Ақмола облысының Щучье ауданы бойынша бюджет көрсеткіштерінің орындалуын талдау
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
Тарау I Жергілікті бюджеттің қаржылық негіздері мен қалыптасу
проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.1. Жергілікті қаржының экономикалық мазмұны және
маңызы ... ... ... ...8 1.2.Жергілікті бюджеттердің кірістері мен
шығыстары ... ... ... ... ... ... .. ... ... 13
1.4. Арнайы экономикалық аймақтардың
қаржысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
Тарау II. Ақмола облысының Щучье ауданы бойынша бюджет көрсеткіштерінің
орындаулын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.1. Щучье ауданы бойынша бюджеттің орындалуының жалпы көрсеткіштерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..26
2.2. Аудан бойынша бюджет кірістері көздерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... .34
ІІІ тарау. Бюджет процессіндегі шет елдер тәжірибесі негізінде аймақтық
бюджетті
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..47
3.1. Ұлыбританияның Кіріс департаменттеріндеге атқарылуларды өлшеу..47
3.2.Аймақтық бюджеттерді басқаруды
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .52
3.3. Бюджеттің түсім бөлімін ұлғайтуды аймақ экономикасының дамуы мен
байланыстыру
әдісі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..59
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
Әдебиет
тізбегі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...75
Кіріспе.
Еліміздің Президентінің Қазақстанға жолдауына Қазақстан – 2030
Көркею, қауіпсіздік және барлық қазақстандықтардың тұрмыс жағдайының
жақсаруы мемлекетіміздің ең маңызды мәселелерінің бірі, қазіргі заманға сай
нәтижелі мемлекеттік қызмет орнын және мемлекеттік басқарма құрылымын
құру.(1, бет 4)
Сонымен қатар өте маңызды қызмет атқару барысында Қазақстан
Республикасының үкіметі тұтас және тәжірибелі болу керек екені анықталған.
Әр министрлік және мемлекеттік басқару салалсы мен қарамағындағы мекемелер
жүйесі өзіне тән емес қызметтерден, орталықтан аумақтарға және мемлекеттен
жеке меншікке беру арқылы босатылуы керек.
Бұл әрекет мемлекеттік басқарманың жүйелік болуына әкеледі. Әр
басқарма деңгейіне қызметі мен үстіндегі нақты анықталуы керек, қаржылық
ресурсына бекітілген, барлық деңгейдегі өкіметтің нәтижелі қызмет етуіне
заңдылық – құқықтық базаның құрылуы.
Өткен жылда өткізілген реформаның нәтижесінде қазіргі нарықтық
экономика талабына сәйкес келетін мемлекеттік басқарма жүйесі құрастырылды,
орталық қызметтен аудару процесін бастау және үстемділік, сонымен қатар
мемлекеттік басқармадағы жергілікті деңгейдің территориялық дамуының көп
сұрақтарын шешу. Мемлекеттік қызметтің іске асыруын нәтижелігін қамтамасыз
ету үшін орталық және облыстық билік деңгейі арасындағы үстімдегі
жетерліктей нақты белгіленген.
Еліміздің дамуының қазіргі заманға сай этапына, мемлекеттік
басқарманың нәтижелілігі әрі қара көтерілу қажеттілігінен қарағанда, барлық
билік деңгейіндегі қызмет аралары нақтылап бөлу, реформаны жүргізу
орталықтан төменгі жергілікті мемлекеттік басқарма деңгейіне ауыстыру
мәселелері орын алады.
Облыстық, аудандық (қалалық) және ауыл деңгейдегі билік қызметтері
бөлу бүгінгікүні облыстық деңгейге берілді және орталықтандырылған
басқарма жүйесін түгелдей қабылдайды. Алайда орталықтан берілген үстемдік
облыстық деңгейде қалды, ал ол өткізілген ренформа идеологиясымен толық
мөлшерде сәйкеспейді.
Аудандық, қалалық және ауылдық билік деңгейі жергілікті мағынадағы
мәселені шешуді жауапкершілікті болуы керек, олардың құқығы, міндеті және
жауапкершілігі заңдылық акт деңгейінде реттелуі керек.
Сонымен қатар әкімшілік-бюджеттік реформаның аяқталуы мемлекеттік
дамудағы алдағы іс-әрекеттікті және тұрақтылықты қамтамасыз етудің
маңызды шарты болып табылады.
Осы немесе басқа қызметтердің, осы немесе басқа мемлекеттік басқарма
деңгейде қатынасы тұрақты қызметтілік талдау негізінде іске асыруы керек.
Мемлекеттік қызметті орындау мемлекеттік материалдың және еңбек ресурстарын
нәтижелі пайдалануды және бюджеттік құралды дұрыс пайдалануды қамтамасыз
ету мақсатымен тұрғындарға максимальды түрде жақын болу керек.
Бюджет, олармен өз қызметін мемлекеттік саясаттық шараны іске
асыруының орындалуын қамтамасыз ететін мемлекеттің негізгі құралы болып
табылады.
Сондықтан да, тұрақтылық дәйгінде негізделген, оларға салынған
қызметтің іске асуына және қарым қатынастың адалдығына, сондай ақ
бюджеттік саясаттың жүруіне ықпалын тигізу ушін мемлекеттік басқарма
деңгейінің барлығын жеткілікті қаржылық құрал мен қамтамаыз етуге бюджет
аралық қатынастың оптипальды моделін түрлендіру талап етеді.
Қаржылық жүйе түсінігі жалпы қаржы анықтамасының дамуы болып
табылады деп есептеледі. Сонымен қатар алдында айтылғандай қаржы
экономикалық қоғамдық қатынасты көрсетеді. Теорияда қаржы жүйесін
менеджментте жүйені мәселені шешу деп түсіндіріледі.
Қаржылық жүйе - ол білім саласының әдісі мен түр жүйесі және
мемлекеттік жіне кәсіпорындық ақша құралдарының қорын қолдау және бөлу
анықтамасы екені белгілі.
Еліміздің іс-әрекеті бюджеттік шығындармен тура байланысты. Бюджеттік
шығындар – ол экономикалық қатынастарға қаржы құралдарының бөлінуі.
Мемлекеттік бюджет шығындары өкілетті органдармен анықталады. Мемлекеттік
бюджет шығындары қоғамның әр-түрлі қажеттілігін қамтамасыз етуге, өндірісті
дамытуға, жаңартуға бағытталады және бөлумен қайта бөлушілік экономикалық
қызметін атқарады.
Мемлекеттік бюджет қаражатын бөлу және қайта бөлушіліктері Қазақстан
Республикасының Бюджеттік кодекс заңына сәйкес анықталады. Республикалық
бюджет шығындары Қазақстан Республикасының Республикалық бюджет туралы
заңына сәйкес атқарылады.
Жергілікті бюджет шығындары жергілікті өкімет органдарымен және
маслихатпен басқарылады және қалыптастырылады. Қазақстан Республикасының
Бюджеттік кодексі заңымен қатар ҚР жергілікті өкілетті және орындаушы
органадары туралы заңымен де реттеледі. Қазақстан Республикаында жүйелік
бағытына ие ұзақ мерзімді стратегия және даму басымдылығы анықталған.
Бюджетті жоспарлауда бюджетті әзірлеу бағдарламасының және
мемлекеттік шығындарды жоспарлаудың үлкен маңызы бар.
Коммерциялық емес қызметтерді қаржыландыру ерекшелігі, жеке меншік
қаламайтын немесе қамтамасыз ете алмайтың, мекеме немесе ұйымның
қарастырылған шығындары жарғымен немесе басқа да бекітілген құжатпен іске
асырылады.
Бюджет мемлекеттік саяси шараларды іске асыруда, өзінің қызметтерін
атқаруды қамтамасыз ету бойынша мемлекеттің негізгі құралы болып табылады.
Бюджет аралық тұрақты және мөлдір қарым-қатынастары дәйегілерінде
негізделген, сондай-ақ нәтижесі бюджеттік саясатты атқаруда, оларға
салынған қызметті іске асыру үшін мемлекеттік басқарманың барлық деңгейін
жергілікиі қаржылық құралдармен қамтамасыз етіледі. Сондықтан да
бюджетаралық қатынастардың тиімді тәсілін түрлендіруді талап етеді.
1991 жылы бюджеттік бағдарламаларды жергілікті бюджет есебінен
қаржыландыратын және Республикалық бюджеттін қаржыландыратын болып
бағдарламаларға бөлінді. Бағдарламаларды бөлудің мақсаты мемлекеттік
қызметтердің нәтижелігін қамтамасыз ету болып табылады.
Бірақ та, берілген шығыстарды орталықтандыру шығыстық қызыметті
қамтамасыз етуді жеткілікті кіре көзін талап етдеді. Тек кіріспен шығыстын
теңелеунен ғана бюджеттік қатынастан құрылған жүйе турақты, ашық және
басқарылмалы болады. Сонымен қатар шығыс қызыметтерін бөлуде кірестерін
бірге көрсету керек.
Жергілікті және Республикалық бюджет арасындағы салық, алындар және
басқа да төлемдерде бөлу механизімі, кәзіргі кезде жергілікті бюджеттердің
кіріс базасын тұрақтандыруға мүмкіндік бермейді. Сондықтан өкімет
жергілікті бюджетке түсітін салықтарға тұрақты нормативтер орындауда
үсынады. Сонымен қатар әр қилы жолдар талданады.
Тәжірибеде көрсетілгенде бюджеттік ұйымдар алдында, шаруашылық
субъект тұрғындар және қаржы институттары алдында мемлекептен міндеттерінің
орындалмаған әр теңгесі бюджетке үш-төрт теңге кірісіне кері әсерін
тигізеді.
Бюджет жүйесінде кірісі және шығысы бойынша қайта түрлендіруді іске
асыру керек. Бұған байланыста жергілікті және Республикалық шығындарды
түрлендіру, сонын ішінде, шығындарды қаржыландыру және бағдарламаны
түрлендіру, бюджеттің кірістік қамтамасыз етуімен байланысты.
Тақырып актуалдығы. Жергілікті бюджет мағынасында ғылыми ғана емес,
өмірмен байланысты тәжирибиелік мәселелерде жасырынып отыр. Бәрінен бұрын,
регионның әлеуметтік – экономикалық дамуындағы жергілікті бюджетті ролін
зерттеу қажеттілігі тұрғындардың әлеуметтік өміріне әсер ететін еліміздегі
әлеуметтік реформаның іске асумен байланысты. Қазақстанда экономикалық
реформаның жалғасуы бюджеттік процестердің түрлендіруіне талаптар қояды.
Мәселені шешу әлеуметті қажеттілік болып келеді. Регионның әлеуметтік
экономикалық дамуында және оны қайта өрлендірудегі негізгі бағыттарды
әзірлеуде жергілікті бюджет ролі талдауына жаңа конституцияларды жақындауды
талап етеді.
Әлеуметтік – экономикалық саладағы шешілмеген теориялық және
тәжірибелік көп қырлы мәселелер берілген істін бағытын анықтады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты жергілікті бюджет ролін экономика мазмұны
және оның қолдану нәтижелігін анықтау болып табылады.
Қойылған мақсатқа сәйкес дипломдық жұмысты келесі мәселелер шешіледі:
- жергілікті бюджетті және бюджет процесінің түсінігі мен мазмұны ашу;
- жергілікті бюджет орындалуына кіріс және шығыс бөлігін түрлендіру
құрлымын зерттеу;
- бюджет аралық қатынастардың құрлымын зерттеу және жергілікті деңгейге
оларды орны көрсету;
- бюджет аралық қатынастағы мәселелерді көрсету.
Ғылыми талдаудың келесі әдестемеу қолданылады: тізбектеі орнату, талдау
және синтез, жүйелік жақындау, индукция және дедукция, ғылыми абстрақция.
Тарау I Жергілікті бюджеттің қаржылық негіздері мен қалыптасу
проблемалары.
1.1. Жергілікті қаржының экономикалық мазмұны және маңызы.
Жергілікті қаржының мәні және мағынасы
Жергілікті басқару органдарының жүктелген функцияларына сәйкес
экономикалық қатынас арқылы қоғамдық өнімнің бөлігін ақша нысанында
жұмылдыруын, бөлуін және пайдалануын жергілікті қаржы деп атайды.
Жергілікті қаржы мемлекеттің қаржы жүйесіндегі маңызды құрылымы болып
табылады. Оған жергілікті бюджеттер, бюджеттен тыс арнайы қор және жергікті
басқару органдарының жекеменшігіндегі шаруашылық жүргізетін субъектілердің
қаржысы кіреді.
Жергілікті қаржының құрылымы мен бағыты жергілікті үкімет және басқару
органдары – мәслихаттар (депутаттар жиналысы), жергілікті әкімдік және
жергілікті өзін-өзі басқару органдарының функцияларымен белгіленеді.
Қазіргі уақытта, рыноктық қатынастарды орнату жағдайда, жергілікті
органдардың қызмет шеңбері кеңеюде, әрі олар әлеуметтік, экономикалық,
экологиялық, көші-қондық мәселелерді өздері шешу мүмкіндіктері тууда.
Жергілікті басқару органдарына мемлекеттің әлеуметтік бағдарламаларын
жүзеге асыру, халыққа қызмет көрсету жөніндегі шараларды қаржыландыру
сияқты маңызды мәселелер жүктеліп отыр.
Осы тарауда жергіліті қаражаттардың бір ғана звеносы – жергілікті
бюджеттер жан-жақты қаралып отыр. Себебі қалған екі звено – шаруашылық
жүргізетін субъектілердің қаржысы мен бюджеттен тыс қорлар белгілері мен
қасиеттері ұқсас болып келетін түбегейлі бір типтес ұғымдар болғандықтан
оған тоқталу қажетсіз болып отыр.
Әлеуметтік-тұрмыстық инфраструктуралардың салалары халыққа қызметті
көбіне бюджет қаражатынан құралатын қорлар есебінен көрсетеді.
Жергілікті қаражаттың маңызды ролін жергілікті үкімет және басқару
органдарының көпсалалы қызметінің қаржылық базасы болып келетін жергілікті
бюджет атқарады.
Қазақстанда жергілікті бюджеттер (облыстардың, қалалардың, аудандардың)
кірістер және шығыстар бойынша мемлекеттік бюджет қаражаты көлемінің
шамамен 50 % алады.
Қаржылық қатынастарды ұйымдастыруда екі тенденция қатарлас болып
келеді:
1) дағдарыстан шығу және тұрақтандыру мақсатымен экономиканы
басқарудағы орталықтандыру бастамаларын дамытудың жалпы процессін
айқындайтын қаржы ресурстарының қозғалысымен басқару нысандары мен
тәсілдері жүйесін орталықтандыру;
2) қаржы қорларын құру және пайдаланудағы жергілікті үкімет пен басқару
органдары функцияларын күшейтіп, қаржыларды орталықсыздандыру.
Екінші тенденция жергілікті органдардың жергілікті жағдайларға жақын
болуына және олардың өз аумағының әлеуметтік-экономикалық дамуына көп көңіл
бөлуіне негізделеді.
Қаржылық қатынастарды әкімшіліктеу принципі қаржыларды бақылау
функцияларын жүзеге асыру болып табылады: белгілі қаржылық қатынас неғұрлым
аз бақыланса, соғырлұм оны орталықсыздандырылған реттеуге жатқызған жөн,
және, керісінше, жақсы бақылауға алынатынды – орталықтандырылған реттеуге
жатқызу керек.
Әлемдік қаржылық теория мен тәжрибе көрсетуінше, жергілікті (локалдық)
бюджеттер бюджет жүйесінің өзіндік еркін бөлігі болып қызмет етеді.
Бюджеттің өзіндік еркіндігі дегеніміз өңірлік басқару органы бекітілген
кіріс базасы негізінде бюджет көлемін, нақты құрамын және баптар бойынша
кіріс пен шығыс көлемдерін өзі белгілейтіндігі. Оның атқарылуы өңірлік
басқару органдардың құқығын белгілейтін республикалық заңнама негізінде
жүзеге асырылады.
Алайда, басқа жағынан қарағанда өңірлер белгілі бір байланыстағы бір
шаруашылық кешеннің бөліктері болып келеді де, және ол жеке дара бола
алмайды. Өңірлік өндірудің мазмұны барлық қоғамдық өндірудің негізгі даму
жолдарымен белгіленеді. Сондықтан да өндірістің нақты жағдайы шеңберінде
басқарудың орталықтандырылуының қажеттілігі туындайды. Өңірлердің
экономикалық өзіндік еркіндігі абсолюттік бола алмайды. Ол ұдайы
салыстырмалы, және де өңір неғұрлым кішкентай болса, еркіндіктің де мөлшері
шамалы келеді, яғни, орталықтан тәуелсіз болып келетін шешімдерді қабылдау
мүмкіндігі аз болады. Әрі өңірлердің әлеуметтік-экономикалық дамуының
қазіргі деңгейі, қалыптасқан бюджеттік қарым-қатынастар, рыноктық
экономикаға ауысудың қиын-қыспағы республиканың көптеген жергілікті
бюджеттерінің нағыз еркіндігі туралы айтуға әлі ерте. Сондықтан да
әлеуметтік игіліктердің кепілді минимумынмен халықты қамтамасыздандыратын
әлеуметтік инфраструктураны қаржыландыру үшін арналған қаражаттың
жеткілікті болуы принципі жүзеге асырылып отыруы керек. Әр әкімшілік-
шаруашылық бірліктің еркіндігі өңірдің экономикалық жоспарларын барынша
жүзеге асыра алатын оңтайлы деңгейде болуы керек.
Өңірлердің экономикалық еркіндігінің тағы бір маңызды жәйттерінің бірі
болып өңірлік ресурстарды өндіру, табиғатты қорғау бойынша шараларды
қаржыландыруға қажет болатын кепілді қаржы көздерін құру саналады.
Өңірдің экономикасын басқарудағы орталық пен жергіліктінің оңтайлы
байланысының жалпы принципі былайша тұжырымдалады: экономикалық дамуда
стратегияның анықталуын орталықтандыру, оны жүзеге асыруда еркіндік.
Оперативтік-шаруашылық еркіндік жергілікті звенода 50 % кем емес
шығыстарды жабатын, ерекше, бекітілген кіріс жүйесін құруды, ұзақ мерзімге
бюджетке кірістерді қатаң бекітуді талап етеді.
Рыноктық экономикасы дамыған елдерде бюджет арқылы ұлттық кірісті қайта
бөлу фискальды федерализм теориясы негізінде жасалады.
Жергілікті өзіндік басқару – демократиялық қатардың міндетті
компоненті. Ол тұрғындардың өздерімен еркін тағайындалған өкілетті органмен
іске асырылады. Жергілікті өкілетті және атқарушы органға қатарланған
қызметті атқару үшін, олар белгілі мүліктік және қаржылық – бюджеттік
құқықпен үлестелінеді.
Жергілікті билік органының қаржылық базасы олардың бюджеті болып
табылады. Осы органдарға берілген бюджеттік және мүліктік құқық, оларға
өз бюджетін құрастыру, қарастыруға екітуге мүмкіндік береді.
Жергілікті бюджеттің мазмұны мен маңызы
Бюджет – жалпы ішкі өнімнің жартысынан көбін қамтитын қаржылық-
несиелік жүйенің орталықтандырылған бөлігі. Қазақстан Республикасының
қаржылық-несиелік жүйесі.
Жергілікті бюджет – ол жеке муниципальды пайда болудың қаржылық
ресурстарының орталықтандырылған қоры. Тұрғындарға өндірістің соңғы
нәтижесін жеткізетін басты жолдардың бірі. Солар арқылы қоғамдық тұтыну
қоры жеке тұрғын топтары арасында бөлінеді. Осы бюджеттерден өндірістік
аумақтағы салалардың дамуы қаржыландырылады, бірінші кезекте жергілікті
тағам өндірісі, коммуналдық шаруашылық, тұрғындардың өмір сүруіне қажетті
компонент болып табылатын өнім және қызмет көрсету көлемі.(2, бет 51)
Бюджет ұғымы экономикалық және құқықтық категория ретінде
қолданылады.
Құқықтық категория ретінде бюджет - мемлекеттік билік органдары
қазметін іске асыруға, ақша құралдарын шығындандыру және қалыптастыру,
заңмен бекітілген түрі.
Жергілікті бюджетті жеке даралық экономикалық категория ретінде
қарастыруға болады. Оның өзіндік ерекшеліктері бар:
– Жергілікті бюджет қайта бөлушілік қатынаста негізгі экономикалық түр
брлып табылады. Ұлттық кірісті жергілікті өзіндік басқару органы
қолындағы және қоғамдық қажеттілікті қанағаттандыру мақсатымен оны
қолдану;
– Жергілікті бюджет көмегімен ұлттық кірісті ұлттық шаруашылық,
территориямен, қоғамды қызмет аумағы саласымен қайта бөлу іске асады.
– Жергілікті бюджетті қайта бөлу пропорциясының құны қайта өндірістің
қажеттілігімен анықталады, мәселесімен, әр тарихи этапта қоғамның
алдында тұрады.
Жергілікті бюджет маңызы экономикалық категория ретіндей бөлінушілік
және бақылаушылық қызмет арқылы іске асады.
Бөлушілік қызметтің мағынасы ол оның арқасында жергілікті өзіндік
ьасқару органы қолында ақша құралдарының концентрациясы іске асады және
олардың идара территориясының әлеуметтік-экономикалық қажеттілігін
қанағаттандыру мақсатымен оларды қолдану. Содан басқа, осы қызметтің
көмегімен жергілікті өзіндік басқаруға қаржы ресурстары қаншалықты
уақытымен және толықтай түсінетінін анықтауға болады және жергілікті
бюджет пропорция құрымы қалай құрылатынын көруге болады. Қызмет құрамы
қоғамдағы өндірістік әртүрлі бөлімдердің арасындағы қаржылық ресурстардың
қайта бөлушілік процесімен анықталады. Басқа қаржылық жүйенің құрамдас
бөлігінің бірде біреуі осындай әр түрлі қайта бөлушілік қаржылық
ресурстарды (сала аралық, территория аралық, көп деңгейлі қайта бөлушілік
қаржылық ресурстардың, сол сияқты бюджеттік саясаттың әр түрлі деңгейімен)
іске асырмайды.
Осы қызметтің іс-әрекеттік аумағы, заңды тұлғалардай жек тұлғаларда
(ведомствалық территориядағы), қоғамдық өндірістің барлық қатысушылары
жергілікті бюджетпен қатынасқа кіруімен анықталады.
Бақылау қызметінің қорытындысы, жергілікті өзіндік басқару ақша
құралдарын қолдану және түрлендіруі арқылы экономикалық муниципалды
құрастыру экономикасының процесін көрсетеді. Осы қызметтің арқасында
жергілікті өзіндік басқару органының құзырына, әр түрлі шаруашылық
субъектіден қаржылық ресурстардың қалай түсетінін көруге болады, сондай-ақ
муниципалды құрылу қажеттілігіне орталықтандырылған ресурстардың мөлшері
сәйкес келедіме екенін көруге болады. Осы қызметтің негізін, жергілікті
бюджеттік түсімдер мен шығындық бағыттардың сәйкестік көрсеткішін тауып
көрсететін жергілікті бюджет ресурстарының қозғалысы құрастырады.
Жергілікті бюджет қызметі осы категорияның өзі сияқты объективті болып
келеді. Жергілікті бюджет экономиканы және әлеуметтік аумақтың дамуында
маңызды құрал әрекеті болып табылады. Оның көмегімен мемлекет қоғамдық
өнімнің құрылымын өзгерте алады, шаруашылықтың нәтижесіне әсерін тигізе
алады, әлеуметтік қайта құрушылықты іске асыра алады. (2, бет 142 )
Жергілікті өзіндік басқару органы, орындалуы заңмен бекітілгенминимальды
мемлекеттік әлеуметтік стандарт деңгейінен төмен емес муниципалдық
құрылымға қатынасты саласында, тұрғындардың өміршендік қажеттілігін
қамтамасыз етеді.
Нарықтық шаруашылық дәйегілердің дамытумен қатар, жергілікті билік
органдарының қызметтері кеңейеді және күрделенеді, өткізілген реформаның
орталық ауырлығы төменгі бюджеттік жүйе деңгейіне ығысады.
1.2.Жергілікті бюджеттердің кірістері мен шығыстары
Қазақстан Республикасының жергілікті бюджеттеріне төмендігідей түсімдер
жатады:
1). Жергілікті бюджеттердің кірістері;
2). Жоғарыда тұрған бюджеттерден, заңды және жеке тұлғалардан, шетел
мемлекеттерден алынған ресми трансферттер;
3). Жергілікті бюджеттерден алдында берілген кредиттерден негізгі
қарыздың өтелуі. Ал кірістер:
• а) салықтардың түсуінен, жинаулардан және басқа міндетті
төлемдерден;
• б) салықтық емес түсімдерден;
• капиталмен жүргізілген операциялардан түскен кірістерден тұрады.
2001 жылы жергілікті бюджеттерге бекітілген салықтар, жиындар және
міндетті төлемдерге төмендегілер кірді:
• әкімшілік-аумақтық бірлікте жиналатын 50 % мөлшеріндегі
корпоративтік табыс салығы;
• 50 % мөлшеріндегі құрамында спирті бар сусындар акцизі, ойын
бизнесі; жеке табыс салығы;
• әлеуметтік салық;
• мүлік салығы;
• жер салығы;
• көлік салығы;
• бекітілген келісім-шарттар бойынша жергілікті бюджеттерге түсетін
өнімдерді бөлу жөніндегі Қазақстан Республикасының үлесі;
• жинаулар, төлемдер, баждар (құнды қағаздар эмиссиясын тіркеу үшін
жиындарды есептемегенде).
Жергілікті бюджеттерге салықтық емес түсімдер құрамына:
• коммуналдық меншік болып келетін кәсіпорындардың акцияларына
дивидендтер;
• жергілікті органдар жүргізетін лотереялардан түскен кіріс;
• жергілікті бюджеттерден алынған кредиттер сыйақылары;
• жергілікті органдардың меншігіндегі мүлікті сатудан келген
түсімдер;
• жергілікті органдардың қарауындағы мемлекеттік мекемелердің
көрсеткен қызметтерінен келген түсімдер;
• коммуналды меншікті жалға беруден келген түсімдер;
• жергілікті органдардың қарауындағы мемлекеттік мекемелердің
ұйымдастырған мемлекеттік сатып алудан келген түсімдер;
• жер телімдерін жалға беруден келген түсімдер;
• қоршаған ортаны қорғау жөніндегі жергілікті мемлекеттік қорларға
50 % мөлшеріндегі қоршаған ортаны ластандырған үшін төлемдер;
• басқа да әкімшілік жиындар;
• жергілікті органдардың қарауындағы мемлекеттік мекемелерд
жинайтын әкімшілік айыппұлдар және санкциялар;
• Қазақстан Республикасының заңдарында қарастырылған басқа да
түсімдер. (3, бет 38)
1. кестесінде көрсетілген мәліметтер бойынша Қазақстанда орта есеппен
алғанда жергілікті бюджеттерге баратын түсімдердің жеке категорияларының
арасалмағы салықтық түсімдердің басым екендігін көрсетеді (82,4%).
Кесте 1.
Қазақстан Республикасындағы жергілікті бюджеттердің 2004 жыл бойынша
атқарылуының құрылымы ,(ағымдағы бағалармен)
Түсімдер категориялары мен Сомасы, млрд. теңге Үлес салмағы, %
шығыстардың функционалды топтары
Түсімдер 313,6 100,0
Кірістер 269,3 85,9
Салықтық түсімдер 258,3 82,4
Салықтық емес түсімдер 9,9 3,2
Капиталмен жүргізілген 1,1 0,3
операциялардан келген кірістер
Алынған ресми трансферттер 41,9 13,4
Алдында берілген кредиттердің 2,4 0,7
негізгі қарыздың өтелуі
Шығыстар және кредит беру 302,4 100,0
Шығыстар 299,3 99,0
Жалпы түрдегі мемлекттік қызметтер10,4 3,5
Қорғаныс 4,2 1,4
Қоғамдық тәртіп және қауіпсіздік 11,3 3,7
Білім беру 71,1 23,5
Денсаулық сақтау 46,7 15,5
әлеуметтік қамсыздандыру және 20,0 6,6
әлеуметтік көмек
Тұрғын-үй – комммуналдық 2,0 7,3
шаруашылық
Мәдениет, спорт, ақпараттық 12,8 4,2
кеңістік
Ауылшаруашылық, су, орман, балық 2,6 0,9
шаруашылығы және қоршаған ортаны
қорғау
Өндіріс, құрылыс және жер қойнауын0,6 0,2
пайдалану
Көлік және байланыс 20,9 6,9
Басқалары 22,1 7,3
Қарызды өтеу 0,4 0,1
Ресми трансферттер 54,2 17,9
Кредиттеу 3,1 1,0
Бюджет дефициті (профициті) +11,2
Дефицитті қаржыландыру (профицитті3,6
пайдалану)
Ақпарат көзі: ҚР қаржы министрлігінің бюллетені
Республикалық бюджеттердің трансферттері түсімдердің екінші жолы болып
табылады. Алайда, олар орта есеппен алғанда түсімдердің 14 % құрайды,
кейбір субвенциалдық облыстардың бюджетінде 50 % дейін жетеді, өйткені өз
салықтары мен басқа түсімдері әлеуметтік-экономикалық қажеттіліктерді
қаржыландыруға жеткіліксіз. Бұның себебі ондай облыстарда фискалды
потенциалы аз болып келетін қуаттылығы төмен шаруашылық субъектілерден
құралатын салық базасының жіңішке болуы. Бұл аспектіде түсімдерді бюджеттік
алып тастау мен субвенциялау механизмімен республикалық бюджет арқылы
қайта бөлу мәселесі өзекті болып келеді, яғни осы механизмді объективті
бастамаларда қалыптастыру қажет етеді. Мысалы, Алматы өңірінде айтарлықтай
диспропорциялар бар: Алматы қаласының кіріс потенциалы барлық мемлекеттік
бюджеттің шамамен 25 % құрайды, ал қала бюджетінің шығысы мемлекеттік
бюджет шығысының 7 % құрайды. Бұл дегеніміз қала бойынша жиналатын
түсімдердің 23 бөлігінің республикалық бюджетке жұмылдырылатынын
көрсетеді. Ал, түсімнің қалған 13 бөлігінің тең жартысын қала бюджеті
бюджеттік алып тастау түрінде республикалық бюджетке аударады. Алматы
облысы болса, жалпымемлекеттіктен 2,6 % салықтық потенциалы бола тұрып,
мемлекеттік бюджет жинағынан 4 % аса шығыс келтіреді, яғни 50 % бюджет
субвенциялар есебінен құрайды.
Жергілікті бюджеттердің тағы бір проблемасы – олардың меншігін құрайтын
шаруашылық салалары бюджетті қалыптастыру үшін кіріс әкелмейді (тұрғын-үй
шаруашылығы, мәдениет және өнер мекемелері, коммуналдық инфрақұрылым – су
құбырлары, көлік, тазалау қызметі және басқалары), әрі шығынды болып келеді
де, жергілікті бюджеттердің маңызды бөлігін өзіне тартады. Меншікті
республикалық және коммуналдыққа бөле келгенде жергілікті үкімет
органдарының қарауына шығынды кәсіпорындар немесе аз кіріс әкелетін
кәсіпорындар берілген болатын. Жергілікті бюджеттердің шығыстарында
әлеуметтік инфрақұрылымды (білім беру, денсаулық сақтау, халықты әлеуметтік
қорғау) қаржыландыру басым болып келеді (45,4 %), экономикалық салалардан –
көлік және байланыс. (4, бет 67)
Функционалдық топ – қорғанысқа жіберілетін шығыстар дегеніміз азаматтық
қорғанысты (төтенше жағдайларда) және әскери комиссариаттарды қаржыландыру.
Республикалық бюджетке тапсыру үшіін жергілікті бюджеттерден қаражаттың
алып тасталуы – ресми трансферттер шығыстарының үлес салмағы да едәуір
үлкен болып келеді. Бюджеттік алып тастаулар экономикалық дамуының жоғары
болуына немесе табиғи жағдайларына орай мемлекет бойынша салық базасы
ортадан жоғары болуына байланысты салық түсімдерінің деңгейі жоғары болып
келетін облыстарда болады. Субвенция да, алып тастаулар да әкімшілік-
аумақтық бірліктерінің әлеуметтік-экономикалық дамуын біркелкілендіру үшін
пайдаланылады.
Мемлекеттік бюджеттің жекелеген функционалды топтары бойынша жергілікті
бюджеттер шығыстарының үлесіне келетін болсақ, әлеуметтік-тұрмыстық
инфрақұрылымдарды қаржыландыру бағыттарында оның орны басым, мысалы:
• Тұрмыстық-коммуналдық шаруашылығы – 100 %;
• Денсаулық сақтау – 86,1 %;
• Білім беру – 84,0 %;
• Мәдениет, спорт, ақпараттық кеңістік – 73,2 %;
• Көлік және байланыс – 62,8 %.
Басқа топтар бойынша шығыс көлемі айтарлықтай үлкен:
• Жалпы экономикалық қаржыландыру – 46,4 %;
• Басқару (жалпы түрдегі мемлекеттік қызметтер) – 29,9 %;
• Қоғамдық тәртіп және қаупсіздік – 23,4 %.
Жергілікті деңгейде қаражат түсімдер мен шығыстар құрамы және құрылымы
әкімшілік-аумақтық бірліктің әлеуметтік-экономикалық даму дәрежесін
белгілейтін факторларға байланысты: өндіріс объектілерінің, табиғи
ресурстарының, әлеуметтік және тұрмыстық инфрақұрылым объектілерінің бар
болуы, бірлік дәрежесі, халық тығыздығы, табиғи жағдайлар және т.б.
Жергілікті деңгей ішінде де – қалалар мен аудандар бюджеттерінде – осы
сиқты жағдай. Мысалы, Алматы облысы бюджетінде түсімдердің 50 % облыстық
бюджетке келеді де, 46 % қалалар мен аудандар бюджеттеріне келеді, осыған
сәйкес салықтық түсімдер үлесі 40 % және 60 %, ал салықтық емес түсімдер –
27 % және 73 %, яғни төменгі бюджеттер пайдасына, ал субвенциялар – 57 %
және 43 %. Облыс бюджеті мен қала және аудандар бюджеттерінің шығыстары
бірдей тең бөлінген, алайда екінші жағдайда білім беруге (80 %), денсаулық
сқтауға (71%), басқаруға (60 %) жұмсалатын қаражат көлемі көбірек, ал
облыстық бюджетте - әлеуметтік қамсыздандыру мен әлеуметтік көмекке
арналған шығыстар (90 %). Облыстық өкілдік органдар облыс бюджеті мен
аудандар және қалалар бюджеті арасындағы кірістерді бөлудің тұрақты
нормативтерін, облыс бюджеттерінен аудандар мен қалалар бюджеттеріне
тапсырылатын субвенциялардың ұзақ уақыттық көлемін және аудандар мен
қалалар бюджеттерінен облыстық бюджеттерге берілетін бюджеттік алып
тастаулар көлемін бекітеді.
Бюджеттердің құрылуы жергілікті өкілдік органдар жасаған жергілікті
бюджет бағдарламалары негізінде жүзеге асырылады. Қаржылық негіздеме және
жергілікті бюджет бағдарламаларды жүзеге асыру жергілікті атқарушы органдар
мен олардың қарауындағы мемлекеттік мекемелер – жергілікті бюджет
бағдарламалардың әкімшілеріне жүктеледі.
Жергілікті атқарушы органдар заңды және жеке тұлғалардан, және де
Қазақстан республикасы Үкіметінен (республикалық бюджеттен кредит алу
арқылы) ҚР Үкіметімен келісілген өңірлік инвестициялық бағдарламаларды
қаржыландыру үшін қаражатты қарызға алуға құқығы бар. Қарызға алу қарыз
нысанында немесе жергілікті атқарушы орнадардың құнды қағаздарды шығару
арқылы жүзеге асырылады. Олардың тәртібін Үкімет белгілейді.
Бюджет бағдарламаларына енгізілетін мемлекеттік мекемелердің шығыс
сметасы жергілікті атқарушы органдардың қаржылық рұқсаттарына сәйкес осы
мекемелердің басшыларымен атқарылады.
Көптеген елдердің бюджет жүйелерінде әр деңгейдегі бюджеттер кірістерін
бекітілген және реттейтін деп екі топқа бөлінеді. Бекітілген, немесе
өзіндік кірістер дегеніміз әкімшілік-аумақтық бірлік бюджетіне заңдар
негізінде немесе бекітілген үлесте үнемі немесе ұзақ уақыт бойы (бірнеше
жыл) түсетін қаражат. Реттейтін деп өз кірістерінен пайыздық есепте
жоғарыда тұрған бюджеттен төменгі тұрған бюджеттің кірістер мен шығыстарын
біркелкілендіру мақсатында төменгі тұрған бюджетке аударылатын ақша
қаражатын айтады. Реттейтін кірістер тізімі жоғарыда тұрған бюджетті жаңа
бюджеттік жылға жасау барысында немесе өкілетті органнның қаулысы, өкімі
негізінде өзгертілуі мүмкін. Жергілікті бюджеттердің бекітілген
кірістеріне жергілікті салық, ал орталық бюджеттерге жалпымемлекеттік
салық жатады. (5, бет 43)
Бюджеттік реттеу жалпымемлекеттік салық түсімдерінің бөлігін беру
және аумақтық органдарға жүктелген функияларды толық атқару үшін өз кіріс
көздерінің жеткіліксіз болу салдарынан кірістерін аумақтық деңгейге бөлігін
беру арқылы жүргізіледі. Қазақстанда салықты жалпымемлекеттік және
жергілікті салықтарға бөлу тоқтатылғанннан бері бекітілген және
реттейтін кіріс немесе салық терминдері пайдаланбайды. Бірақ-та
кірістерді бекіту, субвенциялар, бюджеттік алып тастау, өзара есеп айырысу
бойынша берілетін қаражат және басқа трансферттер нысанындағы бюджеттік
реттеу процессі сияқты шын мәнінде сақталып қалды.
Бюджеттік шешімдерді рационализацилау сметаны нульден құру әдісі
бойынша (былтырғы мәліметтерді дұрыстау арқылы емес) және бюджеттерді
жоспарлау, бағдарламалау жүйесін қолдану арқылы ғана мүмкін.
Нульдік негізінде бюджетті құру әдісіне жыл сайын жаңа смета құрылып,
ал бюджет мекемесі өз шығыс бағдарламасын толық негіздеуге және
приоритеттерді белгілеуге міндеттілігі жатады. Бұл жүзеге асырылып келе
жатқан бағдарламаларды қаржыландыруды жоққа шығармайды, алайда сметаларды
құру барысында бюджет мекемелері пайдаланатын бюджеттік циркулярларында
Қаржы министрлігімен белгіленетін берілген бюджет жылында салықтық-
бюджеттік саясат шеңберінде болады.
Бюджеттерді жоспарлау, бағдарламалау әдісі өлшеуге келетін бюджет
бағдарламалар нәтижесін қаржыландыру үшін пайдаланылады. Ол әртүрлі
мекемелер арасында ұйымдастыру шаралары мен ресурстарды бөлуде қандай
қиюласу ең жақсы нәтижеге жеткізуіне жағдай жасайтынын анықтауға мүмкіндік
береді. Бұл әдісте шығыс нормалары пайдаланылуы мүмкін. Сонымен, жергілікті
звенода бюджет процессі тиімділік критерийінде негізделеді деп тұжырымдауға
болады.
1.4. Арнайы экономикалық аймақтардың қаржысы
Рыноктық экономикада әкімшілік-аумақтық бірліктерді олардық
аумақтарында экномикалық және әлеуметтік қызметінде либерализациялау арқылы
ұйымдастыру-экономикалық дамыту әдісі кеңінен таралған. Ол әдістер
экономиканың дамуында еркін немесе арнайы экономикалық аймақ түрінде
рыноктық жол таңдаған елдерде күшті дамыған. Экономикалық әрекеттің
еркіндік дәрежесі әртүрлі болуы мүмкін, сондықтан да олардың атауларында да
әртүрлі варианттар бар: еркін сауда аймағы, еркін кеден аймағы, субаймақ
және т.б.; экономикалық либерализацияланудың соңғы варинаты – оффшорлық
аймақ немесе аумақ.
Арнайы (еркін) экономикалық аймақ дегеніміз аймақ аумағының әлеуметтік-
экономикалық дамуын жеделдету үшін шетелдің капиталды, прогрессивтік
шетелдік технологиялар мен басқару тәжрибесін өзіне тарту мақсатымен
жасалынған белгіленген әкімшілік шекарасы және бөлек құқықытық тәртібі бар
арнайы бөлінген аумақ.
Еркін экономикалық аймақты жасау өңірдің экономикасын жақсартуға,
макроэкономикалық мәселелерді шешуге көзделеді: өндірісті тұрақтандыру және
оны кеңейту, шаруашылықты жаңарту, ішкі рынокты жоғары сапалы тауарлармен
толтыру. Қосымша шетелдік капиталды және алдыңғы технологияларды өзіне
тарту халықты жұмыспен қамтуды көбейту, жергілікті жұмыс күшінің
біліктілігін арттыру, маркетинг пен менеджмент саласында тәжірибе алу
мүмкіндіктерін туғызады.
Еркін экономикалық аймақта заңдармен тиым салынған әрекеттерден басқа,
отандық және шетелдік заңды және жеке тұлғалар шаруашылық, қаржылық және
басқа да әрекеттер түрлерін жүзеге асыруларына болады. Отандық заңды
тұлғалар, энергетикалық және көлік жүйелерінен басқа, аймақта дербес, әрі
ведомстволық бағынудан тәуелсіз болып келеді. Аймақтан тыс орналасқан заңды
тұлғалар аймақ аумағында өз филиалдары мен жаңа кәсіпорындар құруына
болады.
Қазақстанда еркін экономикалық аймақтың жұмыс тәжірибесі бар: 1992 жылы
әртүрлі облыстарда бірнеше аймақтар құрылған болатын, алайда олардың жұмысы
орталық үкіметті қанағаттандырған жоқ, себебі олардың тауар-ақшалық
массаларының қозғалыстарын толық бақылау мүмкіндігі айырылып, әкімшілік-
аумақтық бірліктер экономикалық дербестік алған болатын. Сондықтан да
аймақтар таратылып жіберілген.
1996 жылдан бастап еркін экономикалық аймақ әрекетін жаңғырту (Қызыл
Орда, Ақмола, Лисаковск) өңір дамуының тиімді жолының жұмыс істеу
механизмдерін жақсартуға жол берген болатын, алайда 1998 жылдың аяғында
басқару мен қаржыны орталықтандыруға бет бұру осы аймақтардың тағдырын
шешкен болатын; Астана қаласында мемлекет астанасының бөлек мәртебесіне
орай салықты бөлуде, өндірістік-техникалық мақсатқа көзделген тауарлар
импортына жеңілдетілген режим сақталған.
Осы мысалдарда еркін экономикалық аймақтарда шаруашылықтың экономикалық-
құқықтық реттеу тәртібінің қалай болатынын байқауға болады.
Арнайы экономикалық аймақ орталық атқарушы үкіметтің шешімі бойынша
жергілікті өкілдік және атқарушы органдардың ұсынысына негізделіп белгілі
бір мерзімге құрылады. Оны басқару үшін республикалық және жергілікті
үкімет органдарынан, еркін экономикалық аймақта тіркелген отандық және
шетелдік кәсіпорындар мен ұйымдардан тұратын Әкімшілік кеңес құрылады.
Кеңесті төраға басқарады, оны Президент тағайындайды және лауазымнан
босатады. Әкімшілік кеңес, егер аймақта белгіленген құқытық тәртіпке қарсы
келмесе, кәсіпорындар мен ұйымдардың оперативтік шаруашылық-қаржылық
қызметіне араласпайды. Бірақ жалпы алғанда, аймақтың Әкімшілік кеңесінде
зор өкілеттілік бар, оның ішінде: шетел капиталын өзіне тартуда, аймақтың
ағымдағы және перспективадағы кезеңде даму бағдарламасын құру мен жүзеге
асыруда; аймақта қаржылық, кредиттік, кедендік саясатты белгілейді; тауар,
қызмет, табиғи ресурстардың экспорты мен импортын лицензиялау және
квоталау; салық және басқа да төлемдерді жинайды, құнды қағаздарды
шығарады; жерді, жер қойнауын, басқа да табиғи ресурстарды, негізгі
қорларды жалға береді; қаржылық рынокты және оның инфрақұрылымын
ұйымдастырады.
Аймақтың отандық және шетелдік заңды тұлғалардың аймақ аумағынан тыс
серіктерімен кредиттік-есеп айырысу операциялары ұлттық валютада
корреспонденттік есеп-шот жүйесі арқылы жүргізіледі.
Аймақтың әкімшілік кеңесінің салық қызметі аймақ аумағында барлық
салықтық операциялар түрлерін жүзеге асырады.
Еркін экономикалық аймақтың әкімшілік кеңесі қаржылық қорды құрады, ал
аймақтың шекарасы әкімшілік-аумақтық бірліктің шекарасымен сәйкес келген
жағдайда - әрі әкімшілік-аумақтық бірліктің бюджеті, әрі аймақтың бюджеті
болып келетін бюджетті де құрайды. Қор (бюджет) аймақ аумағында тіркелген
заңды және жеке тұлғалардан түсетін салық, жинаулар және басқа да міндетті
төлемдер есебінен құрылады. Арнайы қорларға түсетін төлемдер еркін
экономикалық аймақтың қаржылық қорын (бюджетін) құруға көзделмейді.
Қаржылық қор (бюджет) және жоғарыда тұрған бюджеттің арасындағы қарым-
қатынас еркін экономикалық аймақтың қаржылық қорына (бюджетіне) түсетін
кірістің жалпы сомасынан жүргізілетін төлемдердің ұзақ уақыттылық тұрақты
нормативтері арқылы белгіленеді.
Бюджет қаржы саясатына Қазақстан Республикасының қаржы жүйесіне
кіреді, ол өзінене оқыту білім тұлғасын және мемлекет өкілдер
органдарын қаржыландыру үшін ақша шығынының көрсеткіші Қ.Р. Республика
бюджеттің жүйелігі, Қ.Р. республикалық бюджеттің құрамында, ҚР ұлттық
мемлекеттің м бюджеті және әкімшілік территория білімі, экономикалық
қатынаста және заңды нормада негізделгендер Қазақстанда өзінен бюджеттік
жүйені көрсетеді.
Құқықтық норма әр түрлі бюджет саласында шектейді, мемлекет
өкіметінің жеке орган өкіметігін бюджет заңын істе анықтайды, бұл заңның
орындалу және дайындау тәртібін реттейді, Қазақстан Республикасының
бюджет құқығын құрайды.
Қазақстан Республикасының бюджет процесі – бұл өкімет органдарымен
бюджеттің орындалу, бақылау, бекіту, құрастыру туралы заңмен
регламентталған (келісім) қызметі.
Бюджет процесі мына сатыларға бөлінеді:
1) бюджет құрастыру (бюджет заңы);
2) бюджет жобасын құрау заңы;
3) бюджет бекіту;
4) бюджет орындалуы;
5) бюджет орындалу есебін құрау және бекіту. (5, бет 37)
Көкшетау қаласының және Ақмола облысының бюджет құрылымы, Қазақстан
Республикасының қаржы құрылымның бөлігіне жатады, өзіне жеке тұлға мен
заңды тұлғаның қаржысы кіреді.
Салық салу құрылымы қазір әлемдік әр түрлі қаржы салым процесінің
іске жұмылдыруына көзделуі керек. Бұл негізінен құнды қағаздар даму
нарығы мен құрылуына және орталық бөлімшелік нарықтық шаруа реттеу
типінің қаржы капиталына керек.
Кәсіпорынның қаржы қордың арттыруы үшін және амортизациялық
индексацияның бөлінуі үшін кәсіпорынның негізгі қордың қаржы
қадағалау керек, ол кәсіпорындарына қаржы салу үшінжа қсы база құрайды
және тәжірибелі акциялау жұмысын іске асырады. Келешекте жеке тұлғалар үшін
негізінен заттай салық ставкасы артта берілуі мүмкін болады.
Кризистік пайда болулар басым болмай тұрғанда экономикамызда
автоматтандырылған, кейбір ұғымда банктік қызмет көрсету әсерімен табыс
салығын алу, мәжбүр етушілік механизмін еңгізу керек.
Ақырғы 3 жылдың ішінде салық қызметін түрлендіру тәжірибесінде,
мемлекеттік емес шаруашылық түріндегі меншік субъектілердің пайда
болуына іске жұмылдыру процесінде, оның ұтқырлығы мен нәтижелігін
көрсетті.
Осы уақыт ішінде салық төлемеу жүйенің тұрақты құқықтық базасын
жасау керек, салықтан қашқаны үшін статья енгізу керек, салық
инспекторлары статусы туралы қағиданы қабылдау қажет.
Мысалы қосалқы құн салығы. Қазақстан Республикасында ол айналымнан
және сатудан алынатын салық орнына келеді. Осы салықты енгізу алынатын
салық орнына келеді. Осы салықты енгізу барысында оны есептеудің тұрақты
методикасы қарастырылған жоқ, (қосылған құн болып құнның қай бөлігі жатады:
табыс немесе еңбек ақы, шикізат құны және т.б.).
Барлық дамыған елдерде қосалқы құн мағынасына өндіріс бағасынан
асатын өнімнің өзіндік құнынан жоғары және оған қоса орташа табыс
жатады.
Бүгінгі күні қалыптасқан экономикалық, саяси және әлеуметтік
жағдайларды қорыта келсек, бүгінгі күні Қазақстан Республикасымызда салық
салу концепциясы бірінші кезекте келесі кенізгі мәселелерді шешуі керек:
– бюджеттің тұрақтылығы және баланстығы;
– валюталардың антиинфляциялық механизмін түрлендіру және
меншілігінің тұрақтығын қамтамасыз ету;
– кең масштабы инвестицияларды қамтамасыз ету;
– меншік түріне қарамай, барлық шаруашылық субъектілердің іскерлік
белсенділігін барлық шарамен арттыру.
Осы мәселелердің шешімі Қазақстан Республикамызда экономикалық және
әлеуметтік тұрақтылыққа жетуге ықпал етеді.
Тарау II. Ақмола облысының Щучье ауданы бойынша бюджет көрсеткіштерінің
орындаулын талдау.
2.1. Щучье ауданы бойынша бюджеттің орындалуының жалпы көрсеткіштерін
талдау
Жергілікті қаржы өзімен бірге түріндегі қоғамдарық өнім бөлігіне
сәйкесі жүктелген жергілікті басқару орган жұмылдырғатын, бөлетін және
қолданатын экономикалық қатынастарды көрсетеді. Жергілікті қаржы
мемлекеттің маңызды құрастырушы жүйесі болып табылады. Оларға жергілікті
бюджет, арнайы бюджеттік емес қорлар және жергілікті басқару органы
нелігіндегі шаруашылық субъект қаржысы жатады.
Жергілікті қаржы бағыты мен қүрылымы жергілікті билік және басқару
органымен, маслихатпен (депутат жиналысымен), жергілікті әкімшілік және
жергілікті өзіндік басқару органы қызметімен анықталады.
Қазіргі нарықтық қатынас қүру шарты кезінде жергілікті органдар іс-
әрекетінің аумағы үлғайып келеді, және олар әлеуметтік, экономикалық,
экологиялық, демографиялық мәселеррді өздері шешуі бастау алып келеді.
Жергілікті басқару органына мемлекеттің әлеуметтік бағдарламаларын
жүзеге асыру үшін маңызды мәселер қойылған. Әлеуметтік инфроқұрылым
салалары түрғындарға бюджеттік құралдар бөлігінен түрлендірілетін қар
есебінен қызмет тұрлерінен көрсетеді.
Жергілікті құрамдас топта қаржылдық қатынастар Қазақстан
Республикасы бюджеттік кодексімен, шаруашылық және қаржылық іс-әрекеттер
туралы заңдармен және басқада заңдармен реттеледі.
Жергілікті қаржыда маңызды ролді, жергілікті билік және басқару органы іс-
әрекеттінің көп қырлы қаржылық базасы болып табылатын, жергілікті бюджет
атқарады.
Қазақстанда жергілікті бюджет (облыстық, қалалық, аудандық) кірістер
көлемінің 50% -ызына жуығын қүрайды.
Басқа мемлекеттерде территориялық басқаруды дамыту тәжірибесі өзін-
өзі басқару жүйесін, жергілікті билік органдарына ведомствалық территорияны
дамыту үшін әлеуметтік және экономикалық мәселелерді шешу үшін қүқық беру
қажеттілігін қолдайды. Қазақстанға унитарлы мемлекет шартына фискалды
федерализм термині мағынасын өзгертпей фискалды регионализм болып
түрлендірілуі мүмкін.
1994 жылға дейін Қазақстанда 3045 жергілікті бюджет болды: бюджет
жүйесін орталықтандыруына байланысты 1994 жылдық басынан 2500 жергілікті
бюджет жайылды - ауылдық. Қаржылық ресурстарды қолдану, жұмылдаруда
аудандық саланың қаржылық мүмкіншіліктері маңызды түрде шектелді.
Қаржылық жоспарлау - бүл қаржылық механизмнің жүйесі және әлеуметтік
- экономикалық жоспарлаудың маңызды қүрылын бөлігі.
Қаржылық жоспарлаудың спецификасы ақша турінде орындалуымен
ерекшеленеді.
Қаржылық жоспарлаудың объектін кірістің құрылуының, бөлінуінің,
жинақталуынық жүйесі болады, ақша құралының түрлендірілу және
орталықтандырылуының қолданды болып табылады.
Қаржылық жоспарлаудың мазмұны алдын ала анықталған экономикалық
процесстердің қайта құрылуы, бөлінуі және ақша құралдарының қайта бөлінуін,
жинақталуын және осы негіздегі түрлендіруін орталықтанған ақша құралдары
қорларының көрсетеді.
Қажылық жоспарлаудың міндеті қаржылық ресурстардың қолданылуы және
жұлылдыруының оптималды сәйкестігіне шаруашылық субъектінің дамуына жету
болып табылады.
Қаржылық жоспарлаудың мақсаттары:
1.қаржылық ресурстардың түрлендіру көзін және жалпы ауқымын анықтау;
2.құралдарды орталықтандырылған қарлар арасында үллтық шаруашылық
салалар арасында және администрациялы -территориялық бөлімшілер арасында
оптималды пропорцияны бекіту;
3.қүралдарды қолданудың нақты бағытын анықтау және қазетті
резервтерді қүру.
Қаржылық жоспарлау экономиканы және оның бөлімшілерін басқаруда
маңызды қызмет болып табылады. Ол мемлекеттік билік және басқару органымен
және сондай-ақ барлық шаруашылық органдармен, үйымдармен және олардың
жоғарғы қүрылымдарымен іске асады.
Нарықтық шартта қаржылық жоспарлау шаруашылық нәтижегі жер ететін
көптьеген факторлар болжаудай маңызды түрде өткізіледі.
Болжау - арнайы ғылыми зерттеу негізіндегі болашақтағы қандайда бір
болмысты көру.
Болжау жасау - қандайда бір объектінің, процесстің дамуы түралы
болжанды әзірлеу.
Қаржыға қатысты дамуға болжам жасау - бүл қаржылық қатынастың
жетіндіру мүмкіншілігі.
Объект - қаржылық ресурстар, процесс - ақша қүралдары қарының
қозғалысы.
Жоспар - бір шараның немесе істің іске асуының тәртібін және мерзімін
анықтайтын бір мақсатқа жетудің бағытталған, байланысқан жүйесі. Жоспарлау
- жоспар әзірленнуін қамтатын, онық орындалуын және орындалуын қамтитын
процесс.
Әлеуметтік - экономикалық жоспарлау жүйесінде қаржылық жоспарлау
маңызды рөл атқарады. Қыржылық жоспарды әзірлеу кезінде өндіріске
жүмылдыратын материалдық ресурстары, айным қүралдарының жылдамдауы, қүрылыс
қүнының сметалық төмендеуі,
басқару апаратын қамтамасыз ету шығындарын қысқарту және т.б. есебімен ақша
құралдарың қажеттілігінің кемуі қарастырылады. Осы түрде, қаржылық
жоспарлау бір жағынан - қаржылық ресурстарды басқару құрамы, екінші
жағынан, қоғамдық өндіріс процесіне әсер ету процесі. Осы мәтінде Ақмола
облысы бойынша бюджеттік көрсеткіштің жоспарлы орындалуы келесі түрде
көрсетіледі.
Кесте 2.
Щучье ауданы бойынша бюджеттік көрсеткіштердің жоспары орындалу
өзгерістері, млн.тенге.
КӨРСЕТКІШТЕР 2003ж 2004ж. 2005ж.
Нақты
Жоспар Нақты
1.г. Кокшетау 3089550 3378238 288688 109
2. г.Степногорск 1245305 1149812 -95493 92
3. Аккольский 314277 283070 -31207 90
4.Аршалынский 295941 272353 -23588 92
5. Астраханский 208155 197333 -10822 95
6. Атбасарский 587279 561135 -26144 96
7.Буландынский 275414 246386 -29028 89
8.Егиндыкольский 66444 54628 -11816 82
9.Енбекшильдерский 122370 126611 4241 103
10.Ерейментауский 318874 309365 -9509 97
11.Есильский 391525 399347 7822 102
12.Жаксынский 218050 166103 -51947 76
13.Жаркаинский 164829 146325 -18504 89
14.Зерендинский 442166 432650 -9516 98
15.Коргалжынский 68979 58069 -10910 84
16.Сандыктауский 165759 151522 -14237 91
17.Целиноградский 403550 360931 -42619 89
18.Шортандинский 258291 260938 2647 101
19.Щучинский 1178290 1257795 79505 106,7
20.Областық 1438735 1537577 98842 107
ИТОГО 11048161 11100445 52284 100
Ақпарат көзі: Ақмола облыстық қаржы департаментінің мәліметтері
Атқару облыстық көрсеткіштен ортадан жоғары болып келесі аудандарда
көрсетілген: Көкшетау қаласы, Шучье, Еңбекшілдер, Есіл, аудандары бойынша
бюджет түсімі 100% артық орындалып отыр. Степногорск қаласы, Ақкөл, Аршалы,
Астрахан, Атбасар, Боланды, Егіндікөл, Ерейментау, Жақсы, Зеренді,
Қорғалжын, Сандықтау, Целиноград аудандарында атқару 76%-дан 98 % дейін
құрады.
Щучье ауданы бойынша 2005 жылы бюджет түсімінің орындалуы 106,7%
құрағанын көреміз. Ол жалпы облыс бюджетінің (125779511100445х100%) =
11,33 % үлесін құрағанын байқадық.
Негізінен аудан бойынша шығындар құрылымы төмендегідей түрде болады
(Кесте 4)
Кесте 4
Щучье ауданы бойынша бюджет шығысының құрамы мен құрылымы, мың тенге
Құрылым
2005ж. өзгерістері,
Атаулары 2004ж пункттер
Жоспар Нақты Жос- 2004ж
пар
Сомасы
Жоспар Нақты % Жоспар Нақты %
Салықтық түсімдер 847887 881074 103,9 869476 914727 105,2
Салықтық емес түсімдер60961 14283 23,4 70281 71093 101,2
Капиталмен операциядан115671 116129 100,4 239672 272814 113,8
кірістер
Ресми трансферттер 250298 250297 99,9 179425 179414 99,9
Қортынды 1274817 1261783 98,9 1358854 1438048 105,8
Ақпарат көзі: Щучье ауданының қаржы бөлімінің мәліметтері
Кесте көрсету бойынша бюджеттік жыл уақытында аудан бюджеттінің
тобысының жоспары бірнеше рет бектілді және түзетілді. Анықтау
процедурасынан кейін кіріс бойынша жоспар жинағы 2005 жылы 1358854 мын
теңге құрады және 105,8% орындалған яғни кассалық атқарылуы 1438048 мын
теңге құрады немесе 79194 мың теңгеге артық орындалды. Ал 2004 жылы бюджет
түсімдері жоспары 98,9 % орындалып, абсолюттік көрсеткіші 1261783 мың
тенгені құрады.
Салық түсімдері бойынша жоспар жинағы есепті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
Тарау I Жергілікті бюджеттің қаржылық негіздері мен қалыптасу
проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.1. Жергілікті қаржының экономикалық мазмұны және
маңызы ... ... ... ...8 1.2.Жергілікті бюджеттердің кірістері мен
шығыстары ... ... ... ... ... ... .. ... ... 13
1.4. Арнайы экономикалық аймақтардың
қаржысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
Тарау II. Ақмола облысының Щучье ауданы бойынша бюджет көрсеткіштерінің
орындаулын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.1. Щучье ауданы бойынша бюджеттің орындалуының жалпы көрсеткіштерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..26
2.2. Аудан бойынша бюджет кірістері көздерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... .34
ІІІ тарау. Бюджет процессіндегі шет елдер тәжірибесі негізінде аймақтық
бюджетті
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..47
3.1. Ұлыбританияның Кіріс департаменттеріндеге атқарылуларды өлшеу..47
3.2.Аймақтық бюджеттерді басқаруды
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .52
3.3. Бюджеттің түсім бөлімін ұлғайтуды аймақ экономикасының дамуы мен
байланыстыру
әдісі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..59
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
Әдебиет
тізбегі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...75
Кіріспе.
Еліміздің Президентінің Қазақстанға жолдауына Қазақстан – 2030
Көркею, қауіпсіздік және барлық қазақстандықтардың тұрмыс жағдайының
жақсаруы мемлекетіміздің ең маңызды мәселелерінің бірі, қазіргі заманға сай
нәтижелі мемлекеттік қызмет орнын және мемлекеттік басқарма құрылымын
құру.(1, бет 4)
Сонымен қатар өте маңызды қызмет атқару барысында Қазақстан
Республикасының үкіметі тұтас және тәжірибелі болу керек екені анықталған.
Әр министрлік және мемлекеттік басқару салалсы мен қарамағындағы мекемелер
жүйесі өзіне тән емес қызметтерден, орталықтан аумақтарға және мемлекеттен
жеке меншікке беру арқылы босатылуы керек.
Бұл әрекет мемлекеттік басқарманың жүйелік болуына әкеледі. Әр
басқарма деңгейіне қызметі мен үстіндегі нақты анықталуы керек, қаржылық
ресурсына бекітілген, барлық деңгейдегі өкіметтің нәтижелі қызмет етуіне
заңдылық – құқықтық базаның құрылуы.
Өткен жылда өткізілген реформаның нәтижесінде қазіргі нарықтық
экономика талабына сәйкес келетін мемлекеттік басқарма жүйесі құрастырылды,
орталық қызметтен аудару процесін бастау және үстемділік, сонымен қатар
мемлекеттік басқармадағы жергілікті деңгейдің территориялық дамуының көп
сұрақтарын шешу. Мемлекеттік қызметтің іске асыруын нәтижелігін қамтамасыз
ету үшін орталық және облыстық билік деңгейі арасындағы үстімдегі
жетерліктей нақты белгіленген.
Еліміздің дамуының қазіргі заманға сай этапына, мемлекеттік
басқарманың нәтижелілігі әрі қара көтерілу қажеттілігінен қарағанда, барлық
билік деңгейіндегі қызмет аралары нақтылап бөлу, реформаны жүргізу
орталықтан төменгі жергілікті мемлекеттік басқарма деңгейіне ауыстыру
мәселелері орын алады.
Облыстық, аудандық (қалалық) және ауыл деңгейдегі билік қызметтері
бөлу бүгінгікүні облыстық деңгейге берілді және орталықтандырылған
басқарма жүйесін түгелдей қабылдайды. Алайда орталықтан берілген үстемдік
облыстық деңгейде қалды, ал ол өткізілген ренформа идеологиясымен толық
мөлшерде сәйкеспейді.
Аудандық, қалалық және ауылдық билік деңгейі жергілікті мағынадағы
мәселені шешуді жауапкершілікті болуы керек, олардың құқығы, міндеті және
жауапкершілігі заңдылық акт деңгейінде реттелуі керек.
Сонымен қатар әкімшілік-бюджеттік реформаның аяқталуы мемлекеттік
дамудағы алдағы іс-әрекеттікті және тұрақтылықты қамтамасыз етудің
маңызды шарты болып табылады.
Осы немесе басқа қызметтердің, осы немесе басқа мемлекеттік басқарма
деңгейде қатынасы тұрақты қызметтілік талдау негізінде іске асыруы керек.
Мемлекеттік қызметті орындау мемлекеттік материалдың және еңбек ресурстарын
нәтижелі пайдалануды және бюджеттік құралды дұрыс пайдалануды қамтамасыз
ету мақсатымен тұрғындарға максимальды түрде жақын болу керек.
Бюджет, олармен өз қызметін мемлекеттік саясаттық шараны іске
асыруының орындалуын қамтамасыз ететін мемлекеттің негізгі құралы болып
табылады.
Сондықтан да, тұрақтылық дәйгінде негізделген, оларға салынған
қызметтің іске асуына және қарым қатынастың адалдығына, сондай ақ
бюджеттік саясаттың жүруіне ықпалын тигізу ушін мемлекеттік басқарма
деңгейінің барлығын жеткілікті қаржылық құрал мен қамтамаыз етуге бюджет
аралық қатынастың оптипальды моделін түрлендіру талап етеді.
Қаржылық жүйе түсінігі жалпы қаржы анықтамасының дамуы болып
табылады деп есептеледі. Сонымен қатар алдында айтылғандай қаржы
экономикалық қоғамдық қатынасты көрсетеді. Теорияда қаржы жүйесін
менеджментте жүйені мәселені шешу деп түсіндіріледі.
Қаржылық жүйе - ол білім саласының әдісі мен түр жүйесі және
мемлекеттік жіне кәсіпорындық ақша құралдарының қорын қолдау және бөлу
анықтамасы екені белгілі.
Еліміздің іс-әрекеті бюджеттік шығындармен тура байланысты. Бюджеттік
шығындар – ол экономикалық қатынастарға қаржы құралдарының бөлінуі.
Мемлекеттік бюджет шығындары өкілетті органдармен анықталады. Мемлекеттік
бюджет шығындары қоғамның әр-түрлі қажеттілігін қамтамасыз етуге, өндірісті
дамытуға, жаңартуға бағытталады және бөлумен қайта бөлушілік экономикалық
қызметін атқарады.
Мемлекеттік бюджет қаражатын бөлу және қайта бөлушіліктері Қазақстан
Республикасының Бюджеттік кодекс заңына сәйкес анықталады. Республикалық
бюджет шығындары Қазақстан Республикасының Республикалық бюджет туралы
заңына сәйкес атқарылады.
Жергілікті бюджет шығындары жергілікті өкімет органдарымен және
маслихатпен басқарылады және қалыптастырылады. Қазақстан Республикасының
Бюджеттік кодексі заңымен қатар ҚР жергілікті өкілетті және орындаушы
органадары туралы заңымен де реттеледі. Қазақстан Республикаында жүйелік
бағытына ие ұзақ мерзімді стратегия және даму басымдылығы анықталған.
Бюджетті жоспарлауда бюджетті әзірлеу бағдарламасының және
мемлекеттік шығындарды жоспарлаудың үлкен маңызы бар.
Коммерциялық емес қызметтерді қаржыландыру ерекшелігі, жеке меншік
қаламайтын немесе қамтамасыз ете алмайтың, мекеме немесе ұйымның
қарастырылған шығындары жарғымен немесе басқа да бекітілген құжатпен іске
асырылады.
Бюджет мемлекеттік саяси шараларды іске асыруда, өзінің қызметтерін
атқаруды қамтамасыз ету бойынша мемлекеттің негізгі құралы болып табылады.
Бюджет аралық тұрақты және мөлдір қарым-қатынастары дәйегілерінде
негізделген, сондай-ақ нәтижесі бюджеттік саясатты атқаруда, оларға
салынған қызметті іске асыру үшін мемлекеттік басқарманың барлық деңгейін
жергілікиі қаржылық құралдармен қамтамасыз етіледі. Сондықтан да
бюджетаралық қатынастардың тиімді тәсілін түрлендіруді талап етеді.
1991 жылы бюджеттік бағдарламаларды жергілікті бюджет есебінен
қаржыландыратын және Республикалық бюджеттін қаржыландыратын болып
бағдарламаларға бөлінді. Бағдарламаларды бөлудің мақсаты мемлекеттік
қызметтердің нәтижелігін қамтамасыз ету болып табылады.
Бірақ та, берілген шығыстарды орталықтандыру шығыстық қызыметті
қамтамасыз етуді жеткілікті кіре көзін талап етдеді. Тек кіріспен шығыстын
теңелеунен ғана бюджеттік қатынастан құрылған жүйе турақты, ашық және
басқарылмалы болады. Сонымен қатар шығыс қызыметтерін бөлуде кірестерін
бірге көрсету керек.
Жергілікті және Республикалық бюджет арасындағы салық, алындар және
басқа да төлемдерде бөлу механизімі, кәзіргі кезде жергілікті бюджеттердің
кіріс базасын тұрақтандыруға мүмкіндік бермейді. Сондықтан өкімет
жергілікті бюджетке түсітін салықтарға тұрақты нормативтер орындауда
үсынады. Сонымен қатар әр қилы жолдар талданады.
Тәжірибеде көрсетілгенде бюджеттік ұйымдар алдында, шаруашылық
субъект тұрғындар және қаржы институттары алдында мемлекептен міндеттерінің
орындалмаған әр теңгесі бюджетке үш-төрт теңге кірісіне кері әсерін
тигізеді.
Бюджет жүйесінде кірісі және шығысы бойынша қайта түрлендіруді іске
асыру керек. Бұған байланыста жергілікті және Республикалық шығындарды
түрлендіру, сонын ішінде, шығындарды қаржыландыру және бағдарламаны
түрлендіру, бюджеттің кірістік қамтамасыз етуімен байланысты.
Тақырып актуалдығы. Жергілікті бюджет мағынасында ғылыми ғана емес,
өмірмен байланысты тәжирибиелік мәселелерде жасырынып отыр. Бәрінен бұрын,
регионның әлеуметтік – экономикалық дамуындағы жергілікті бюджетті ролін
зерттеу қажеттілігі тұрғындардың әлеуметтік өміріне әсер ететін еліміздегі
әлеуметтік реформаның іске асумен байланысты. Қазақстанда экономикалық
реформаның жалғасуы бюджеттік процестердің түрлендіруіне талаптар қояды.
Мәселені шешу әлеуметті қажеттілік болып келеді. Регионның әлеуметтік
экономикалық дамуында және оны қайта өрлендірудегі негізгі бағыттарды
әзірлеуде жергілікті бюджет ролі талдауына жаңа конституцияларды жақындауды
талап етеді.
Әлеуметтік – экономикалық саладағы шешілмеген теориялық және
тәжірибелік көп қырлы мәселелер берілген істін бағытын анықтады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты жергілікті бюджет ролін экономика мазмұны
және оның қолдану нәтижелігін анықтау болып табылады.
Қойылған мақсатқа сәйкес дипломдық жұмысты келесі мәселелер шешіледі:
- жергілікті бюджетті және бюджет процесінің түсінігі мен мазмұны ашу;
- жергілікті бюджет орындалуына кіріс және шығыс бөлігін түрлендіру
құрлымын зерттеу;
- бюджет аралық қатынастардың құрлымын зерттеу және жергілікті деңгейге
оларды орны көрсету;
- бюджет аралық қатынастағы мәселелерді көрсету.
Ғылыми талдаудың келесі әдестемеу қолданылады: тізбектеі орнату, талдау
және синтез, жүйелік жақындау, индукция және дедукция, ғылыми абстрақция.
Тарау I Жергілікті бюджеттің қаржылық негіздері мен қалыптасу
проблемалары.
1.1. Жергілікті қаржының экономикалық мазмұны және маңызы.
Жергілікті қаржының мәні және мағынасы
Жергілікті басқару органдарының жүктелген функцияларына сәйкес
экономикалық қатынас арқылы қоғамдық өнімнің бөлігін ақша нысанында
жұмылдыруын, бөлуін және пайдалануын жергілікті қаржы деп атайды.
Жергілікті қаржы мемлекеттің қаржы жүйесіндегі маңызды құрылымы болып
табылады. Оған жергілікті бюджеттер, бюджеттен тыс арнайы қор және жергікті
басқару органдарының жекеменшігіндегі шаруашылық жүргізетін субъектілердің
қаржысы кіреді.
Жергілікті қаржының құрылымы мен бағыты жергілікті үкімет және басқару
органдары – мәслихаттар (депутаттар жиналысы), жергілікті әкімдік және
жергілікті өзін-өзі басқару органдарының функцияларымен белгіленеді.
Қазіргі уақытта, рыноктық қатынастарды орнату жағдайда, жергілікті
органдардың қызмет шеңбері кеңеюде, әрі олар әлеуметтік, экономикалық,
экологиялық, көші-қондық мәселелерді өздері шешу мүмкіндіктері тууда.
Жергілікті басқару органдарына мемлекеттің әлеуметтік бағдарламаларын
жүзеге асыру, халыққа қызмет көрсету жөніндегі шараларды қаржыландыру
сияқты маңызды мәселелер жүктеліп отыр.
Осы тарауда жергіліті қаражаттардың бір ғана звеносы – жергілікті
бюджеттер жан-жақты қаралып отыр. Себебі қалған екі звено – шаруашылық
жүргізетін субъектілердің қаржысы мен бюджеттен тыс қорлар белгілері мен
қасиеттері ұқсас болып келетін түбегейлі бір типтес ұғымдар болғандықтан
оған тоқталу қажетсіз болып отыр.
Әлеуметтік-тұрмыстық инфраструктуралардың салалары халыққа қызметті
көбіне бюджет қаражатынан құралатын қорлар есебінен көрсетеді.
Жергілікті қаражаттың маңызды ролін жергілікті үкімет және басқару
органдарының көпсалалы қызметінің қаржылық базасы болып келетін жергілікті
бюджет атқарады.
Қазақстанда жергілікті бюджеттер (облыстардың, қалалардың, аудандардың)
кірістер және шығыстар бойынша мемлекеттік бюджет қаражаты көлемінің
шамамен 50 % алады.
Қаржылық қатынастарды ұйымдастыруда екі тенденция қатарлас болып
келеді:
1) дағдарыстан шығу және тұрақтандыру мақсатымен экономиканы
басқарудағы орталықтандыру бастамаларын дамытудың жалпы процессін
айқындайтын қаржы ресурстарының қозғалысымен басқару нысандары мен
тәсілдері жүйесін орталықтандыру;
2) қаржы қорларын құру және пайдаланудағы жергілікті үкімет пен басқару
органдары функцияларын күшейтіп, қаржыларды орталықсыздандыру.
Екінші тенденция жергілікті органдардың жергілікті жағдайларға жақын
болуына және олардың өз аумағының әлеуметтік-экономикалық дамуына көп көңіл
бөлуіне негізделеді.
Қаржылық қатынастарды әкімшіліктеу принципі қаржыларды бақылау
функцияларын жүзеге асыру болып табылады: белгілі қаржылық қатынас неғұрлым
аз бақыланса, соғырлұм оны орталықсыздандырылған реттеуге жатқызған жөн,
және, керісінше, жақсы бақылауға алынатынды – орталықтандырылған реттеуге
жатқызу керек.
Әлемдік қаржылық теория мен тәжрибе көрсетуінше, жергілікті (локалдық)
бюджеттер бюджет жүйесінің өзіндік еркін бөлігі болып қызмет етеді.
Бюджеттің өзіндік еркіндігі дегеніміз өңірлік басқару органы бекітілген
кіріс базасы негізінде бюджет көлемін, нақты құрамын және баптар бойынша
кіріс пен шығыс көлемдерін өзі белгілейтіндігі. Оның атқарылуы өңірлік
басқару органдардың құқығын белгілейтін республикалық заңнама негізінде
жүзеге асырылады.
Алайда, басқа жағынан қарағанда өңірлер белгілі бір байланыстағы бір
шаруашылық кешеннің бөліктері болып келеді де, және ол жеке дара бола
алмайды. Өңірлік өндірудің мазмұны барлық қоғамдық өндірудің негізгі даму
жолдарымен белгіленеді. Сондықтан да өндірістің нақты жағдайы шеңберінде
басқарудың орталықтандырылуының қажеттілігі туындайды. Өңірлердің
экономикалық өзіндік еркіндігі абсолюттік бола алмайды. Ол ұдайы
салыстырмалы, және де өңір неғұрлым кішкентай болса, еркіндіктің де мөлшері
шамалы келеді, яғни, орталықтан тәуелсіз болып келетін шешімдерді қабылдау
мүмкіндігі аз болады. Әрі өңірлердің әлеуметтік-экономикалық дамуының
қазіргі деңгейі, қалыптасқан бюджеттік қарым-қатынастар, рыноктық
экономикаға ауысудың қиын-қыспағы республиканың көптеген жергілікті
бюджеттерінің нағыз еркіндігі туралы айтуға әлі ерте. Сондықтан да
әлеуметтік игіліктердің кепілді минимумынмен халықты қамтамасыздандыратын
әлеуметтік инфраструктураны қаржыландыру үшін арналған қаражаттың
жеткілікті болуы принципі жүзеге асырылып отыруы керек. Әр әкімшілік-
шаруашылық бірліктің еркіндігі өңірдің экономикалық жоспарларын барынша
жүзеге асыра алатын оңтайлы деңгейде болуы керек.
Өңірлердің экономикалық еркіндігінің тағы бір маңызды жәйттерінің бірі
болып өңірлік ресурстарды өндіру, табиғатты қорғау бойынша шараларды
қаржыландыруға қажет болатын кепілді қаржы көздерін құру саналады.
Өңірдің экономикасын басқарудағы орталық пен жергіліктінің оңтайлы
байланысының жалпы принципі былайша тұжырымдалады: экономикалық дамуда
стратегияның анықталуын орталықтандыру, оны жүзеге асыруда еркіндік.
Оперативтік-шаруашылық еркіндік жергілікті звенода 50 % кем емес
шығыстарды жабатын, ерекше, бекітілген кіріс жүйесін құруды, ұзақ мерзімге
бюджетке кірістерді қатаң бекітуді талап етеді.
Рыноктық экономикасы дамыған елдерде бюджет арқылы ұлттық кірісті қайта
бөлу фискальды федерализм теориясы негізінде жасалады.
Жергілікті өзіндік басқару – демократиялық қатардың міндетті
компоненті. Ол тұрғындардың өздерімен еркін тағайындалған өкілетті органмен
іске асырылады. Жергілікті өкілетті және атқарушы органға қатарланған
қызметті атқару үшін, олар белгілі мүліктік және қаржылық – бюджеттік
құқықпен үлестелінеді.
Жергілікті билік органының қаржылық базасы олардың бюджеті болып
табылады. Осы органдарға берілген бюджеттік және мүліктік құқық, оларға
өз бюджетін құрастыру, қарастыруға екітуге мүмкіндік береді.
Жергілікті бюджеттің мазмұны мен маңызы
Бюджет – жалпы ішкі өнімнің жартысынан көбін қамтитын қаржылық-
несиелік жүйенің орталықтандырылған бөлігі. Қазақстан Республикасының
қаржылық-несиелік жүйесі.
Жергілікті бюджет – ол жеке муниципальды пайда болудың қаржылық
ресурстарының орталықтандырылған қоры. Тұрғындарға өндірістің соңғы
нәтижесін жеткізетін басты жолдардың бірі. Солар арқылы қоғамдық тұтыну
қоры жеке тұрғын топтары арасында бөлінеді. Осы бюджеттерден өндірістік
аумақтағы салалардың дамуы қаржыландырылады, бірінші кезекте жергілікті
тағам өндірісі, коммуналдық шаруашылық, тұрғындардың өмір сүруіне қажетті
компонент болып табылатын өнім және қызмет көрсету көлемі.(2, бет 51)
Бюджет ұғымы экономикалық және құқықтық категория ретінде
қолданылады.
Құқықтық категория ретінде бюджет - мемлекеттік билік органдары
қазметін іске асыруға, ақша құралдарын шығындандыру және қалыптастыру,
заңмен бекітілген түрі.
Жергілікті бюджетті жеке даралық экономикалық категория ретінде
қарастыруға болады. Оның өзіндік ерекшеліктері бар:
– Жергілікті бюджет қайта бөлушілік қатынаста негізгі экономикалық түр
брлып табылады. Ұлттық кірісті жергілікті өзіндік басқару органы
қолындағы және қоғамдық қажеттілікті қанағаттандыру мақсатымен оны
қолдану;
– Жергілікті бюджет көмегімен ұлттық кірісті ұлттық шаруашылық,
территориямен, қоғамды қызмет аумағы саласымен қайта бөлу іске асады.
– Жергілікті бюджетті қайта бөлу пропорциясының құны қайта өндірістің
қажеттілігімен анықталады, мәселесімен, әр тарихи этапта қоғамның
алдында тұрады.
Жергілікті бюджет маңызы экономикалық категория ретіндей бөлінушілік
және бақылаушылық қызмет арқылы іске асады.
Бөлушілік қызметтің мағынасы ол оның арқасында жергілікті өзіндік
ьасқару органы қолында ақша құралдарының концентрациясы іске асады және
олардың идара территориясының әлеуметтік-экономикалық қажеттілігін
қанағаттандыру мақсатымен оларды қолдану. Содан басқа, осы қызметтің
көмегімен жергілікті өзіндік басқаруға қаржы ресурстары қаншалықты
уақытымен және толықтай түсінетінін анықтауға болады және жергілікті
бюджет пропорция құрымы қалай құрылатынын көруге болады. Қызмет құрамы
қоғамдағы өндірістік әртүрлі бөлімдердің арасындағы қаржылық ресурстардың
қайта бөлушілік процесімен анықталады. Басқа қаржылық жүйенің құрамдас
бөлігінің бірде біреуі осындай әр түрлі қайта бөлушілік қаржылық
ресурстарды (сала аралық, территория аралық, көп деңгейлі қайта бөлушілік
қаржылық ресурстардың, сол сияқты бюджеттік саясаттың әр түрлі деңгейімен)
іске асырмайды.
Осы қызметтің іс-әрекеттік аумағы, заңды тұлғалардай жек тұлғаларда
(ведомствалық территориядағы), қоғамдық өндірістің барлық қатысушылары
жергілікті бюджетпен қатынасқа кіруімен анықталады.
Бақылау қызметінің қорытындысы, жергілікті өзіндік басқару ақша
құралдарын қолдану және түрлендіруі арқылы экономикалық муниципалды
құрастыру экономикасының процесін көрсетеді. Осы қызметтің арқасында
жергілікті өзіндік басқару органының құзырына, әр түрлі шаруашылық
субъектіден қаржылық ресурстардың қалай түсетінін көруге болады, сондай-ақ
муниципалды құрылу қажеттілігіне орталықтандырылған ресурстардың мөлшері
сәйкес келедіме екенін көруге болады. Осы қызметтің негізін, жергілікті
бюджеттік түсімдер мен шығындық бағыттардың сәйкестік көрсеткішін тауып
көрсететін жергілікті бюджет ресурстарының қозғалысы құрастырады.
Жергілікті бюджет қызметі осы категорияның өзі сияқты объективті болып
келеді. Жергілікті бюджет экономиканы және әлеуметтік аумақтың дамуында
маңызды құрал әрекеті болып табылады. Оның көмегімен мемлекет қоғамдық
өнімнің құрылымын өзгерте алады, шаруашылықтың нәтижесіне әсерін тигізе
алады, әлеуметтік қайта құрушылықты іске асыра алады. (2, бет 142 )
Жергілікті өзіндік басқару органы, орындалуы заңмен бекітілгенминимальды
мемлекеттік әлеуметтік стандарт деңгейінен төмен емес муниципалдық
құрылымға қатынасты саласында, тұрғындардың өміршендік қажеттілігін
қамтамасыз етеді.
Нарықтық шаруашылық дәйегілердің дамытумен қатар, жергілікті билік
органдарының қызметтері кеңейеді және күрделенеді, өткізілген реформаның
орталық ауырлығы төменгі бюджеттік жүйе деңгейіне ығысады.
1.2.Жергілікті бюджеттердің кірістері мен шығыстары
Қазақстан Республикасының жергілікті бюджеттеріне төмендігідей түсімдер
жатады:
1). Жергілікті бюджеттердің кірістері;
2). Жоғарыда тұрған бюджеттерден, заңды және жеке тұлғалардан, шетел
мемлекеттерден алынған ресми трансферттер;
3). Жергілікті бюджеттерден алдында берілген кредиттерден негізгі
қарыздың өтелуі. Ал кірістер:
• а) салықтардың түсуінен, жинаулардан және басқа міндетті
төлемдерден;
• б) салықтық емес түсімдерден;
• капиталмен жүргізілген операциялардан түскен кірістерден тұрады.
2001 жылы жергілікті бюджеттерге бекітілген салықтар, жиындар және
міндетті төлемдерге төмендегілер кірді:
• әкімшілік-аумақтық бірлікте жиналатын 50 % мөлшеріндегі
корпоративтік табыс салығы;
• 50 % мөлшеріндегі құрамында спирті бар сусындар акцизі, ойын
бизнесі; жеке табыс салығы;
• әлеуметтік салық;
• мүлік салығы;
• жер салығы;
• көлік салығы;
• бекітілген келісім-шарттар бойынша жергілікті бюджеттерге түсетін
өнімдерді бөлу жөніндегі Қазақстан Республикасының үлесі;
• жинаулар, төлемдер, баждар (құнды қағаздар эмиссиясын тіркеу үшін
жиындарды есептемегенде).
Жергілікті бюджеттерге салықтық емес түсімдер құрамына:
• коммуналдық меншік болып келетін кәсіпорындардың акцияларына
дивидендтер;
• жергілікті органдар жүргізетін лотереялардан түскен кіріс;
• жергілікті бюджеттерден алынған кредиттер сыйақылары;
• жергілікті органдардың меншігіндегі мүлікті сатудан келген
түсімдер;
• жергілікті органдардың қарауындағы мемлекеттік мекемелердің
көрсеткен қызметтерінен келген түсімдер;
• коммуналды меншікті жалға беруден келген түсімдер;
• жергілікті органдардың қарауындағы мемлекеттік мекемелердің
ұйымдастырған мемлекеттік сатып алудан келген түсімдер;
• жер телімдерін жалға беруден келген түсімдер;
• қоршаған ортаны қорғау жөніндегі жергілікті мемлекеттік қорларға
50 % мөлшеріндегі қоршаған ортаны ластандырған үшін төлемдер;
• басқа да әкімшілік жиындар;
• жергілікті органдардың қарауындағы мемлекеттік мекемелерд
жинайтын әкімшілік айыппұлдар және санкциялар;
• Қазақстан Республикасының заңдарында қарастырылған басқа да
түсімдер. (3, бет 38)
1. кестесінде көрсетілген мәліметтер бойынша Қазақстанда орта есеппен
алғанда жергілікті бюджеттерге баратын түсімдердің жеке категорияларының
арасалмағы салықтық түсімдердің басым екендігін көрсетеді (82,4%).
Кесте 1.
Қазақстан Республикасындағы жергілікті бюджеттердің 2004 жыл бойынша
атқарылуының құрылымы ,(ағымдағы бағалармен)
Түсімдер категориялары мен Сомасы, млрд. теңге Үлес салмағы, %
шығыстардың функционалды топтары
Түсімдер 313,6 100,0
Кірістер 269,3 85,9
Салықтық түсімдер 258,3 82,4
Салықтық емес түсімдер 9,9 3,2
Капиталмен жүргізілген 1,1 0,3
операциялардан келген кірістер
Алынған ресми трансферттер 41,9 13,4
Алдында берілген кредиттердің 2,4 0,7
негізгі қарыздың өтелуі
Шығыстар және кредит беру 302,4 100,0
Шығыстар 299,3 99,0
Жалпы түрдегі мемлекттік қызметтер10,4 3,5
Қорғаныс 4,2 1,4
Қоғамдық тәртіп және қауіпсіздік 11,3 3,7
Білім беру 71,1 23,5
Денсаулық сақтау 46,7 15,5
әлеуметтік қамсыздандыру және 20,0 6,6
әлеуметтік көмек
Тұрғын-үй – комммуналдық 2,0 7,3
шаруашылық
Мәдениет, спорт, ақпараттық 12,8 4,2
кеңістік
Ауылшаруашылық, су, орман, балық 2,6 0,9
шаруашылығы және қоршаған ортаны
қорғау
Өндіріс, құрылыс және жер қойнауын0,6 0,2
пайдалану
Көлік және байланыс 20,9 6,9
Басқалары 22,1 7,3
Қарызды өтеу 0,4 0,1
Ресми трансферттер 54,2 17,9
Кредиттеу 3,1 1,0
Бюджет дефициті (профициті) +11,2
Дефицитті қаржыландыру (профицитті3,6
пайдалану)
Ақпарат көзі: ҚР қаржы министрлігінің бюллетені
Республикалық бюджеттердің трансферттері түсімдердің екінші жолы болып
табылады. Алайда, олар орта есеппен алғанда түсімдердің 14 % құрайды,
кейбір субвенциалдық облыстардың бюджетінде 50 % дейін жетеді, өйткені өз
салықтары мен басқа түсімдері әлеуметтік-экономикалық қажеттіліктерді
қаржыландыруға жеткіліксіз. Бұның себебі ондай облыстарда фискалды
потенциалы аз болып келетін қуаттылығы төмен шаруашылық субъектілерден
құралатын салық базасының жіңішке болуы. Бұл аспектіде түсімдерді бюджеттік
алып тастау мен субвенциялау механизмімен республикалық бюджет арқылы
қайта бөлу мәселесі өзекті болып келеді, яғни осы механизмді объективті
бастамаларда қалыптастыру қажет етеді. Мысалы, Алматы өңірінде айтарлықтай
диспропорциялар бар: Алматы қаласының кіріс потенциалы барлық мемлекеттік
бюджеттің шамамен 25 % құрайды, ал қала бюджетінің шығысы мемлекеттік
бюджет шығысының 7 % құрайды. Бұл дегеніміз қала бойынша жиналатын
түсімдердің 23 бөлігінің республикалық бюджетке жұмылдырылатынын
көрсетеді. Ал, түсімнің қалған 13 бөлігінің тең жартысын қала бюджеті
бюджеттік алып тастау түрінде республикалық бюджетке аударады. Алматы
облысы болса, жалпымемлекеттіктен 2,6 % салықтық потенциалы бола тұрып,
мемлекеттік бюджет жинағынан 4 % аса шығыс келтіреді, яғни 50 % бюджет
субвенциялар есебінен құрайды.
Жергілікті бюджеттердің тағы бір проблемасы – олардың меншігін құрайтын
шаруашылық салалары бюджетті қалыптастыру үшін кіріс әкелмейді (тұрғын-үй
шаруашылығы, мәдениет және өнер мекемелері, коммуналдық инфрақұрылым – су
құбырлары, көлік, тазалау қызметі және басқалары), әрі шығынды болып келеді
де, жергілікті бюджеттердің маңызды бөлігін өзіне тартады. Меншікті
республикалық және коммуналдыққа бөле келгенде жергілікті үкімет
органдарының қарауына шығынды кәсіпорындар немесе аз кіріс әкелетін
кәсіпорындар берілген болатын. Жергілікті бюджеттердің шығыстарында
әлеуметтік инфрақұрылымды (білім беру, денсаулық сақтау, халықты әлеуметтік
қорғау) қаржыландыру басым болып келеді (45,4 %), экономикалық салалардан –
көлік және байланыс. (4, бет 67)
Функционалдық топ – қорғанысқа жіберілетін шығыстар дегеніміз азаматтық
қорғанысты (төтенше жағдайларда) және әскери комиссариаттарды қаржыландыру.
Республикалық бюджетке тапсыру үшіін жергілікті бюджеттерден қаражаттың
алып тасталуы – ресми трансферттер шығыстарының үлес салмағы да едәуір
үлкен болып келеді. Бюджеттік алып тастаулар экономикалық дамуының жоғары
болуына немесе табиғи жағдайларына орай мемлекет бойынша салық базасы
ортадан жоғары болуына байланысты салық түсімдерінің деңгейі жоғары болып
келетін облыстарда болады. Субвенция да, алып тастаулар да әкімшілік-
аумақтық бірліктерінің әлеуметтік-экономикалық дамуын біркелкілендіру үшін
пайдаланылады.
Мемлекеттік бюджеттің жекелеген функционалды топтары бойынша жергілікті
бюджеттер шығыстарының үлесіне келетін болсақ, әлеуметтік-тұрмыстық
инфрақұрылымдарды қаржыландыру бағыттарында оның орны басым, мысалы:
• Тұрмыстық-коммуналдық шаруашылығы – 100 %;
• Денсаулық сақтау – 86,1 %;
• Білім беру – 84,0 %;
• Мәдениет, спорт, ақпараттық кеңістік – 73,2 %;
• Көлік және байланыс – 62,8 %.
Басқа топтар бойынша шығыс көлемі айтарлықтай үлкен:
• Жалпы экономикалық қаржыландыру – 46,4 %;
• Басқару (жалпы түрдегі мемлекеттік қызметтер) – 29,9 %;
• Қоғамдық тәртіп және қаупсіздік – 23,4 %.
Жергілікті деңгейде қаражат түсімдер мен шығыстар құрамы және құрылымы
әкімшілік-аумақтық бірліктің әлеуметтік-экономикалық даму дәрежесін
белгілейтін факторларға байланысты: өндіріс объектілерінің, табиғи
ресурстарының, әлеуметтік және тұрмыстық инфрақұрылым объектілерінің бар
болуы, бірлік дәрежесі, халық тығыздығы, табиғи жағдайлар және т.б.
Жергілікті деңгей ішінде де – қалалар мен аудандар бюджеттерінде – осы
сиқты жағдай. Мысалы, Алматы облысы бюджетінде түсімдердің 50 % облыстық
бюджетке келеді де, 46 % қалалар мен аудандар бюджеттеріне келеді, осыған
сәйкес салықтық түсімдер үлесі 40 % және 60 %, ал салықтық емес түсімдер –
27 % және 73 %, яғни төменгі бюджеттер пайдасына, ал субвенциялар – 57 %
және 43 %. Облыс бюджеті мен қала және аудандар бюджеттерінің шығыстары
бірдей тең бөлінген, алайда екінші жағдайда білім беруге (80 %), денсаулық
сқтауға (71%), басқаруға (60 %) жұмсалатын қаражат көлемі көбірек, ал
облыстық бюджетте - әлеуметтік қамсыздандыру мен әлеуметтік көмекке
арналған шығыстар (90 %). Облыстық өкілдік органдар облыс бюджеті мен
аудандар және қалалар бюджеті арасындағы кірістерді бөлудің тұрақты
нормативтерін, облыс бюджеттерінен аудандар мен қалалар бюджеттеріне
тапсырылатын субвенциялардың ұзақ уақыттық көлемін және аудандар мен
қалалар бюджеттерінен облыстық бюджеттерге берілетін бюджеттік алып
тастаулар көлемін бекітеді.
Бюджеттердің құрылуы жергілікті өкілдік органдар жасаған жергілікті
бюджет бағдарламалары негізінде жүзеге асырылады. Қаржылық негіздеме және
жергілікті бюджет бағдарламаларды жүзеге асыру жергілікті атқарушы органдар
мен олардың қарауындағы мемлекеттік мекемелер – жергілікті бюджет
бағдарламалардың әкімшілеріне жүктеледі.
Жергілікті атқарушы органдар заңды және жеке тұлғалардан, және де
Қазақстан республикасы Үкіметінен (республикалық бюджеттен кредит алу
арқылы) ҚР Үкіметімен келісілген өңірлік инвестициялық бағдарламаларды
қаржыландыру үшін қаражатты қарызға алуға құқығы бар. Қарызға алу қарыз
нысанында немесе жергілікті атқарушы орнадардың құнды қағаздарды шығару
арқылы жүзеге асырылады. Олардың тәртібін Үкімет белгілейді.
Бюджет бағдарламаларына енгізілетін мемлекеттік мекемелердің шығыс
сметасы жергілікті атқарушы органдардың қаржылық рұқсаттарына сәйкес осы
мекемелердің басшыларымен атқарылады.
Көптеген елдердің бюджет жүйелерінде әр деңгейдегі бюджеттер кірістерін
бекітілген және реттейтін деп екі топқа бөлінеді. Бекітілген, немесе
өзіндік кірістер дегеніміз әкімшілік-аумақтық бірлік бюджетіне заңдар
негізінде немесе бекітілген үлесте үнемі немесе ұзақ уақыт бойы (бірнеше
жыл) түсетін қаражат. Реттейтін деп өз кірістерінен пайыздық есепте
жоғарыда тұрған бюджеттен төменгі тұрған бюджеттің кірістер мен шығыстарын
біркелкілендіру мақсатында төменгі тұрған бюджетке аударылатын ақша
қаражатын айтады. Реттейтін кірістер тізімі жоғарыда тұрған бюджетті жаңа
бюджеттік жылға жасау барысында немесе өкілетті органнның қаулысы, өкімі
негізінде өзгертілуі мүмкін. Жергілікті бюджеттердің бекітілген
кірістеріне жергілікті салық, ал орталық бюджеттерге жалпымемлекеттік
салық жатады. (5, бет 43)
Бюджеттік реттеу жалпымемлекеттік салық түсімдерінің бөлігін беру
және аумақтық органдарға жүктелген функияларды толық атқару үшін өз кіріс
көздерінің жеткіліксіз болу салдарынан кірістерін аумақтық деңгейге бөлігін
беру арқылы жүргізіледі. Қазақстанда салықты жалпымемлекеттік және
жергілікті салықтарға бөлу тоқтатылғанннан бері бекітілген және
реттейтін кіріс немесе салық терминдері пайдаланбайды. Бірақ-та
кірістерді бекіту, субвенциялар, бюджеттік алып тастау, өзара есеп айырысу
бойынша берілетін қаражат және басқа трансферттер нысанындағы бюджеттік
реттеу процессі сияқты шын мәнінде сақталып қалды.
Бюджеттік шешімдерді рационализацилау сметаны нульден құру әдісі
бойынша (былтырғы мәліметтерді дұрыстау арқылы емес) және бюджеттерді
жоспарлау, бағдарламалау жүйесін қолдану арқылы ғана мүмкін.
Нульдік негізінде бюджетті құру әдісіне жыл сайын жаңа смета құрылып,
ал бюджет мекемесі өз шығыс бағдарламасын толық негіздеуге және
приоритеттерді белгілеуге міндеттілігі жатады. Бұл жүзеге асырылып келе
жатқан бағдарламаларды қаржыландыруды жоққа шығармайды, алайда сметаларды
құру барысында бюджет мекемелері пайдаланатын бюджеттік циркулярларында
Қаржы министрлігімен белгіленетін берілген бюджет жылында салықтық-
бюджеттік саясат шеңберінде болады.
Бюджеттерді жоспарлау, бағдарламалау әдісі өлшеуге келетін бюджет
бағдарламалар нәтижесін қаржыландыру үшін пайдаланылады. Ол әртүрлі
мекемелер арасында ұйымдастыру шаралары мен ресурстарды бөлуде қандай
қиюласу ең жақсы нәтижеге жеткізуіне жағдай жасайтынын анықтауға мүмкіндік
береді. Бұл әдісте шығыс нормалары пайдаланылуы мүмкін. Сонымен, жергілікті
звенода бюджет процессі тиімділік критерийінде негізделеді деп тұжырымдауға
болады.
1.4. Арнайы экономикалық аймақтардың қаржысы
Рыноктық экономикада әкімшілік-аумақтық бірліктерді олардық
аумақтарында экномикалық және әлеуметтік қызметінде либерализациялау арқылы
ұйымдастыру-экономикалық дамыту әдісі кеңінен таралған. Ол әдістер
экономиканың дамуында еркін немесе арнайы экономикалық аймақ түрінде
рыноктық жол таңдаған елдерде күшті дамыған. Экономикалық әрекеттің
еркіндік дәрежесі әртүрлі болуы мүмкін, сондықтан да олардың атауларында да
әртүрлі варианттар бар: еркін сауда аймағы, еркін кеден аймағы, субаймақ
және т.б.; экономикалық либерализацияланудың соңғы варинаты – оффшорлық
аймақ немесе аумақ.
Арнайы (еркін) экономикалық аймақ дегеніміз аймақ аумағының әлеуметтік-
экономикалық дамуын жеделдету үшін шетелдің капиталды, прогрессивтік
шетелдік технологиялар мен басқару тәжрибесін өзіне тарту мақсатымен
жасалынған белгіленген әкімшілік шекарасы және бөлек құқықытық тәртібі бар
арнайы бөлінген аумақ.
Еркін экономикалық аймақты жасау өңірдің экономикасын жақсартуға,
макроэкономикалық мәселелерді шешуге көзделеді: өндірісті тұрақтандыру және
оны кеңейту, шаруашылықты жаңарту, ішкі рынокты жоғары сапалы тауарлармен
толтыру. Қосымша шетелдік капиталды және алдыңғы технологияларды өзіне
тарту халықты жұмыспен қамтуды көбейту, жергілікті жұмыс күшінің
біліктілігін арттыру, маркетинг пен менеджмент саласында тәжірибе алу
мүмкіндіктерін туғызады.
Еркін экономикалық аймақта заңдармен тиым салынған әрекеттерден басқа,
отандық және шетелдік заңды және жеке тұлғалар шаруашылық, қаржылық және
басқа да әрекеттер түрлерін жүзеге асыруларына болады. Отандық заңды
тұлғалар, энергетикалық және көлік жүйелерінен басқа, аймақта дербес, әрі
ведомстволық бағынудан тәуелсіз болып келеді. Аймақтан тыс орналасқан заңды
тұлғалар аймақ аумағында өз филиалдары мен жаңа кәсіпорындар құруына
болады.
Қазақстанда еркін экономикалық аймақтың жұмыс тәжірибесі бар: 1992 жылы
әртүрлі облыстарда бірнеше аймақтар құрылған болатын, алайда олардың жұмысы
орталық үкіметті қанағаттандырған жоқ, себебі олардың тауар-ақшалық
массаларының қозғалыстарын толық бақылау мүмкіндігі айырылып, әкімшілік-
аумақтық бірліктер экономикалық дербестік алған болатын. Сондықтан да
аймақтар таратылып жіберілген.
1996 жылдан бастап еркін экономикалық аймақ әрекетін жаңғырту (Қызыл
Орда, Ақмола, Лисаковск) өңір дамуының тиімді жолының жұмыс істеу
механизмдерін жақсартуға жол берген болатын, алайда 1998 жылдың аяғында
басқару мен қаржыны орталықтандыруға бет бұру осы аймақтардың тағдырын
шешкен болатын; Астана қаласында мемлекет астанасының бөлек мәртебесіне
орай салықты бөлуде, өндірістік-техникалық мақсатқа көзделген тауарлар
импортына жеңілдетілген режим сақталған.
Осы мысалдарда еркін экономикалық аймақтарда шаруашылықтың экономикалық-
құқықтық реттеу тәртібінің қалай болатынын байқауға болады.
Арнайы экономикалық аймақ орталық атқарушы үкіметтің шешімі бойынша
жергілікті өкілдік және атқарушы органдардың ұсынысына негізделіп белгілі
бір мерзімге құрылады. Оны басқару үшін республикалық және жергілікті
үкімет органдарынан, еркін экономикалық аймақта тіркелген отандық және
шетелдік кәсіпорындар мен ұйымдардан тұратын Әкімшілік кеңес құрылады.
Кеңесті төраға басқарады, оны Президент тағайындайды және лауазымнан
босатады. Әкімшілік кеңес, егер аймақта белгіленген құқытық тәртіпке қарсы
келмесе, кәсіпорындар мен ұйымдардың оперативтік шаруашылық-қаржылық
қызметіне араласпайды. Бірақ жалпы алғанда, аймақтың Әкімшілік кеңесінде
зор өкілеттілік бар, оның ішінде: шетел капиталын өзіне тартуда, аймақтың
ағымдағы және перспективадағы кезеңде даму бағдарламасын құру мен жүзеге
асыруда; аймақта қаржылық, кредиттік, кедендік саясатты белгілейді; тауар,
қызмет, табиғи ресурстардың экспорты мен импортын лицензиялау және
квоталау; салық және басқа да төлемдерді жинайды, құнды қағаздарды
шығарады; жерді, жер қойнауын, басқа да табиғи ресурстарды, негізгі
қорларды жалға береді; қаржылық рынокты және оның инфрақұрылымын
ұйымдастырады.
Аймақтың отандық және шетелдік заңды тұлғалардың аймақ аумағынан тыс
серіктерімен кредиттік-есеп айырысу операциялары ұлттық валютада
корреспонденттік есеп-шот жүйесі арқылы жүргізіледі.
Аймақтың әкімшілік кеңесінің салық қызметі аймақ аумағында барлық
салықтық операциялар түрлерін жүзеге асырады.
Еркін экономикалық аймақтың әкімшілік кеңесі қаржылық қорды құрады, ал
аймақтың шекарасы әкімшілік-аумақтық бірліктің шекарасымен сәйкес келген
жағдайда - әрі әкімшілік-аумақтық бірліктің бюджеті, әрі аймақтың бюджеті
болып келетін бюджетті де құрайды. Қор (бюджет) аймақ аумағында тіркелген
заңды және жеке тұлғалардан түсетін салық, жинаулар және басқа да міндетті
төлемдер есебінен құрылады. Арнайы қорларға түсетін төлемдер еркін
экономикалық аймақтың қаржылық қорын (бюджетін) құруға көзделмейді.
Қаржылық қор (бюджет) және жоғарыда тұрған бюджеттің арасындағы қарым-
қатынас еркін экономикалық аймақтың қаржылық қорына (бюджетіне) түсетін
кірістің жалпы сомасынан жүргізілетін төлемдердің ұзақ уақыттылық тұрақты
нормативтері арқылы белгіленеді.
Бюджет қаржы саясатына Қазақстан Республикасының қаржы жүйесіне
кіреді, ол өзінене оқыту білім тұлғасын және мемлекет өкілдер
органдарын қаржыландыру үшін ақша шығынының көрсеткіші Қ.Р. Республика
бюджеттің жүйелігі, Қ.Р. республикалық бюджеттің құрамында, ҚР ұлттық
мемлекеттің м бюджеті және әкімшілік территория білімі, экономикалық
қатынаста және заңды нормада негізделгендер Қазақстанда өзінен бюджеттік
жүйені көрсетеді.
Құқықтық норма әр түрлі бюджет саласында шектейді, мемлекет
өкіметінің жеке орган өкіметігін бюджет заңын істе анықтайды, бұл заңның
орындалу және дайындау тәртібін реттейді, Қазақстан Республикасының
бюджет құқығын құрайды.
Қазақстан Республикасының бюджет процесі – бұл өкімет органдарымен
бюджеттің орындалу, бақылау, бекіту, құрастыру туралы заңмен
регламентталған (келісім) қызметі.
Бюджет процесі мына сатыларға бөлінеді:
1) бюджет құрастыру (бюджет заңы);
2) бюджет жобасын құрау заңы;
3) бюджет бекіту;
4) бюджет орындалуы;
5) бюджет орындалу есебін құрау және бекіту. (5, бет 37)
Көкшетау қаласының және Ақмола облысының бюджет құрылымы, Қазақстан
Республикасының қаржы құрылымның бөлігіне жатады, өзіне жеке тұлға мен
заңды тұлғаның қаржысы кіреді.
Салық салу құрылымы қазір әлемдік әр түрлі қаржы салым процесінің
іске жұмылдыруына көзделуі керек. Бұл негізінен құнды қағаздар даму
нарығы мен құрылуына және орталық бөлімшелік нарықтық шаруа реттеу
типінің қаржы капиталына керек.
Кәсіпорынның қаржы қордың арттыруы үшін және амортизациялық
индексацияның бөлінуі үшін кәсіпорынның негізгі қордың қаржы
қадағалау керек, ол кәсіпорындарына қаржы салу үшінжа қсы база құрайды
және тәжірибелі акциялау жұмысын іске асырады. Келешекте жеке тұлғалар үшін
негізінен заттай салық ставкасы артта берілуі мүмкін болады.
Кризистік пайда болулар басым болмай тұрғанда экономикамызда
автоматтандырылған, кейбір ұғымда банктік қызмет көрсету әсерімен табыс
салығын алу, мәжбүр етушілік механизмін еңгізу керек.
Ақырғы 3 жылдың ішінде салық қызметін түрлендіру тәжірибесінде,
мемлекеттік емес шаруашылық түріндегі меншік субъектілердің пайда
болуына іске жұмылдыру процесінде, оның ұтқырлығы мен нәтижелігін
көрсетті.
Осы уақыт ішінде салық төлемеу жүйенің тұрақты құқықтық базасын
жасау керек, салықтан қашқаны үшін статья енгізу керек, салық
инспекторлары статусы туралы қағиданы қабылдау қажет.
Мысалы қосалқы құн салығы. Қазақстан Республикасында ол айналымнан
және сатудан алынатын салық орнына келеді. Осы салықты енгізу алынатын
салық орнына келеді. Осы салықты енгізу барысында оны есептеудің тұрақты
методикасы қарастырылған жоқ, (қосылған құн болып құнның қай бөлігі жатады:
табыс немесе еңбек ақы, шикізат құны және т.б.).
Барлық дамыған елдерде қосалқы құн мағынасына өндіріс бағасынан
асатын өнімнің өзіндік құнынан жоғары және оған қоса орташа табыс
жатады.
Бүгінгі күні қалыптасқан экономикалық, саяси және әлеуметтік
жағдайларды қорыта келсек, бүгінгі күні Қазақстан Республикасымызда салық
салу концепциясы бірінші кезекте келесі кенізгі мәселелерді шешуі керек:
– бюджеттің тұрақтылығы және баланстығы;
– валюталардың антиинфляциялық механизмін түрлендіру және
меншілігінің тұрақтығын қамтамасыз ету;
– кең масштабы инвестицияларды қамтамасыз ету;
– меншік түріне қарамай, барлық шаруашылық субъектілердің іскерлік
белсенділігін барлық шарамен арттыру.
Осы мәселелердің шешімі Қазақстан Республикамызда экономикалық және
әлеуметтік тұрақтылыққа жетуге ықпал етеді.
Тарау II. Ақмола облысының Щучье ауданы бойынша бюджет көрсеткіштерінің
орындаулын талдау.
2.1. Щучье ауданы бойынша бюджеттің орындалуының жалпы көрсеткіштерін
талдау
Жергілікті қаржы өзімен бірге түріндегі қоғамдарық өнім бөлігіне
сәйкесі жүктелген жергілікті басқару орган жұмылдырғатын, бөлетін және
қолданатын экономикалық қатынастарды көрсетеді. Жергілікті қаржы
мемлекеттің маңызды құрастырушы жүйесі болып табылады. Оларға жергілікті
бюджет, арнайы бюджеттік емес қорлар және жергілікті басқару органы
нелігіндегі шаруашылық субъект қаржысы жатады.
Жергілікті қаржы бағыты мен қүрылымы жергілікті билік және басқару
органымен, маслихатпен (депутат жиналысымен), жергілікті әкімшілік және
жергілікті өзіндік басқару органы қызметімен анықталады.
Қазіргі нарықтық қатынас қүру шарты кезінде жергілікті органдар іс-
әрекетінің аумағы үлғайып келеді, және олар әлеуметтік, экономикалық,
экологиялық, демографиялық мәселеррді өздері шешуі бастау алып келеді.
Жергілікті басқару органына мемлекеттің әлеуметтік бағдарламаларын
жүзеге асыру үшін маңызды мәселер қойылған. Әлеуметтік инфроқұрылым
салалары түрғындарға бюджеттік құралдар бөлігінен түрлендірілетін қар
есебінен қызмет тұрлерінен көрсетеді.
Жергілікті құрамдас топта қаржылдық қатынастар Қазақстан
Республикасы бюджеттік кодексімен, шаруашылық және қаржылық іс-әрекеттер
туралы заңдармен және басқада заңдармен реттеледі.
Жергілікті қаржыда маңызды ролді, жергілікті билік және басқару органы іс-
әрекеттінің көп қырлы қаржылық базасы болып табылатын, жергілікті бюджет
атқарады.
Қазақстанда жергілікті бюджет (облыстық, қалалық, аудандық) кірістер
көлемінің 50% -ызына жуығын қүрайды.
Басқа мемлекеттерде территориялық басқаруды дамыту тәжірибесі өзін-
өзі басқару жүйесін, жергілікті билік органдарына ведомствалық территорияны
дамыту үшін әлеуметтік және экономикалық мәселелерді шешу үшін қүқық беру
қажеттілігін қолдайды. Қазақстанға унитарлы мемлекет шартына фискалды
федерализм термині мағынасын өзгертпей фискалды регионализм болып
түрлендірілуі мүмкін.
1994 жылға дейін Қазақстанда 3045 жергілікті бюджет болды: бюджет
жүйесін орталықтандыруына байланысты 1994 жылдық басынан 2500 жергілікті
бюджет жайылды - ауылдық. Қаржылық ресурстарды қолдану, жұмылдаруда
аудандық саланың қаржылық мүмкіншіліктері маңызды түрде шектелді.
Қаржылық жоспарлау - бүл қаржылық механизмнің жүйесі және әлеуметтік
- экономикалық жоспарлаудың маңызды қүрылын бөлігі.
Қаржылық жоспарлаудың спецификасы ақша турінде орындалуымен
ерекшеленеді.
Қаржылық жоспарлаудың объектін кірістің құрылуының, бөлінуінің,
жинақталуынық жүйесі болады, ақша құралының түрлендірілу және
орталықтандырылуының қолданды болып табылады.
Қаржылық жоспарлаудың мазмұны алдын ала анықталған экономикалық
процесстердің қайта құрылуы, бөлінуі және ақша құралдарының қайта бөлінуін,
жинақталуын және осы негіздегі түрлендіруін орталықтанған ақша құралдары
қорларының көрсетеді.
Қажылық жоспарлаудың міндеті қаржылық ресурстардың қолданылуы және
жұлылдыруының оптималды сәйкестігіне шаруашылық субъектінің дамуына жету
болып табылады.
Қаржылық жоспарлаудың мақсаттары:
1.қаржылық ресурстардың түрлендіру көзін және жалпы ауқымын анықтау;
2.құралдарды орталықтандырылған қарлар арасында үллтық шаруашылық
салалар арасында және администрациялы -территориялық бөлімшілер арасында
оптималды пропорцияны бекіту;
3.қүралдарды қолданудың нақты бағытын анықтау және қазетті
резервтерді қүру.
Қаржылық жоспарлау экономиканы және оның бөлімшілерін басқаруда
маңызды қызмет болып табылады. Ол мемлекеттік билік және басқару органымен
және сондай-ақ барлық шаруашылық органдармен, үйымдармен және олардың
жоғарғы қүрылымдарымен іске асады.
Нарықтық шартта қаржылық жоспарлау шаруашылық нәтижегі жер ететін
көптьеген факторлар болжаудай маңызды түрде өткізіледі.
Болжау - арнайы ғылыми зерттеу негізіндегі болашақтағы қандайда бір
болмысты көру.
Болжау жасау - қандайда бір объектінің, процесстің дамуы түралы
болжанды әзірлеу.
Қаржыға қатысты дамуға болжам жасау - бүл қаржылық қатынастың
жетіндіру мүмкіншілігі.
Объект - қаржылық ресурстар, процесс - ақша қүралдары қарының
қозғалысы.
Жоспар - бір шараның немесе істің іске асуының тәртібін және мерзімін
анықтайтын бір мақсатқа жетудің бағытталған, байланысқан жүйесі. Жоспарлау
- жоспар әзірленнуін қамтатын, онық орындалуын және орындалуын қамтитын
процесс.
Әлеуметтік - экономикалық жоспарлау жүйесінде қаржылық жоспарлау
маңызды рөл атқарады. Қыржылық жоспарды әзірлеу кезінде өндіріске
жүмылдыратын материалдық ресурстары, айным қүралдарының жылдамдауы, қүрылыс
қүнының сметалық төмендеуі,
басқару апаратын қамтамасыз ету шығындарын қысқарту және т.б. есебімен ақша
құралдарың қажеттілігінің кемуі қарастырылады. Осы түрде, қаржылық
жоспарлау бір жағынан - қаржылық ресурстарды басқару құрамы, екінші
жағынан, қоғамдық өндіріс процесіне әсер ету процесі. Осы мәтінде Ақмола
облысы бойынша бюджеттік көрсеткіштің жоспарлы орындалуы келесі түрде
көрсетіледі.
Кесте 2.
Щучье ауданы бойынша бюджеттік көрсеткіштердің жоспары орындалу
өзгерістері, млн.тенге.
КӨРСЕТКІШТЕР 2003ж 2004ж. 2005ж.
Нақты
Жоспар Нақты
1.г. Кокшетау 3089550 3378238 288688 109
2. г.Степногорск 1245305 1149812 -95493 92
3. Аккольский 314277 283070 -31207 90
4.Аршалынский 295941 272353 -23588 92
5. Астраханский 208155 197333 -10822 95
6. Атбасарский 587279 561135 -26144 96
7.Буландынский 275414 246386 -29028 89
8.Егиндыкольский 66444 54628 -11816 82
9.Енбекшильдерский 122370 126611 4241 103
10.Ерейментауский 318874 309365 -9509 97
11.Есильский 391525 399347 7822 102
12.Жаксынский 218050 166103 -51947 76
13.Жаркаинский 164829 146325 -18504 89
14.Зерендинский 442166 432650 -9516 98
15.Коргалжынский 68979 58069 -10910 84
16.Сандыктауский 165759 151522 -14237 91
17.Целиноградский 403550 360931 -42619 89
18.Шортандинский 258291 260938 2647 101
19.Щучинский 1178290 1257795 79505 106,7
20.Областық 1438735 1537577 98842 107
ИТОГО 11048161 11100445 52284 100
Ақпарат көзі: Ақмола облыстық қаржы департаментінің мәліметтері
Атқару облыстық көрсеткіштен ортадан жоғары болып келесі аудандарда
көрсетілген: Көкшетау қаласы, Шучье, Еңбекшілдер, Есіл, аудандары бойынша
бюджет түсімі 100% артық орындалып отыр. Степногорск қаласы, Ақкөл, Аршалы,
Астрахан, Атбасар, Боланды, Егіндікөл, Ерейментау, Жақсы, Зеренді,
Қорғалжын, Сандықтау, Целиноград аудандарында атқару 76%-дан 98 % дейін
құрады.
Щучье ауданы бойынша 2005 жылы бюджет түсімінің орындалуы 106,7%
құрағанын көреміз. Ол жалпы облыс бюджетінің (125779511100445х100%) =
11,33 % үлесін құрағанын байқадық.
Негізінен аудан бойынша шығындар құрылымы төмендегідей түрде болады
(Кесте 4)
Кесте 4
Щучье ауданы бойынша бюджет шығысының құрамы мен құрылымы, мың тенге
Құрылым
2005ж. өзгерістері,
Атаулары 2004ж пункттер
Жоспар Нақты Жос- 2004ж
пар
Сомасы
Жоспар Нақты % Жоспар Нақты %
Салықтық түсімдер 847887 881074 103,9 869476 914727 105,2
Салықтық емес түсімдер60961 14283 23,4 70281 71093 101,2
Капиталмен операциядан115671 116129 100,4 239672 272814 113,8
кірістер
Ресми трансферттер 250298 250297 99,9 179425 179414 99,9
Қортынды 1274817 1261783 98,9 1358854 1438048 105,8
Ақпарат көзі: Щучье ауданының қаржы бөлімінің мәліметтері
Кесте көрсету бойынша бюджеттік жыл уақытында аудан бюджеттінің
тобысының жоспары бірнеше рет бектілді және түзетілді. Анықтау
процедурасынан кейін кіріс бойынша жоспар жинағы 2005 жылы 1358854 мын
теңге құрады және 105,8% орындалған яғни кассалық атқарылуы 1438048 мын
теңге құрады немесе 79194 мың теңгеге артық орындалды. Ал 2004 жылы бюджет
түсімдері жоспары 98,9 % орындалып, абсолюттік көрсеткіші 1261783 мың
тенгені құрады.
Салық түсімдері бойынша жоспар жинағы есепті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz