Жеткіншек шақтағы оқушыларға эстетикалық тәрбие берудің маңызы
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Ш.Уәлиханов атындағы мемлекеттік университеті
Жаратылыстану-педагогикалық факультеті
Жанабекова Гаухар Әскерқызы
Жеткіншек шақтағы оқушыларға эстетикалық тәрбие берудің маңызы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Көкшетау,2012
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ---------------------------- ----------------------------------- ------
--------
І- ТАРАУ. ЭСТЕТИКАЛЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ҒЫЛЫМИ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Эстетикалық тәрбиенің мақсаты мен мазмұны--------------------------
1.2. Жеткіншек шақ және оның ерекшеліктері---------------------- ---------
1.3 Жеткіншек шақ оқушыларына эстетикалық тәрбие берудің
маңыздылығы ----------------------------------- -----------------------------
-------
ІІ – ТАРАУ. ОҚУ-ТӘРБИЕ ҮРДІСІНДЕ ЖЕТКІНШЕК
ШАҚТАҒЫ ОҚУШЫЛАРҒА ЭСТЕТИКАЛЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУ ЖОЛДАРЫ
2.1. Оқу- тәрбие үрдісінде эстетикалық тәрбие беру жолдары------------
2.2. Эксперименттік тәжірибелік жұмыс нәтижелері -----------------------
ҚОРЫТЫНДЫ ----------------------------------- -------------------------------
----
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі----------------------------- ----------------
---
Қосымшалар
Зерттеудің көкейкестілігі: Қазақстандағы әлеуметтік – саяси және
экономикалық даму және экономикалық даму оқу-тәрбие мәселелеріне аса көп
мән беруді, қазіргі білім беру жүйесін жаңартуды талап етіп отыр. Жас
ұрпаққа тәрбие берудің сапасын көтеріп, сұлулыққа, әсемдікті, әдемілікті
сезіну қабілетін, эстеикалық талғамын дамыта отырып, өз ісіне деген
шығармашылық талабын арттыру- бүгінгі күннің өзекті мәселесінің
бірі.Елбасы өз сөзінде: Еліміздің ертеңі бүгінгі жас ұрпақтың қолында,
болашақты білімді ұрпақ айқындайды, ал жас ұрпақтың тағдыры ұстаз қолында
деп атап көрсетті.Қазіргі таңдағы мақсатымыз жаңа кезеңде жас ұрпақты
тәрбиелеудегі актуалды мәселелерді тиімді шешілуін ұйымдастыру.
Осы орайда ғылыми еңбектерін эстетикалық қызығушылық тәрбие, жалпы
эстетикалық мәдениет саласына арнаған ғалымдар Н.Кипящеенко мен Н.Лейзеров
Эстетикалық тәрбие - сұлулық пен эстетикалық даму заңдылықтарына сай
сұлулық пен әсемдікті бағалай білу қабілетін жетілдіруге бағытталған
мақсатты жүйедеп анықтама береді. Әсемдікті тану табиғатта, қоғамда
адамның іс-әрекетінің қай түрінде болсын, оның қарым-қатынасында, әсіресе
өнерде, заттардың және құбылыстардың даму заңдылықтары жөніндегі
философиялық ғылым болып табылады.
Эстетикалық тәрбие дегеніміз - Ильинаның айтуынша -өнердегі, табиғаттағы
және бүкіл қоршаған өмірдегі, әсемдік құралдары арқылы тәрбиелеу деген сөз.
Сондықтан көркемдікке тәрбиелеу эстетикалық тәрбиемен пара - пар емес, оның
өте маңызды, бірақ құрамдас бөлігі болып табылады.
Осы орайда белгілі педагог Р.Қоянбаев Педагогика атты еңбегінде:
Эстетикалық тәрбие адамды дүниедегі әдемілік атаулыны бағалай білуге
үйретеді. Өнер шығармаларын тануға, қастерлеуге баулиды, оған керісінше
ұсқынсыздыққа жағымсыз көзқарасты қалыптастырады, - деп, өнер арқылы
эстетикалық тәрбие беру жолдарын қарастырған.
Қазақ ағартушылары эстетикалық тәрбиеге арнайы тоқталмаса да, ерекше мән
бергенін олардың зерттеу жұмыстары мен шығармаларынан аңғаруға болады.
Ш. Уалихановтың эстетикалық көзқарасы қоғамның саяси және
философиялық көзқарастарымен тығыз байланысты болды. Өзінің зерттеу
жұмыстарында ол қазақ халқы мен Орта Азия халықтарының тұрмыс -
тіршілігіне, ұлттық әдет - ғұрпына, салт – дәстүріне баса көңіл біледі.
Сөйтіп, өз халқының ауызекі әдебиеті, әсемдік танымы, көзқарасы арқылы
эстетикалық талғамын ашуға ұмтылды.
Сол секілді, қазақтың біртуар ағартушысы Ы.Алтынсарин халықтың көркем
шығарма туындыларын өте жоғары бағалап, өнердегі және өмірдегі барлық әдемі
нәрселердің құндылығын түсінуге тек қана білім берудің арқасында жетуімізге
болады деп есептейді. Оның педагогикалық еңбектері эстетикалық көқараспен
тығыз байланысты. Ол: Мектеп қазақ халқының арасында жаңаша мәдениетті
өмір сүрудің жаңа әдеп-ғұрып, тәртіп, тазалық, қолөнер мен өнердің үлгісі
болуы қажет,- деп ата көрсетті.
Балалар мен жеткіншектерге эстетикалық тәрбие беруде көп еңбек еткен ұлы
Абай Құнанбаев.Эстетикалық тәрбие саласында арнайы еңбек қалдырмағанымен
өзінің педагогикалық тұжырымдамаларын өрбіте келіп, 27-ші қара сөзінде
былай деп атап айтады: Сократ пен Аристотельдің пікірлері: әуелі көзді
көрсін деп беріпті, егер көз жоқ болса, дүниедегі көрікті нәрселердің
көркінен қайтып ләззат алар едік. дейді.
Көрнекті совет педагогы А.С.Макаренко:...балаларымыздың келешегі, баланы
дұрыс тәрбиелеу біздің қуанышымыз, ал нашар тәрбиелеу -біздің көз жасымыз
және ар алдындағы айыбымыздеген.
Педагогика ғылымының практикасы мен теориясына баға жетпес үлес қосқан
ғалым- ағартушы, тәлімгер-ұстаз, балалардың эстетикалық өмірлеріне белсенді
араласқан педагог Н.К.Крупская: Көркемдікке тәрбиелеу ісінеде көптеген аса
күрделі проблемалар туады. Бала өнер арқылы өзінің көңіл сезімін тереңірек
түсіне білуі қажет. Көркемдікке тәрбиелегенде баланың өлең, ырғақ, музыка,
би арқылы өз пікірін жеткізуіне, оның табиғи түрде ілгері дамуына кедергі
жасамау керек деп эсетикалық тәрбиенің міндетін анықтайды.
Н.Кипящеенко мен Н.Лазарев Эстетикалық тәрбие-сұлулық пен эстетикалық даму
заңдылықтарына сай сұлулық пен әсемдікті бағалай білу қабілетін жетілдіруге
бағытталған мақсатты жүйе деп анықтама береді.
Өскелең ұрпақтың эстетикалық талғамын қалыптастыру мәселесі бойынша Әл-
Фараби, Қ.А.Ясауй, Ж.Баласағұни, Ө.Тілеуқабылұлы, А.Байтұрсынов,
Ш.Құдайбердиев, С.Көбеев, Ж.Аймаутов, М.Жұмабаев т.б. еңбектерінде негізгі
бір арқау болған.
Халқымыздың кемеңгер ойшылдары (Қорқыт ата, Әл-Фараби, Ахмет Иассауи,
Ж.Баласағұни,т.б.), қазақ ағартушылары, қоғам қайраткерлері (М.Жұмабаев,
М.Дулатов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, т.б.), шетел психолог-педагогтері
(Н.Крупская, А.Луначарский, П.Блонский, Д.Лихачев, С.Шацкий, Л.Выготский,
С.Рубинштейн, А.Бакушинский, т.б.) еңбектерінде табиғат, қоршаған орта,
өмірдегі және өнердегі сұлулықты түсініп, қабылдау болашақ ұрпақтың жан-
жақты дамуының басты құралы екендігі қарастырылған.
Оқушыларға әдебиеттің құдіретін, оның адам баласы жаратылғаннан бері бірге
жасасып келе жатқандығын, мәңгілік жаңарып, жасарып отыратын үрдіс екенін
айтып, түсіндіре отырып, сол әдебиетті жасаушылар, ақын – жазушылар туралы,
олардың көркем шығармалары жайында айтуымыз керек. Көркем шығарма -
әдебиеттің құндылығы. Көркем шығарманы оқыту – оқушының сөз қадірін
түсінерлік ойлау әрекетін дамыту, рухани дүниесін байыту, эстетикалық
талғамын жетілдіру, адамгершілік қасиетін қалыптастыру. - деген болатын
әдебиет зерттеуші – ғалым, белгілі жазушы, ұлағатты ұстаз Қажым Жұмалиев.
Оқушы әдебиет сабағында көркем шығарманы қабылдау керек.Бұл – оңай үрдіс
емес. Қабылдау деген сіз бере салғанды ол ала қоятын зат емес. Ол –
оқушының өзінің жан қалауымен, жүрек сезімімен, рухани әрекетімен жүзеге
асатын дүние болғандықтан жеткіншек шақтағы оқушыларға әдебиет пәні арқылы
эстетикалық тәрбие берудің маңызын зерттеп дәлеледеу мақсатында зерттеу
жұмысымның тақырыбын Жеткіншек шақтағы оқушыларға эстетикалық тәрбие
берудің маңызыдеп алдым.
Зерттеудің мақсаты: қазақ сәндік-қолданбалы өнері арқылы
жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастыруды теориялық тұрғыда
негіздеу және оның әдістемесін жасау.
Зерттеудің міндеттері:
1.Жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастырудың теориялық
негіздерін анықтау.
2.Қазақ сәндік-қолданбалы өнері түрлерін педагогикалық жіктемеге
келтіру және олардың жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін
қалыптастырудағы мүмкіндіктерін анықтау.
3Қазақ сәндік-қолданбалы өнері арқылы жеткіншектердің эстетикалық
мәдениетін қалыптастырудың моделін жасау және оны практикада жүзеге
асырудың педагогикалық шарттарын айқындау.
4.Қазақ сәндік-қолданбалы өнері арқылы жеткіншектердің эстетикалық
мәдениетін қалыптастыру әдістемесінің мазмұнын жасау және оны тәжірибелі-
эксперимент жүзінде тексеру.
Зерттеу объектісі: жалпы білім беретін мектеп оқушыларының эстетикалық
мәдениеті.
Зерттеу пәні: қазақ сәндік-қолданбалы өнері арқылы 5-9 сынып оқушыларының
эстетикалық мәдениетін қалыптастыру процесі.
Ғылыми болжам: егер, қазақ сәндік-қолданбалы өнері арқылы
жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастырудың теориялық негіздері,
мүмкіндіктері айқындалып, моделі жасалса және оны жүзеге асырудың
әдістемесі жасалып, оқу-тәрбие процесіне жүйелі бірізділікпен ендірілсе,
онда жеткіншектердің қазақ сәндік-қолданбалы өнері саласынан білім,
іскерлік, дағдысы артады. Ал бұл болса, жеткіншектердің эстетикалық
мәдениетін қалыптастыруда негіз болып табылады.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі болып диалектикалық білім
және тұлғаны дамытудың таным саласындағы бүгінгі тұжырымдамалары, тұлғаны
зерттеу процесіндегі және педагогикалық процесті ұйымдастырудағы жүйелі
құрылымдық, тұлғалық іс-әрекеттік қатынастар, ұлттық мәдениет пен сәндік-
қолданбалы өнердің білімдегі рөлі туралы қағидалар; оқушы жастардың
эстетикалық тәрбиесі тұжырымдамасындағы қағидалар, халық педагогикасы мен
халық шығармашылығының тәрбиелік әлеуеті туралы теориялық тұжырымдар
саналады.
1. Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңызы: Мәдениет,
эстетикалық мәдениет, жеке тұлғаның эстетикалық мәдениеті,
жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастыру ұғымдарының
мәні нақтыланып, олардың өзара байланысы негізделді.
2. Қазақ сәндік-қолданбалы өнері түрлері педагогикалық жіктемеге
келтірілді және оның жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін
қалыптастырудағы мүмкіндіктері анықталды.
3. Қазақ сәндік-қолданбалы өнері арқылы жеткіншектердің эстетикалық
мәдениетін қалыптастырудың моделі жасалды және. оның тиімділігін
қамтамасыздандыратын педагогикалық шарттар айқындалды.
4. Қазақ сәндік-қолданбалы өнері арқылы жеткіншектердің эстетикалық
мәдениетін қалыптастырудың әдістемесі жасалды.
Зерттеудің практикалық мәні:а) Бейнелеу өнері, Технология, Әдебиет,
Қазақстан тарихы пәндеріне қосымшалар;ә)Қазақсәндік-қолданбал ы өнері
атты факультатив,жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастыру
мақсатында пайдалануға байланысты әдістемелік нұсқаулар жасалды.
Зерттеудің әдістері: зерттеу проблемасы бойынша психологиялық-
педагогикалық еңбектерге талдау жасау, бақылау, әңгіме, сауалнамалар
жүргізу, тәлім-тәжірибе тұжырымдамасы мен оқу-әдістемелік құралдарын
зерттеп, қорыту, жүргізілген іс-тәжірибені сараптау, эксперимент нәтижесіне
баға беру.
Зерттеу көздері: ғылыми-зерттеу тақырыбына байланысты философиялық,
психологиялық, педагогикалық еңбектер, ресми материалдар мен құжаттар,
мерзімдік басылым ақпараттары, оқу әдістемелік әдебиеттер, бағдарламалар.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспе, 2(екі) тарау, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан құралады.
Зерттеу базасы: СҚО, Жамбыл ауданы, Амангелді негізгі мектебі
І-ТАРАУ.ЭСТЕТИКАЛЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1.Эстетикалық тәрбиенің мақсаты мен міндеттері
Тұңғыш рет эстетика ұғымын ғылыми термин ретінде неміс философы
Баумгертен 1750 жылы осы аттас кітабында қолданған болатын. Эстетика
гректің эстезис сөзінен алынған, ол семіздік сезіммен қабылданған
дарындылық деген ұғымды білдіреді. Жалпы эстетика жайлы неміс, ағылшын,
француз, орыс тілдерінде жазылған көптеген еңбектер бар. Осы орайда
ғылыми еңбектерін эстетикалық қызығушылық тәрбие, жалпы эстетикалық
мәдениет саласына арнаған ғалымдар Н.Кипящеенко мен Н.Лейзеров Эстетикалық
тәрбие - сұлулық пен эстетикалық даму заңдылықтарына сай сұлулық пен
әсемдікті бағалай білу қабілетін жетілдіруге бағытталған мақсатты
жүйедеп анықтама береді. Әсемдікті тану табиғатта, қоғамда адамның іс-
әрекетінің қай түрінде болсын, оның қарым-қатынасында, әсіресе өнерде,
заттардың және құбылыстардың даму заңдылықтары жөніндегі философиялық ғылым
болып табылады.Қазақ зиялыларының бірі М.Жұмабаев өзінің Педагогика
еңбегінде Әр адамның сұлулық сезімдері әр түрлі нәрседен оянымпаз
болады. Біреудікі-музыкадан, біреудікі - сұлу суреттен, ал біреудікі-
поэзиядан. Искусствоның әйтеуір бір түрінен ләззат алмайтын, біреуіне
құмар болмайтын адам болмайды, ал тәрбиенің міндеті - балада искусствоның
қандай түріне ынта бар екенін тауып сол ынтасын, қызығушылығын сол түр
туғызатын сұлулық сезімдерін оятып, өркендету деп эстетикалық
қызығушылықтың, яғни тәрбиенің баланың дамуындағы маңызына ерекше
тоқталған.Эстетикалық қызығушылық - адамның әдебиет, өнер, кино, музыка
салаларында қоршаған орта, табиғатқа көңіл аударуы, оны сезім арқылы
бағалап, қанаттанып, толғанысқа ұшырауы. Қызығушылық латын тілінен
аударғанда –маңызды мәні бар деген мағына білдіреді. Дүниенің әсемдігін
сезіну, әдемілікті, сұлулықты сезіне білуге деген қызығуды қалыптастыру-
оқушылардың бойында өнерге және шындыққа деген әсемдік көзқарас
тұрғысында қарауды қалыптастыру болып табылады, мұндағы мақсат - оқушы
тұлғасының әсемдікті тануы мен білім алуын дамыту, рухани құндылықтарға,
халықтық фольклорға, көркем шығармашылық іс-әрекеттерге қарастыру.
Қызығушылықты қолма-қол, бірер сағаттың ішінде қалыптастыру мүмкін емес,
бұл бірте-бірте, кезеңдеп және мақсаттылықпен дамитын үрдіс. Г.И. Щукина
қызығушылықтың даму кезеңдерін былайша атап көрсетеді: әуестік, бір
нәрсені белсенді іздестіру, әуестену, танымдық қызығушылық, кәсіптік немесе
ғылыми қызығушылық. Қызығушылықтың даму кезеңдері - адамның таңдап алған
бағытының әртүрлі дәрежесі мен мағыналығы және тәрбие мен дамудың
нәтижесі. Бұл саланы жүзеге асыруда бастауыш мектептердегі сабақтар
жүйесінде қазақ балалары фольклоры арқылы ана тілі, көркем сурет, музыка,
театрландырылған өнерді қолдану басты рөл атқарады. Бүгінде әрбір пәннің,
соның ішінде әрбір сабақтың мақсаты оқушыларға тек белгілі білімдерінің
жүйесін меңгертуді көздемей, олардың сезімдерін, эмоцияларын оятып,
мұғалімдерге сабақтар барысында жүйелі әсер етуді міндеттейді. Себебі
оқушылардың оқуға білімге қызығуы, тұрақты қарым-қатынасы алғашқы кезеңде
сезімді оятудан басталса керек. В.Белинскийдің айтуынша Әсемдікті сезіну,
адамгершілік қасиеттің шарты... мұнсыз бұл сезімсіз, даналық жоқ, ақыл-
парасат жоқ деп адамның өмірі, қандай болсын іс-әрекетіндей сезімнің
жоғары маңыздылығына айрықша тоқталады.
Демек, сезім адамның моралдық және адамгершілік бейнесіне асыл
қасиет беріп тұрады, сондықтан да бастауыш сынып оқушыларының эстетикалық
сұлу сезімдерін, мәдениетін, талғамы мен қызығуын қалыптастырудың
қажеттілігі осында.
Мектептердегі оқу пәндерін бір-бірімен байланыстыра отырып, оқыту
шәкірттің тиянақты білім алуына жол ашады. Және олардың білім жолындағы
жан-жақтылығы мен саналылығы артып, дүниетанымы кеңейе түседі. Мысалы,
мектептегі қазақ тілі, бейнелеу өнері, музыка, еңбек пәндерін оқытуда
халқымыздың ауызекі шығармашылығын орынды пайдаланып отыру оқушыларға
эстетикалық тәрбие беруге ықпал етеді, соған олардың қызығуы мен
икемділігін арттырып, шеберлікке баулиды.
Бұл орайда атақты орыс педагогі К.Ушинский Халық тіл - тарих
шекарасынан әлдеқайда әріректен басталатын, оның бүкіл рухани өмірінің еш
уақытта солмайтын және өмір бойы қайтадан шешек атып тұратын тамаша гүлі.
Тілде бүкіл халық, оның күллі елі - барлық, толық ойы мен сезімі туған
елінің өлеңдерінде, әндерінде... деп жазды.
Мектептегі барлық пәндерді балалар фольклорын пайдалана отырып,
байланыстыра оқыту шын мәнінде оқушылардың алған білімінің тиянақты
болуына, оны саналы түрде меңгеруіне, кеңінен ойланып, есіне сақтауына
мүмкіндік тудыратын әдіс екендігін дәлелдеу үшін халқымыздың ауызекі
поэтикалық шығармаларының бай үлгілерін, оның ішінде - мазақтамалар,
жаңылтпаштар, жұмбақтар, мақал-мәтелдерді пайдалану арқылы ұқыптылыққа,
өзіне-өзі қызмет етуге, тазалыққа құштарлығын тәрбиелеу. Эстетикалық
тәрбиенің күрделі мәселелерін айқындауда біз халықтың жинақтаған
педагогикалық білімі мен тәрбие тәжірибесіне сүйенуіміз қажет. Эстетикалық
тәрбие тұлғада әсемдік сезімін дамытады. Адам әсемдікті сезінуден, өз
өмірін сұлулық заңымен құруға ұмтылады. Эстетикалық тәрбие адамгершілік,
ақыл-ой, еңбек және дене тәрбиесімен тығыз байланысты. Табиғатқа,
әдебиетке, театрға, музыкаға, поэзияға, көркем сурет және т.б. өнерге деген
сүйіспеншілік адамның жан-жақты саналы дамуына әсер етеді. Адамгершілік
қалыптасуда эстетикалық тәрбиенің маңызы зор. Әсемдік рахаты әр адамды
жақсылыққа, ұжымшылдыққа, адал еңбекке жетелейді. Эстетика
категориясының ең негізгісі - әдемілік, әсемдік категориясы. Әсемдік-бұл
өмірдің өзі, бұл табиғат және адам қарым-қатынасы мен оның еңбегінің
жемісі. Тәрбие процесінде эстетикалық білім дамыту шаралары –бұл конкурс,
викторина, мектеп мерекелері, үйірмелер, шығармашылық топтар т.б. Оқушылар
олардан қысқаша мәлімет алып қана қоймай, эстетика ғылымын толықтай
түсінуге бастау алады. Эстетика сабақтары оқушыларға эстетикалық таным
заңдары мен заңдылықтарынан, өнердің жалпы принциптерінен ақпараттар
береді. Тәрбие ұйымдастырғанда эстетикалық қабылдаудың психикалық
заңдылықтарын ескеру керек, оқушылардың жас ерекшеліктеріне қарай,
эстетикалық форма мен мағына жағдайланының қиын да күрделі сәттерін
пайымдауға бағыттап барған жөн. Эстетикалық қабылдаудың маңызды тұсы -
шындықты бейнелеумен бірге жүретін адмның көңіл күйлері. Жоғары көркем
өнер шығармаларын қабылдай отырып, оқушы қуаныш пен тебіреніс, қорқу мен
үміт сезінеді. Бұл сезімдер балаларды әсемдік заңымен өмір сүруге
бағыттайды. Эстетикалық тәрбиенің көптүрлі құралдары көркемдік жұмыстарда
көрінеді. Тәрбиенің эстетикалық бағыттағы құралдары сан-алуан: табиғат,
еңбек, адам қатынасы, өнер әлемі, музыка, суреткер шығармасы т.б.
Қазіргі педагогика әр түрлі бағытта ұйымдастыру және өткізуде үлкен
тәжірибе жинады. Олардың ішінде: конкурстар, викторина , мектеп мерекелері,
үйірмелер, шығармашылық топтар, ұжымдық жаңа жұмыс формасы-ұшқыш концерті,
қуыршақ театры, әдеби-шығарма конкурсы , тазалық пен тәртіпті тек оқу
орындарында емес, сол аймақта сақтау қажеттігі мен байланыстыру - бұл
эстетика бағытының жұмысы.
Эстетикалық тәрбие берудегі табиғаттың маңызы. Мектептегі балаларға
эстетикалық тәрбие берудегі бірде-бір құралы әдебиет пәні, бейнелеу өнері,
тарих т.б. Адамның бойына жақсы адамгершілік қасиеттердің сіңісуі, өнер-
білімді игеруді тәрбиеге, өскен ортаға, үлгі-өнеге берер ұстазға
байланысты. Тәрбиесін тапса адам болар, оқуын тапса білім қонар деп
ұлағатты ұстаздың еңбегінің текке кетпейтін өсиет еткен. Еліміздің елдігін
әлемге танытатын, оны жетілдіретін, дамытатын да жас ұрпақ. Сондықтан да
еліміздің болашағы осы жас жеткіншектердің білім дәрежесінің тереңдігінен
айқындалады.
К.Д.Ушинский жас баланы жақсы істі жақсы сезімді, жақсы ойды
сүюге үйрететін әдеби шығарма ғана жақсы деген болатын. Осы шығармалар
негізінде өткізілетін этикалық, эстетикалық әңгімелер, әдетте баланың өзіне
жақын адамдарға, жолдастарына қатынасы жайлы болса, Отан, табиғат дүниесі
алдындағы жауапкершілігі жөнінде мәселе қойса балаларды қызықтыра түседі.
Қазіргі педагогика ғылымында эстетикалық тәрбиенің алдына қойылатын
мақсаттардың бір қатарын жеке бөліп көрсетуге болады. Біріншіден, бұл
әсемдікті сезінуді тәрбиелеудің мақсатты бағытталған процесі. Екіншіден,
бұл өмірдегі және өнердегі әдемілікті көре және қабылдай білу, бағалай
алу қабілеттерін қалыптастыру. Үшіншіден, эстетикалық тәрбиенің мақсаты -
көркемдік талғамды қалыптастыру. Төртіншіден, өзіндік шығармашылыққа және
әсемдікті өзі жасауға қабілеттікті дамыту.
Ең бастысы - тұлғаның іс-әрекетте жетістікке жетуіне мүмкіндік
беретін қабілеттерін дамытып қана қоймай, эстетикалық құндылықтардың
жасаушысы болуына, олардың жеке қоршаған ортаның әдемілігін сезіне білуге
тәрбиелеу. Қазіргі ұрпаққа эстетикалық тәрбие беру - әдемілікті түсінуге,
әсемдікті өз қолымен жасай білуге тәрбиелеу деген сөз. Мектеп оқушыларына
эстетикалық тәрбие беру мәселесі туралы белгілі ғалым-педагогтар С.
Ұзақбаеваның А.Бейсенбаеваның, М.Балтабаеваның, К. Әмірғазиннің
еңбектерінде сөз болды. Қазіргі ұрпаққа эстетикалық тәрбие беру -
әдемілікті түсінуге, әсемділікті өз қолымен жасай білуге тәрбиелеу деген
сөз. Эстетикалық тәрбие тану - білумен байланысты.
Эстетикалық тәрбиенің мынадай категориялары бар:Эстетикалық
қажеттілік - эстетикалық бағалы заттарға баланың ұмтылуы, қажет етуі,
қызығуы; эстетикалық бағалау - белгілі бір нысананың әдемі-әдемі емес,
ұнайды-ұнамайды түсініктерімен реттелетін эстетикалық бағалауын орнату
тәсілі, эстетикалық сезім-баланың шындыққа тікелей қатынасы, уайымдауы,
эстетикалық талғам - әр түрлі эстетикалық нысандарды дифференциалды
қабылдап, баға беруі, жалған және шынайы сұлулықты ажырата білу
қабілеті.Эстетикалық тәрбие шығармашылық қасиеттерге негізделеді.
Шығармашылық қабілет әр баланың табиғатында әуел баста салынған.
Шығармашылық - бүкіл тіршілік көзі. Адам баласының сөйлей бастаған кезінен
бастап бүгінгі күнге дейін жеткен жетістіктері шығармашылықтың нәтижесі.Кез
келген бала шығармашылық әрекеттер орындау арқылы өзінің ішкі
мүмкіндіктерін дамытады. Ішкі мүмкіндіктерді тәрбиелеудегі іргелі
ұстанымдардың бірі - бала дамуының өзіндік дамуы және оның өз қызметінде
ғана дами алатындығы.
Баланы оқытып тәрбиелеуге арналған материалдар сезімді дамытып
тәрбиелеуге есептеледі. Саусақтарының ұшымен, көзбен көру, есту, иіс, дәм,
жалпы сезімін тәрбиелеу арқылы аңғарымдылықты, сезімталдықты дамытса, есте
сақтауы жаттығады, бала болжамға келеді, дұрыс ойлауға, іс-әрекетке
үйренеді, қабілетін жатттықтырады, еркі, тәртіптілігі, терең ойлау
қабілеті, тұрақтылығы қалыптасады.
Эстетикалық сезім, талғам, мәдениетті қалыптастыру өте күрделі
үрдіс. Дүние есігін ашқан сәттен басталуы керек. Алдымен сезінуін еркін
дамытып, содан кейін ғана жаттықтырамыз. Баланың сезінуін еркін дамытып,
жан дүниесін оятып, дүниетанымын қалыптастыруда тілін дамыту өте маңызды.
Балалар тілін дамыту жұмысының негізгі мазмұны - сөздің жалпы ұғым
беретін жағын меңгеруге көңіл бөліп, ойлау қабілеттерін дамыту, өз ойын
толық еркін жеткізуін, қоршаған ортамен айналасындағы адамдармен еркін
қарым-қатынасқа түсіп, сөйлеу қабілеттерін қалыптастыру. Сұлулық
туралы түсінігі жоқ бала мейірімді бола алмайды, мейірімділік қасиеті жоқ
адам әдемілікті де елемейді. Белгілі бір нәрсеге әсерлену сезімінен балада
әуестік, қызығу туындайды. Баланың шығармашылық қиял қабілеттерін
эстеикалық сезімін талғамы мен көзқарасын, мәдениетін, ой-өрісін кеңейтіп,
қоршаған орта өміріндегі әсемдік пен сұлулықты сезініп, бойына сіңіре
білуге тәрбиелеудің алғашқы сатысы - тілін дамыту. Сұлулықты тану
барысында баланың әдемілікті жасауға ниеті туады, өзінің қабілеттерін бала
ашық жариялайды. Көркем әдебиет туындылармен таныстыра отырып балалардың
қызығуын былайша тәрбиелеуге болады: Кейіпкермен бірге қуанып қайғыруға,
жақын адамдардың көңіл күйін бақылауға үйрету;
- Адамгершілік сезім, қайырымдылық қасиет, әділетсіздікке қарсы тұру
қабілеттерін ояту,
- Көркем шығармаларда бейнеленген сезімдер: қуанышты, қайғыны,ашу-ызны,
өкініш,т.б. қабылдауын, сезімталдығын дамыту.
Қоғамның даму жағдайында эстетикалық тәрбие жеке тұлғаның үйлесімді
дамуын қалыптастыруда адамгершілік тәрбиесінен кейін маңызды орын алады.
Дүниетанымды қалыптастыруға әртүрлі факторлар әсер етеді. Олардың ішінде
адамның өмір сүру ортасы, материалдық жағдайлары, көпшілік хабарларды
тарату құралдары, оқыту және тәрбиелеу бар. Көптеген ғасырлар бойы
адамзаттың асылдары мен ойшылдарын көп толғандырған адам мәселесі-қазіргі
қайта жаңғыру заманының да ең өзекті мәселесі. Ұлы ғалымдардың,
ойшылдардың дүниені танып білуді анықтайтын өлім мен өмір, жалғандық пен
шындық, жан мен тән туралы күрделі ұғымдар туралы ойларында келешек
өскелең ұрпаққа берілетін сарқылмас мол қазына жатады. Оқушылардың
сұлулықты танып-білуі негізгі эстетикалық түсініктерінің келеңсіздігі мен
көркемдігі түсініктерін танумен байланысты. Пән материалдарын оқып-үйрену,
оның мазмұнын толық түсіну - оқушылар үшін күрделі психологиялық үрдіс.
Оқу материалдарын меңгеріп, ұғыну оңай жүзеге аспайды. Сондықтан да
оқушы оқулықтағы материалдарды ұғынуда, түсінуде кедергілер мен қиындықтар
кездеседі.
Тәжірибеде байқалғаны, мұндай қиындықтарды жеңуде кіріктіру ерекше
рөл атқарады. В.Сухомлинский балаларды табиғат тамшыларын көре білуге
үйретіп, балаларға айналадағы, төңіректегі тамаша құбылыстарды көріп,
ұнағанды суретке салуға бағыттау керектігін дәріптеген. Балаларды бақылау
арқылы ол бала салған сурет, сурет үрдісі –баланың рухани өмірінің бір
бөлігі болып табылатындығы туралы қорытынды жасаған.
Білім берудің маңызды шарты - оқу үрдісінде оқушылардың пәнге деген
қызығуларын арттыру, өздігінен білім алуға құштарлығын дамыту. Тек осы
жағдайда ғана оқушылардың білім сапасының деңгейі төмен түспеуі мүмкін,
себебі оқуға қызығу оқу нәтижесіне жетудің бірден-бір түрткісі болып
табылады. Мектептегі эстетикалық циклдағы әдебиет, музыка пәндерінің
өзіндік ерекшеліктеріне сәйкес оқушылардың оқуға қызығуларын арттыруға
ықпалы күшті екендігі анықталған.
Мектептегі эстетикалық көркем циклдағы пәндер - бұл дүниені көзбен
көріп түйсіну негізіндегі ауқымды өнердің салалары.Оқу пәндері мен оқудағы,
оқудан тыс жалпы, көркемдік және эстетикалық тәрбие беру жүйесіндегі
маңызды буын ретінде адам, табиғат, қоғам және заттық әлемді біртұтастықта
қарастыруда эстетикалық-тәрбиелік қызметі жоғары, оқушыларлың көркем,
ғылыми дүниетанымын, тұлғалық қасиеттерін қалыптастыруға бағытталған
көркемдік білім берудің түрлері.
Баланы қоршаған ортасы тәрбиелейтіндіктен ортадағының бәрі:
жиһаз,дидактикалық құралдар, заттар, адамдық қарым-қатынастар баланың ішкі
дүниесінің сұранысына сай болуы керек. Балалар эмоциялық ара-қатынас бар
жерде ғана дамиды. Күнделікті ән салу, би билеу, сурет салу, оқумен
айналысу эстетикалық тәрбиенің негізін қалайды. Негізгі мақсат та, мазмұн
да тек сөздің, тілдің қасиет-құдіретімен ғана жүзеге асады. Баланың сыртқы
мәдениеті мен ішкі дүниесінің ұштасып жатуы эстетикалық сұлулықтың
белгісі. Эстетикалық тәрбие жан-жақты тәрбиенің бүкіл жүйесінің табиғи бір
бөлігі. Сондықтан тілдік орта таза, мәдениетті, көркем болған жағдайда ғана
нәзік сезімді, ұшқыр ойлы, өте мәдениетті, рухани дүниесі сұлу ұрпақ
қалыптастыратыны күмәнсіз. Эстетикалық тәрбие болмыстағы және өнердегі
сұлулық пен әсемдікті дұрыс қабылдауды және эстетикалық сезім мен талғамды
тәрбиелейді. Өнер және өмірдегі сұлулықты жасау, оған қатысу қабілетін,
қажетсінуін қалыптастырады.
Жеке тұлғаның адами жетілу дәрежесінің қалыптасуы (білімі, іскерлігі,
дағдылары) әр түрлі салаларда жүзеге асырылады. Осыған сәйкес оның
мәдениеті сөйлеу мәдениеті, құқық мәдениеті, эстетикалық мәдениет және т.б.
болып бөлінуі мүмкін.
Әдебиеттер мен сөздіктердегі эстетика, мәдениет ұғымдарына жасаған
теориялық талдау эстетикалық мәдениет ұғымының соңғы отыз жылда
философиялық, әлеуметтану (М.С.Каган, Н.Б.Крылова, В.Н.Липский, У.Ф.Суна
және т.б.) әдебиеттерінде кеңінен қарастырылып отырғандығын көрсетті. Бірақ
олардың көзқарастары мен логикалық баяндауы бір жақты емес. Н.Б.Крылова
... жеке тұлғаның эстетикалық мәдениеті – бұл эстетикалық білімдер,
сенімдер, сезімдер, дағдылар, іс-әрекеттер мен мінез-құлық нормалары десе,
У.Ф.Суна ...осындай құндылықтарды жасауға бағытталған оның іс-
әрекеттері, ал педагог ғалым Э.А.Верб оның сұлулықпен толық қатынас
жасауына және оны жасауға белсенді қатысуына мүмкіндік беретін оның
негізгі, тұғырлы қасиеті деп пайымдайды. Біз диссертацияда осы
анықтамаларды толық құптай отырып, адамның эстетикалық мәдениетінің мәні
сұлулыққа қарым-қатынастар белгілері жиынтығының болуын ғана емес,
көркемдік-эстетикалық қабылдауға, әсерленуге, шығармашылыққа даярлығы мен
қабілеттерінің болуын да білдіретіндігін көрсетеміз.
Өйткені жеке тұлғаның эстетикалық мәдениеті оның өмір мен өнер
құбылыстарындағы сұлулықты немесе көріксіздікті, асқақты яки төменді, мұңды
немесе қуанышты эмоционалдық тұрғыдан қабылдаудағы, ұғыну мен бағалаудағы,
қоршаған ортаны сұлулық заңымен қайта өзгертудегі қабілеттері мен
іскерліктерін көрсетеді. Соның негізінде біздің пайымдауымызша жеке
тұлғаның эстетикалық мәдениетінің негізгі құрамды бөліктері болып
эстетикалық сана, эстетикалық іс-әрекет, эстетикалық тәрбие мен даму
деңгейі табылады.
Эстетикалық сананың құрылымы ерекше күрделі. Ол эстетикалық қабылдауды,
қызығушылықты, сезімді, талғамды, бағалауды қамтиды. Осы аталғандарға білім
мен қабілеттің болуы аса маңызды. Өйткені білім жеткілікті болмай әрбір
затты, бұйымды, қоршаған ортаны эстетикалық бағалауды жүзеге асыру мүмкін
емес. Білім мен қабілеттің дамуына қажеттіліктің болуы әсер етеді. Өйткені
психология ғылымында кез келген қандай да бір мәнді қабілетті қалыптастыру
үшін, алдымен белгілі бір ортамен белсенді қарым-қатынас формасындағы
өмірлік қажеттілікті құру тұжырымы жетекші қағидалардың бірі саналады
(Липский В.Н.). Әдебиеттерде эстетикалық қажеттілік индивидтің эстетикалық,
рухани жетіспеушілікті болдырмайтын құралдар мен тәсілдерді іздеуде талап
етілетін, өзінің іс-әрекетінде көрініс табатын жаңа сапасы тұрғысынан
қарастырылады. Демек мұнда эстетикалық іс-әрекеттің болуы заңды құбылыс.
Эстетикалық іс-әрекет белгілі бір эстетикалық құндылықты жасауға немесе
орындауға бағытталған іс-әрекет болып түсіндіріледі. Сондықтан да
эстетикалық мәдениетті қалыптастыруда эстетикалық білімнің, эстетикалық
қабілет (эстетикалық қабылдау, эстетикалық сезім, эстетикалық әсерлену,
эстетикалық талғам, эстетикалық бағалау, эстетикалық белсенділік) пен
эстетикалық қажеттіліктің болуы маңызды саналады (Сурет 1).
Сурет 1 – Жеке тұлғаның эстетикалық мәдениетінің құрылымы.
Бүгінгі таңда жас ұрпақтың рухани -эстетикалық дамуын қамтамасыз
ету негізінен, көркем өнер түрлері, яғни әдебиет, музыка, бейнелеу т.б.
арқылы білім мен тәрбие беру жүйесінде жүзеге асырылады. Қандай да
болсын өнер түрі қоршаған шындық болмысының құбылыстарын бейнелейтін, өзіне
тән көркемдік құралдары арқылы баланың санасына әсер ете отырып, оның
сұлулық туралы алғашқы баланың санасана әсер ете отырып, оның сұлулық
туралы алғашқы түсінігін, қоршаған өмір шындығына эмоциялық қатынасының
қалыптасуын сапалы дәрежеге жеткізетін танымдық мүмкіндіктерін кеңейтеді.
1.2. Жеткіншек шақ және оның ерекшеліктері
Психологиялық-педагогикалық зерттеулерде көрсеткендей бастауыш
сыныптағы оқушылардың психикалық дамуындағы өзгерістер бәрінен бұрын оқу
дағдысымен байланысты болса, ал жеткіншектердің психикалық дамуында
қоршаған ортамен әлеуметтік қатынас орнату жүйесі маңызды орынға ие.Белгілі
болғандай, жеткіншек кезеңнің басты ерекшеліктерінің бірі–іштей толқуларды
туғызады. Бірақ бұл өзгерістер әр жасөспірімде түрлі жолдармен жүзеге
асады. Жеткіншек ағзасында осындай өзгерістер олардың психикасы мен
мінез–құлқына үлкен әсер етеді деп ойлайды үлкендер. Сондықтан да бұл
кезеңде шамадан тыс ренжігіштік, ашушаңдық, өжеттік, шапшаңдық бой
көтереді. Бірақ ересектер жағынан байқағыштық пен назар салушылық байқалса,
бұлардың болмауы да мүмкін.Физикалық және жыныстық жетілу жеткіншек басқа
жынысқа деген қызығушылықты және бір мезетте өзінің сыртқы түр сипатына
назар аударуды күшейтеді. Бірақ жеткіншек бұл мәселелерді не әлеуметтік, не
психологиялық жағынан шешуге әлі дайын емес. Сондықтан, олар үшін үлкен
қиындықтар туғызады. Іштей бой кӛтерген қарама–қарсылықтарды шешуге
көмектескен үлкендердің кӛмегі арқылы жеткіншек қылығы анықталады.
Шындығында, бірқатар жағдайларда ересектердің жеткіншекке көмектесу
мүмкіндігі аз болады. Бұл кезеңде достық пен нағыз достық, құрбы-құрдастар
ұжымының маңыздығы арта түседі. Шын мәнінде де, ата-аналардың өз баласын
доспен қамтамасыз ету жағдайында емес. Бұны ол тек қана өзі істеуі қажет.
Оның психикалық дамуында бағыт-бағдар алуында әрбір ересек үшін және әрбір
бала үшін әлеуметтік ортамен ара қатынасында өзіндік жүйесі бар.
Жеткіншектің әлеуметтік жағдайда дамуының өзділігі сонда, оның қарым-
қатынастың жаңа жүйесі кіретіндігі мен жаңа міндеттерді орындау барысында
ересектер мен жолдастары арасында жаңа орын алатындығында болып отыр. Бұл
неден көрінеді деген сұрақ туындайды.Төменгі сынып оқушысымен салыстырғанда
жеткіншек бір емес, бірнеше мұғалімдермен қатынас орнату керек, олардың
өзіндік ерекшеліктері мен талаптарын ескеруі тиіс. Жеткіншек кезеңде
достыққа түрткі болатын нәрселер тереңдей түседі. Ендігі жерде олар бір
партада болмаса бір үйде тұратындықтары үшін достаспайды. Бұл жағдай
көбінесе мектеп жасына дейінгілер мен төменгі сынып оқушыларында кездеседі.
Бұдан былай қарай олардың арасындағы достастық ортақ қызуғышылық
түсіністік, сенім мен сыйластық, туысқандық көзқарас негізінде өрбиді.
Жеткіншек кезеңдегі достық қатынас барынша тұрақты, эмоциональды қысымға
тән мінездемеге ие болады. Достық қатынастардың үзілуі жеткіншектердің
үлкен ауыртпалықпен, қынжылыспен қабылданады.Сонымен қатар, жеткіншектер
арасындағы достық қатынастар кей уақыттарда бір жақты негізге икемделе
бермейді. Әр кезде әр қалай болып келеді. Бос уақытты бірге өткізу өзара
есеп-айырыстық негіздегі достық қатынас түрлері де байқалып қалады.
Жеткіншектер арасындағы достықты айтқан кезде ер бала мен қыз бала
арасындағы достық түрлері де болады. Жеткіншек кезең мінез-құлықтың айтатын
болсақ, ал жеткіншек кезеңде мінез бірте-бірте тұрақтанады, бір негізге
түсе бастайды, өзінің қылығын басқару мүмкіндігі түседі. Жеткіншек
кезеңдегі жоғары қарқындылық қайнаған қуат пен жылдамдылыққа, белсенділікке
ұласқан кезде қаламаған іс-әрекеттерге, тәртіп бұзушылыққа, ӛз ортасынан
қашатындыққа әкеліп соқтыратын физикалық дамудың ерекшеліктерін көрсете
кеткен жөн. Алайда, бұл нәрселерден жеткіншек кезеңді айналмай өтуге
болмайды екен деп әсте ойлауға болмайды. Қатаң талапты жетекшілері мен
тәрбиешілері бар жақсы ұйымдасқан ұжымдарда жеткіншек қылығының көрінісі
өзгеше болып келеді. Жылдамдық пен белсенділік, сергектік пен өмір –
сүйгіштікпен сәйкес келгенде жасөспірімдерді, әсіресе ер балаларды,
көңілді,өміршең, талапшыл етеді. Нақ осындай ұжымда ғана жеткіншектердің
бойында адалдық, достыққа деген тұрақтылық, ұжымдастарды сыйлай білу сезімі
қалыптасады. Солай бола тұрса да, оқу олар үшін іс-әрекеттің бастысы болып
қала береді. Алайда жеткіншектердің психикасындағы негізгі жаңа пайда
болулар қоғамдық пайдалы іспен байланысты болады. Бұл қоғамдық пайдалы іс
анағұрлым жоғары деңгейде жеткіншектердің құрбыларымен, жолдастарымен
араласуын және өзін нақтылауды қанағаттандыра алатындығымен ажыратылады.
Осы қажеттіктерді қанағаттандыра отырып жеткіншектер қоғам негізін
меңгереді, кейіндегі сұрақтарға көқарасын жетілдіреді, қылық ережелерін
саралай алатындай жағдайға қол жеткізу мүмкіндігіне жол ашады.
Жеткіншектерді азамат ретінде тәрбиелеудің резерві нақ осы қоғамдық пайдалы
іспен байланысты. Алайда іс-әрекеттің бұл түрі өз функцияларын тек белгілі
бір жағдайларда орындайды. Қоғамдық пайдалы істі ұйымдастырған кезде
жеткіншектердің өзінің шағын тобының (қатынастық жолдастық) мақсаттары,
міндеттері және қызығушылығымен шектеліп қалмайтындай жағын екерген
маңызды. Әйтпесе, бұл жағдай топтық өзімшілдікті туғызуы мүмкін. Бұл іс-
әрекетте бастысы, жеткіншек өз ісінің маңызын түсініп, жетістіктерге қол
жеткізуі тиіс. Кейде іс-әрекеттің бастамасында үлкен қызығушылық байқалады
және оны орындау барысында тез сырттай орай болу байқалады, бастаған өз
ісінен тез жиренудің себебі басқалардың (балалар мен 32 ересектер)
қызығушылығының болмауы немесе сол істің амал – тәсілдерін жете
білмейтіндігі себепші болады. Міне, сондықтан да қоғамдық пайдалы істі
ұйымдастыру барысында оның маңыздылығын міндетті түрде көрсету керек және
жасөспірімдерді іс-әрекетке сай келетін амал-тәсілдермен қаруландыру
көзделген дұрыс. Жеткіншектерді сыныптан тыс жұмыстың мазмұны ғана емес,
формасы да қызықтыра алады. Оларды батырлық, қиял, қызықтырады, оларға
тынығулар, саяхаттар, зерттеу іс-әрекеттері ұнайды. Жалпы жеткіншектерге
алысқа деген талпынушылық тән. Жеткіншектермен оқыту-тәрбиелеу жұмысын
ұйымдастыруда олардың қылығы мен іс-әрекеттеріне жолдастарының пікірі әсер
ететіндігін ескерген жөн. Барлық өздерінің қимыл-қозғалыстары мен
шараларында бәрінен бұрын осы пікірлерге тоқталады.
Төменгі сынып оқушыларының алдындағыдай мұғалім жеткіншектер үшін өтіп
кете алмайтын тұлға бола алмайды. Жеткіншектер мұғалімнің іс-әрекетіне,
қылығына, даралығына жоғары талап қойады. Олар мұғалімді үнемі бағалап
отырады және сол арқылы өздерінің оған деген қатынас деңгейін
қалыптастырады. Тәрбиешілер мен ата-аналардың пікірінің жолдастардың,
ұжымның пікірімен, жеткіншектің өзін немесе сай келуі өте маңызды. Тек
осындай жағдайда ғана пайда болған қарама – қарсылықтарды дұрыс шешуі және
осы арқылы жеткіншектің дұрыс дамуы үшін жақсы жағдай туғызуға болады.
Жеткіншектің жолдастарымен тұрақты қарым-қатынас орнату ұжымда тиісті орнын
алуға деген құлшынысын арттырады. Бұл жеткіншектің іс-әрекеті мен
қылығындағы басты түрткілердің бірі. Бұл кезде өзін нақтылау құлшынысының
қаттылығы сонша, жолдастарын танып-білуде жасөспірім көптеген нәрсеге
дайын: ол өзінің көзқарастары мен дәйектемелерін алға тарта алады. Өзін
нақтылауды қанағаттандыру құлшынысымен тәртіп ережелері мен нормаларын бұзу
фактілерін қиын жасөспірімдерді айтуға болады. Жолдастарының көз алдында
абыройын жоғалтып , өзінің ары мен намысын түсіріп алу жеткіншек үшін үлкен
қасірет. Міне, сондықтан да жолдастарының алдында дұрыс емес іс-
әрекеттеріне айтылған сын-ескертпелерді жасөспірім өте зор шарпумен
қабылдайды. Мұғалімнің мұндай сын-ескертпесін ол өзінің даралығының
төмендеуі деп түсінеді. Осындай жағдайлар жолдастары мен ата-аналар
тарапынан айтылған сын-ескертпелер кезінде де байқалады. Осы жағдай
негізінде жасөспірім мен мұғалім арасында қарама-қайшылық пайда болады да,
жеткіншек қиын балаға айналады. Жеткіншекпен мектеп ұжымындағы тек қана
нақты ара қатынас, эмоциональды сәттілікпен қаматамасыз ету оң дамуына
психологиялық сәттілік негіз бола алады. Жеткіншек сенімді достарды
белсенді іздейді, бірақ әрқашада оны таба бермейді. Жастық қиындығы осында
да бар.жоғарыда айтылғандардың ең алдында тұратыны, ең бастысы – отбасы.
Барлық жол, барлық бастау отбасынан басталатын болса, онда жеткіншектердің
толыққанды өсіп жетілуінде отбасының алар орны ерекше. Жеткіншекті ӛз
отбасында дұрыс түсініп, оның пікірлерімен санасып, көптеген сұраулары мен
мәселелері оң шешімін тауып отырса, барлық нәрселердің дұрыс жолда болары
анық. Адамның жан дүниесінің күрделі ағымын дұрыс аңғару үшін алдымен
оларды белгілі жүйеге топтастыруымыз керек. Кісінің жан сыры, яғни ғылым
тілімен айтқанда, оның психикасы бір-бірімен тығыз байланысты үш топқа
бөлінеді. Олардың бірі – психикалық процестер, бұлар төл тілімізде жан
қуаттары деп аталатын, жан құбылыстарының екінші бір тобы – психикалық
кейіп немесе қалып, ал үшіншілері кісінің жеке дара қасиеттері немесе
ӛзгешеліктері деп аталынады. Жеткіншектің интеллектісі (қабылдау, ес,
қиял,т.б.) шарықтап, дами түсетіндіктен , олардың қабылдауы да жүйелене,
күрделене түседі. Естің логикалық, мағыналы жағы, әдейілеп еске түсіру,
қайта жаңғырту формалары жаңа мазмұнға ие бола бастайды, ойлау қабілеті
белсенді, орамды, терең, дербес болып келеді. Олар жұрттың айтқанын
таразыға салып, сын көзімен қарап, бұларды пайымдай салыстырып, содан кейін
санаға тиісті қорытындыға келуге тырысады. Шығармашылықтық ойлау, яғни,
айналаны жәй ғана аңғартып қоймай, өткендегіні де танып – білуге құмарту,
болашаққа көз жүгірту, заттың ішкі мәнін, сыр – сипатын, жалпы
заңдылықтарын тұжырымдау осы жастағылардың ойлауына тән басты ерекшелік.
Жеткіншектердің дүние танымы мен сенімін қалыптастыру ісіне әлде де болса
тәлімгерлер тарапынан жолбасшылық қажет. Өйткені, оқу мен тәрбиенің, теория
мен практиканың, интелект пен сезімнің, жігер мен мінездің, сенім мен
талғамның қалыптасып, шыңдалуы аса күрделі құбылыс. Жайсаң мінез, нақты
дүниетаным мен берік сенім жоқ жерде нағыз имандылық пен адамгершілік,
жайсаң жан сұлулығы қалыптаса қоймайды. Жасыратыны жоқ, кей жерлерде
дүниетаным мен сенімді қалыптастыру ісіне жекелеген ересек адамдар жүрдім –
бардым қарайды, олар әр жастың белсенді өмірлік бағыт-бағдарының ӛзіндік
кӛзқарасын, яғни оларды терең толғандырып жүрген небір шытырман
психологиялық тебіреністерді, осы кезеңде кездесетін кейбір мінез
қайшылықтарын, бұдан туындайтын дискомфортты елеп – ескеріп жатпайды да,
жас ұланға берілетін болатын ақыл-кеңестер көбінесе жалпылама, үстіртін
болып келеді. Тәлімгерлердің іс-жоспарларында әр жасөспіріммен дербес
жүргізілетін жұмыстар ойластырылса ләзім. Бұл жердегі негізгі түйін ата-ана
мен тәлімгер қауым балаң жастың жан дүниесіне толық бойлап, олардың
толғаныс тебіреністерін, мақсат – мүдделері мен талап – талпыныстарын
барынша дұрыс түсіне біліп, дер кезінде қол ұшын беруі, оларға әр кез аса
сезімталдықпен, байсалдылықпен, сергектікпен қарауы тиіс. Тұлғаның дамуы
өзіндік сананың дамуымен қатар ұғынылмаған психикалық реттеуді, өзінің
Мені жайлы түсініктердің (бейнелер, Мен-концепциясы) өзіндік бағалау,
өзін сыйлау сезімдері, талаптану деңгейлері жүйесінен тұрады. Адамдағы Мен
концепциясы Мен кіммін? деген сұраққа жауап береді. Меннің құрылымы
дегеніміз ол өзіңе деген сенім , өзіңе қатысты информацияларды өңдеуге
бағытталады, мүмкін деген Мендер болады ол қандай болғым келеді деген
армандар және болашақта не болады деген қорқыныштар, әлеуметтік мен
әлеуметтік тәжірибелер сәттіліктер мен сәтсіздіктер тәжірибесі, басқа
адамдарды бағалау, мен сезімі деген болады ол өз ойларың мен
әрекеттеріңді ұйымдастыру.
Психологияда ғылыми зерттеулер басталып, тұлға жайлы нақты анықтама
беруге тырыстық. Сол кезде де қазірде де ондай анықтамалар көп. Солардың
кейбіріне тоқталамыз. Көп жағдайда тұлғаны оның әлеуметтік мінез-құлқын
түсіндіретін орнықты психологиялық қасиеттерінің, атап айтқанда жақсылық,
жамандық, этика және мораль, оларды орнату немесе бұзу сияқты қасиетттердің
жиынтығы ретінде анықтауға болады.
Сондай-ақ тұлғаны адам психологиясының бір бөлігі деп анықтауға болады,
ол білімдер адамның индивидуалды айырмашылықтарын, әлеуметтік мінез-
құлықтарындағы айырмашылықтарын түсінуді мүмкін етеді. Тұлға ол адамның
әлеуметтік психологиялық бет бейнесі, қоғамда және соған қатынас бойынша
адамдардың бір-бірінен айырмашылығын көрсетеді. Тұлға ол адамның
индивидуалды айрықшылығы, оның ерекше өзіне тән психологиялық қасиеттерінде
көрінеді, ол психикалық процестер мен психикалық күйлерден айырмашылғы бар
тұлғаның сапалары деп аталады.
Ғылым мен өмірде кімді тұлға деп айтамыз. өмірде әдетте тұлғаны өз істері
бойынша басқа адамдардан айрымашылығы бар адамды айтады. Мұндай адам
ақылды, өзбеттілі шешімдерді қабылдай алады, сол жолда кездескен
қиындықтарды жеңеді. Мұндай адамдар психологиялық тұрғыдан бір-біріне
ұқсамайды және өте айқын көрінетін индивидуалдылығы болады. Көптеген
сұрақтар бойынша өзінің меншікті пікірлері болады, өз сенімділіктері, өз
моральдары, болады оны қатты ұстайды.
Оған психологиялық қысым көрсеткенде оны өз сенімдерінен бас тартқызса да
ол оған қарсы тұра алады және өзбеттілі бола алады. Индивидуалдылығы жоқ
адамды, жоғарыда айтқан сапалары жоқ адамды тұлға деп айтпайды , ондай
адамды көзге түсе бермейтін, бет бейнесі жоқ, яғни меншікті бет бейнесі
жоқ, тұлғасы жоқ деп айтады. Осылайша шамалап ғылымда да тұлғаны осылай
түсіндіреді.Біз тұлға жайлы келесі анықтаманы көп пайдаланамыз, орнықты
психологиялық қасиеттерін, атап айтқанда ерік, қабілеттер, темперамент,
мінез, қажеттіліктер, эмоциялары бар адамды тұлға дейміз. Осы аталған
тұлғаның әрбір жағы бір бірден жеке өздері бөлек зерттелінетін
құбылыстардың бірі. Оларды қарастырғанда тұлғаның оған сәйкес бір
қасиеттері анықталады. Алдыменен қазіргі жаңа психологиядағы тұлғаны
зерттеудің негізгі бағыттарымен танысу керек. Психологияда тұлғаны
зерттейтін негізгі бағыттар қандай? Қазіргі жаңа психологияда тұлғаны
зерттеудің келесі негізгі бағыттарына жататындар: психодинамикалық,
социодинамикалық, интеракционистік және гуманистік бағыттар.
Психодинамикалық бағытта адам тұлға ретінде оның ішкі әлемін суреттейтін
терминдермен беріледі және түсіндіріледі, істерін түсіндіруді іштен келетін
факторларды ғана алады, ал сыртқы ортаның әсерін мүлдем ескермейді.
Мысалы: қажеттіліктер, қабілеттер, ерік, мінез және басқалары адамның ішкі
әлеміне қатысты ұғымдар, сондықтанда тұлғаның жұмыс анықтамасы
психодинамикалық сипатқа ие болады. Психодинамикалық деп айталатыны
тұлғаның дамуы мен қалыптасуын қарастырғанда оның динамикасы қаралады,
мұнда тек адам психологиясының өзгерісі ғана зерттеледі.
Неге адам сол нақты жағдайда неге солай жасайды неге басқаша жасамайды
деген сұраққа біз оның мінезіне, темпераментіне, еркіне, сезімдеріне, яғни
тұлғаны психодинамикалық түсінуге тән нәрселерге жүгінеміз. Егерде біз осы
сұраққа жауап беріп адам мінез-құлқын түсіндіруде біз тек одан тәуелді емес
өмір жағдайлары сыртқы жағына ғана жүгінеміз, мысалы қоршаған ортада
қалыптасқан кезеңге, басқа адамдарға әсер ететін әрекетке, жүгінгенде
психодинамика шегінен шығып тұлғаны альтернативті түсіндіретін
социодинамикаға барамыз.
Социодинамикалық бағытында адам мінез-құлық терминдерінде тұлға ретінде
суреттеледі, оның істерін суреттеу сыртқы фактілерді суреттеу мен талдауда
жасалады олар адамның өмірлік жағдайларынан мүлдем байланысты болмайды.
Адамды тұлға ретінде түсіндіргенде оған тән істерін, әртүрлі өмірлік
ситуацияларға реакциялары, әдеттері және басқалары арқылы келеміз. Осы
сияқты барлық жағдайларда тұлғаны суреттеу үшін ішкі қасиеттері емес, оның
мінез-құлқының сыртқы формалары тіркеліп, суреттеледі.
Социодинамикалық бағытта адам мінез-құлқын сыртқы жағдайларға реакция
ретінде қарастырады. Мұнда сыртқы әсерлер мен оның істері арасындағы
байланыстар зерттеледі. Басқаша айтсақ адамның істерінің қайнар көздері
одан тыс орналастырылады мінез-құлықты түсіндіру ішкімен емес сыртқымен
түсіндіріледі.
Психодинамикалық бағытта, социодинамикалық бағытта мінез-құлықты түсіндіру
тәсілдері де бұл ықпалдарда біржақты болып табылады. Психодинамикалық
бағытта мінез-құлықтың сыртқы жағдайдан тәуелділігін ескермейді, ал
социодинамикалық бағытта керісінше адам мінез-құлқының өзінің меншікті
психологиясынан тәуелді болатынын ескермейді. Осы жағдай көптеген
психологтарды адамның мінез-құлқын екі жақты зертеудің сыртқы мен ішкі де
зерттеудің негізіне алып келді.
Соның нәтижесінде үшінші бағыт интеракционистік бағыты пайда болды. Бұл
ықпалда тұлға бір уақытта ішкі әлемі мен мінез-құлықты суреттейді, ал мінез-
құлықты суреттеуде өзінің меншікті психологиясы мен өмір жағдайларын
суреттеу арқылы қарастырды. Алайда адам психологиясын тұлға ретінде
түсіндіруде психодинамикалық пен социодинамикалық бағыттармен салыстырғанда
бір маңызды ешнәрсе қоса алмады.
Бұл бағыттағылар адам психологиясы мен оны қоршаған әлемге қатысты
терминдерді қолданды. Адам мінез-құлқын қарастыруда жоғарыда қарастырған
екі тәсіл механикалық түрде үйлеседі. Тұлғаны түсінумен оның мінез-құлқын
ұғынуда әлеуметтік рөлдер туралы жағдайлар өте ыңғайлы болды. Мұндай рөлдер
өзіне адамның психологиялық ішкі бағдарлануларын, мінез-құлықтың сыртқы
формаларын кіргізді.
Сонымен қатар әлеуметтік рөлді өзіне алу сол адамның психологиясынан, оның
өмірлік жағдайларынан байланысты болады. Бұл күндері аса танымал болып
отырған тұлғаны зерттеуде ол гуманистік бағыт. Тұлға проблемасы
психологияға және басқа гуманитарлық ғылымдарға Ч. Дарвиннің эволюцяилық
теориясы, И.П. Павловтың жоғарғы жүйке іс-әректінің физиологиясы жайлы
ілімдері қатты әсер етіп, ол өте маңызды сұрақтардың бірі болды.
Ғылымдағы сондай жетістіктердің әсерінен ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың
басында пайда болған тенденциялар психологияны мінез-құлықпен салыстыру,
оларды жануардың психологиясымен, мінез-құлқымен салыстыру дұрыс және керек
деп саналды және олардың арасында қатты айырмашылық жоқ дегенді дәлелдегісі
келді. Осы жағдайлар сол кезде пайда болған тұлға психологиясына да әсер
етті. Ол адамды жануармен максималды жақындатуға тырысты, адам мен жануарға
ортақ нәрсені табуға тырысты. Сондықтанда адамға тән нәрселер психологиялық
зерттеу пәні болудан қалды, ал жануарға тән нәрсенің барлығы адамға
ауыстырылды. Бұл жағдайда альтернатива ретінде адам психологиясы мен мінез-
құлқын түсіндіру үшін гуманистік психология бағыты пайда болды. Тұлғаны
зерттеудегі гуманистік психологияның ерекшелігі сол, онда тек адамға ғана
тән психологиялық қасиеттер ғана қаралады. Ол мораль, сана, ерік, мақсат,
өмір мағынасы сияқты ұғымдар болады. Бұл күндері гуманистік бағыт осы
бағыттағы тұлға теорияларымен белсенді түрде тұлғаны зерттеді,
психологиялық практикада кеңінен қолданылуда .
Адамның тұлға ретінде қалыптасуы жеткіншек жасының аяқ жағында аяқталады
деп санайды, яғни 14-15 жаста. Осы жас та адамда барлық тұлғалық негізгі
қасиеттері көрінеді, осы жаста адам орнықты тұлға бола бастайды бұдан кейін
өтетін өзгерістер балалықта қалыптасқан тұлға негізін аз мазалайды.
Тұлғаның дамуында яғни адамның тұлғасы негізделгеннен кейінгі процестерді
айтамыз. Тұлғаның дамуы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ш.Уәлиханов атындағы мемлекеттік университеті
Жаратылыстану-педагогикалық факультеті
Жанабекова Гаухар Әскерқызы
Жеткіншек шақтағы оқушыларға эстетикалық тәрбие берудің маңызы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Көкшетау,2012
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ---------------------------- ----------------------------------- ------
--------
І- ТАРАУ. ЭСТЕТИКАЛЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ҒЫЛЫМИ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Эстетикалық тәрбиенің мақсаты мен мазмұны--------------------------
1.2. Жеткіншек шақ және оның ерекшеліктері---------------------- ---------
1.3 Жеткіншек шақ оқушыларына эстетикалық тәрбие берудің
маңыздылығы ----------------------------------- -----------------------------
-------
ІІ – ТАРАУ. ОҚУ-ТӘРБИЕ ҮРДІСІНДЕ ЖЕТКІНШЕК
ШАҚТАҒЫ ОҚУШЫЛАРҒА ЭСТЕТИКАЛЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУ ЖОЛДАРЫ
2.1. Оқу- тәрбие үрдісінде эстетикалық тәрбие беру жолдары------------
2.2. Эксперименттік тәжірибелік жұмыс нәтижелері -----------------------
ҚОРЫТЫНДЫ ----------------------------------- -------------------------------
----
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі----------------------------- ----------------
---
Қосымшалар
Зерттеудің көкейкестілігі: Қазақстандағы әлеуметтік – саяси және
экономикалық даму және экономикалық даму оқу-тәрбие мәселелеріне аса көп
мән беруді, қазіргі білім беру жүйесін жаңартуды талап етіп отыр. Жас
ұрпаққа тәрбие берудің сапасын көтеріп, сұлулыққа, әсемдікті, әдемілікті
сезіну қабілетін, эстеикалық талғамын дамыта отырып, өз ісіне деген
шығармашылық талабын арттыру- бүгінгі күннің өзекті мәселесінің
бірі.Елбасы өз сөзінде: Еліміздің ертеңі бүгінгі жас ұрпақтың қолында,
болашақты білімді ұрпақ айқындайды, ал жас ұрпақтың тағдыры ұстаз қолында
деп атап көрсетті.Қазіргі таңдағы мақсатымыз жаңа кезеңде жас ұрпақты
тәрбиелеудегі актуалды мәселелерді тиімді шешілуін ұйымдастыру.
Осы орайда ғылыми еңбектерін эстетикалық қызығушылық тәрбие, жалпы
эстетикалық мәдениет саласына арнаған ғалымдар Н.Кипящеенко мен Н.Лейзеров
Эстетикалық тәрбие - сұлулық пен эстетикалық даму заңдылықтарына сай
сұлулық пен әсемдікті бағалай білу қабілетін жетілдіруге бағытталған
мақсатты жүйедеп анықтама береді. Әсемдікті тану табиғатта, қоғамда
адамның іс-әрекетінің қай түрінде болсын, оның қарым-қатынасында, әсіресе
өнерде, заттардың және құбылыстардың даму заңдылықтары жөніндегі
философиялық ғылым болып табылады.
Эстетикалық тәрбие дегеніміз - Ильинаның айтуынша -өнердегі, табиғаттағы
және бүкіл қоршаған өмірдегі, әсемдік құралдары арқылы тәрбиелеу деген сөз.
Сондықтан көркемдікке тәрбиелеу эстетикалық тәрбиемен пара - пар емес, оның
өте маңызды, бірақ құрамдас бөлігі болып табылады.
Осы орайда белгілі педагог Р.Қоянбаев Педагогика атты еңбегінде:
Эстетикалық тәрбие адамды дүниедегі әдемілік атаулыны бағалай білуге
үйретеді. Өнер шығармаларын тануға, қастерлеуге баулиды, оған керісінше
ұсқынсыздыққа жағымсыз көзқарасты қалыптастырады, - деп, өнер арқылы
эстетикалық тәрбие беру жолдарын қарастырған.
Қазақ ағартушылары эстетикалық тәрбиеге арнайы тоқталмаса да, ерекше мән
бергенін олардың зерттеу жұмыстары мен шығармаларынан аңғаруға болады.
Ш. Уалихановтың эстетикалық көзқарасы қоғамның саяси және
философиялық көзқарастарымен тығыз байланысты болды. Өзінің зерттеу
жұмыстарында ол қазақ халқы мен Орта Азия халықтарының тұрмыс -
тіршілігіне, ұлттық әдет - ғұрпына, салт – дәстүріне баса көңіл біледі.
Сөйтіп, өз халқының ауызекі әдебиеті, әсемдік танымы, көзқарасы арқылы
эстетикалық талғамын ашуға ұмтылды.
Сол секілді, қазақтың біртуар ағартушысы Ы.Алтынсарин халықтың көркем
шығарма туындыларын өте жоғары бағалап, өнердегі және өмірдегі барлық әдемі
нәрселердің құндылығын түсінуге тек қана білім берудің арқасында жетуімізге
болады деп есептейді. Оның педагогикалық еңбектері эстетикалық көқараспен
тығыз байланысты. Ол: Мектеп қазақ халқының арасында жаңаша мәдениетті
өмір сүрудің жаңа әдеп-ғұрып, тәртіп, тазалық, қолөнер мен өнердің үлгісі
болуы қажет,- деп ата көрсетті.
Балалар мен жеткіншектерге эстетикалық тәрбие беруде көп еңбек еткен ұлы
Абай Құнанбаев.Эстетикалық тәрбие саласында арнайы еңбек қалдырмағанымен
өзінің педагогикалық тұжырымдамаларын өрбіте келіп, 27-ші қара сөзінде
былай деп атап айтады: Сократ пен Аристотельдің пікірлері: әуелі көзді
көрсін деп беріпті, егер көз жоқ болса, дүниедегі көрікті нәрселердің
көркінен қайтып ләззат алар едік. дейді.
Көрнекті совет педагогы А.С.Макаренко:...балаларымыздың келешегі, баланы
дұрыс тәрбиелеу біздің қуанышымыз, ал нашар тәрбиелеу -біздің көз жасымыз
және ар алдындағы айыбымыздеген.
Педагогика ғылымының практикасы мен теориясына баға жетпес үлес қосқан
ғалым- ағартушы, тәлімгер-ұстаз, балалардың эстетикалық өмірлеріне белсенді
араласқан педагог Н.К.Крупская: Көркемдікке тәрбиелеу ісінеде көптеген аса
күрделі проблемалар туады. Бала өнер арқылы өзінің көңіл сезімін тереңірек
түсіне білуі қажет. Көркемдікке тәрбиелегенде баланың өлең, ырғақ, музыка,
би арқылы өз пікірін жеткізуіне, оның табиғи түрде ілгері дамуына кедергі
жасамау керек деп эсетикалық тәрбиенің міндетін анықтайды.
Н.Кипящеенко мен Н.Лазарев Эстетикалық тәрбие-сұлулық пен эстетикалық даму
заңдылықтарына сай сұлулық пен әсемдікті бағалай білу қабілетін жетілдіруге
бағытталған мақсатты жүйе деп анықтама береді.
Өскелең ұрпақтың эстетикалық талғамын қалыптастыру мәселесі бойынша Әл-
Фараби, Қ.А.Ясауй, Ж.Баласағұни, Ө.Тілеуқабылұлы, А.Байтұрсынов,
Ш.Құдайбердиев, С.Көбеев, Ж.Аймаутов, М.Жұмабаев т.б. еңбектерінде негізгі
бір арқау болған.
Халқымыздың кемеңгер ойшылдары (Қорқыт ата, Әл-Фараби, Ахмет Иассауи,
Ж.Баласағұни,т.б.), қазақ ағартушылары, қоғам қайраткерлері (М.Жұмабаев,
М.Дулатов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, т.б.), шетел психолог-педагогтері
(Н.Крупская, А.Луначарский, П.Блонский, Д.Лихачев, С.Шацкий, Л.Выготский,
С.Рубинштейн, А.Бакушинский, т.б.) еңбектерінде табиғат, қоршаған орта,
өмірдегі және өнердегі сұлулықты түсініп, қабылдау болашақ ұрпақтың жан-
жақты дамуының басты құралы екендігі қарастырылған.
Оқушыларға әдебиеттің құдіретін, оның адам баласы жаратылғаннан бері бірге
жасасып келе жатқандығын, мәңгілік жаңарып, жасарып отыратын үрдіс екенін
айтып, түсіндіре отырып, сол әдебиетті жасаушылар, ақын – жазушылар туралы,
олардың көркем шығармалары жайында айтуымыз керек. Көркем шығарма -
әдебиеттің құндылығы. Көркем шығарманы оқыту – оқушының сөз қадірін
түсінерлік ойлау әрекетін дамыту, рухани дүниесін байыту, эстетикалық
талғамын жетілдіру, адамгершілік қасиетін қалыптастыру. - деген болатын
әдебиет зерттеуші – ғалым, белгілі жазушы, ұлағатты ұстаз Қажым Жұмалиев.
Оқушы әдебиет сабағында көркем шығарманы қабылдау керек.Бұл – оңай үрдіс
емес. Қабылдау деген сіз бере салғанды ол ала қоятын зат емес. Ол –
оқушының өзінің жан қалауымен, жүрек сезімімен, рухани әрекетімен жүзеге
асатын дүние болғандықтан жеткіншек шақтағы оқушыларға әдебиет пәні арқылы
эстетикалық тәрбие берудің маңызын зерттеп дәлеледеу мақсатында зерттеу
жұмысымның тақырыбын Жеткіншек шақтағы оқушыларға эстетикалық тәрбие
берудің маңызыдеп алдым.
Зерттеудің мақсаты: қазақ сәндік-қолданбалы өнері арқылы
жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастыруды теориялық тұрғыда
негіздеу және оның әдістемесін жасау.
Зерттеудің міндеттері:
1.Жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастырудың теориялық
негіздерін анықтау.
2.Қазақ сәндік-қолданбалы өнері түрлерін педагогикалық жіктемеге
келтіру және олардың жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін
қалыптастырудағы мүмкіндіктерін анықтау.
3Қазақ сәндік-қолданбалы өнері арқылы жеткіншектердің эстетикалық
мәдениетін қалыптастырудың моделін жасау және оны практикада жүзеге
асырудың педагогикалық шарттарын айқындау.
4.Қазақ сәндік-қолданбалы өнері арқылы жеткіншектердің эстетикалық
мәдениетін қалыптастыру әдістемесінің мазмұнын жасау және оны тәжірибелі-
эксперимент жүзінде тексеру.
Зерттеу объектісі: жалпы білім беретін мектеп оқушыларының эстетикалық
мәдениеті.
Зерттеу пәні: қазақ сәндік-қолданбалы өнері арқылы 5-9 сынып оқушыларының
эстетикалық мәдениетін қалыптастыру процесі.
Ғылыми болжам: егер, қазақ сәндік-қолданбалы өнері арқылы
жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастырудың теориялық негіздері,
мүмкіндіктері айқындалып, моделі жасалса және оны жүзеге асырудың
әдістемесі жасалып, оқу-тәрбие процесіне жүйелі бірізділікпен ендірілсе,
онда жеткіншектердің қазақ сәндік-қолданбалы өнері саласынан білім,
іскерлік, дағдысы артады. Ал бұл болса, жеткіншектердің эстетикалық
мәдениетін қалыптастыруда негіз болып табылады.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі болып диалектикалық білім
және тұлғаны дамытудың таным саласындағы бүгінгі тұжырымдамалары, тұлғаны
зерттеу процесіндегі және педагогикалық процесті ұйымдастырудағы жүйелі
құрылымдық, тұлғалық іс-әрекеттік қатынастар, ұлттық мәдениет пен сәндік-
қолданбалы өнердің білімдегі рөлі туралы қағидалар; оқушы жастардың
эстетикалық тәрбиесі тұжырымдамасындағы қағидалар, халық педагогикасы мен
халық шығармашылығының тәрбиелік әлеуеті туралы теориялық тұжырымдар
саналады.
1. Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңызы: Мәдениет,
эстетикалық мәдениет, жеке тұлғаның эстетикалық мәдениеті,
жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастыру ұғымдарының
мәні нақтыланып, олардың өзара байланысы негізделді.
2. Қазақ сәндік-қолданбалы өнері түрлері педагогикалық жіктемеге
келтірілді және оның жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін
қалыптастырудағы мүмкіндіктері анықталды.
3. Қазақ сәндік-қолданбалы өнері арқылы жеткіншектердің эстетикалық
мәдениетін қалыптастырудың моделі жасалды және. оның тиімділігін
қамтамасыздандыратын педагогикалық шарттар айқындалды.
4. Қазақ сәндік-қолданбалы өнері арқылы жеткіншектердің эстетикалық
мәдениетін қалыптастырудың әдістемесі жасалды.
Зерттеудің практикалық мәні:а) Бейнелеу өнері, Технология, Әдебиет,
Қазақстан тарихы пәндеріне қосымшалар;ә)Қазақсәндік-қолданбал ы өнері
атты факультатив,жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастыру
мақсатында пайдалануға байланысты әдістемелік нұсқаулар жасалды.
Зерттеудің әдістері: зерттеу проблемасы бойынша психологиялық-
педагогикалық еңбектерге талдау жасау, бақылау, әңгіме, сауалнамалар
жүргізу, тәлім-тәжірибе тұжырымдамасы мен оқу-әдістемелік құралдарын
зерттеп, қорыту, жүргізілген іс-тәжірибені сараптау, эксперимент нәтижесіне
баға беру.
Зерттеу көздері: ғылыми-зерттеу тақырыбына байланысты философиялық,
психологиялық, педагогикалық еңбектер, ресми материалдар мен құжаттар,
мерзімдік басылым ақпараттары, оқу әдістемелік әдебиеттер, бағдарламалар.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспе, 2(екі) тарау, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан құралады.
Зерттеу базасы: СҚО, Жамбыл ауданы, Амангелді негізгі мектебі
І-ТАРАУ.ЭСТЕТИКАЛЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1.Эстетикалық тәрбиенің мақсаты мен міндеттері
Тұңғыш рет эстетика ұғымын ғылыми термин ретінде неміс философы
Баумгертен 1750 жылы осы аттас кітабында қолданған болатын. Эстетика
гректің эстезис сөзінен алынған, ол семіздік сезіммен қабылданған
дарындылық деген ұғымды білдіреді. Жалпы эстетика жайлы неміс, ағылшын,
француз, орыс тілдерінде жазылған көптеген еңбектер бар. Осы орайда
ғылыми еңбектерін эстетикалық қызығушылық тәрбие, жалпы эстетикалық
мәдениет саласына арнаған ғалымдар Н.Кипящеенко мен Н.Лейзеров Эстетикалық
тәрбие - сұлулық пен эстетикалық даму заңдылықтарына сай сұлулық пен
әсемдікті бағалай білу қабілетін жетілдіруге бағытталған мақсатты
жүйедеп анықтама береді. Әсемдікті тану табиғатта, қоғамда адамның іс-
әрекетінің қай түрінде болсын, оның қарым-қатынасында, әсіресе өнерде,
заттардың және құбылыстардың даму заңдылықтары жөніндегі философиялық ғылым
болып табылады.Қазақ зиялыларының бірі М.Жұмабаев өзінің Педагогика
еңбегінде Әр адамның сұлулық сезімдері әр түрлі нәрседен оянымпаз
болады. Біреудікі-музыкадан, біреудікі - сұлу суреттен, ал біреудікі-
поэзиядан. Искусствоның әйтеуір бір түрінен ләззат алмайтын, біреуіне
құмар болмайтын адам болмайды, ал тәрбиенің міндеті - балада искусствоның
қандай түріне ынта бар екенін тауып сол ынтасын, қызығушылығын сол түр
туғызатын сұлулық сезімдерін оятып, өркендету деп эстетикалық
қызығушылықтың, яғни тәрбиенің баланың дамуындағы маңызына ерекше
тоқталған.Эстетикалық қызығушылық - адамның әдебиет, өнер, кино, музыка
салаларында қоршаған орта, табиғатқа көңіл аударуы, оны сезім арқылы
бағалап, қанаттанып, толғанысқа ұшырауы. Қызығушылық латын тілінен
аударғанда –маңызды мәні бар деген мағына білдіреді. Дүниенің әсемдігін
сезіну, әдемілікті, сұлулықты сезіне білуге деген қызығуды қалыптастыру-
оқушылардың бойында өнерге және шындыққа деген әсемдік көзқарас
тұрғысында қарауды қалыптастыру болып табылады, мұндағы мақсат - оқушы
тұлғасының әсемдікті тануы мен білім алуын дамыту, рухани құндылықтарға,
халықтық фольклорға, көркем шығармашылық іс-әрекеттерге қарастыру.
Қызығушылықты қолма-қол, бірер сағаттың ішінде қалыптастыру мүмкін емес,
бұл бірте-бірте, кезеңдеп және мақсаттылықпен дамитын үрдіс. Г.И. Щукина
қызығушылықтың даму кезеңдерін былайша атап көрсетеді: әуестік, бір
нәрсені белсенді іздестіру, әуестену, танымдық қызығушылық, кәсіптік немесе
ғылыми қызығушылық. Қызығушылықтың даму кезеңдері - адамның таңдап алған
бағытының әртүрлі дәрежесі мен мағыналығы және тәрбие мен дамудың
нәтижесі. Бұл саланы жүзеге асыруда бастауыш мектептердегі сабақтар
жүйесінде қазақ балалары фольклоры арқылы ана тілі, көркем сурет, музыка,
театрландырылған өнерді қолдану басты рөл атқарады. Бүгінде әрбір пәннің,
соның ішінде әрбір сабақтың мақсаты оқушыларға тек белгілі білімдерінің
жүйесін меңгертуді көздемей, олардың сезімдерін, эмоцияларын оятып,
мұғалімдерге сабақтар барысында жүйелі әсер етуді міндеттейді. Себебі
оқушылардың оқуға білімге қызығуы, тұрақты қарым-қатынасы алғашқы кезеңде
сезімді оятудан басталса керек. В.Белинскийдің айтуынша Әсемдікті сезіну,
адамгершілік қасиеттің шарты... мұнсыз бұл сезімсіз, даналық жоқ, ақыл-
парасат жоқ деп адамның өмірі, қандай болсын іс-әрекетіндей сезімнің
жоғары маңыздылығына айрықша тоқталады.
Демек, сезім адамның моралдық және адамгершілік бейнесіне асыл
қасиет беріп тұрады, сондықтан да бастауыш сынып оқушыларының эстетикалық
сұлу сезімдерін, мәдениетін, талғамы мен қызығуын қалыптастырудың
қажеттілігі осында.
Мектептердегі оқу пәндерін бір-бірімен байланыстыра отырып, оқыту
шәкірттің тиянақты білім алуына жол ашады. Және олардың білім жолындағы
жан-жақтылығы мен саналылығы артып, дүниетанымы кеңейе түседі. Мысалы,
мектептегі қазақ тілі, бейнелеу өнері, музыка, еңбек пәндерін оқытуда
халқымыздың ауызекі шығармашылығын орынды пайдаланып отыру оқушыларға
эстетикалық тәрбие беруге ықпал етеді, соған олардың қызығуы мен
икемділігін арттырып, шеберлікке баулиды.
Бұл орайда атақты орыс педагогі К.Ушинский Халық тіл - тарих
шекарасынан әлдеқайда әріректен басталатын, оның бүкіл рухани өмірінің еш
уақытта солмайтын және өмір бойы қайтадан шешек атып тұратын тамаша гүлі.
Тілде бүкіл халық, оның күллі елі - барлық, толық ойы мен сезімі туған
елінің өлеңдерінде, әндерінде... деп жазды.
Мектептегі барлық пәндерді балалар фольклорын пайдалана отырып,
байланыстыра оқыту шын мәнінде оқушылардың алған білімінің тиянақты
болуына, оны саналы түрде меңгеруіне, кеңінен ойланып, есіне сақтауына
мүмкіндік тудыратын әдіс екендігін дәлелдеу үшін халқымыздың ауызекі
поэтикалық шығармаларының бай үлгілерін, оның ішінде - мазақтамалар,
жаңылтпаштар, жұмбақтар, мақал-мәтелдерді пайдалану арқылы ұқыптылыққа,
өзіне-өзі қызмет етуге, тазалыққа құштарлығын тәрбиелеу. Эстетикалық
тәрбиенің күрделі мәселелерін айқындауда біз халықтың жинақтаған
педагогикалық білімі мен тәрбие тәжірибесіне сүйенуіміз қажет. Эстетикалық
тәрбие тұлғада әсемдік сезімін дамытады. Адам әсемдікті сезінуден, өз
өмірін сұлулық заңымен құруға ұмтылады. Эстетикалық тәрбие адамгершілік,
ақыл-ой, еңбек және дене тәрбиесімен тығыз байланысты. Табиғатқа,
әдебиетке, театрға, музыкаға, поэзияға, көркем сурет және т.б. өнерге деген
сүйіспеншілік адамның жан-жақты саналы дамуына әсер етеді. Адамгершілік
қалыптасуда эстетикалық тәрбиенің маңызы зор. Әсемдік рахаты әр адамды
жақсылыққа, ұжымшылдыққа, адал еңбекке жетелейді. Эстетика
категориясының ең негізгісі - әдемілік, әсемдік категориясы. Әсемдік-бұл
өмірдің өзі, бұл табиғат және адам қарым-қатынасы мен оның еңбегінің
жемісі. Тәрбие процесінде эстетикалық білім дамыту шаралары –бұл конкурс,
викторина, мектеп мерекелері, үйірмелер, шығармашылық топтар т.б. Оқушылар
олардан қысқаша мәлімет алып қана қоймай, эстетика ғылымын толықтай
түсінуге бастау алады. Эстетика сабақтары оқушыларға эстетикалық таным
заңдары мен заңдылықтарынан, өнердің жалпы принциптерінен ақпараттар
береді. Тәрбие ұйымдастырғанда эстетикалық қабылдаудың психикалық
заңдылықтарын ескеру керек, оқушылардың жас ерекшеліктеріне қарай,
эстетикалық форма мен мағына жағдайланының қиын да күрделі сәттерін
пайымдауға бағыттап барған жөн. Эстетикалық қабылдаудың маңызды тұсы -
шындықты бейнелеумен бірге жүретін адмның көңіл күйлері. Жоғары көркем
өнер шығармаларын қабылдай отырып, оқушы қуаныш пен тебіреніс, қорқу мен
үміт сезінеді. Бұл сезімдер балаларды әсемдік заңымен өмір сүруге
бағыттайды. Эстетикалық тәрбиенің көптүрлі құралдары көркемдік жұмыстарда
көрінеді. Тәрбиенің эстетикалық бағыттағы құралдары сан-алуан: табиғат,
еңбек, адам қатынасы, өнер әлемі, музыка, суреткер шығармасы т.б.
Қазіргі педагогика әр түрлі бағытта ұйымдастыру және өткізуде үлкен
тәжірибе жинады. Олардың ішінде: конкурстар, викторина , мектеп мерекелері,
үйірмелер, шығармашылық топтар, ұжымдық жаңа жұмыс формасы-ұшқыш концерті,
қуыршақ театры, әдеби-шығарма конкурсы , тазалық пен тәртіпті тек оқу
орындарында емес, сол аймақта сақтау қажеттігі мен байланыстыру - бұл
эстетика бағытының жұмысы.
Эстетикалық тәрбие берудегі табиғаттың маңызы. Мектептегі балаларға
эстетикалық тәрбие берудегі бірде-бір құралы әдебиет пәні, бейнелеу өнері,
тарих т.б. Адамның бойына жақсы адамгершілік қасиеттердің сіңісуі, өнер-
білімді игеруді тәрбиеге, өскен ортаға, үлгі-өнеге берер ұстазға
байланысты. Тәрбиесін тапса адам болар, оқуын тапса білім қонар деп
ұлағатты ұстаздың еңбегінің текке кетпейтін өсиет еткен. Еліміздің елдігін
әлемге танытатын, оны жетілдіретін, дамытатын да жас ұрпақ. Сондықтан да
еліміздің болашағы осы жас жеткіншектердің білім дәрежесінің тереңдігінен
айқындалады.
К.Д.Ушинский жас баланы жақсы істі жақсы сезімді, жақсы ойды
сүюге үйрететін әдеби шығарма ғана жақсы деген болатын. Осы шығармалар
негізінде өткізілетін этикалық, эстетикалық әңгімелер, әдетте баланың өзіне
жақын адамдарға, жолдастарына қатынасы жайлы болса, Отан, табиғат дүниесі
алдындағы жауапкершілігі жөнінде мәселе қойса балаларды қызықтыра түседі.
Қазіргі педагогика ғылымында эстетикалық тәрбиенің алдына қойылатын
мақсаттардың бір қатарын жеке бөліп көрсетуге болады. Біріншіден, бұл
әсемдікті сезінуді тәрбиелеудің мақсатты бағытталған процесі. Екіншіден,
бұл өмірдегі және өнердегі әдемілікті көре және қабылдай білу, бағалай
алу қабілеттерін қалыптастыру. Үшіншіден, эстетикалық тәрбиенің мақсаты -
көркемдік талғамды қалыптастыру. Төртіншіден, өзіндік шығармашылыққа және
әсемдікті өзі жасауға қабілеттікті дамыту.
Ең бастысы - тұлғаның іс-әрекетте жетістікке жетуіне мүмкіндік
беретін қабілеттерін дамытып қана қоймай, эстетикалық құндылықтардың
жасаушысы болуына, олардың жеке қоршаған ортаның әдемілігін сезіне білуге
тәрбиелеу. Қазіргі ұрпаққа эстетикалық тәрбие беру - әдемілікті түсінуге,
әсемдікті өз қолымен жасай білуге тәрбиелеу деген сөз. Мектеп оқушыларына
эстетикалық тәрбие беру мәселесі туралы белгілі ғалым-педагогтар С.
Ұзақбаеваның А.Бейсенбаеваның, М.Балтабаеваның, К. Әмірғазиннің
еңбектерінде сөз болды. Қазіргі ұрпаққа эстетикалық тәрбие беру -
әдемілікті түсінуге, әсемділікті өз қолымен жасай білуге тәрбиелеу деген
сөз. Эстетикалық тәрбие тану - білумен байланысты.
Эстетикалық тәрбиенің мынадай категориялары бар:Эстетикалық
қажеттілік - эстетикалық бағалы заттарға баланың ұмтылуы, қажет етуі,
қызығуы; эстетикалық бағалау - белгілі бір нысананың әдемі-әдемі емес,
ұнайды-ұнамайды түсініктерімен реттелетін эстетикалық бағалауын орнату
тәсілі, эстетикалық сезім-баланың шындыққа тікелей қатынасы, уайымдауы,
эстетикалық талғам - әр түрлі эстетикалық нысандарды дифференциалды
қабылдап, баға беруі, жалған және шынайы сұлулықты ажырата білу
қабілеті.Эстетикалық тәрбие шығармашылық қасиеттерге негізделеді.
Шығармашылық қабілет әр баланың табиғатында әуел баста салынған.
Шығармашылық - бүкіл тіршілік көзі. Адам баласының сөйлей бастаған кезінен
бастап бүгінгі күнге дейін жеткен жетістіктері шығармашылықтың нәтижесі.Кез
келген бала шығармашылық әрекеттер орындау арқылы өзінің ішкі
мүмкіндіктерін дамытады. Ішкі мүмкіндіктерді тәрбиелеудегі іргелі
ұстанымдардың бірі - бала дамуының өзіндік дамуы және оның өз қызметінде
ғана дами алатындығы.
Баланы оқытып тәрбиелеуге арналған материалдар сезімді дамытып
тәрбиелеуге есептеледі. Саусақтарының ұшымен, көзбен көру, есту, иіс, дәм,
жалпы сезімін тәрбиелеу арқылы аңғарымдылықты, сезімталдықты дамытса, есте
сақтауы жаттығады, бала болжамға келеді, дұрыс ойлауға, іс-әрекетке
үйренеді, қабілетін жатттықтырады, еркі, тәртіптілігі, терең ойлау
қабілеті, тұрақтылығы қалыптасады.
Эстетикалық сезім, талғам, мәдениетті қалыптастыру өте күрделі
үрдіс. Дүние есігін ашқан сәттен басталуы керек. Алдымен сезінуін еркін
дамытып, содан кейін ғана жаттықтырамыз. Баланың сезінуін еркін дамытып,
жан дүниесін оятып, дүниетанымын қалыптастыруда тілін дамыту өте маңызды.
Балалар тілін дамыту жұмысының негізгі мазмұны - сөздің жалпы ұғым
беретін жағын меңгеруге көңіл бөліп, ойлау қабілеттерін дамыту, өз ойын
толық еркін жеткізуін, қоршаған ортамен айналасындағы адамдармен еркін
қарым-қатынасқа түсіп, сөйлеу қабілеттерін қалыптастыру. Сұлулық
туралы түсінігі жоқ бала мейірімді бола алмайды, мейірімділік қасиеті жоқ
адам әдемілікті де елемейді. Белгілі бір нәрсеге әсерлену сезімінен балада
әуестік, қызығу туындайды. Баланың шығармашылық қиял қабілеттерін
эстеикалық сезімін талғамы мен көзқарасын, мәдениетін, ой-өрісін кеңейтіп,
қоршаған орта өміріндегі әсемдік пен сұлулықты сезініп, бойына сіңіре
білуге тәрбиелеудің алғашқы сатысы - тілін дамыту. Сұлулықты тану
барысында баланың әдемілікті жасауға ниеті туады, өзінің қабілеттерін бала
ашық жариялайды. Көркем әдебиет туындылармен таныстыра отырып балалардың
қызығуын былайша тәрбиелеуге болады: Кейіпкермен бірге қуанып қайғыруға,
жақын адамдардың көңіл күйін бақылауға үйрету;
- Адамгершілік сезім, қайырымдылық қасиет, әділетсіздікке қарсы тұру
қабілеттерін ояту,
- Көркем шығармаларда бейнеленген сезімдер: қуанышты, қайғыны,ашу-ызны,
өкініш,т.б. қабылдауын, сезімталдығын дамыту.
Қоғамның даму жағдайында эстетикалық тәрбие жеке тұлғаның үйлесімді
дамуын қалыптастыруда адамгершілік тәрбиесінен кейін маңызды орын алады.
Дүниетанымды қалыптастыруға әртүрлі факторлар әсер етеді. Олардың ішінде
адамның өмір сүру ортасы, материалдық жағдайлары, көпшілік хабарларды
тарату құралдары, оқыту және тәрбиелеу бар. Көптеген ғасырлар бойы
адамзаттың асылдары мен ойшылдарын көп толғандырған адам мәселесі-қазіргі
қайта жаңғыру заманының да ең өзекті мәселесі. Ұлы ғалымдардың,
ойшылдардың дүниені танып білуді анықтайтын өлім мен өмір, жалғандық пен
шындық, жан мен тән туралы күрделі ұғымдар туралы ойларында келешек
өскелең ұрпаққа берілетін сарқылмас мол қазына жатады. Оқушылардың
сұлулықты танып-білуі негізгі эстетикалық түсініктерінің келеңсіздігі мен
көркемдігі түсініктерін танумен байланысты. Пән материалдарын оқып-үйрену,
оның мазмұнын толық түсіну - оқушылар үшін күрделі психологиялық үрдіс.
Оқу материалдарын меңгеріп, ұғыну оңай жүзеге аспайды. Сондықтан да
оқушы оқулықтағы материалдарды ұғынуда, түсінуде кедергілер мен қиындықтар
кездеседі.
Тәжірибеде байқалғаны, мұндай қиындықтарды жеңуде кіріктіру ерекше
рөл атқарады. В.Сухомлинский балаларды табиғат тамшыларын көре білуге
үйретіп, балаларға айналадағы, төңіректегі тамаша құбылыстарды көріп,
ұнағанды суретке салуға бағыттау керектігін дәріптеген. Балаларды бақылау
арқылы ол бала салған сурет, сурет үрдісі –баланың рухани өмірінің бір
бөлігі болып табылатындығы туралы қорытынды жасаған.
Білім берудің маңызды шарты - оқу үрдісінде оқушылардың пәнге деген
қызығуларын арттыру, өздігінен білім алуға құштарлығын дамыту. Тек осы
жағдайда ғана оқушылардың білім сапасының деңгейі төмен түспеуі мүмкін,
себебі оқуға қызығу оқу нәтижесіне жетудің бірден-бір түрткісі болып
табылады. Мектептегі эстетикалық циклдағы әдебиет, музыка пәндерінің
өзіндік ерекшеліктеріне сәйкес оқушылардың оқуға қызығуларын арттыруға
ықпалы күшті екендігі анықталған.
Мектептегі эстетикалық көркем циклдағы пәндер - бұл дүниені көзбен
көріп түйсіну негізіндегі ауқымды өнердің салалары.Оқу пәндері мен оқудағы,
оқудан тыс жалпы, көркемдік және эстетикалық тәрбие беру жүйесіндегі
маңызды буын ретінде адам, табиғат, қоғам және заттық әлемді біртұтастықта
қарастыруда эстетикалық-тәрбиелік қызметі жоғары, оқушыларлың көркем,
ғылыми дүниетанымын, тұлғалық қасиеттерін қалыптастыруға бағытталған
көркемдік білім берудің түрлері.
Баланы қоршаған ортасы тәрбиелейтіндіктен ортадағының бәрі:
жиһаз,дидактикалық құралдар, заттар, адамдық қарым-қатынастар баланың ішкі
дүниесінің сұранысына сай болуы керек. Балалар эмоциялық ара-қатынас бар
жерде ғана дамиды. Күнделікті ән салу, би билеу, сурет салу, оқумен
айналысу эстетикалық тәрбиенің негізін қалайды. Негізгі мақсат та, мазмұн
да тек сөздің, тілдің қасиет-құдіретімен ғана жүзеге асады. Баланың сыртқы
мәдениеті мен ішкі дүниесінің ұштасып жатуы эстетикалық сұлулықтың
белгісі. Эстетикалық тәрбие жан-жақты тәрбиенің бүкіл жүйесінің табиғи бір
бөлігі. Сондықтан тілдік орта таза, мәдениетті, көркем болған жағдайда ғана
нәзік сезімді, ұшқыр ойлы, өте мәдениетті, рухани дүниесі сұлу ұрпақ
қалыптастыратыны күмәнсіз. Эстетикалық тәрбие болмыстағы және өнердегі
сұлулық пен әсемдікті дұрыс қабылдауды және эстетикалық сезім мен талғамды
тәрбиелейді. Өнер және өмірдегі сұлулықты жасау, оған қатысу қабілетін,
қажетсінуін қалыптастырады.
Жеке тұлғаның адами жетілу дәрежесінің қалыптасуы (білімі, іскерлігі,
дағдылары) әр түрлі салаларда жүзеге асырылады. Осыған сәйкес оның
мәдениеті сөйлеу мәдениеті, құқық мәдениеті, эстетикалық мәдениет және т.б.
болып бөлінуі мүмкін.
Әдебиеттер мен сөздіктердегі эстетика, мәдениет ұғымдарына жасаған
теориялық талдау эстетикалық мәдениет ұғымының соңғы отыз жылда
философиялық, әлеуметтану (М.С.Каган, Н.Б.Крылова, В.Н.Липский, У.Ф.Суна
және т.б.) әдебиеттерінде кеңінен қарастырылып отырғандығын көрсетті. Бірақ
олардың көзқарастары мен логикалық баяндауы бір жақты емес. Н.Б.Крылова
... жеке тұлғаның эстетикалық мәдениеті – бұл эстетикалық білімдер,
сенімдер, сезімдер, дағдылар, іс-әрекеттер мен мінез-құлық нормалары десе,
У.Ф.Суна ...осындай құндылықтарды жасауға бағытталған оның іс-
әрекеттері, ал педагог ғалым Э.А.Верб оның сұлулықпен толық қатынас
жасауына және оны жасауға белсенді қатысуына мүмкіндік беретін оның
негізгі, тұғырлы қасиеті деп пайымдайды. Біз диссертацияда осы
анықтамаларды толық құптай отырып, адамның эстетикалық мәдениетінің мәні
сұлулыққа қарым-қатынастар белгілері жиынтығының болуын ғана емес,
көркемдік-эстетикалық қабылдауға, әсерленуге, шығармашылыққа даярлығы мен
қабілеттерінің болуын да білдіретіндігін көрсетеміз.
Өйткені жеке тұлғаның эстетикалық мәдениеті оның өмір мен өнер
құбылыстарындағы сұлулықты немесе көріксіздікті, асқақты яки төменді, мұңды
немесе қуанышты эмоционалдық тұрғыдан қабылдаудағы, ұғыну мен бағалаудағы,
қоршаған ортаны сұлулық заңымен қайта өзгертудегі қабілеттері мен
іскерліктерін көрсетеді. Соның негізінде біздің пайымдауымызша жеке
тұлғаның эстетикалық мәдениетінің негізгі құрамды бөліктері болып
эстетикалық сана, эстетикалық іс-әрекет, эстетикалық тәрбие мен даму
деңгейі табылады.
Эстетикалық сананың құрылымы ерекше күрделі. Ол эстетикалық қабылдауды,
қызығушылықты, сезімді, талғамды, бағалауды қамтиды. Осы аталғандарға білім
мен қабілеттің болуы аса маңызды. Өйткені білім жеткілікті болмай әрбір
затты, бұйымды, қоршаған ортаны эстетикалық бағалауды жүзеге асыру мүмкін
емес. Білім мен қабілеттің дамуына қажеттіліктің болуы әсер етеді. Өйткені
психология ғылымында кез келген қандай да бір мәнді қабілетті қалыптастыру
үшін, алдымен белгілі бір ортамен белсенді қарым-қатынас формасындағы
өмірлік қажеттілікті құру тұжырымы жетекші қағидалардың бірі саналады
(Липский В.Н.). Әдебиеттерде эстетикалық қажеттілік индивидтің эстетикалық,
рухани жетіспеушілікті болдырмайтын құралдар мен тәсілдерді іздеуде талап
етілетін, өзінің іс-әрекетінде көрініс табатын жаңа сапасы тұрғысынан
қарастырылады. Демек мұнда эстетикалық іс-әрекеттің болуы заңды құбылыс.
Эстетикалық іс-әрекет белгілі бір эстетикалық құндылықты жасауға немесе
орындауға бағытталған іс-әрекет болып түсіндіріледі. Сондықтан да
эстетикалық мәдениетті қалыптастыруда эстетикалық білімнің, эстетикалық
қабілет (эстетикалық қабылдау, эстетикалық сезім, эстетикалық әсерлену,
эстетикалық талғам, эстетикалық бағалау, эстетикалық белсенділік) пен
эстетикалық қажеттіліктің болуы маңызды саналады (Сурет 1).
Сурет 1 – Жеке тұлғаның эстетикалық мәдениетінің құрылымы.
Бүгінгі таңда жас ұрпақтың рухани -эстетикалық дамуын қамтамасыз
ету негізінен, көркем өнер түрлері, яғни әдебиет, музыка, бейнелеу т.б.
арқылы білім мен тәрбие беру жүйесінде жүзеге асырылады. Қандай да
болсын өнер түрі қоршаған шындық болмысының құбылыстарын бейнелейтін, өзіне
тән көркемдік құралдары арқылы баланың санасына әсер ете отырып, оның
сұлулық туралы алғашқы баланың санасана әсер ете отырып, оның сұлулық
туралы алғашқы түсінігін, қоршаған өмір шындығына эмоциялық қатынасының
қалыптасуын сапалы дәрежеге жеткізетін танымдық мүмкіндіктерін кеңейтеді.
1.2. Жеткіншек шақ және оның ерекшеліктері
Психологиялық-педагогикалық зерттеулерде көрсеткендей бастауыш
сыныптағы оқушылардың психикалық дамуындағы өзгерістер бәрінен бұрын оқу
дағдысымен байланысты болса, ал жеткіншектердің психикалық дамуында
қоршаған ортамен әлеуметтік қатынас орнату жүйесі маңызды орынға ие.Белгілі
болғандай, жеткіншек кезеңнің басты ерекшеліктерінің бірі–іштей толқуларды
туғызады. Бірақ бұл өзгерістер әр жасөспірімде түрлі жолдармен жүзеге
асады. Жеткіншек ағзасында осындай өзгерістер олардың психикасы мен
мінез–құлқына үлкен әсер етеді деп ойлайды үлкендер. Сондықтан да бұл
кезеңде шамадан тыс ренжігіштік, ашушаңдық, өжеттік, шапшаңдық бой
көтереді. Бірақ ересектер жағынан байқағыштық пен назар салушылық байқалса,
бұлардың болмауы да мүмкін.Физикалық және жыныстық жетілу жеткіншек басқа
жынысқа деген қызығушылықты және бір мезетте өзінің сыртқы түр сипатына
назар аударуды күшейтеді. Бірақ жеткіншек бұл мәселелерді не әлеуметтік, не
психологиялық жағынан шешуге әлі дайын емес. Сондықтан, олар үшін үлкен
қиындықтар туғызады. Іштей бой кӛтерген қарама–қарсылықтарды шешуге
көмектескен үлкендердің кӛмегі арқылы жеткіншек қылығы анықталады.
Шындығында, бірқатар жағдайларда ересектердің жеткіншекке көмектесу
мүмкіндігі аз болады. Бұл кезеңде достық пен нағыз достық, құрбы-құрдастар
ұжымының маңыздығы арта түседі. Шын мәнінде де, ата-аналардың өз баласын
доспен қамтамасыз ету жағдайында емес. Бұны ол тек қана өзі істеуі қажет.
Оның психикалық дамуында бағыт-бағдар алуында әрбір ересек үшін және әрбір
бала үшін әлеуметтік ортамен ара қатынасында өзіндік жүйесі бар.
Жеткіншектің әлеуметтік жағдайда дамуының өзділігі сонда, оның қарым-
қатынастың жаңа жүйесі кіретіндігі мен жаңа міндеттерді орындау барысында
ересектер мен жолдастары арасында жаңа орын алатындығында болып отыр. Бұл
неден көрінеді деген сұрақ туындайды.Төменгі сынып оқушысымен салыстырғанда
жеткіншек бір емес, бірнеше мұғалімдермен қатынас орнату керек, олардың
өзіндік ерекшеліктері мен талаптарын ескеруі тиіс. Жеткіншек кезеңде
достыққа түрткі болатын нәрселер тереңдей түседі. Ендігі жерде олар бір
партада болмаса бір үйде тұратындықтары үшін достаспайды. Бұл жағдай
көбінесе мектеп жасына дейінгілер мен төменгі сынып оқушыларында кездеседі.
Бұдан былай қарай олардың арасындағы достастық ортақ қызуғышылық
түсіністік, сенім мен сыйластық, туысқандық көзқарас негізінде өрбиді.
Жеткіншек кезеңдегі достық қатынас барынша тұрақты, эмоциональды қысымға
тән мінездемеге ие болады. Достық қатынастардың үзілуі жеткіншектердің
үлкен ауыртпалықпен, қынжылыспен қабылданады.Сонымен қатар, жеткіншектер
арасындағы достық қатынастар кей уақыттарда бір жақты негізге икемделе
бермейді. Әр кезде әр қалай болып келеді. Бос уақытты бірге өткізу өзара
есеп-айырыстық негіздегі достық қатынас түрлері де байқалып қалады.
Жеткіншектер арасындағы достықты айтқан кезде ер бала мен қыз бала
арасындағы достық түрлері де болады. Жеткіншек кезең мінез-құлықтың айтатын
болсақ, ал жеткіншек кезеңде мінез бірте-бірте тұрақтанады, бір негізге
түсе бастайды, өзінің қылығын басқару мүмкіндігі түседі. Жеткіншек
кезеңдегі жоғары қарқындылық қайнаған қуат пен жылдамдылыққа, белсенділікке
ұласқан кезде қаламаған іс-әрекеттерге, тәртіп бұзушылыққа, ӛз ортасынан
қашатындыққа әкеліп соқтыратын физикалық дамудың ерекшеліктерін көрсете
кеткен жөн. Алайда, бұл нәрселерден жеткіншек кезеңді айналмай өтуге
болмайды екен деп әсте ойлауға болмайды. Қатаң талапты жетекшілері мен
тәрбиешілері бар жақсы ұйымдасқан ұжымдарда жеткіншек қылығының көрінісі
өзгеше болып келеді. Жылдамдық пен белсенділік, сергектік пен өмір –
сүйгіштікпен сәйкес келгенде жасөспірімдерді, әсіресе ер балаларды,
көңілді,өміршең, талапшыл етеді. Нақ осындай ұжымда ғана жеткіншектердің
бойында адалдық, достыққа деген тұрақтылық, ұжымдастарды сыйлай білу сезімі
қалыптасады. Солай бола тұрса да, оқу олар үшін іс-әрекеттің бастысы болып
қала береді. Алайда жеткіншектердің психикасындағы негізгі жаңа пайда
болулар қоғамдық пайдалы іспен байланысты болады. Бұл қоғамдық пайдалы іс
анағұрлым жоғары деңгейде жеткіншектердің құрбыларымен, жолдастарымен
араласуын және өзін нақтылауды қанағаттандыра алатындығымен ажыратылады.
Осы қажеттіктерді қанағаттандыра отырып жеткіншектер қоғам негізін
меңгереді, кейіндегі сұрақтарға көқарасын жетілдіреді, қылық ережелерін
саралай алатындай жағдайға қол жеткізу мүмкіндігіне жол ашады.
Жеткіншектерді азамат ретінде тәрбиелеудің резерві нақ осы қоғамдық пайдалы
іспен байланысты. Алайда іс-әрекеттің бұл түрі өз функцияларын тек белгілі
бір жағдайларда орындайды. Қоғамдық пайдалы істі ұйымдастырған кезде
жеткіншектердің өзінің шағын тобының (қатынастық жолдастық) мақсаттары,
міндеттері және қызығушылығымен шектеліп қалмайтындай жағын екерген
маңызды. Әйтпесе, бұл жағдай топтық өзімшілдікті туғызуы мүмкін. Бұл іс-
әрекетте бастысы, жеткіншек өз ісінің маңызын түсініп, жетістіктерге қол
жеткізуі тиіс. Кейде іс-әрекеттің бастамасында үлкен қызығушылық байқалады
және оны орындау барысында тез сырттай орай болу байқалады, бастаған өз
ісінен тез жиренудің себебі басқалардың (балалар мен 32 ересектер)
қызығушылығының болмауы немесе сол істің амал – тәсілдерін жете
білмейтіндігі себепші болады. Міне, сондықтан да қоғамдық пайдалы істі
ұйымдастыру барысында оның маңыздылығын міндетті түрде көрсету керек және
жасөспірімдерді іс-әрекетке сай келетін амал-тәсілдермен қаруландыру
көзделген дұрыс. Жеткіншектерді сыныптан тыс жұмыстың мазмұны ғана емес,
формасы да қызықтыра алады. Оларды батырлық, қиял, қызықтырады, оларға
тынығулар, саяхаттар, зерттеу іс-әрекеттері ұнайды. Жалпы жеткіншектерге
алысқа деген талпынушылық тән. Жеткіншектермен оқыту-тәрбиелеу жұмысын
ұйымдастыруда олардың қылығы мен іс-әрекеттеріне жолдастарының пікірі әсер
ететіндігін ескерген жөн. Барлық өздерінің қимыл-қозғалыстары мен
шараларында бәрінен бұрын осы пікірлерге тоқталады.
Төменгі сынып оқушыларының алдындағыдай мұғалім жеткіншектер үшін өтіп
кете алмайтын тұлға бола алмайды. Жеткіншектер мұғалімнің іс-әрекетіне,
қылығына, даралығына жоғары талап қойады. Олар мұғалімді үнемі бағалап
отырады және сол арқылы өздерінің оған деген қатынас деңгейін
қалыптастырады. Тәрбиешілер мен ата-аналардың пікірінің жолдастардың,
ұжымның пікірімен, жеткіншектің өзін немесе сай келуі өте маңызды. Тек
осындай жағдайда ғана пайда болған қарама – қарсылықтарды дұрыс шешуі және
осы арқылы жеткіншектің дұрыс дамуы үшін жақсы жағдай туғызуға болады.
Жеткіншектің жолдастарымен тұрақты қарым-қатынас орнату ұжымда тиісті орнын
алуға деген құлшынысын арттырады. Бұл жеткіншектің іс-әрекеті мен
қылығындағы басты түрткілердің бірі. Бұл кезде өзін нақтылау құлшынысының
қаттылығы сонша, жолдастарын танып-білуде жасөспірім көптеген нәрсеге
дайын: ол өзінің көзқарастары мен дәйектемелерін алға тарта алады. Өзін
нақтылауды қанағаттандыру құлшынысымен тәртіп ережелері мен нормаларын бұзу
фактілерін қиын жасөспірімдерді айтуға болады. Жолдастарының көз алдында
абыройын жоғалтып , өзінің ары мен намысын түсіріп алу жеткіншек үшін үлкен
қасірет. Міне, сондықтан да жолдастарының алдында дұрыс емес іс-
әрекеттеріне айтылған сын-ескертпелерді жасөспірім өте зор шарпумен
қабылдайды. Мұғалімнің мұндай сын-ескертпесін ол өзінің даралығының
төмендеуі деп түсінеді. Осындай жағдайлар жолдастары мен ата-аналар
тарапынан айтылған сын-ескертпелер кезінде де байқалады. Осы жағдай
негізінде жасөспірім мен мұғалім арасында қарама-қайшылық пайда болады да,
жеткіншек қиын балаға айналады. Жеткіншекпен мектеп ұжымындағы тек қана
нақты ара қатынас, эмоциональды сәттілікпен қаматамасыз ету оң дамуына
психологиялық сәттілік негіз бола алады. Жеткіншек сенімді достарды
белсенді іздейді, бірақ әрқашада оны таба бермейді. Жастық қиындығы осында
да бар.жоғарыда айтылғандардың ең алдында тұратыны, ең бастысы – отбасы.
Барлық жол, барлық бастау отбасынан басталатын болса, онда жеткіншектердің
толыққанды өсіп жетілуінде отбасының алар орны ерекше. Жеткіншекті ӛз
отбасында дұрыс түсініп, оның пікірлерімен санасып, көптеген сұраулары мен
мәселелері оң шешімін тауып отырса, барлық нәрселердің дұрыс жолда болары
анық. Адамның жан дүниесінің күрделі ағымын дұрыс аңғару үшін алдымен
оларды белгілі жүйеге топтастыруымыз керек. Кісінің жан сыры, яғни ғылым
тілімен айтқанда, оның психикасы бір-бірімен тығыз байланысты үш топқа
бөлінеді. Олардың бірі – психикалық процестер, бұлар төл тілімізде жан
қуаттары деп аталатын, жан құбылыстарының екінші бір тобы – психикалық
кейіп немесе қалып, ал үшіншілері кісінің жеке дара қасиеттері немесе
ӛзгешеліктері деп аталынады. Жеткіншектің интеллектісі (қабылдау, ес,
қиял,т.б.) шарықтап, дами түсетіндіктен , олардың қабылдауы да жүйелене,
күрделене түседі. Естің логикалық, мағыналы жағы, әдейілеп еске түсіру,
қайта жаңғырту формалары жаңа мазмұнға ие бола бастайды, ойлау қабілеті
белсенді, орамды, терең, дербес болып келеді. Олар жұрттың айтқанын
таразыға салып, сын көзімен қарап, бұларды пайымдай салыстырып, содан кейін
санаға тиісті қорытындыға келуге тырысады. Шығармашылықтық ойлау, яғни,
айналаны жәй ғана аңғартып қоймай, өткендегіні де танып – білуге құмарту,
болашаққа көз жүгірту, заттың ішкі мәнін, сыр – сипатын, жалпы
заңдылықтарын тұжырымдау осы жастағылардың ойлауына тән басты ерекшелік.
Жеткіншектердің дүние танымы мен сенімін қалыптастыру ісіне әлде де болса
тәлімгерлер тарапынан жолбасшылық қажет. Өйткені, оқу мен тәрбиенің, теория
мен практиканың, интелект пен сезімнің, жігер мен мінездің, сенім мен
талғамның қалыптасып, шыңдалуы аса күрделі құбылыс. Жайсаң мінез, нақты
дүниетаным мен берік сенім жоқ жерде нағыз имандылық пен адамгершілік,
жайсаң жан сұлулығы қалыптаса қоймайды. Жасыратыны жоқ, кей жерлерде
дүниетаным мен сенімді қалыптастыру ісіне жекелеген ересек адамдар жүрдім –
бардым қарайды, олар әр жастың белсенді өмірлік бағыт-бағдарының ӛзіндік
кӛзқарасын, яғни оларды терең толғандырып жүрген небір шытырман
психологиялық тебіреністерді, осы кезеңде кездесетін кейбір мінез
қайшылықтарын, бұдан туындайтын дискомфортты елеп – ескеріп жатпайды да,
жас ұланға берілетін болатын ақыл-кеңестер көбінесе жалпылама, үстіртін
болып келеді. Тәлімгерлердің іс-жоспарларында әр жасөспіріммен дербес
жүргізілетін жұмыстар ойластырылса ләзім. Бұл жердегі негізгі түйін ата-ана
мен тәлімгер қауым балаң жастың жан дүниесіне толық бойлап, олардың
толғаныс тебіреністерін, мақсат – мүдделері мен талап – талпыныстарын
барынша дұрыс түсіне біліп, дер кезінде қол ұшын беруі, оларға әр кез аса
сезімталдықпен, байсалдылықпен, сергектікпен қарауы тиіс. Тұлғаның дамуы
өзіндік сананың дамуымен қатар ұғынылмаған психикалық реттеуді, өзінің
Мені жайлы түсініктердің (бейнелер, Мен-концепциясы) өзіндік бағалау,
өзін сыйлау сезімдері, талаптану деңгейлері жүйесінен тұрады. Адамдағы Мен
концепциясы Мен кіммін? деген сұраққа жауап береді. Меннің құрылымы
дегеніміз ол өзіңе деген сенім , өзіңе қатысты информацияларды өңдеуге
бағытталады, мүмкін деген Мендер болады ол қандай болғым келеді деген
армандар және болашақта не болады деген қорқыныштар, әлеуметтік мен
әлеуметтік тәжірибелер сәттіліктер мен сәтсіздіктер тәжірибесі, басқа
адамдарды бағалау, мен сезімі деген болады ол өз ойларың мен
әрекеттеріңді ұйымдастыру.
Психологияда ғылыми зерттеулер басталып, тұлға жайлы нақты анықтама
беруге тырыстық. Сол кезде де қазірде де ондай анықтамалар көп. Солардың
кейбіріне тоқталамыз. Көп жағдайда тұлғаны оның әлеуметтік мінез-құлқын
түсіндіретін орнықты психологиялық қасиеттерінің, атап айтқанда жақсылық,
жамандық, этика және мораль, оларды орнату немесе бұзу сияқты қасиетттердің
жиынтығы ретінде анықтауға болады.
Сондай-ақ тұлғаны адам психологиясының бір бөлігі деп анықтауға болады,
ол білімдер адамның индивидуалды айырмашылықтарын, әлеуметтік мінез-
құлықтарындағы айырмашылықтарын түсінуді мүмкін етеді. Тұлға ол адамның
әлеуметтік психологиялық бет бейнесі, қоғамда және соған қатынас бойынша
адамдардың бір-бірінен айырмашылығын көрсетеді. Тұлға ол адамның
индивидуалды айрықшылығы, оның ерекше өзіне тән психологиялық қасиеттерінде
көрінеді, ол психикалық процестер мен психикалық күйлерден айырмашылғы бар
тұлғаның сапалары деп аталады.
Ғылым мен өмірде кімді тұлға деп айтамыз. өмірде әдетте тұлғаны өз істері
бойынша басқа адамдардан айрымашылығы бар адамды айтады. Мұндай адам
ақылды, өзбеттілі шешімдерді қабылдай алады, сол жолда кездескен
қиындықтарды жеңеді. Мұндай адамдар психологиялық тұрғыдан бір-біріне
ұқсамайды және өте айқын көрінетін индивидуалдылығы болады. Көптеген
сұрақтар бойынша өзінің меншікті пікірлері болады, өз сенімділіктері, өз
моральдары, болады оны қатты ұстайды.
Оған психологиялық қысым көрсеткенде оны өз сенімдерінен бас тартқызса да
ол оған қарсы тұра алады және өзбеттілі бола алады. Индивидуалдылығы жоқ
адамды, жоғарыда айтқан сапалары жоқ адамды тұлға деп айтпайды , ондай
адамды көзге түсе бермейтін, бет бейнесі жоқ, яғни меншікті бет бейнесі
жоқ, тұлғасы жоқ деп айтады. Осылайша шамалап ғылымда да тұлғаны осылай
түсіндіреді.Біз тұлға жайлы келесі анықтаманы көп пайдаланамыз, орнықты
психологиялық қасиеттерін, атап айтқанда ерік, қабілеттер, темперамент,
мінез, қажеттіліктер, эмоциялары бар адамды тұлға дейміз. Осы аталған
тұлғаның әрбір жағы бір бірден жеке өздері бөлек зерттелінетін
құбылыстардың бірі. Оларды қарастырғанда тұлғаның оған сәйкес бір
қасиеттері анықталады. Алдыменен қазіргі жаңа психологиядағы тұлғаны
зерттеудің негізгі бағыттарымен танысу керек. Психологияда тұлғаны
зерттейтін негізгі бағыттар қандай? Қазіргі жаңа психологияда тұлғаны
зерттеудің келесі негізгі бағыттарына жататындар: психодинамикалық,
социодинамикалық, интеракционистік және гуманистік бағыттар.
Психодинамикалық бағытта адам тұлға ретінде оның ішкі әлемін суреттейтін
терминдермен беріледі және түсіндіріледі, істерін түсіндіруді іштен келетін
факторларды ғана алады, ал сыртқы ортаның әсерін мүлдем ескермейді.
Мысалы: қажеттіліктер, қабілеттер, ерік, мінез және басқалары адамның ішкі
әлеміне қатысты ұғымдар, сондықтанда тұлғаның жұмыс анықтамасы
психодинамикалық сипатқа ие болады. Психодинамикалық деп айталатыны
тұлғаның дамуы мен қалыптасуын қарастырғанда оның динамикасы қаралады,
мұнда тек адам психологиясының өзгерісі ғана зерттеледі.
Неге адам сол нақты жағдайда неге солай жасайды неге басқаша жасамайды
деген сұраққа біз оның мінезіне, темпераментіне, еркіне, сезімдеріне, яғни
тұлғаны психодинамикалық түсінуге тән нәрселерге жүгінеміз. Егерде біз осы
сұраққа жауап беріп адам мінез-құлқын түсіндіруде біз тек одан тәуелді емес
өмір жағдайлары сыртқы жағына ғана жүгінеміз, мысалы қоршаған ортада
қалыптасқан кезеңге, басқа адамдарға әсер ететін әрекетке, жүгінгенде
психодинамика шегінен шығып тұлғаны альтернативті түсіндіретін
социодинамикаға барамыз.
Социодинамикалық бағытында адам мінез-құлық терминдерінде тұлға ретінде
суреттеледі, оның істерін суреттеу сыртқы фактілерді суреттеу мен талдауда
жасалады олар адамның өмірлік жағдайларынан мүлдем байланысты болмайды.
Адамды тұлға ретінде түсіндіргенде оған тән істерін, әртүрлі өмірлік
ситуацияларға реакциялары, әдеттері және басқалары арқылы келеміз. Осы
сияқты барлық жағдайларда тұлғаны суреттеу үшін ішкі қасиеттері емес, оның
мінез-құлқының сыртқы формалары тіркеліп, суреттеледі.
Социодинамикалық бағытта адам мінез-құлқын сыртқы жағдайларға реакция
ретінде қарастырады. Мұнда сыртқы әсерлер мен оның істері арасындағы
байланыстар зерттеледі. Басқаша айтсақ адамның істерінің қайнар көздері
одан тыс орналастырылады мінез-құлықты түсіндіру ішкімен емес сыртқымен
түсіндіріледі.
Психодинамикалық бағытта, социодинамикалық бағытта мінез-құлықты түсіндіру
тәсілдері де бұл ықпалдарда біржақты болып табылады. Психодинамикалық
бағытта мінез-құлықтың сыртқы жағдайдан тәуелділігін ескермейді, ал
социодинамикалық бағытта керісінше адам мінез-құлқының өзінің меншікті
психологиясынан тәуелді болатынын ескермейді. Осы жағдай көптеген
психологтарды адамның мінез-құлқын екі жақты зертеудің сыртқы мен ішкі де
зерттеудің негізіне алып келді.
Соның нәтижесінде үшінші бағыт интеракционистік бағыты пайда болды. Бұл
ықпалда тұлға бір уақытта ішкі әлемі мен мінез-құлықты суреттейді, ал мінез-
құлықты суреттеуде өзінің меншікті психологиясы мен өмір жағдайларын
суреттеу арқылы қарастырды. Алайда адам психологиясын тұлға ретінде
түсіндіруде психодинамикалық пен социодинамикалық бағыттармен салыстырғанда
бір маңызды ешнәрсе қоса алмады.
Бұл бағыттағылар адам психологиясы мен оны қоршаған әлемге қатысты
терминдерді қолданды. Адам мінез-құлқын қарастыруда жоғарыда қарастырған
екі тәсіл механикалық түрде үйлеседі. Тұлғаны түсінумен оның мінез-құлқын
ұғынуда әлеуметтік рөлдер туралы жағдайлар өте ыңғайлы болды. Мұндай рөлдер
өзіне адамның психологиялық ішкі бағдарлануларын, мінез-құлықтың сыртқы
формаларын кіргізді.
Сонымен қатар әлеуметтік рөлді өзіне алу сол адамның психологиясынан, оның
өмірлік жағдайларынан байланысты болады. Бұл күндері аса танымал болып
отырған тұлғаны зерттеуде ол гуманистік бағыт. Тұлға проблемасы
психологияға және басқа гуманитарлық ғылымдарға Ч. Дарвиннің эволюцяилық
теориясы, И.П. Павловтың жоғарғы жүйке іс-әректінің физиологиясы жайлы
ілімдері қатты әсер етіп, ол өте маңызды сұрақтардың бірі болды.
Ғылымдағы сондай жетістіктердің әсерінен ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың
басында пайда болған тенденциялар психологияны мінез-құлықпен салыстыру,
оларды жануардың психологиясымен, мінез-құлқымен салыстыру дұрыс және керек
деп саналды және олардың арасында қатты айырмашылық жоқ дегенді дәлелдегісі
келді. Осы жағдайлар сол кезде пайда болған тұлға психологиясына да әсер
етті. Ол адамды жануармен максималды жақындатуға тырысты, адам мен жануарға
ортақ нәрсені табуға тырысты. Сондықтанда адамға тән нәрселер психологиялық
зерттеу пәні болудан қалды, ал жануарға тән нәрсенің барлығы адамға
ауыстырылды. Бұл жағдайда альтернатива ретінде адам психологиясы мен мінез-
құлқын түсіндіру үшін гуманистік психология бағыты пайда болды. Тұлғаны
зерттеудегі гуманистік психологияның ерекшелігі сол, онда тек адамға ғана
тән психологиялық қасиеттер ғана қаралады. Ол мораль, сана, ерік, мақсат,
өмір мағынасы сияқты ұғымдар болады. Бұл күндері гуманистік бағыт осы
бағыттағы тұлға теорияларымен белсенді түрде тұлғаны зерттеді,
психологиялық практикада кеңінен қолданылуда .
Адамның тұлға ретінде қалыптасуы жеткіншек жасының аяқ жағында аяқталады
деп санайды, яғни 14-15 жаста. Осы жас та адамда барлық тұлғалық негізгі
қасиеттері көрінеді, осы жаста адам орнықты тұлға бола бастайды бұдан кейін
өтетін өзгерістер балалықта қалыптасқан тұлға негізін аз мазалайды.
Тұлғаның дамуында яғни адамның тұлғасы негізделгеннен кейінгі процестерді
айтамыз. Тұлғаның дамуы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz