикада
мал шаруашылығын көтеруге ешбір жағдай болмады: техника, жұмыс күші
жетіспеді, шөп дайындайтын адамдар болмады, мал азығының тапшылығы
байқалды. Республика жайылымдық мал шаруашылығын дамытуға бет бұрды. Жалпы
соғыс жылдары жартылай көшпенді өндірістегі жайылымдық мал шаруашылығының
қажеттіктері үшін жайылымдар мен шабындықтардың 20 млн. га жері игерілді.
1953 жылдан бастап КСРО-да, соның ішінде Қазақстанда да тың және бос
жатқан жерлерді игеру жұмыстары жүргізілді. Соның нәтижесінде, Республикада
тек 1954 жыл мен 1958 жыл аралығында ғана тың жерлерінде 326 жаңа кеншарлар
және бос жатқан жерлердің негізінде 206 әл-аухаты нашарлау кеншарлар
құрылды. Жалпы алғанда 1954-1966 жылдары 1349 жаңа кеңшарлар
ұйымдастырылды.
Содан кейінгі, жер құрылымын әкімшілік тәртіпте қайта құру жұмыстары
ұжымдық шаруашьшықтарды ірі мемлекеттік шаруашылқтарға - кеңшарларға
айналдыру жолдарымен жүзеге асырылды. Бұған дәлел ретінде Қазақстаннан
мынадай мәліметтер келтіруге болады. 1990 жылғы 1-қаңтардың есебі бойынша
мемлекеттік ауыл шаруашылық ұйымдарының үлесінде 205 млн. га ауыл
шаруашылық алқаптары немесе Республикадағы ауыл шаруашылық алқаптарының
92,2 % -ы болған.
Кеңес кезеңіндегі жер қатынастарын реттеудің мемлекеттік-әкімшілік
әдісі КСРО мен одақтас республикалардың Жер заңдарының негіздерінде (1969
жыл 4-маусым)1 мейлінше толық бекітілген. Бұл акт әрбір одақтас
республиканың жер кодексін жасауда негізге алатын құжат ретінде саналған.
Жер туралы заңнаманың негіздері ірі мемлекеттік ауыл шаруашылық жер
пайдаланудың артықшылығын бекітті, жерді шаруашылық мақсаттарында
пайдалануға қандай да болмасын тұлғалардың араласпауы қағидасын жойды,
азаматтардың қосалқы үй шаруашылығындағы жер пайдалану учаскелерін тым
қатаң түрде қысқартты және жер қатынастарын реттеу мәселелерінде
мемлекеттің айрықша бақылауын орнатты. Бұл нормалардың барлығы Қазақ КСР-
ның 1971жылғы 21 - шілдедегі Жер кодексінде бекітілді.
КСРО мен одақтас республикалардың жер туралы заңнамаларының
негіздері, Қазақ КСР-ның Жер кодексі жер қатынастарын 1990 жылға дейін
реттеді.
Өмір дәлелдегендей, шаруашылық жүргізудің социалистік қағидалары
қоғам дамуының объективтік заңдылықтарына қайшы келді. Сол кездегі
құрылымды түбегейлі өзгерту, қоғамды демократизацияландыру, нарықтық
қатынастарды енгізу қажеттігі туды. КСРО-ның құлауы себептерінің бірі болып
КСРО мен одақтас республикалардың халық шаруашылығындағы тоқырау жағдайы
табылды.
Қазақстан Республикасы жер заңдарының тәуелсіздік алған кезден бергі
тарихы.
Қазақстан Республикасьшың жер заңдарының тарихы Қазақстан
Республикасының 1991 жылғы 16-желтоқсандағы Қазақстан Республикасының
мемлекеттік тәуелсіздігі туралы конституциялық заңының қабылдау күнінен
басталады.
Бұған дейін қолданыста болған Қазақ КСР-ның 1990 жылғы 16-қарашадағы
Жер кодексі[30] мемлекет дамуьшың жаңа жағдайларындағы қоғамның талаптарына
толық көлемде жауап бере алмады. Сол себепті де, 1991 жылғы 28-маусымда
Жер реформасы туралы заң қабылданды. [31]
Жер реформасының міндеті больш жерде шаруашылық жүргізудің әртүрлі
нысандарының тиімді қызмет етуі үшін құқықтық, экологиялық және әлеуметтік
жағдайлар жасау, жерді ұтымды пайдалану мен қорғауды қамтамасыз ету және
осының негізінде ауыл шаруашылық өнімдерін тұрақты өндіру мақсаттарында жер
қатынастарын қайта құру табылды.
Бұл заңды жүзеге асырудың нәтижесінде мындаған шаруа қожалықтары,
шағын ауыл шаруашылық кәсіпорындары және ауыл шаруашылық кооперативтері
құрылды.
Жер нарығын жүзеге асыру мақсатында Қазақстан Республикасы
Президентінің 1994 жылғы 24-қаңтардағы Жер қатынастарын реттеудің кейбір
мәселелері туралы [32] және 1994 жылғы 5-сәуірдегі Жер қатынастарын одан
әрі жетілдіру туралы [33] Жарлықтары қабылданды. Бұл актілер Қазақстан
Республикасының тарихьшда алғашқы рет азаматтар мен мемлекеттік емес занды
тұлғалардың атына бекітілген жер учаскелерінің нарықтық айналымға енуіне
мүмкіндік берді.
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы жаңа Конституциясы алғашқы рет
жерге жеке меншік құқығын орнықтырып, жерге мемлекеттік және жеке меншікті
мемлекеттің таньш, теңдей қорғайтынын бекітті. Конституцияның нормаларьшың
негізінде Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 22-желтоқсандағы
Жер туралы жаңа Жарлығы қабылданды. Бұл Жарлық жерге меншік құқығы мен
жер пайдалану құқығына қатысты туындайтын жер қатынастарын жаңаша реттеп,
алғашқы рет сервитут институты мен басқа да жер-құқықтық нормаларды
қарастырды.
Қоғам нарықтық экономикаға жаңа жол ашты. Сол себепті де, жер туралы
заңнаманың нормаларын жетілдіру қажеттігі туды. 2001 жылғы 24-қаңтарда Жер
туралы заң қабылданды. Бұл акт төмендегідей бірқатар жаңа нормаларды
көздеді: жер учаскелерін оралмандарға беру туралы (23-бап), шартты жер
үлесі туралы (24-бап), жер туралы заңнаманың жаңа қағидасы (3-бап, 1-
тармақ). Егер осыған дейін азаматтар мен заңды тұлғаларға берілетін жер
учаскелерінің көлемі заңға сәйкес актілермен бекітілсе, енді осы Заңның 35-
бабына сәйкес тек заңмен реттелетін болды. Сонымен қатар, бұл Заң халықтың
әлеуметтік қажеттіктері мен ортақ пайдалануына арналған елді мекен
жерлеріне қатысты жаңа нормаларды көздеді (87-бап). [34]
Қазақстан Республикасының жер зандарын одан әрі жетілдіру 2003 жылғы
20-маусымда Қазақстан Республикасының жаңа Жер кодексін қабылдауға дейін
жалғасты.
2 ЖЕР ІС ЖҮРГІЗУ НОРМАЛАРЫ – ЖЕР ҚҰҚЫҒЫНЫҢ НЕГІЗГІ ҚАЙНАР КӨЗІ
2.1 Жер іс жүргізу нормалары жөнінде түсінік
Жер іс жүргізушілік нормалары - жер құқығының қайнар көздерінің бірі.
Қайнар көз дегеніміз - көп рет пайдалануға бағытталған, құқықтық бұйрық
түріндегі мемлекеттің еркін білдірудің түрлі әдістерінен құралған жазбаша
ресми құжат.
Құқықтың қайнар көздері заңдар және заңға сәйкес актілер нысанында
көрініс табады. Заңдар және заңға сәйкес актілер нормативтік құқықтық
актілердің заңды күші бойынша бір-біріне иерархиялық қатынаста болады. [35]
Олар бір-біріне заңды күшіне байланысты тең емес. Құқықтың қайнар
көзі ретінде ең жоғарғы заңды күшке ҚР Конституция иеленеді. Себебі, ҚР
Конституциясы бүкілхалықтық референдумда мақұлданып ең жоғарғы заңды күшке
ие болған. ол құжатта былай делінген: Біз, ортақ тарихи тағдыр біріктірген
Қазақстан халқы, байырғы қазақ жерінде мемлекеттілік құра отырып, өзімізді
еркіндік, теңдік және татулық мұраттарына берілген бейбітшілік азаматтық
қоғам деп, ұғына отырып, дүниежүзілік қоғамдастықта лайықты орын алуды
тілей отырып, қазіргі және болашақ ұрпақтар алдындағы жоғары
жауапкершілігімізді сезіне отырып, өзіміздің егемендік құқығымызды негізге
ала отырып, осы Конституцияны қабылдаймыз.
Конституциясының 4-бабында былай делінген: Конституциянының жоғары
заңды күші бар және Республиканың бүкіл аумағында тікелей қолданылады.
Конституцияға өзгертулер мен толықтырулар енгізетін және Конституция
мәселелері бойынша қабылданған конституциялық заңдар да осындай күшке ие.
Сол себепті, ҚР-ның қалған барлық заңдары ҚР Конституцияның нормаларына
сәйкес болуы тиіс.
Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 24-наурыздағы Нормативтік
құқықтық актілер туралы заңына сәйкес, нормативтік құқықтық акті дегеніміз
- бұл референдумда немесе мемлекеттің уәкілетті органымен не лауазымды
тұлғасымен қабылданған, құқықтық нормаларды орнықтыратын, өзгертетін,
олардың әрекетін тоқтататын немесе тоқтата тұратын белгілі бір нысандағы
жазбаша ресми құжат.
Жер туралы нормативтік құқықтық актілердің түрлерін әртүрлі негіздер
бойынша бөлуге болады. Ең алдымен, жер құқықтық актілер иерерхиялық
бағыныстылары бойынша конституциялық, жер туралы заңнамалық және заңға
сәйкес актілер деп бөлінеді.
Конституциядан өзге нормативтік құқықтық актілердің өаңды күші
келесідей тәртіп бойынша анықталады:
1) Конституцияға өзгртулер мен толықтырулар енгізетін заңдар;
2) Қазақстан Республикасының конституциялық заңдар және Қазақстан
Республикасы Президентінің заң күші бар жарлықтары;
3) Қазақстан Республикасының кодекстері, заңды және Қазақстан
Республикасы Президентінің заң күші бар жарлықтар;
4) Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар жарлықтары;
5) Қазақстан Республикасы Парламентінің нормативтік қаулылары;
6) Қазақстн Республикасы Үкіметінің нормативтік қаулылары;
7) Минисирлердің нормативтік бұйрықтары; мемлекеттік комитеттердің
нормативтік қаулылары, басқа да орталық органдардың нормативтік бұйрықтары,
қаулылары;
8) Маслихаттар мен әкімдердің нормативтік шешімдері
Жер туралы заңнаманың нормалары конституциялық нормаларға қайшы
келмеуі тиіс. Мысала, жер кодексінің әлеуметтік және жеке меншік нормалары
Қазақстан Республикасының Конституциясының 6-бабының нормаларына қайшы клуі
тиіс, ал Қазақстан Республикасы Үкіметінің табиғи ресерстарға, соның
ішінде, жер ресурстарына меншік мәселесі жөніндегі қаулыларды Қазақстан
Республикасының конституциясына қайшы келмеуі тиіс.
Жер құқығы қатысушылардың жүріс-тұрысынан көрініс табатын жер
қатынастарын реттеуге бағытталғандықтан, оның нормалары осы саланың
міндеттері мен қағидаларына сәйкес басқарушу, құқық орнықтырушы,
міндеттеуші, ұсынушы, тыйым салушы және ескертуші элементтерге ие.Бұл
элементтер гипотеза, диспозиция түрінде жиі,ал санкция түрінде сирек
көрініс табады. [36]
Жер қатынастарына қатысушылардың жүріс-тұрысынан басқарушы
ережелеріне мемлекеттік басқару органдарының құқықтары мен міндеттері
жатады.
Мысалы, мұндай ережелер Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 23-
қантардағы Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару
туралы заңының 2-тарауында ( Мемлекеттік органдардың жер қатынастары
саласындағы құзіреті) және сәйкес нормаларында көрініс тапқан.
Ұсынушы нормалар субьектілердің белгілі бір мәселелерді шешу үшін
бірқатар оң әрекеттіктерді өз қалауымен жүзеге асыру мүмкіндігін білдіреді.
Мысалы, Қазақстан Республикасы Жер кодексінің 51-бабының 3-тармағына
сәйкес, бөлінетін жер учаскесінің бөлігімен мәміле жасалған кезде бұл бөлік
белгіленген тәртіппен алдын-ала дербес жер учаскесі болып бөлініп
шығарылуға тиіс. Қазақстан Республикасының жер кодексінің 84-бабының 1-
тармағына сәйкес, жер учаскесі мемлекеттік қажеттіктер үшін немесе жеке
меншік иесінің не жер пайдаланушының келісімімен құны тең басқа жер
учаскесін беру арқылы алып қойылуы мүмкін.
Құқық орнықтырушы нормалар жер қатынастарының барлық қатысушыларының
құқықтары мен міндеттерін орнықтырады. Мысалға, Қазақстан Республикасы Жер
кодексінің 34-бабының 4-тармағына сәйкес, жер учаскесінің меншік иелері мен
жер пайдаланушылар жер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz