Жоғары буында ағылшын тілін оқытуда біліктілік-бағыттаушы амал
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министірлігі
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Батталова Гульжан Тулегеновна
(Студенттің аты-жөні)
Жоғары буында ағылшын тілін оқытуда біліктілік-бағыттаушы амал қолдану
(Тақырыбы Тема)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы _________________________
(код и наименование специальности)
Көкшетау 2014
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министірлігі
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
Мамандығы:
Орындады:
________________ ________________
(қолыподпись) (аты-жөні ФИО)
Жетекші
________________ ________________
(қолыподпись) (аты-жөні ФИО)
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі ________________ ________________
(қолыподпись) (аты-жөні ФИО)
Көкшетау 2014
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1.БІЛІКТІЛІК ТӘСІЛДЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТТЕРІ.
1.1 Ғылыми әдебиеттерде құзырет және біліктілік туралы
түсінік ... ... ... 6
1.2 Ағылшын тілін оқытуда біліктілік-бағыттаушы амалының
қалыптасудың негізгі
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 12
1.3 Ағылшын тілін оқытуда құзыреттің құрылымды
компоненттері ... ... ... ..16
2. Жоғарғы буында біліктілік-бағыттаушы амалын оқытудың тәжірибесін
зерттеудегі тәжірибелік-эксперименттік жұмысы.
2.1 Біліктілік-бағыттаушы амалын қолданудағы мақсаттар және
әдістемелік
міндеттер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .25
2.2 Ағылшын тілін оқытудағы біліктілік-бағыттаушы амалы арқылы
жоғары буын оқушыларының құзыреттілігін қалыптастыру жолдары ... ... ...32
2.3 Нәтиженің бағалануы, тұжырымдар және әдістемелік
ұсыныстар ... ... ... 49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..59
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Бүгінгі таңда бүкіл әлемде болып жатқан өзгерістер адам өмір сүріп
жатқан ортадағы барлық салаларына, соның ішінде, білім беру саласына да
әсер тигізуде.
Біздің еліміз 2030 жылға дейінгі стратегиялық даму бағдарламасын,
ел басшымыздың үштұғырлы тілдік саясатын, білім мен ғылымдағы мемлекеттік
бағдарламаларын негізге ала отыра, білім берудегі кезек күттірмес өзекті
мәселелерін алға қойып отыр.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беру
тұжырымдамасының негізгі мақсаты – білім беру жүйесінің барлық деңгейінде
қоғамның талаптарына сәйкес білімді, біліктілігі жоғары, бәсекеге
қабілетті, қазіргі жылдам өзгеріп отыратын дүние жағдайларында алынған
терең білімін, қажетті дағдыларын тиімді түрде жүзеге асыратын және еркін
бағдарлайтын, өзін- өзі дамытуға және өз бетінше дұрыс, адамгершілік
тұрғысынан жауапты шешімдер қабылдауға дайын қабілетті жеке тұлғаны
қалыптастыру [1].
Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауында Білім беру
реформасы табысының басты өлшемі –тиісті білім мен білік алған еліміздің
кез келген азаматы әлемнің кез келген елінде қажетке жарайтын маман
болатындай деңгейге көтерілу болып табылады. Біз бүкіл елімізде әлемдік
стандарттар деңгейінде сапалы білім беру қызметіне қол жеткізуге тиіспіз
деп атап көрсетті [2].
Қазіргі таңда бүкіл әлемдегі өркениетті дамыған елдердің басты көңіл
бөліп отырған мәселесі - оқытудың жаңа технологияларын қолдана отыра,
оқушыға жалпы бірдей қалыптасқан жан-жақты, дәстүрлі әдістермен әлемдік
деңгейдегі озық технологиялармен салыстырылған, өмір тәжірибесіне
ұштастырылған терең білім беріп, білікті маман даярлау.
Ал, шетел тілін үйрену, оның қолданыс аясын кеңейту ел басшымыздың
үштұғырлы саясаты аясында және де еліміздегі тіларалық байланыстардың,
өзара қарым-қатынастардың нығаюы кезеңіндегі өзекті де келелі мәселелері
болып табылады.
Шетел тілін оқытуда оқушылардың білім-біліктілік, танымдық,
коммуникативтік біліктілігін, олардың сөйлеу дағдысын дамыту үшін, оқу
үдерісінде жаңа озық технологияларды қолдану қажет. Осы бағытта ағылшын
тілі сабағын оқыту үрдісінде оқушылардың коммуникативтік біліктілігін
қалыптастыру және дамыту мәселесі үлкен мәнге ие.
Тақырыптың өзектілігі. Елдердің және халықтардың арасында мәдениетті
және экономикалық байланыстардың дамуымен қатар шетелдік тілдің рөлі
жоғарылайды. Жыл сайын шетелдік тілдерді меңгерген мамандарға деген сұраныс
көбеюде. Қазіргі кезде білімнің дамуының ең маңызды бағыттарының бірі
құзыретті тәсілдеме болып табылады, дербес жағдайда – тәжірибе үстінде
адамның құзыретті қабілеттерін пайдалануымен қатар,оның мәдени, әлеуметтік
және ақпараттық біліктер мен дағдылардың дамуымен байланысты. Ғылыми-
педагогикалық әдебиеттерде бұл сұрақ кең талқыланса да, мектепте және
жоғары оқу орындарда когнитивті тәсілдеме орын алуда, сондықтан оқушылар
табысты әрекет үшін қажетті негізгі біліктіліктерді дамытудың орнына,
көлемді ақпаратты уақытша есте сақтауға тиіс.
Бүгінгі таңдағы елімізде жүріп жатқан экономикалық-әлеуметтік дамулар
келешек ұрпаққа білім берудің мақсаттары мен мазмұнын түбірімен жан-жақты
қайта ойластырылып, жаңа сапаға жету міндеттерін көздейді. Сондықтан білім
беру саласындағы өзгерістер жеке тұлғаны қалыптастыруға, оқу үрдісіне
тиімді әдіс-тәсілдерді іздестіруге, баланың шығармашылық, рухани, дене
мүмкіндіктерін дамытуға, адамгершілік пен салауатты өмір салтын берік
ұстануға бағытталуы тиіс. Міне осы орайда, 12 жылдық жалпы орта білім
берудің мақсаты мен мақсатына сәйкес негізгі құзырлылығы айқында анық
көрсетілген.
12 жылдық жалпы орта білім берудің басты мақсаты: өзінің және қоғамның
мүддесіне өзін-өзі белсенді етуге дайын, өзгермелі даму үстіндегі ортада
өмір сүруге бейім, бәсекеге қабілетті және құзіретті, шығармашыл, білімді
тұлғаны дамыту және қалыптастыру. Осы белгіленген мақсатқа сәйкес білім
беруден күтілетін нәтижелері мектеп түлегінің негізгі құзырлылығы
анықталады.
Бірақ мамандар мектеп және тілдік жоғары оқу орындардың түлектері шет
тілдерін меңгеруі жеткіліксіз деңгейде екенін белгілейді, ал жақсы білімі
бар түлектер кәсіби және тұрмыстық салада өз білімдерін үнемі пайдалана
алмайды. Осыған басқа тілдердің лингвистикалық мәдени мағынасын, түрлі
халықтардың салт-дәстүрлері мен қазіргі өзгешеліктерінің дамуының білмеуі
қосыла кетеді. Осыған байланысты оқушыларды мәдениеттердің арасындағы
диалог құрайтын субъект ретінде тәрбиелеуге мұқтаждық туындады. Шет тілі
тек қана лингвистикалық білім жүйесін ғана емес,сонымен қатар әлеуметтік
нормалар туралы білім жиынтығын, рухани құндылықтарды, адамдар арасындағы
қатынастар жиынтығын құрайды. Сондықтан, шет тілдің тарихы шет тілді
меңгеру барысында негізгі пән ретінде қарастырылады.
Соңғы уақытта ғылыми әдебиетте "лингвистикалық мәдениеттанымдық
біліктілік", "лингвистикалық мәдениеттанымдық біліктілік" ұғымдарға көңіл
аударылады. Лингвистикалық мәдениеттанымдық біліктілік – бұл бір арнаулы
ұлттық тілді өз құрамына алған мәдениет туралы білім жүйесі және сол
білімді тәжірибеде пайдалануға болатын арнаулы біліктердің жиынтығы.
Мәселенің әзірлеу дәрежесі. Лингвистикалық мәдениеттанымдық
зерттеулердің көне дәстүрлері бар. Еуропаның лингвистикалық
мәдениеттанымдық дәстүрі Ф.де Соссюрдің, Р.Якобсонның, Р.Барттың, Тван
Дейктың аттарымен байланысты. Сонымен қатар белгілі үлес мәдени-жағдаяттық
модельдердің лингвистикалық теориясына Л.Витгенштейн, Г.Гадамер, Г.Гийом,
М.Хайдеггер, Н.Хомский, К.Ясперс қосқан.
Халықтардың, олардың тілдері арқылы дүниетанымдарының бастауын
анықтауда В.Гумбольдт тұрды. Оның ойлары идеялары А.А.Потебни, А. Мейе,
Ж. Вандериес, Э.Бенвенисттің еңбектерінде жалғасын тапты.
Көптеген дербес бағытар құрылды,олардан тілдің және мәдениеттің
байланысының өз түсінушілігі туындады: антрополингвистика, этнолингвистика,
социолингвистика, психолингвистика және т.б.
Ал ағылшын тілінің тарихына келетін болсақ, бұл тақырыптың
зерттеулеріне қомақты үлес қосқан : Иванова И.П., Чахоян Л.П., Беляева
Т.М., Залесская Л.Ф., Матвеева Д.А., Расторгуева Т.А., Аракин В.Д.және т.б.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – жоғары буында ағылшын тілін оқытудағы
компетенттік құзіреттілік - бағыттаушы амалының ерекшелігін зерттеу.
Тақырыптың өзектілігі мен мақсаты келесі міндеттерді орындауға себепші
болды:
- құзырет ұғымын ашып көрсету;
- мәдениаралық коммуникацияны ағылшын тілін оқытудың мазмұнының моделі
ретінде құзырет аясында қарастыру;
- ағылшын тілінің өзгешелігін, ұстанымдары және тәртіп әдістерін
айқындау;
- ағылшын тілінің тарихын оқыту барысында құзыретті құрушы
жаттығуларды сараптау;
- ағылшын тілінің тарихын оқыту барысында құзыретті құру үшін
жасалынатын эксперименттік-тәжірибе жұмысты өткізу;
- эксперименттік-тәжірибе жұмыстың қорытындысын жасап, лайықты
тұжырымдамаларды жасау.
Зерттеудің пәні – жүйе, құзыреттің қағидалары мен құрушы моделі.
Зерттеудің объектісі – ағылшын тілі дербес оқу тәртібі ретінде.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі. Дипломдық жұмысты жазу
барысында ақпарат базасы ретінде отандық авторлардың Кунанбаев С.С.,
Кулибаев Д.Н., Ж.С. Нарымбетовтың және т.б. жұмыстары болды,ал шетелдік
авторлардан Суворов М.С., Артемьев О.А., Баранов Н.В., Гусев С.Б., Гальсков
Н.Д., Гез Н.И., Колкер Я.М., Устинов Е.С., Еналиев Т.М., Искандаров О.Ю.,
Мильруд Р.П., Максимов И.Р., Рапопорт И.А., Гохлернер М.М., В.П Фурмановтың
еңбектері негізге алынды.
Зерттеудің әдістері. Зерттеу барысында пайдаланды: теориялық әдістер (
психолого-педагогикалық және әдіснамалық әдебиеттердің сараптамасы),
эмпирикалық әдістері (озық тәжірибені жинақтау, қадағалау және
констатациялық эксперимент), статистикалық әдістер.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден (кіріспеде
зерттеудің өзектілігі, мақсаты мен міндеттері көрсетілген, пәні және
объектісі анықталған), негізгі бөлімнен (екі тараудан), қорытындыдан және
қолданылған әдебиеттер мен қосымшалар тізімінен тұрады.
1.БІЛІКТІЛІК ТӘСІЛДЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТТЕРІ.
1. Ғылыми әдебиеттерде құзырет және біліктілік туралы түсінік.
Біздің елімізде, орта білім реформасы объективті мәселер кешені
ретінде, мектепте сапа және білім үдерісінің тиімділігін көтермелеуімен
толығуын талап етеді. Соның ішінде білім үрдісінде ең бір басты мәселе бұл
қоғамның жылдам өзгеруі, оқушының білім алуға шектеулі мүмкіндіктері және
инновациялық технологияның енгізулері. Мәселені жүзеге асыру үшін, жас
маман дайындығы емес тәжірибелі мұғалімдердің жүйелі дайындығын талап
етеді. Бүгінгі таңда жалпы орта білім беруді жетілдірудің негізінде
құзыретттілік тәсілді алу ұсынылып жүр. Қазақстан Республикасы 2015 жылға
дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында да білімге бағытталған
мазмұнды біліктілік, яғни нәтижеге бағдарланған білім мазмұнына алмастыру
қажеттілігі көрсетілген.
Қазіргі кезде орта білімнің құзіретті колдауға өту мәселесінде
біліктілік және құзырет айқындамаларының теориялық сұрақтарының дұрыс
шешімін таба алмай жатыр. Біліктілік және құзырет түсініктері ХХ
ғасырдың 90-жылдары отандық педагогика лексиконына кірітіле басталды да,
ағылшын тілінен аударғанда түрлі мағына береді. Мамандардың зерттеуі
бойынша біліктілік жүйесінде 112 қасиет түрі бар. Ал білім жүйесінде сапа
және нәтижеге көзделген құзыреттің жеті қасиетін алуға болады. Осыдан, біз
құзыретті оқыту барысында білім алудың білім, біліктілік және
шеберліктердің маңызды кешені деп есептеймін. Біліктілік бұл тұлға
бойындағы барлық қасиеттердің жинағы, оның құзырлығының негізінде пайда
болған шеберлігі, бір жұмысты орындаудағы епшілдігі. Біліктілік түсінігі
оқыту үрдісінің нәтижесін бейнелеуде қолданылады; құзырет түсінігі
алдынғы педагогикада талап етілетін қалай екенін білем бағытынан, қалай
қолдануды білем бағытына негізделеді. Ал құзырлылық, біліктілік дегеніміз
12 жылдық біліммен тікелей байланысты. Себебі 12 жылдық білім беру
жағдайында оқушы тек қана білім алушы ғана емес, сонымен қатар:
- Ізденуші
- Зерттеуші
- Басқарушы
- Ұйымдастырушы
- Кеңесші
- Үйлестіруші дербес тұлға.
Сондықтан да 12 жылдық мектепте құзіреттілік тәсіл жаңа тәсіл болып
табылады.
Тәуелсіз еліміз іргелі, бәсекеге қабілетті елу елдің қатарына ілігеміз деп
ұмтылып жатқанда, сол мақсатты болашақта жүзеге асыратын ұстаз ең алдымен
кәсіби деңгейі жоғары, интеллектуалдық, шығармашылық қабілетті мол тұлға
болумен қатар ол оқытудың жаңа технологияларын өмірге енгізуге дайын,оқу
тәрбие ісіне жанашырлық танытатын, қоғамның ең озық бөлігінің бірі бола
білуі тиіс [3].
12 жылдық білім беруде әр мұғалім баламен жұмыс жасауда, яғни жүргізілген
әр сабағын жаңаша өткізуге оқушының пікірін бақылап олардың өзіндік шешім
шығара білуіне көп ықпал жасайды.
Қазіргі Шет тілін оқытудың стандартына сай біліктілік адамның белгілі
– бір ортада әрекет етуге дайындығы және қабілеттілігі Біліктілікті игеру
– мәдени адамды академиялық білімнің өкілі ретінде "белсенді", "әлеуметтік
бейімделген" тұлғаға айналдырады. Ол өз кезегінде тұлғаны ақпарат алмасу
мақсатында қарым – қатынасқа түсіп қана қоймай, қоғамда әлеуметтенуге, сол
қоғамды өзгерту мақсатында оған әсер ете алатын тұлғаға айналуына
көмектеседі.
Ғалымдар бұл терминге әртүрлі анықтамалар береді. Мысалы: Шилов З.Е. және
Агапов И.Т. анықтамасы бойынша біліктілік дегеніміз - тұлғаның білім алу
барысында меңгерілетін білімі мен тәжірибесіне негізделген, оқу – танымдық
және еңбек процесінде оның өз бетінше әрекет етуіне бағытталған жалпы іс -
әрекетке қабілеті мен дайындығы десе, осы мәндес анықтама Л.П. Борисовтың
еңбегінде беріледі, оған сай біліктілік оқу барысында алған біліммен
іскерліктің күнделікті өмірде әр түрлі практикалық және теориялық
проблемаларды шешуде қолдана алу қабілеті.
Біліктілік термині әдетте белгілі бір әлеуметтік-кәсіби статус иесіне
байланысты қолданылады және оның сол істі атқарудағы түсінігі, білімі,
білігінің орындалуға тиіс мәселенің нақты өз деңгейінде шешілуімен
сәйкестілігі арқылы сипатталады.
Методикалық терминдер сөздігінде Біліктілік (латынның competentis-
бейім сөзінен)–қандай да бір оқу пәнін оқыту үдерісінде қалыптасатын білім,
білік, дағдылар жиынтығы, сонымен қатар, қандай да бір қызметті орындай алу
қабілеттілігі, – делінген.
Орыс тілінің сөздігінде біліктілік термині әлдекімнің жақсы хабардар
болуы мәселесі төңірегінде берілген.
Латынның compete деген термині білу, жасай алу, дегеніне жету
деген мағыналарды береді. Бұл жалпы алғанда біліктіліктің мәнін анықтайды.
Кәсіби біліктілік категориясын айқындау үшін оларды әр түрге айналдыру,
нақтылау және жалпы логикалық ұғымға біріктіруді жүзеге асыру керек.
Біліктілік терминін ХХ ғасырдың ортасында Н.Хомский енгізген болатын,
алғашында ол ана тілінде нақты тілдік қызметті орындау үшін қажет
қабілеттіктер ұғымын берген.
Кейбір авторлардың еңбектерінде кәсіби біліктілік ұғымы кәсіби
қызметке даярлық (В.А.Сластенин, Н.Н.Лобанова, А.И.Панарин және т.б.) және
педагогикалық кәсібилік (А.И.Пискунов, В.В.Косарев және т.б.) ұғымымен
теңестіріледі. Біліктілік ұғымы білім, білік және дағды сияқты
ұғымдарды қамтиды. Бірақ бұл білім, білік және дағдының жаңаша жай ғана
жиынтығы емес. Біліктілік оқыту нәтижесін (білім және білік) ғана емес,
сонымен бірге ол оқушылырдың шығармашылық іс-әрекет тәжірибесі мен құндылық
бағдарларының жүйесін де көрсетеді. Біліктілік – бұл алынған білімдер мен
біліктерді іс-жүзінде, күнделікті өмірде қандай да бір практикалық және
теориялық мәселелерді шешуге қолдана алу қабілеттілігі. Ол, ең әуелі
мектептегі оқыту үрдісінде қалыптасады. Сонымен, оқытудағы құзіреттілік
тәсіл білім беру нәтижесі ретіндегі оқыту сапасын қамтамасыз етеді, ал ол
өз кезегінде кешенді әдіс-тәсілдерді жүзеге асыруды, мектептегі оқыту
сапасын бағалаудың біртұтас жүйесін құруды талап етеді. Демек құзырет
және біліктілік ұғымдарын мектептегі педагогикалық тәрибеге енгізу білім
берудің мазмұны мен әдістерін өзгертуді, іс-әрекет түрлерін нақтылауды
талап етеді.
Біліктілік тәсіл бірінші орынға оқушының хабардарлығын емес, нақты
құбылыстарды танып білу мен түсіндіруде;
қазіргі заманғы техника мен технологияны игеруде;
практикалық өмірде;
мамандық таңдау кезінде өзінің кәсіби білім алуға дайындығын
бағалауда;
еңбек нарығын бағдарлау қажет болғанда;
өмірден өз орнын анықтауға;
өмір салтын, кикілжіңдерді шешу тәсілдерін таңдауға байланысты
мәселелерді шешу қажет болғанда туындайтын өмірлік мәні бар мәселелерді
шешу біліктілігін шығарады.
Б.Тұрғанбаева: Құзырлыққа бағытталған оқыту үрдісінде тәжірибелік
жолмен мәселені шешу мүмкіндігі молаяды. Осы жағдай біліктілікті
арттырудағы екінші үлгіге көшірудің негізі бола алады.
К.Құдайбергенова: Тұлға құзырлылығын қалыптастыру жолдары:
- білім беру жүйесіндегі жүйеге кіретін бала жүйеден шыққанда түлек
болады;
- тұлғаның ұжымға енуі арқылы әлеуметік-психологиялық сипаты көрінеді,
- деп тұжырымдайды.
Біліктілік тәсіл білімдік парадигмадан біртіндеп мектеп бітірушінің
қазіргі көп факторлы әлеуметтік-саяси, нарықтық-экономикалық,
коммуникациялық және ақпараттық қаныққан кеңістік жағдайында тіршілік ету
қабілетін көрсететін құзыреттер кешенін игеруге жағдай жасау дағдыларын
қалыптастыруға қарай бет бұруды білдіреді.
Ғалымдар білім берудегі біліктілік тәсілді жүзеге асырудың төрт
аспектісін ажыратады:
Бұл төрт бағыттың бәрі біздің мектептер үшін өте қажет. Бұлардың
әрқайсысын орындау мектеп түлектерінің біліктіліктерін, олардың мектеп
бітіргеннен кейін жұмысқа дайындығын арттыруға себептесетін болады.
Құзырлылық, құзыр ұғымдарының қолданыстағы білім, білік, дағдыдан
айырмасы төмендегідей ажыратылады:
А) білімнен айырмасы – қызмет жөніндегі ақпараттық сипатта емес,
өнімді қызмет формасы түрінде байқалады.
Ә) дағдыдан айырмасы – оқыған материалды топтастыра, құбылыстарды,
заңдылықтарды шығармашылықпен пайдалана отырып өзгерте алатын саналы
қызмет.
Б) біліктіліктен айырмасы – дағдыға автоматты түрде жету немесе
алмастыру емес, керісінше бірнеше пән дағдыларын кіріктіру, жалпы қызмет
негіздерін сезіну.
Қазір ғалымдардың зерттеулерінде біліктілікті қалыптастыру білім беру
мазмұны құралдары арқылы жүзеге асатыны, осыдан келіп оқушының
қабілеттілігі дамитыны және күнделікті өмірдегі шынайы проблемаларды –
тұрмыстық мәселелерден бастап, өндірістік және әлеуметтік мәселелерді шешу
мүмкіндіктері пайда болатындығына баса назар аударылып отыр.
Әр күні өзгеріске толы бүгінгі жауапты кезеңде замана кешінен қалып
қоймай уақыт талабына сай ертеңгі болашақ жас ұрпақты білімді етіп
тәрбиелеу ұстаздарға зор жауапкершілікті жүктейді. Ол мұғалімнен үздіксіз
ізденуді, өз білімін үнемі жетілдіріп отыруды талап етеді. Өйткені
еліміздің ертеңі жас ұрпақтың қолында. Мұғалімнің шеберлігі мен жетістігі –
сапалы білім және жақсы тәрбие алған шәкіртінде. Оқушы шығармашылығын
дамыту ісі үздіксіз ізденуді, өз білімін үнемі жетілдіріп отыруды талап
етеді. Өйткені еліміздің ертеңі жас ұрпақтың қолында. Мұғалімнің шеберлігі
мен жетістігі – сапалы білім және жақсы тәрбие алған шәкіртінде. Оқушы
шығармашылығын дамыту ісі үздіксіз жүргізіле бермек. Бұл қоғам талабына сай
туындайтын қажеттілік. Мемлекеттіміздің әрбір азаматы – ұлттық құндылық,
әрбір баласы – еліміздің ертеңі екенін ескерсек, әрбір оқушынының сапалы
білім алып, азамат болып қалыптасуына жағдай жасау міндетіміз болып
табылады. [4]
Білім беру үрдісінде негізгі біліктіліктерді қалыптастыру ретінде
білім алушылардың жобалау, зерттеу әрекеттері ұйымдастырылады. Оқу жылының
бойында білім алушылар жеке немесе топ құрамында пәнаралық және пәндік
мазмұн базасында тұлғалық маңызды жобаны әзірлеп, іске асырады.
Жобалау, зерттеу іс –әрекетінде бағалау нысаны – арнайы әзірленген
талаптар мен көрсеткіштер негізінде негізгі біліктіліктердің қалыптасуы
болып табылады.
Құзырет - қойылған мақсаттарға жету үшін ішкі және сыртқы ресурстарды
тиімді іске асыруға, жеке және қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру
мақсатында табысты іс –әрекетке дайындық, яғни біздің пайымдауымызша, білім
беру жүйесіне әлеуметтік тапсырысты құрайды.
Біліктілік оқушылардың іс –әрекетін әмбебап тәсілдерін меңгеруінен
көрінетін білім нәтижесі. Білім алушылардың тұлғалық сапаларының кешенін
дамытуға, білім беруден күтілетін нәтижелер.
Біліктілік термині әдетте белгілі бір әлеуметтік – кәсіби статус
иесіне байланысты қолданылады және оның сол істі атқарудағы түсінігі,
білімі, білігінің орындалуға тиіс мәселесінің нақты өз деңгейінде
шешілуімен сәйкестілігі арқылы сипатталады.
Дамыған елдердің оқу жүйесінде кеңінен қолданыла бастаған
құзіреттілік, құзырет терминдері жаңа білім ретінде біздің еліміздің
білім беру жүйесіне ене бастады. Мұндай аса жауапты білім деңгейіне жету
үшін оқу үрдісін соған сай ұйымдастыра білетін, колледж білім алушыларына
білімді өз бетінше еңбек етіп алатындай күйге жеткізе алатын, өзі де осы
аталған біліктіліктерді меңгерген, кәсіби дидактикалық құзыреттілігі
қалыптасқан мұғалімдер даярлау міндеті тұр. [5]
Жалпыұлттық деңгейдегі 12 жылдық жалпы орта білім берудің басты
мақсаты да тұжырымдамаға сәйкес төмендегідей:
Қазақстан Республикасының әлеуметтік, экономикалық және саяси өміріне
белсенді қатысуға дайын, бәсекеге қабілетті тұлғаны дайындау.
Сонымен қатар,Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың
Қазақстан халқына Жолдауында, Біз бүкіл еліміз бойынша әлемдік
стандарттар деңгейінде сапалы білім беру қызметін көрсетуге, қол
жеткізуіміз керек. Оқытудың, әр оқушының білімі мен қабілет деңгейінің
тиімділігін бағалаудың біртұтас жүйесін жасау қажет деп көрсетілген. Оған
сапалы білім, оқушының өміріндегі оқуға және өз білімін көтеруге дайындығы
негізгі алғышарт болып табылады. Қазіргі кездегі білім беру сапасы оқушының
әртүрлі әрекет саласында өз бетінше шешім қабылдауға мүмкіндікті қамтамасыз
ететін қалыптасқан негізгі құзіреттілік түріндегі білім нәтижелерімен
түсіндіріледі.
Дамыған 50 ел қатарына енуді көздеген мәуелі мақсаты, әлемдік
деңгейдегі бәсекелестікке төтеп бере алатын тұлғаларды дайындау, білім
сапасының халықаралық стандарттарға сай болуы әлемдік деңгейдегі
терминдерді пайдалануды талап етеді. Көтеріліп отырған мұндай проблемалар,
білім беру жүйесін дамыту барысында білім берудің нәтижесі классикалық
білім парадигмасы ұсынған білім, білік, дағды ұғымдарымен қоса,
интеллектуалдық, азаматтық – құқықтық, коммуникативтік, ақпараттық
біліктіліктері мен тұлғалық сипаттарын, қасиеттерін, қабілеттерін қамтитын
құзырлық ұғымының әдіснамалық деңгейде зерттелуі оның жалпы білімдегі
жүйелі практикалық қызметтерімен тікелей байланысты.
Сондықтан, бүгінгі таңда ұстаздардың алдында тұрған міндет: табысты
және тиімді әрекетке дайын, өзінің пікірін білдіруге және өзінің іс-әрекеті
мен өмір сүріп отырған қоғам үшін жауапкершілігін түсінуге қабілетті,
отбасындағы, қоғамдағы, еңбек ұжымындағы әлеуметтік рөлін сезінетін құзырлы
тұлғаны қалыптастыру. Жалпы құзіреттіліктің сипаты қандай екендігіне
тоқталып өтсек, кейбір сөздіктерде құзіреттілікке белгілі бір зат, құбылыс
жөнінде пайымдауға, салмақты да беделді пікір айтуға мүмкіндік беретін
білімді игеру ретінде түсіндірме берілген. Ал, орыс тілінде құзіреттіліктің
аудармасы компетентность. Компетенция ешқандай білімге де, біліктілікке де
келіп тірелмейді. Кең ауқымды білімге ие, бірақ оны қажет болған кезде іске
асыра алмайтын адамдарды кездестіруге болады. Компетентті болу деген
оқымысты немесе ғалым болу деген сөз емес. Компетенция адамның білімі мен
практикасындағы іс-әрекеттер арасында болатын қатынас ортасы болып қалады
деп жазады орыс ғалымы М.В.Рыжаков өз еңбегінде.
Құзыр білім беру үрдісі нәтижесіне оқушының мінез-құлқына әрекетіне
қойылатын талап ретінде оның өз тіліндегі, өз деңгейіндегі жатық сөздер,
жатық іс-әрекеттер арқылы анықталатын ұғым, ал құзырлы адам нақты бір
аймақта негізді шешім шығару, тиімді әрекет жасауға мүмкіндік туғызатын
білім мен қабілеттерді қамтиды.
Құзырлық қызмет теориясы мен мінез-құлық теорияларының тоғысуынан
туындап, пайда болған жағдаят мәселелерін шешу барысында көрінеді. Адам
бойындағы құзырлылық әр түрлі формада: шеберлік дәрежесінің сапасына, өзін
жүзеге асыру тәсілдеріне, әдет машығына, әрекетіне, қабілеттіліктеріне
байланысты кездеседі. Адам өзінің даралығын, өзіндігін, өз қабілеттерін,
құндылықтарын сезініп, салыстырып, бағалап, болашағын болжамдай алған сәтте
ғана, ол өз құзырлығын аша алады. Құзырлы адам жөнінде Әл-Фараби былай
деген: беделді адам дегеніміз, егер адам бір мәселе хақында пікір айтса
да, оның пікірі даусыз қабылданады және тексеруді қажет етпейді. Тіпті
ешқандай фактімен негізделмесе де, оның айтқаны қабылданады. Адам бұл
қасиетке ұлғая келе ие болады, өйткені ол жанның бұл бөлшегі ұзақ
тәжірибені керек етеді.
1.2 Ағылшын тілін оқытуда біліктілік-бағыттаушы амалының қалыптасудың
негізгі кезеңдері.
Құзыреттерге бағдарланған білім ( құзыреттерге негізделген білім:
competence-based education ) 70-шы жылдарда Америкада қалыптасқан, бұны
жалпы Н.Хомский 1965 жылы ұсынған еді, (Массачусет университеті) құзырет
ұғымы тіл теориясына трансформацияланған грамматикаға қатысты. Н. Хомский
айтқандай, біз құзырет (өзіміздің тілін айтылмыш пен тыңдалмыш) және оның
қолдануының (нақты жағдайларда тілдің пайдалануын) арасында іргелі
айырмашылық жасаймыз. Тек қана саналы жағдайда қолдануы құзырлықтың бейнесі
болып табылады. Шын мәнінде ол құзырлықты бейнелеуі мүмкін емес ... Бір
бірін қарсы қою енгізгенім, тіл мен сөйлеуді бір біріне қарсы қою соссюрлік
болып табылады, бірақ гумбольдтік концепцияға оралу қажет, өйткені ол
туындап жатқан үдерістер жүйесінің жасырын құзырлығы іспетті. Мұнда назар
аударатын жағдай, қолдануы құзырлықтың жасырын әлеуетті өзекті көрінісі
болып табылады. Н.Хомскийдің айтуынша, шын мәнінде қолдану ойлануымен
байланысты, тілдің пайдалануымен, дағдылармен және т.б, яғни сөйлесіп
тұрған,тәжірибесі бар адаммен. Р. Уайттың Motivation reconsidered: the
concept of competence (1959) жұмысында құзырлықтың категориясы жеке
тұлғалық жасаушы, сонымен қатар уәжбен толықтырылады [6].
Сонымен, өткен ғасырдың 60-шы жылдарында құзырет және біліктілік
ұғымдардың арасында айырмашылық қалыптасқан еді, және адамның әлеуметтік-
кәсіби тіршілік әрекеті жеке кесімді тәжірибеге сай білімге негізделген.
Құзырет және біліктілік мәселесі бойынша жұмыстардың сараптамасы
(Н. Хомский, Р. Уайт, Дж. Равен, Н.В. Кузьмина, А.К. Маркова, В.Н.
Куницина, Г.Э. Белицкая, Л.И. Берестова, В.И. Байденко, А.В. Хуторской,
Н.А. Гришанова және т.б.) білімінің competence-based education әдісіндегі
үш негізгі кезеңді шартты түрде жағдай туғызады.
Бірінші кезең (1960-1970 жж.) ғылыми аппаратына кіріспемен құзырет
деген санатын сипаттайды, құзыретбіліктілік ұғымның арасындағы
алғышартының жаратады. Бұдан былай трансформациялық грамматиканың және
тәлім-тәрбиенің қағидасының арнасында тілдерге тілдік құзырдың бөлек-бөлек
көрінісінің зерттеуі басталады, коммуникативті біліктілік (Д. Хаймс)
деген ұғым енгізіледі.
Екінші кезең (1970-1990 жж.) санаттың игерушілігінің
құзыретбіліктілік қағида және тәлім-тәрбиенің тәжірибесінде тілге (айрықша
халықтық), ал кәсіптік арада басқармада, басшылықта, менеджментте, тәлім-
тәрбиеде жанасушылықты сипаттайды; әлеуметтік құзырларбіліктіліктер
деген ұғымның мазмұны әзірленеді.
Дж. Равеннің жұмысында Біліктілік қазіргі қоғамда, Лондонда 1984 ж.
пайда болған, біліктіліктің жан-жақты түсінігі беріледі [7]. Сол көрініс
бірнеше компоненттен құрылған, олардың көбі бір бірінен тәуелсіз кейбір
компоненттер когнитивті шеңберге қарайды, ал басқалары - эмоцияналды... осы
компоненттер тиімді тәртіптің негізінде бір бірін алмастыра алады. Бұл
ретте, Дж. Равен көрсеткендей, біліктіліктің түрлері уәжді
қабілеттердің мәнін ашады [8].
Төменде Дж. Равен бойынша қысқартылған түрде құзырлықтардың 37 түрінің
тізімі көрсетілген:
- құндылықтардың түсінуін неғұрлым анық үрдісі және нақты мақсатқа
қатынасы бойынша нұсқау;
- өз қызметін бақылау үрдісі ;
- эмоцияның қызмет үдерісіне тартуы;
- даярлық және өздігінен үйрену қабілеті;
- ізденіс және кері байланысты игеру;
-өзіне сенушілік;
- өзін-өзі бақылау;
-адаптивтілік: қайратсыздық сезімінің болмауы;
- келешек туралы толғанушылық икемі: абстрактциялауға әдеті;
-қойылған мақсаттарға жетумен байланысты тоқулы мәселелерге көңіл
бөлу;
- ойдың дербестігі, түпнұсқалық;
-сыни ойлау;
- күрделі сұрақтарды шешу даярлығы;
- даулы және алаңдаушылық туғызатын сұрақтармен жұмыс жасау даярлығы;
- қоршаған ортаны зерттеу, оның мүмкіндігін және ресурстарының
(материалдық және адами) басын ашу үшін;
- субъективті сарапшылықтарға сену және орынды тәуекелге бару
даярлығы;
- тағдырға мойын сұнушылықтың болмауы;
- мақсаттың табысы үшін жаңа идеяларды және инновацияларды пайдалану
даярлығы;
- инновацияларды қалай пайдалану керектігін біліу;
- инновацияларға қоғамның дұғагөй қатынасының сенімділігі;
- өзара ұтысқа деген нұсқауы және болашақтың кеңдігі;
-табандылық;
- ресурстарды қолдануы;
-сенім;
- тәртіптің тілеулі әдіс-айласының қатынасы ретінде қарау;
- шешімдерді қабылдау қабілеті;
- мақсаттың табысына жету үшін бірлескен жұмыс істеу қабілеті ;
- мақсаттың табысына жету үшін адамдарының бірлесіп жұмыс істеуге
итермелеу қабілеті;
- өзге адамдарды тыңдау қабілеті және олардың айтқанына көңіл аудару ;
- қызметкерлердің жеке әлуетінің субъективті баға беруі;
- өзге адамдарға дербес тынымдарды қабылдауға рұқсат ету даярлығы;
- шиеленістерді шешу және келіспеушіліктерді жұмсарту қабілеті;
- бағынышты адам ретінде тиімді жұмыс істеу қабілеті;
- айналасындағы адамдардың өмірінің түрлі стильдер қатынасына
шыдамдылықпен қарау;
- плюралистиялық саясаттың түсінушілігі;
- ұйымдық және қоғамдық жоспарлаумен шұғылдану даярлығы.
Біліктіліктің даярлық, зейін деген түрлі санаттардың көрінісі кең
көңіл алуда және жауапкершілік, сенімділік сияқты психологиялық
қасиеттердің тіркелімі көзге түсуде.
Әлемдегі және Қазақстанның зерттеушілері құзыреттермен танысып,
олардың 3-н 37 –ге (Дж. Равен) дейін түрін анықтап қана қоймай, сонымен
қатар оқуды да құрған, тәлім-тәрбие үрдісінің ақырғы нәтижесі (Н.В.
Кузьмина, А.К. Маркова, Л.А. Петровская) ретінде көріністі (құзыреттерді)
құрастырған. Әр түрлі әрекеттер үшін зерттеушілер біліктіліктің түрлі
көріністерін қасқайтады. Айталық, біліктіліктің тілдік
құзыретіқұзыреттілігі үшін Европаның (1990) стратегиялықты, әлеуметтік,
социолингвистикалық, тілдік және оқу сияқты ұғымдарды ажыратады.
Айта кететін жағдай, Қазақстанда 1990 ж. Н.В Кузьминаның Оқытушының
және өндірістік оқу шебері тұлғаларының кәсіптілігі, онда педагогикалық
қызметтің материалында біліктілік тұлғаның сипаты ретінде қарастырылады.
Н.В Кузьминаның айтуынша, кәсіби-педагогикалық біліктілік, біліктіліктің
бес элементті немесе түрлерінен тұрады. [7]:
1. Беріп жатқан тәртіптің арнасындағы арнаулы және кәсіби біліктілік.
2.Оқушылардың білім мен дағдыларының құрылу тәсілдер арнасындағы
әдіснамалық біліктілік.
3.Сөйлесу үдерісінің арнасындағы әлеуметтік-психологиялық біліктілік.
4. Оқушылардың уәжбен қабілеттер арнасындағы дифференциалды-
психологиялық біліктілік.
5. Тұлғаның және жеке әрекетінің кемшіліктері арнасындағы
аутопсихологиялық біліктілік.
Сонымен қатар жарияланымдардың әлеуметтік психологияның облысында Л.А
Петровскаяның біліктілік жанасушылықта атты кітабы шығады, мұнда тек қана
коммуникативтік біліктілік қаралмай, сонымен қатар тұлғаның сипатының
құралымы үшін нақты арнаулы пішіндері үшін тренингтер де ұсынып
қарастырылады [9].
Біліктілікті зерттеудің үшінші кезеңі ғылыми санат ретінде білімге
қатысты, өткен ғасырдың 90-е жылдарында басталды, ол А.К Маркованың
(1993,1996), жұмысымен сипатталады, бұл еңбектің психологиясының ортақ
контекстінде кәсіби біліктілік арнаулы қырлы пәнімен қарастырылған болатын.
А.К Маркова кәсіби біліктілігінің құрылымындағы төрт блокты айқындайды:
а) кәсіби (объективті түрде қажетті) психологиялық және педагогикалық
білімдер;
б) кәсіби (объективті түрде қажетті) педагогикалық дағдылар;
в) кәсіби психологиялық ұстанымдар, мұғалімнің кәсібімен
таңдалған нұсқаулары;
г) мұғалімді қажетті білік, дағдымен қамтамасыз ететін жеке дара
ерекшеліктер[9].
А.К Маркованың кейінгі жұмысында арнаулы, әлеуметтік, жеке және кәсіби
біліктіліктің түрлерін ажыратады.
Осы кезде Л.М. Митина Л.А. Петровскаяның зерттеуін жалғастырады, ол
әлеуметтік-психологиялық (конфликтология) және мұғалім біліктілігінің
коммуникативті аспектеріне назар аударады.
Л.М.Митинаның айтуынша, педагогикалық құзырлық
біліктілікбілімдерді, біліктерді,дағдыларды,сонымен қатар оның іс жүзіне
асыратын әдіс-тәсілдерді өзара даму үшін өзіне ендіреді.
Сәйкесінше, автор екі подструктураны ажыратады, іскерлік және
коммуникативті. Меншікті әлеуметтік құзырлардың мүдделі зерттемесі де
ұсынылады. Кәсіби қызметтің осы көрінісінің жаңа кезінің байқауының
материалында Қазақстан үшін - мақаланың авторы әлеуметтік жұмыстың аясында
оның үш түбін қарауға ұсынады.
Бірінші әлеуметтік жұмыскердің меншікті жеке мінездемесімен
сәйкестендіріледі. Онда бір айқындаушы өлшемдерден тұратын гуманистік
әлуеттің сәйкестігі қызметтің айтылмыш ісіне пара пар болып табылады.
Екінші, әлеуметтік жұмыскердің арнаулы білімдерін және ұсталықты жұмыстың
(айталық, білім) нақты облысында, немесе жанама (айталық, отбасылық
қатынастар) шеңберлерінде біліктілігі ішіне ендіреді.
Ұсынылып отырған тіл табудың үш түбімен әлеуметтік жұмыскердің ортақ
мінездемесіне оның тағайындау ұсталығы адекваттық жекедара және
конвенциалды қатынастар жанасушылықтың түрлі жағдайларында болып табылады.
Үлгілі, осы кездің жұмыстарында ұғымды біліктілік түрліше айқындалады:
кәсіптің синонимы және оның құрамдас бөлігі ретінде.
Білімнің ықыласты нәтижесінің үшінші кезеңі ЮНЕСКО материалдарында,
құжаттарында қарастырылуға керек компетентті тіл табудың дамуының мәнді,
құзырдың ауқымы сәйкестендіріледі.
XXI ғасырдың білімі үшін халықаралық комиссияның баяндамасында білім:
жасырылған асыл қазына Жак Делор, төрт бағанды тұжырымдайды, олар
білімді негіздейді : түсінуді үйрену, жасауды үйрену, тұруға үйрену мәнге
керек негізгі ғаламдық біліктілікті анықтады. Жак Делордың айтуынша,
біліктілікті меңгеру тек қана кәсіпті алу үшін үйрену емес, сонымен қатар
кең мағынада оны жан-жақты өмірде пайдалану және топ ішінде жұмыс жасай
білу және түрлі жағдайларды шешу үшін қажет.
Сол жылы (1996 ж. 27-30 наурызында ) Берн қаласындағы өткен
симпозиумда Европа Кеңесінің бағдарламасына сәйкес табысты жұмыс үшін
білімнің реформалары үшін байыпты түйінді құзырдың (key kompetencies)
ұйғарымы шығарылып, иемденуге керек сұрақ қойылды.
В. Хутмахердің (Walo Hutmacher) жинақтаушы баяндамасында ұсталық,
біліктілік, зейін, ұсталықпен қатар, құзырет деген ұғымның мағынасы әлі
де болса анық емес екендігі белгіленген болды. Соған қарамастан, баяндамашы
белгілегендей білемін, не өрісіне жақын болмай, білемін қалай өрісіне
жақын болатынын көрсетті.
Құзыреттің негізгі әзірлеушісі Г.Халаж (G. Halasz) оның тұжырымдамасы
сияқты жауапты да, алдымен Европамен (бұқарасы ашық қоғамның сақтауы,
мультилингвизм, мультимәдениет, еңбектің базарының жаңа талаптары, және
басқа да экономикалық өзгерістері) шақыруларға қарайтын, 3. Хутмахер
қабылдағандай, Европа Кеңесінің жасақты жас еуропалықтар үшін қажетті бес
негізгі құзыреттердің анықтамасын берді:
саяси және әлеуметтік құзырларды қабылдау, зейінді жауапкершілік,
топтың тынымын қабылдауға қатысу, сүйеу және бұқарашыл институттың
жақсартуында елеулі үлес қосуына қатысу;
көпмәдениетті қоғамда өмірмен тоқулы құзыреттер, бақылау үшін
айқындаушы (жандану - resurgence) нәсілшілдіктің және жатсынушылықтың және
толеранттылықтың ахуалының дамуының, білімді "жарақаттандыруға" арналған
жас адамдарды мәдениеттер аралық құзырлармен, өзге адамдарды қадірлеу
оладдың тілін, дінін құрмет тұту.
Ауызекі және жазба коммуникациямен байланысты иеленушілікке (mastery)
деген қарасты құзырлар, айрықша маңызды жұмыстың, акцентпен оларды
иеленбеген адамдармен әлеуметтік оқшау күтеді, өйткені ол өмірде қажетте
нұсқаулар болып табылады. Осы контекстінде құзырет үлкен маңыздылыққа ие
болып тұр;
қоғамның информатизациялануының нәтижесінде пайда болған құзыреттер.
Осы технологияларды игеру мен қолдану түсінушілігі, әлсіз және күшті жақтың
және әдіс-айлалардың қысылшаң пікірге ара қатынасы, масс-медийлік ақы-
пұлмен және жарнама арқылы таратылып жіберетін ақпарат;
өмірдің оқу зейінін сапалы толассыз тәлім-тәрбиенің негізінің
контекстінде дербес кәсіби және әлеуметтік өмірге қажетті құзыреттер.
Түйінді құзыреттер мән адамның әлеуметтік өмірінің адекваттық
айқындауы қазіргі қоғамда ең ортақ және кең ұйғарымі болып табылады. Бұл
ретте біліктілік деген ұғыммен қатар оның синонимы негізгі дағды жұрт
алдында сөйлейді.
1.3 Ағылшын тілін оқытуда құзыреттің құрылымды компоненттері
Құзырет ұғымы - энциклопедиялық сөздікте латын тілінен аударғанда
(дегеніне жету, дәл келем, лайықпын ) - белгілі бір саладағы білімі мен
тәжірибесі деген мағынаны білдіреді. Білім беру жүйесіне берілетін
әлеуметтік тапсырыстарды құрайтын жеке және қоғамдық қажеттіліктерді
қанағаттандыру мақсатында нәтижелі іс-әрекеттерге қол жеткізу үшін
жүргізілетін дайындық.
Тәлім-тәрбиенің әдістемелерінде құзырет ұғымы жеке пәндерінде көптен
бері пайдаланылады, айталық, лингводидактикалық құзыреттіктер тілдерде
қолданылады, коммуникативті - информатикада. Соңғы жылдары құзырет деген
ұғым жалпы өсиетті және методологиялық деңгей ретінде алға шықты. Сол ортақ
білімде оның жүйелі-практикалық атқаратын қызметі және интеграциялық
метапәнді рөлмен тоқулы.
Айтылмыш ұғымға көңілдің күшеюі де бекер емес, оның жанасушылығының
социумның тапсырысына қарасты Европа Кеңесінің ұсыныстарымен кесімді болып
табылады.
Қазіргі кезде негізгі, түйінді және пәндік құзыреттерді айқындайды.
Негізгі құзыреттер адамның, жалпы қоғамның іс әрекетінде негіз болып
саналады. Білімнің ортақ мақсаты арқылы мақсаттың бағыттанушы дамудың оқу
түрінде өмірлік рөлдердің ұсынуы негіздік құзыреттің жарасымды болуы:
мейірбан адам; отбасының қамды мүшесі; шығармашылық даралық; жауапты
азамат; аман және өзін жетілдіретін тұлға.
Түйінді құзыреттер қабілеттер болып табылады, олар оқытудың даярлығын
танымдық және практикалық ұсталықтың және дағдының шоғырлануына адамдық
және этикалық шамаларға қарама-қайшы табысты тынымның қабылдауын айқындау
үшін қажетті құрал ретінде анықталады.
Негізгі құзыреттер бәстің және себептің құралымы үшін алғышарттарды
жасайды, ал адамның тіршілік әрекетінің әлеуметтік және тәртіпті шамасының
дамуы үшін; түппен күтілетін нәтиженің ұйғарымы үшін әр білім алатын
облысқа қызмет етеді. Біреудің ғалымдары ақпараттық, коммуникативті
құзыреттерді, мәселенің рұқсатының құзыреттерін түйінді құзыреттерге
апарады.
Айтуға кететін жағдай, сұрақ ұйғарымының және түйінді құзыреттің
тізбесінің түрлі көзқарастары өмір сүреді. Өйткені құзыреттер - барлық
қоғамның тапсырысы бойынша сол қоғам азаматының дайындығына, мынадай
тізбеде социумның келісімді айқындамасымен тағайынды елде немесе аймақта
анықталады. Бірақ сол мәмілеге жету ылғи сәтті бола бермейді. Олай болса,
АҚШ пен Швейцарияның экономикалық ынтымақтастықтың және дамудың және Ұлттық
институттары ұсынған халықаралық түйінді құзыреттердің ұйғарымы және
сұрыптары атты жобамен анықталған, бірақ түйінді құзыреттердің нақты
анықтамасы ұсынылған жоқ еді.
Еуропа үшін түйінді құзыреттер атты Еуропа Кеңесінің симпозиумында
түйінді құзыреттердің жобалап жасалған келесі тізім жасалған болатын:
Оқып білу:
• тәжірибеден пайда алуды білу;
• өз білімдерінің арасында байланысын ұйымдастыру және реттеу;
• өзінің оқу әдістерін ұйымдастыру;
• мәселелерді шеше білу;
• өз оқуымен жеке дара айналасу;
Іздену:
• түрлі дерекқорлармен жұмыс жасай білу;
• айналадағы адамдармен сұхбат жүргізе білу;
• экспертпен кеңесу;
• ақпаратты алу;
• документтермен жұмыс жасай білу және оларды жіктеу.
Ойлану:
• Өткен және қазіргі оқиғалардың арасында өзара байланысты ұйымдастыру;
• біздің қоғамымыздың дамуының кез келген аспектіне деген сыни көзқарас
білдіру;
• қорғаншақтыққа және күрделілікке төтеп бере білу;
• талас-тартыстарда өз позициясын құру және өзінің меншікті пікірін
қалыптастыру;
• тәлім-тәрбие және жұмыс өтетін саяси және экономикалық айналаның
кердеңдігін көру;
• денсаулықпен, қоршаған ортамен байланысты тоқулы әлеуметтік әдеттерді
бағалау;
• өнердің және әдебиеттің туындыларын бағалай білу;
Қызмет істеу:
• топта жұмыс істеу және ынтымақтасты әрекет жасау;
• шешім қабылдау- шиеленістер мен даудамайларды болдырмау;
• келіссөз жүргізе білу;
• келісім-шарттарды жасау және орындау.
Іске кірісу:
• жобаға кірісу;
• жауапкершілікті алу;
• топқа немесе ұжымға кірісу және өз үлесін қосу;
• ынтымақтастықты дәлелдеу;
• өз жұмысын ұйымдастыра білу;
• есептеуші және модель жасаушы аспаптарды қолдана білу.
Бейімделу:
• ақпаратты және коммуникацияның жаңа технологияларын пайдалана білу;
• өзгерістердің алдында икемділікті дәлелдеу;
• қиыншылықтардың алдында қажырлылықты көрсету;
• жаңа шешімдерді таба білу.
Құзырет тек жеке-психологиялық өзгешелік емес, сонымен қатар ортақ
шаманың индивидтың ортақ сапасы ретінде қарастырылады. Құзырет (айталық,
жиһангездің құзыры мынадай атрибуттарға кісімсінеді, географиялық нысанды,
карталарды, транспорт ақы-пұлдарды және тағы басқа сияқты) шынайы нысанның
ауқымын ішіне алатын ұғым. Жалпы және білімнің мазмұнында ортақ және жеке
құзырет пен біліктілік ұғымдары синонимдерін ажырата білу керек.
Құзырет(компетенция), біліктілік (компетентность) түсінігі білім
нәтижесі ретінде шоғырланған әлеуметтік-жеке тұлғалы-тәртіптік ерекше
құбылыс ретінде шығады.
Біліктілік - оқу нәтижесінде меңгерген білім мен дағдыны тәжірибеде
қолдана алу, проблеманы шеше алу, яғни оқушы дайындығының сапасын
сипаттайтын жаңа сапалық белгісі.
Құзіреттілік тәсіл идеясы – қоғамға қандай, жеке тұлғаға қандай білім
қажет және ол қоғамның қандай қажетін өтей алады деген сұраққа жауап
береді. Мұғалімнің құзыреттілігін қалыптастыру – бүгінгі білім беру
саласының өзекті мәселелерінің бірі. Құзырлылық тәсіл, білім сапасын
арттыруды дәстүрлі тәсіл мен білім мазмұнын ұлғайту арқылы шешудің
арасындағы қарама-қайшылықтан туындаған дағдарыстан шығудың бір жолы деп
қарастыруға болады. Бұл тәсіл білім берудің нәтижесіне басты орын береді.
Оның сапасы алған білімнің көптігінен емес, сол білімді қолдана білумен
маңызды.
Сондықтан негізгі құзыретті білім жүйесін құруда оқу ретінде өзіндік
анықтау, өзіндік өзектілік, әлеуметтану және даралықты дамыту, сонымен
қатар, осындай мақсаттарға инструменталды құрал бойынша жету, құзыреттер
мен құзырет принциптерінің жаңа білім құралдары, осындай білім векторлары
бастапқы бағдары болып табылады.
Құзыреттердің мазмұнын құрастыру үшін және оларды дәстүрлі білім беру
өлшемдерімен сәйкестендіру үшін А. В. Хуторский ұсынған құзыреттің
құрылымды компоненттерін қолдануға болады.
Құзыреттің атауы.
Құзыреттің типі (негізгі,жалпыпәндік,білім беру).
Шынайы әрекеттер объектерінің шеңбері, соларға сәйке құзырет
енгізіледі.
Құзыреттің әлеуметтік-практикалық шарттастық және құзыреттің мәнділігі
( әлеуметтікте қажетті).
Берілген объекттерге қарағанда оқушының мағыналы бағдарлары,
құзыреттің жеке тұлғалық мағына (оқушыға неде және неліктен құзырлы болу
керек).
Шынайы объектердің берілген шеңберіндегі білімдер;
Біліктер мен дағдылар, берілген объекттердің шеңберіне сәйкес келетін;
әрекеттер тәсілдері және бұл құзырет аясындағы минималды қажетті оқушының
әрекет тәжірибесі.
Оқушы құзыретінің индикаторлары(оқушының құзыретін анықтайтын бақылау-
бағалаушы тапсырмалар).
Құзырет тек қана білім мен дағдылармен ғана шектелмейді,ол құзыреттің
қолданысының ең төмен тәжірибесінің барын болжайды ұсталыққа білімге
итермелейді.
Тәлім-тәрбиеде құзыреттің келесі атқаратын қызметтерін айқындайды:
- әлеуметтік тапсырыстың шағылысымен жас азаматтың ең төмен бабына
күнбе-күнгі өмір үшін әлемде маңызды болып табылады; - тәлім-тәрбиеде
оқушының жеке мағынасының жүзеге асуы, тәсілмен оның айыруының жеңуі
білімнен болып табылады; - ақиқаттықтың шынайы нысандарын үшін мақсатты
кешенді аддендумнің білімнің, ұсталықтардың және қызметтің әдіс-айлаларының
тапсырмасын береді; - оқушының заттық қызметінің үшін оның қабілеттілігін
және практикалық баптың қажетті қатынаста ең төмен тәжірибесі бойынша
тапсырма беретін болып табылады;
Білімнің түрлі оқу пәндерінде және облыстарда, білім мазмұнының метапәнді
элементтері болып табылады ; - қағидалы білімдерді оның практикалық
игерушілігін нақты мақсаттың шешімімен байланыстыру; - оқу интегралды
мінездемелерді сапалы және ұйымның тәсілінің кешенін жеке ұсынады және
әлеуметтік мәнді тексерісті ұйымдастырады.
Оқу-танымдық құзыреттілігі-оқушының әрекеті мен өзіндік оқу-танымдық
процесін қамтамасыз ететін кешенді құзырлылық. Әлемдік ғылымның бағытын
ізденушілік-зерттеушілік әрекет арқылы игеру.
Құзыреттерді білім беру құзыреттерден ажырата білу керек. Оқушы
үшін құзыретер - оның келешегінің бейнесі игерушілік үшін бағдар. Ересек
құзыреті тәлім-тәрбиеде оқушыны белгілі нысанға әкеледі.
Осындай құзыреттер пәнді-іскерлік құзыреттерді қалыптастырады, сонымен
қатар мақсатқа жету жолында негізгі құрам болып саналады. Мысал: мектепте
оқушы азаматтын құзыретін меңгереді, бірақ оның компоненттерін мектепті
бітіргеннен кейін толық қолданбайды, сондықтан оның оқуы кезінде бұл
құзырет білім беру құзыреті ретінде қарастырылады.
Білім беру құзыреттер ұғымының мазмұны құзыреттің құрамды
компонентердің жиынтығынан тұрады:
- құзыреттің атауы; жалпы даму сатысындағы құзыреттің
түрі(түйінді,пәнді құзырет); - қазіргі жағдайдың шын мәніндегі объектердің
құзыреті; - әлеуметтік-практикалық кесімділік және құзыреттің маңыздылығы
(әлеуметте не үшін қажет); - оқушының мағынаның бағдарлауларының айтылмыш
нысандарға қатынасы, құзыреттің (неде және неге оқушыға болуға қажетке
құзырлы) жеке елеулілігі; - білімдер туралы шынайы нысанның айтылмыш
ауқымында болуы ; - шынайы нысанның айтылмыш ауқымына деген қарасты ұсталық
және дағдыларды меңгеру; - қызметтің әдіс-айлаларының шынайы нысанның
айтылмыш ауқымына қатынасы; - ең төмен оқушының қызметінің қажетті
тәжірибесі айтылмыш құзырдың шеңбері (тәлім-тәрбие сатыларының); -
индикаторлар - мысалдар, оқу және бақылау-бағалы тапсырманың үлгілері
дәреженің (деңгейдің) ұйғарымінің келісімдері - оқушының мағынаның
бағдарлауларының айтылмыш нысандарға қатынасы, құзырдың(неде және неге
оқушыға қажет құзырлы) жеке елеулілігі; - білімдер туралы шынайы нысанның
айтылмыш ауқымында; - шынайы нысанның айтылмыш ауқымына деген қарасты
ұсталық және дағдылар; - қызметтің әдіс-айлаларының шынайы нысанның
айтылмыш ауқымына қатынасы; - ең төмен оқушының қызметінің қажетті
тәжірибесі ара шеңбер айтылмыш құзырдың(ша тәлім-тәрбиенің сатыларының);
Білімнің мазмұнында пәнаралық (пәннің немесе білім беру облыстың
топтамасы үшін) және заттық (оқу пәні үшін) компоненттер болады, сонымен
қатар метапәнді (барлық пәндер үшін).
Түйінді білім беру құзыреттер болып келесі табылады:
1. Құнды-мағыналы құзырет. Оқушының бағдарларының, оның көру зейінімен
және әлемді түсінуімен, онда бағдарлау, өзінің рөлінің және арнауды сезіну,
жасағыш бағытталғандық, сайлау мақсатты және мағына қондырғы үшін өз әрекет
және іс үшін тоқулы шеңбер дүниетаным құзыретті тану, бекіту. Одан оқушының
жеке білім беру траекториясы және оның тіршілік әрекетінің бағдарламасы
бүтіндікте тәуелді болады.
2. Жалпы мәдени құзырет. Сұрақтың ауқымында оқушы таным және қызметтің
тәжірибесінің иесі болуға тиісті. Сол адамгершіліктік және ұлттық
мәдениеттің қазіргі бейнесі; рухани, этикалық адамдық негіздер адамның
өмірінде, жеке халыктардың, адамзаттың; әлеуметтік көріністің және
дәстүрдің мәдениеттанудың негіздері отбасылық, қоғамдық; ғылымның және
діннің рөлі адамның өмірлерінің, оның ықпалының дүниетанымға деген
көзқарас; құзыреттер тұрмыста және мәдени-ойынсауық шеңберге (айталық,
иеленушілік еркін уақыттың ұйымының тиімді әдіс-айлаларымен) тиесілі.
3. Мұнда білімдер және ұсталықтар мақсатқоюшылықпен байланыста болады,
жоспарлау, генерацияның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Батталова Гульжан Тулегеновна
(Студенттің аты-жөні)
Жоғары буында ағылшын тілін оқытуда біліктілік-бағыттаушы амал қолдану
(Тақырыбы Тема)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы _________________________
(код и наименование специальности)
Көкшетау 2014
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министірлігі
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
Мамандығы:
Орындады:
________________ ________________
(қолыподпись) (аты-жөні ФИО)
Жетекші
________________ ________________
(қолыподпись) (аты-жөні ФИО)
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі ________________ ________________
(қолыподпись) (аты-жөні ФИО)
Көкшетау 2014
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1.БІЛІКТІЛІК ТӘСІЛДЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТТЕРІ.
1.1 Ғылыми әдебиеттерде құзырет және біліктілік туралы
түсінік ... ... ... 6
1.2 Ағылшын тілін оқытуда біліктілік-бағыттаушы амалының
қалыптасудың негізгі
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 12
1.3 Ағылшын тілін оқытуда құзыреттің құрылымды
компоненттері ... ... ... ..16
2. Жоғарғы буында біліктілік-бағыттаушы амалын оқытудың тәжірибесін
зерттеудегі тәжірибелік-эксперименттік жұмысы.
2.1 Біліктілік-бағыттаушы амалын қолданудағы мақсаттар және
әдістемелік
міндеттер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .25
2.2 Ағылшын тілін оқытудағы біліктілік-бағыттаушы амалы арқылы
жоғары буын оқушыларының құзыреттілігін қалыптастыру жолдары ... ... ...32
2.3 Нәтиженің бағалануы, тұжырымдар және әдістемелік
ұсыныстар ... ... ... 49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..59
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Бүгінгі таңда бүкіл әлемде болып жатқан өзгерістер адам өмір сүріп
жатқан ортадағы барлық салаларына, соның ішінде, білім беру саласына да
әсер тигізуде.
Біздің еліміз 2030 жылға дейінгі стратегиялық даму бағдарламасын,
ел басшымыздың үштұғырлы тілдік саясатын, білім мен ғылымдағы мемлекеттік
бағдарламаларын негізге ала отыра, білім берудегі кезек күттірмес өзекті
мәселелерін алға қойып отыр.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беру
тұжырымдамасының негізгі мақсаты – білім беру жүйесінің барлық деңгейінде
қоғамның талаптарына сәйкес білімді, біліктілігі жоғары, бәсекеге
қабілетті, қазіргі жылдам өзгеріп отыратын дүние жағдайларында алынған
терең білімін, қажетті дағдыларын тиімді түрде жүзеге асыратын және еркін
бағдарлайтын, өзін- өзі дамытуға және өз бетінше дұрыс, адамгершілік
тұрғысынан жауапты шешімдер қабылдауға дайын қабілетті жеке тұлғаны
қалыптастыру [1].
Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауында Білім беру
реформасы табысының басты өлшемі –тиісті білім мен білік алған еліміздің
кез келген азаматы әлемнің кез келген елінде қажетке жарайтын маман
болатындай деңгейге көтерілу болып табылады. Біз бүкіл елімізде әлемдік
стандарттар деңгейінде сапалы білім беру қызметіне қол жеткізуге тиіспіз
деп атап көрсетті [2].
Қазіргі таңда бүкіл әлемдегі өркениетті дамыған елдердің басты көңіл
бөліп отырған мәселесі - оқытудың жаңа технологияларын қолдана отыра,
оқушыға жалпы бірдей қалыптасқан жан-жақты, дәстүрлі әдістермен әлемдік
деңгейдегі озық технологиялармен салыстырылған, өмір тәжірибесіне
ұштастырылған терең білім беріп, білікті маман даярлау.
Ал, шетел тілін үйрену, оның қолданыс аясын кеңейту ел басшымыздың
үштұғырлы саясаты аясында және де еліміздегі тіларалық байланыстардың,
өзара қарым-қатынастардың нығаюы кезеңіндегі өзекті де келелі мәселелері
болып табылады.
Шетел тілін оқытуда оқушылардың білім-біліктілік, танымдық,
коммуникативтік біліктілігін, олардың сөйлеу дағдысын дамыту үшін, оқу
үдерісінде жаңа озық технологияларды қолдану қажет. Осы бағытта ағылшын
тілі сабағын оқыту үрдісінде оқушылардың коммуникативтік біліктілігін
қалыптастыру және дамыту мәселесі үлкен мәнге ие.
Тақырыптың өзектілігі. Елдердің және халықтардың арасында мәдениетті
және экономикалық байланыстардың дамуымен қатар шетелдік тілдің рөлі
жоғарылайды. Жыл сайын шетелдік тілдерді меңгерген мамандарға деген сұраныс
көбеюде. Қазіргі кезде білімнің дамуының ең маңызды бағыттарының бірі
құзыретті тәсілдеме болып табылады, дербес жағдайда – тәжірибе үстінде
адамның құзыретті қабілеттерін пайдалануымен қатар,оның мәдени, әлеуметтік
және ақпараттық біліктер мен дағдылардың дамуымен байланысты. Ғылыми-
педагогикалық әдебиеттерде бұл сұрақ кең талқыланса да, мектепте және
жоғары оқу орындарда когнитивті тәсілдеме орын алуда, сондықтан оқушылар
табысты әрекет үшін қажетті негізгі біліктіліктерді дамытудың орнына,
көлемді ақпаратты уақытша есте сақтауға тиіс.
Бүгінгі таңдағы елімізде жүріп жатқан экономикалық-әлеуметтік дамулар
келешек ұрпаққа білім берудің мақсаттары мен мазмұнын түбірімен жан-жақты
қайта ойластырылып, жаңа сапаға жету міндеттерін көздейді. Сондықтан білім
беру саласындағы өзгерістер жеке тұлғаны қалыптастыруға, оқу үрдісіне
тиімді әдіс-тәсілдерді іздестіруге, баланың шығармашылық, рухани, дене
мүмкіндіктерін дамытуға, адамгершілік пен салауатты өмір салтын берік
ұстануға бағытталуы тиіс. Міне осы орайда, 12 жылдық жалпы орта білім
берудің мақсаты мен мақсатына сәйкес негізгі құзырлылығы айқында анық
көрсетілген.
12 жылдық жалпы орта білім берудің басты мақсаты: өзінің және қоғамның
мүддесіне өзін-өзі белсенді етуге дайын, өзгермелі даму үстіндегі ортада
өмір сүруге бейім, бәсекеге қабілетті және құзіретті, шығармашыл, білімді
тұлғаны дамыту және қалыптастыру. Осы белгіленген мақсатқа сәйкес білім
беруден күтілетін нәтижелері мектеп түлегінің негізгі құзырлылығы
анықталады.
Бірақ мамандар мектеп және тілдік жоғары оқу орындардың түлектері шет
тілдерін меңгеруі жеткіліксіз деңгейде екенін белгілейді, ал жақсы білімі
бар түлектер кәсіби және тұрмыстық салада өз білімдерін үнемі пайдалана
алмайды. Осыған басқа тілдердің лингвистикалық мәдени мағынасын, түрлі
халықтардың салт-дәстүрлері мен қазіргі өзгешеліктерінің дамуының білмеуі
қосыла кетеді. Осыған байланысты оқушыларды мәдениеттердің арасындағы
диалог құрайтын субъект ретінде тәрбиелеуге мұқтаждық туындады. Шет тілі
тек қана лингвистикалық білім жүйесін ғана емес,сонымен қатар әлеуметтік
нормалар туралы білім жиынтығын, рухани құндылықтарды, адамдар арасындағы
қатынастар жиынтығын құрайды. Сондықтан, шет тілдің тарихы шет тілді
меңгеру барысында негізгі пән ретінде қарастырылады.
Соңғы уақытта ғылыми әдебиетте "лингвистикалық мәдениеттанымдық
біліктілік", "лингвистикалық мәдениеттанымдық біліктілік" ұғымдарға көңіл
аударылады. Лингвистикалық мәдениеттанымдық біліктілік – бұл бір арнаулы
ұлттық тілді өз құрамына алған мәдениет туралы білім жүйесі және сол
білімді тәжірибеде пайдалануға болатын арнаулы біліктердің жиынтығы.
Мәселенің әзірлеу дәрежесі. Лингвистикалық мәдениеттанымдық
зерттеулердің көне дәстүрлері бар. Еуропаның лингвистикалық
мәдениеттанымдық дәстүрі Ф.де Соссюрдің, Р.Якобсонның, Р.Барттың, Тван
Дейктың аттарымен байланысты. Сонымен қатар белгілі үлес мәдени-жағдаяттық
модельдердің лингвистикалық теориясына Л.Витгенштейн, Г.Гадамер, Г.Гийом,
М.Хайдеггер, Н.Хомский, К.Ясперс қосқан.
Халықтардың, олардың тілдері арқылы дүниетанымдарының бастауын
анықтауда В.Гумбольдт тұрды. Оның ойлары идеялары А.А.Потебни, А. Мейе,
Ж. Вандериес, Э.Бенвенисттің еңбектерінде жалғасын тапты.
Көптеген дербес бағытар құрылды,олардан тілдің және мәдениеттің
байланысының өз түсінушілігі туындады: антрополингвистика, этнолингвистика,
социолингвистика, психолингвистика және т.б.
Ал ағылшын тілінің тарихына келетін болсақ, бұл тақырыптың
зерттеулеріне қомақты үлес қосқан : Иванова И.П., Чахоян Л.П., Беляева
Т.М., Залесская Л.Ф., Матвеева Д.А., Расторгуева Т.А., Аракин В.Д.және т.б.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – жоғары буында ағылшын тілін оқытудағы
компетенттік құзіреттілік - бағыттаушы амалының ерекшелігін зерттеу.
Тақырыптың өзектілігі мен мақсаты келесі міндеттерді орындауға себепші
болды:
- құзырет ұғымын ашып көрсету;
- мәдениаралық коммуникацияны ағылшын тілін оқытудың мазмұнының моделі
ретінде құзырет аясында қарастыру;
- ағылшын тілінің өзгешелігін, ұстанымдары және тәртіп әдістерін
айқындау;
- ағылшын тілінің тарихын оқыту барысында құзыретті құрушы
жаттығуларды сараптау;
- ағылшын тілінің тарихын оқыту барысында құзыретті құру үшін
жасалынатын эксперименттік-тәжірибе жұмысты өткізу;
- эксперименттік-тәжірибе жұмыстың қорытындысын жасап, лайықты
тұжырымдамаларды жасау.
Зерттеудің пәні – жүйе, құзыреттің қағидалары мен құрушы моделі.
Зерттеудің объектісі – ағылшын тілі дербес оқу тәртібі ретінде.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі. Дипломдық жұмысты жазу
барысында ақпарат базасы ретінде отандық авторлардың Кунанбаев С.С.,
Кулибаев Д.Н., Ж.С. Нарымбетовтың және т.б. жұмыстары болды,ал шетелдік
авторлардан Суворов М.С., Артемьев О.А., Баранов Н.В., Гусев С.Б., Гальсков
Н.Д., Гез Н.И., Колкер Я.М., Устинов Е.С., Еналиев Т.М., Искандаров О.Ю.,
Мильруд Р.П., Максимов И.Р., Рапопорт И.А., Гохлернер М.М., В.П Фурмановтың
еңбектері негізге алынды.
Зерттеудің әдістері. Зерттеу барысында пайдаланды: теориялық әдістер (
психолого-педагогикалық және әдіснамалық әдебиеттердің сараптамасы),
эмпирикалық әдістері (озық тәжірибені жинақтау, қадағалау және
констатациялық эксперимент), статистикалық әдістер.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден (кіріспеде
зерттеудің өзектілігі, мақсаты мен міндеттері көрсетілген, пәні және
объектісі анықталған), негізгі бөлімнен (екі тараудан), қорытындыдан және
қолданылған әдебиеттер мен қосымшалар тізімінен тұрады.
1.БІЛІКТІЛІК ТӘСІЛДЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТТЕРІ.
1. Ғылыми әдебиеттерде құзырет және біліктілік туралы түсінік.
Біздің елімізде, орта білім реформасы объективті мәселер кешені
ретінде, мектепте сапа және білім үдерісінің тиімділігін көтермелеуімен
толығуын талап етеді. Соның ішінде білім үрдісінде ең бір басты мәселе бұл
қоғамның жылдам өзгеруі, оқушының білім алуға шектеулі мүмкіндіктері және
инновациялық технологияның енгізулері. Мәселені жүзеге асыру үшін, жас
маман дайындығы емес тәжірибелі мұғалімдердің жүйелі дайындығын талап
етеді. Бүгінгі таңда жалпы орта білім беруді жетілдірудің негізінде
құзыретттілік тәсілді алу ұсынылып жүр. Қазақстан Республикасы 2015 жылға
дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында да білімге бағытталған
мазмұнды біліктілік, яғни нәтижеге бағдарланған білім мазмұнына алмастыру
қажеттілігі көрсетілген.
Қазіргі кезде орта білімнің құзіретті колдауға өту мәселесінде
біліктілік және құзырет айқындамаларының теориялық сұрақтарының дұрыс
шешімін таба алмай жатыр. Біліктілік және құзырет түсініктері ХХ
ғасырдың 90-жылдары отандық педагогика лексиконына кірітіле басталды да,
ағылшын тілінен аударғанда түрлі мағына береді. Мамандардың зерттеуі
бойынша біліктілік жүйесінде 112 қасиет түрі бар. Ал білім жүйесінде сапа
және нәтижеге көзделген құзыреттің жеті қасиетін алуға болады. Осыдан, біз
құзыретті оқыту барысында білім алудың білім, біліктілік және
шеберліктердің маңызды кешені деп есептеймін. Біліктілік бұл тұлға
бойындағы барлық қасиеттердің жинағы, оның құзырлығының негізінде пайда
болған шеберлігі, бір жұмысты орындаудағы епшілдігі. Біліктілік түсінігі
оқыту үрдісінің нәтижесін бейнелеуде қолданылады; құзырет түсінігі
алдынғы педагогикада талап етілетін қалай екенін білем бағытынан, қалай
қолдануды білем бағытына негізделеді. Ал құзырлылық, біліктілік дегеніміз
12 жылдық біліммен тікелей байланысты. Себебі 12 жылдық білім беру
жағдайында оқушы тек қана білім алушы ғана емес, сонымен қатар:
- Ізденуші
- Зерттеуші
- Басқарушы
- Ұйымдастырушы
- Кеңесші
- Үйлестіруші дербес тұлға.
Сондықтан да 12 жылдық мектепте құзіреттілік тәсіл жаңа тәсіл болып
табылады.
Тәуелсіз еліміз іргелі, бәсекеге қабілетті елу елдің қатарына ілігеміз деп
ұмтылып жатқанда, сол мақсатты болашақта жүзеге асыратын ұстаз ең алдымен
кәсіби деңгейі жоғары, интеллектуалдық, шығармашылық қабілетті мол тұлға
болумен қатар ол оқытудың жаңа технологияларын өмірге енгізуге дайын,оқу
тәрбие ісіне жанашырлық танытатын, қоғамның ең озық бөлігінің бірі бола
білуі тиіс [3].
12 жылдық білім беруде әр мұғалім баламен жұмыс жасауда, яғни жүргізілген
әр сабағын жаңаша өткізуге оқушының пікірін бақылап олардың өзіндік шешім
шығара білуіне көп ықпал жасайды.
Қазіргі Шет тілін оқытудың стандартына сай біліктілік адамның белгілі
– бір ортада әрекет етуге дайындығы және қабілеттілігі Біліктілікті игеру
– мәдени адамды академиялық білімнің өкілі ретінде "белсенді", "әлеуметтік
бейімделген" тұлғаға айналдырады. Ол өз кезегінде тұлғаны ақпарат алмасу
мақсатында қарым – қатынасқа түсіп қана қоймай, қоғамда әлеуметтенуге, сол
қоғамды өзгерту мақсатында оған әсер ете алатын тұлғаға айналуына
көмектеседі.
Ғалымдар бұл терминге әртүрлі анықтамалар береді. Мысалы: Шилов З.Е. және
Агапов И.Т. анықтамасы бойынша біліктілік дегеніміз - тұлғаның білім алу
барысында меңгерілетін білімі мен тәжірибесіне негізделген, оқу – танымдық
және еңбек процесінде оның өз бетінше әрекет етуіне бағытталған жалпы іс -
әрекетке қабілеті мен дайындығы десе, осы мәндес анықтама Л.П. Борисовтың
еңбегінде беріледі, оған сай біліктілік оқу барысында алған біліммен
іскерліктің күнделікті өмірде әр түрлі практикалық және теориялық
проблемаларды шешуде қолдана алу қабілеті.
Біліктілік термині әдетте белгілі бір әлеуметтік-кәсіби статус иесіне
байланысты қолданылады және оның сол істі атқарудағы түсінігі, білімі,
білігінің орындалуға тиіс мәселенің нақты өз деңгейінде шешілуімен
сәйкестілігі арқылы сипатталады.
Методикалық терминдер сөздігінде Біліктілік (латынның competentis-
бейім сөзінен)–қандай да бір оқу пәнін оқыту үдерісінде қалыптасатын білім,
білік, дағдылар жиынтығы, сонымен қатар, қандай да бір қызметті орындай алу
қабілеттілігі, – делінген.
Орыс тілінің сөздігінде біліктілік термині әлдекімнің жақсы хабардар
болуы мәселесі төңірегінде берілген.
Латынның compete деген термині білу, жасай алу, дегеніне жету
деген мағыналарды береді. Бұл жалпы алғанда біліктіліктің мәнін анықтайды.
Кәсіби біліктілік категориясын айқындау үшін оларды әр түрге айналдыру,
нақтылау және жалпы логикалық ұғымға біріктіруді жүзеге асыру керек.
Біліктілік терминін ХХ ғасырдың ортасында Н.Хомский енгізген болатын,
алғашында ол ана тілінде нақты тілдік қызметті орындау үшін қажет
қабілеттіктер ұғымын берген.
Кейбір авторлардың еңбектерінде кәсіби біліктілік ұғымы кәсіби
қызметке даярлық (В.А.Сластенин, Н.Н.Лобанова, А.И.Панарин және т.б.) және
педагогикалық кәсібилік (А.И.Пискунов, В.В.Косарев және т.б.) ұғымымен
теңестіріледі. Біліктілік ұғымы білім, білік және дағды сияқты
ұғымдарды қамтиды. Бірақ бұл білім, білік және дағдының жаңаша жай ғана
жиынтығы емес. Біліктілік оқыту нәтижесін (білім және білік) ғана емес,
сонымен бірге ол оқушылырдың шығармашылық іс-әрекет тәжірибесі мен құндылық
бағдарларының жүйесін де көрсетеді. Біліктілік – бұл алынған білімдер мен
біліктерді іс-жүзінде, күнделікті өмірде қандай да бір практикалық және
теориялық мәселелерді шешуге қолдана алу қабілеттілігі. Ол, ең әуелі
мектептегі оқыту үрдісінде қалыптасады. Сонымен, оқытудағы құзіреттілік
тәсіл білім беру нәтижесі ретіндегі оқыту сапасын қамтамасыз етеді, ал ол
өз кезегінде кешенді әдіс-тәсілдерді жүзеге асыруды, мектептегі оқыту
сапасын бағалаудың біртұтас жүйесін құруды талап етеді. Демек құзырет
және біліктілік ұғымдарын мектептегі педагогикалық тәрибеге енгізу білім
берудің мазмұны мен әдістерін өзгертуді, іс-әрекет түрлерін нақтылауды
талап етеді.
Біліктілік тәсіл бірінші орынға оқушының хабардарлығын емес, нақты
құбылыстарды танып білу мен түсіндіруде;
қазіргі заманғы техника мен технологияны игеруде;
практикалық өмірде;
мамандық таңдау кезінде өзінің кәсіби білім алуға дайындығын
бағалауда;
еңбек нарығын бағдарлау қажет болғанда;
өмірден өз орнын анықтауға;
өмір салтын, кикілжіңдерді шешу тәсілдерін таңдауға байланысты
мәселелерді шешу қажет болғанда туындайтын өмірлік мәні бар мәселелерді
шешу біліктілігін шығарады.
Б.Тұрғанбаева: Құзырлыққа бағытталған оқыту үрдісінде тәжірибелік
жолмен мәселені шешу мүмкіндігі молаяды. Осы жағдай біліктілікті
арттырудағы екінші үлгіге көшірудің негізі бола алады.
К.Құдайбергенова: Тұлға құзырлылығын қалыптастыру жолдары:
- білім беру жүйесіндегі жүйеге кіретін бала жүйеден шыққанда түлек
болады;
- тұлғаның ұжымға енуі арқылы әлеуметік-психологиялық сипаты көрінеді,
- деп тұжырымдайды.
Біліктілік тәсіл білімдік парадигмадан біртіндеп мектеп бітірушінің
қазіргі көп факторлы әлеуметтік-саяси, нарықтық-экономикалық,
коммуникациялық және ақпараттық қаныққан кеңістік жағдайында тіршілік ету
қабілетін көрсететін құзыреттер кешенін игеруге жағдай жасау дағдыларын
қалыптастыруға қарай бет бұруды білдіреді.
Ғалымдар білім берудегі біліктілік тәсілді жүзеге асырудың төрт
аспектісін ажыратады:
Бұл төрт бағыттың бәрі біздің мектептер үшін өте қажет. Бұлардың
әрқайсысын орындау мектеп түлектерінің біліктіліктерін, олардың мектеп
бітіргеннен кейін жұмысқа дайындығын арттыруға себептесетін болады.
Құзырлылық, құзыр ұғымдарының қолданыстағы білім, білік, дағдыдан
айырмасы төмендегідей ажыратылады:
А) білімнен айырмасы – қызмет жөніндегі ақпараттық сипатта емес,
өнімді қызмет формасы түрінде байқалады.
Ә) дағдыдан айырмасы – оқыған материалды топтастыра, құбылыстарды,
заңдылықтарды шығармашылықпен пайдалана отырып өзгерте алатын саналы
қызмет.
Б) біліктіліктен айырмасы – дағдыға автоматты түрде жету немесе
алмастыру емес, керісінше бірнеше пән дағдыларын кіріктіру, жалпы қызмет
негіздерін сезіну.
Қазір ғалымдардың зерттеулерінде біліктілікті қалыптастыру білім беру
мазмұны құралдары арқылы жүзеге асатыны, осыдан келіп оқушының
қабілеттілігі дамитыны және күнделікті өмірдегі шынайы проблемаларды –
тұрмыстық мәселелерден бастап, өндірістік және әлеуметтік мәселелерді шешу
мүмкіндіктері пайда болатындығына баса назар аударылып отыр.
Әр күні өзгеріске толы бүгінгі жауапты кезеңде замана кешінен қалып
қоймай уақыт талабына сай ертеңгі болашақ жас ұрпақты білімді етіп
тәрбиелеу ұстаздарға зор жауапкершілікті жүктейді. Ол мұғалімнен үздіксіз
ізденуді, өз білімін үнемі жетілдіріп отыруды талап етеді. Өйткені
еліміздің ертеңі жас ұрпақтың қолында. Мұғалімнің шеберлігі мен жетістігі –
сапалы білім және жақсы тәрбие алған шәкіртінде. Оқушы шығармашылығын
дамыту ісі үздіксіз ізденуді, өз білімін үнемі жетілдіріп отыруды талап
етеді. Өйткені еліміздің ертеңі жас ұрпақтың қолында. Мұғалімнің шеберлігі
мен жетістігі – сапалы білім және жақсы тәрбие алған шәкіртінде. Оқушы
шығармашылығын дамыту ісі үздіксіз жүргізіле бермек. Бұл қоғам талабына сай
туындайтын қажеттілік. Мемлекеттіміздің әрбір азаматы – ұлттық құндылық,
әрбір баласы – еліміздің ертеңі екенін ескерсек, әрбір оқушынының сапалы
білім алып, азамат болып қалыптасуына жағдай жасау міндетіміз болып
табылады. [4]
Білім беру үрдісінде негізгі біліктіліктерді қалыптастыру ретінде
білім алушылардың жобалау, зерттеу әрекеттері ұйымдастырылады. Оқу жылының
бойында білім алушылар жеке немесе топ құрамында пәнаралық және пәндік
мазмұн базасында тұлғалық маңызды жобаны әзірлеп, іске асырады.
Жобалау, зерттеу іс –әрекетінде бағалау нысаны – арнайы әзірленген
талаптар мен көрсеткіштер негізінде негізгі біліктіліктердің қалыптасуы
болып табылады.
Құзырет - қойылған мақсаттарға жету үшін ішкі және сыртқы ресурстарды
тиімді іске асыруға, жеке және қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру
мақсатында табысты іс –әрекетке дайындық, яғни біздің пайымдауымызша, білім
беру жүйесіне әлеуметтік тапсырысты құрайды.
Біліктілік оқушылардың іс –әрекетін әмбебап тәсілдерін меңгеруінен
көрінетін білім нәтижесі. Білім алушылардың тұлғалық сапаларының кешенін
дамытуға, білім беруден күтілетін нәтижелер.
Біліктілік термині әдетте белгілі бір әлеуметтік – кәсіби статус
иесіне байланысты қолданылады және оның сол істі атқарудағы түсінігі,
білімі, білігінің орындалуға тиіс мәселесінің нақты өз деңгейінде
шешілуімен сәйкестілігі арқылы сипатталады.
Дамыған елдердің оқу жүйесінде кеңінен қолданыла бастаған
құзіреттілік, құзырет терминдері жаңа білім ретінде біздің еліміздің
білім беру жүйесіне ене бастады. Мұндай аса жауапты білім деңгейіне жету
үшін оқу үрдісін соған сай ұйымдастыра білетін, колледж білім алушыларына
білімді өз бетінше еңбек етіп алатындай күйге жеткізе алатын, өзі де осы
аталған біліктіліктерді меңгерген, кәсіби дидактикалық құзыреттілігі
қалыптасқан мұғалімдер даярлау міндеті тұр. [5]
Жалпыұлттық деңгейдегі 12 жылдық жалпы орта білім берудің басты
мақсаты да тұжырымдамаға сәйкес төмендегідей:
Қазақстан Республикасының әлеуметтік, экономикалық және саяси өміріне
белсенді қатысуға дайын, бәсекеге қабілетті тұлғаны дайындау.
Сонымен қатар,Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың
Қазақстан халқына Жолдауында, Біз бүкіл еліміз бойынша әлемдік
стандарттар деңгейінде сапалы білім беру қызметін көрсетуге, қол
жеткізуіміз керек. Оқытудың, әр оқушының білімі мен қабілет деңгейінің
тиімділігін бағалаудың біртұтас жүйесін жасау қажет деп көрсетілген. Оған
сапалы білім, оқушының өміріндегі оқуға және өз білімін көтеруге дайындығы
негізгі алғышарт болып табылады. Қазіргі кездегі білім беру сапасы оқушының
әртүрлі әрекет саласында өз бетінше шешім қабылдауға мүмкіндікті қамтамасыз
ететін қалыптасқан негізгі құзіреттілік түріндегі білім нәтижелерімен
түсіндіріледі.
Дамыған 50 ел қатарына енуді көздеген мәуелі мақсаты, әлемдік
деңгейдегі бәсекелестікке төтеп бере алатын тұлғаларды дайындау, білім
сапасының халықаралық стандарттарға сай болуы әлемдік деңгейдегі
терминдерді пайдалануды талап етеді. Көтеріліп отырған мұндай проблемалар,
білім беру жүйесін дамыту барысында білім берудің нәтижесі классикалық
білім парадигмасы ұсынған білім, білік, дағды ұғымдарымен қоса,
интеллектуалдық, азаматтық – құқықтық, коммуникативтік, ақпараттық
біліктіліктері мен тұлғалық сипаттарын, қасиеттерін, қабілеттерін қамтитын
құзырлық ұғымының әдіснамалық деңгейде зерттелуі оның жалпы білімдегі
жүйелі практикалық қызметтерімен тікелей байланысты.
Сондықтан, бүгінгі таңда ұстаздардың алдында тұрған міндет: табысты
және тиімді әрекетке дайын, өзінің пікірін білдіруге және өзінің іс-әрекеті
мен өмір сүріп отырған қоғам үшін жауапкершілігін түсінуге қабілетті,
отбасындағы, қоғамдағы, еңбек ұжымындағы әлеуметтік рөлін сезінетін құзырлы
тұлғаны қалыптастыру. Жалпы құзіреттіліктің сипаты қандай екендігіне
тоқталып өтсек, кейбір сөздіктерде құзіреттілікке белгілі бір зат, құбылыс
жөнінде пайымдауға, салмақты да беделді пікір айтуға мүмкіндік беретін
білімді игеру ретінде түсіндірме берілген. Ал, орыс тілінде құзіреттіліктің
аудармасы компетентность. Компетенция ешқандай білімге де, біліктілікке де
келіп тірелмейді. Кең ауқымды білімге ие, бірақ оны қажет болған кезде іске
асыра алмайтын адамдарды кездестіруге болады. Компетентті болу деген
оқымысты немесе ғалым болу деген сөз емес. Компетенция адамның білімі мен
практикасындағы іс-әрекеттер арасында болатын қатынас ортасы болып қалады
деп жазады орыс ғалымы М.В.Рыжаков өз еңбегінде.
Құзыр білім беру үрдісі нәтижесіне оқушының мінез-құлқына әрекетіне
қойылатын талап ретінде оның өз тіліндегі, өз деңгейіндегі жатық сөздер,
жатық іс-әрекеттер арқылы анықталатын ұғым, ал құзырлы адам нақты бір
аймақта негізді шешім шығару, тиімді әрекет жасауға мүмкіндік туғызатын
білім мен қабілеттерді қамтиды.
Құзырлық қызмет теориясы мен мінез-құлық теорияларының тоғысуынан
туындап, пайда болған жағдаят мәселелерін шешу барысында көрінеді. Адам
бойындағы құзырлылық әр түрлі формада: шеберлік дәрежесінің сапасына, өзін
жүзеге асыру тәсілдеріне, әдет машығына, әрекетіне, қабілеттіліктеріне
байланысты кездеседі. Адам өзінің даралығын, өзіндігін, өз қабілеттерін,
құндылықтарын сезініп, салыстырып, бағалап, болашағын болжамдай алған сәтте
ғана, ол өз құзырлығын аша алады. Құзырлы адам жөнінде Әл-Фараби былай
деген: беделді адам дегеніміз, егер адам бір мәселе хақында пікір айтса
да, оның пікірі даусыз қабылданады және тексеруді қажет етпейді. Тіпті
ешқандай фактімен негізделмесе де, оның айтқаны қабылданады. Адам бұл
қасиетке ұлғая келе ие болады, өйткені ол жанның бұл бөлшегі ұзақ
тәжірибені керек етеді.
1.2 Ағылшын тілін оқытуда біліктілік-бағыттаушы амалының қалыптасудың
негізгі кезеңдері.
Құзыреттерге бағдарланған білім ( құзыреттерге негізделген білім:
competence-based education ) 70-шы жылдарда Америкада қалыптасқан, бұны
жалпы Н.Хомский 1965 жылы ұсынған еді, (Массачусет университеті) құзырет
ұғымы тіл теориясына трансформацияланған грамматикаға қатысты. Н. Хомский
айтқандай, біз құзырет (өзіміздің тілін айтылмыш пен тыңдалмыш) және оның
қолдануының (нақты жағдайларда тілдің пайдалануын) арасында іргелі
айырмашылық жасаймыз. Тек қана саналы жағдайда қолдануы құзырлықтың бейнесі
болып табылады. Шын мәнінде ол құзырлықты бейнелеуі мүмкін емес ... Бір
бірін қарсы қою енгізгенім, тіл мен сөйлеуді бір біріне қарсы қою соссюрлік
болып табылады, бірақ гумбольдтік концепцияға оралу қажет, өйткені ол
туындап жатқан үдерістер жүйесінің жасырын құзырлығы іспетті. Мұнда назар
аударатын жағдай, қолдануы құзырлықтың жасырын әлеуетті өзекті көрінісі
болып табылады. Н.Хомскийдің айтуынша, шын мәнінде қолдану ойлануымен
байланысты, тілдің пайдалануымен, дағдылармен және т.б, яғни сөйлесіп
тұрған,тәжірибесі бар адаммен. Р. Уайттың Motivation reconsidered: the
concept of competence (1959) жұмысында құзырлықтың категориясы жеке
тұлғалық жасаушы, сонымен қатар уәжбен толықтырылады [6].
Сонымен, өткен ғасырдың 60-шы жылдарында құзырет және біліктілік
ұғымдардың арасында айырмашылық қалыптасқан еді, және адамның әлеуметтік-
кәсіби тіршілік әрекеті жеке кесімді тәжірибеге сай білімге негізделген.
Құзырет және біліктілік мәселесі бойынша жұмыстардың сараптамасы
(Н. Хомский, Р. Уайт, Дж. Равен, Н.В. Кузьмина, А.К. Маркова, В.Н.
Куницина, Г.Э. Белицкая, Л.И. Берестова, В.И. Байденко, А.В. Хуторской,
Н.А. Гришанова және т.б.) білімінің competence-based education әдісіндегі
үш негізгі кезеңді шартты түрде жағдай туғызады.
Бірінші кезең (1960-1970 жж.) ғылыми аппаратына кіріспемен құзырет
деген санатын сипаттайды, құзыретбіліктілік ұғымның арасындағы
алғышартының жаратады. Бұдан былай трансформациялық грамматиканың және
тәлім-тәрбиенің қағидасының арнасында тілдерге тілдік құзырдың бөлек-бөлек
көрінісінің зерттеуі басталады, коммуникативті біліктілік (Д. Хаймс)
деген ұғым енгізіледі.
Екінші кезең (1970-1990 жж.) санаттың игерушілігінің
құзыретбіліктілік қағида және тәлім-тәрбиенің тәжірибесінде тілге (айрықша
халықтық), ал кәсіптік арада басқармада, басшылықта, менеджментте, тәлім-
тәрбиеде жанасушылықты сипаттайды; әлеуметтік құзырларбіліктіліктер
деген ұғымның мазмұны әзірленеді.
Дж. Равеннің жұмысында Біліктілік қазіргі қоғамда, Лондонда 1984 ж.
пайда болған, біліктіліктің жан-жақты түсінігі беріледі [7]. Сол көрініс
бірнеше компоненттен құрылған, олардың көбі бір бірінен тәуелсіз кейбір
компоненттер когнитивті шеңберге қарайды, ал басқалары - эмоцияналды... осы
компоненттер тиімді тәртіптің негізінде бір бірін алмастыра алады. Бұл
ретте, Дж. Равен көрсеткендей, біліктіліктің түрлері уәжді
қабілеттердің мәнін ашады [8].
Төменде Дж. Равен бойынша қысқартылған түрде құзырлықтардың 37 түрінің
тізімі көрсетілген:
- құндылықтардың түсінуін неғұрлым анық үрдісі және нақты мақсатқа
қатынасы бойынша нұсқау;
- өз қызметін бақылау үрдісі ;
- эмоцияның қызмет үдерісіне тартуы;
- даярлық және өздігінен үйрену қабілеті;
- ізденіс және кері байланысты игеру;
-өзіне сенушілік;
- өзін-өзі бақылау;
-адаптивтілік: қайратсыздық сезімінің болмауы;
- келешек туралы толғанушылық икемі: абстрактциялауға әдеті;
-қойылған мақсаттарға жетумен байланысты тоқулы мәселелерге көңіл
бөлу;
- ойдың дербестігі, түпнұсқалық;
-сыни ойлау;
- күрделі сұрақтарды шешу даярлығы;
- даулы және алаңдаушылық туғызатын сұрақтармен жұмыс жасау даярлығы;
- қоршаған ортаны зерттеу, оның мүмкіндігін және ресурстарының
(материалдық және адами) басын ашу үшін;
- субъективті сарапшылықтарға сену және орынды тәуекелге бару
даярлығы;
- тағдырға мойын сұнушылықтың болмауы;
- мақсаттың табысы үшін жаңа идеяларды және инновацияларды пайдалану
даярлығы;
- инновацияларды қалай пайдалану керектігін біліу;
- инновацияларға қоғамның дұғагөй қатынасының сенімділігі;
- өзара ұтысқа деген нұсқауы және болашақтың кеңдігі;
-табандылық;
- ресурстарды қолдануы;
-сенім;
- тәртіптің тілеулі әдіс-айласының қатынасы ретінде қарау;
- шешімдерді қабылдау қабілеті;
- мақсаттың табысына жету үшін бірлескен жұмыс істеу қабілеті ;
- мақсаттың табысына жету үшін адамдарының бірлесіп жұмыс істеуге
итермелеу қабілеті;
- өзге адамдарды тыңдау қабілеті және олардың айтқанына көңіл аудару ;
- қызметкерлердің жеке әлуетінің субъективті баға беруі;
- өзге адамдарға дербес тынымдарды қабылдауға рұқсат ету даярлығы;
- шиеленістерді шешу және келіспеушіліктерді жұмсарту қабілеті;
- бағынышты адам ретінде тиімді жұмыс істеу қабілеті;
- айналасындағы адамдардың өмірінің түрлі стильдер қатынасына
шыдамдылықпен қарау;
- плюралистиялық саясаттың түсінушілігі;
- ұйымдық және қоғамдық жоспарлаумен шұғылдану даярлығы.
Біліктіліктің даярлық, зейін деген түрлі санаттардың көрінісі кең
көңіл алуда және жауапкершілік, сенімділік сияқты психологиялық
қасиеттердің тіркелімі көзге түсуде.
Әлемдегі және Қазақстанның зерттеушілері құзыреттермен танысып,
олардың 3-н 37 –ге (Дж. Равен) дейін түрін анықтап қана қоймай, сонымен
қатар оқуды да құрған, тәлім-тәрбие үрдісінің ақырғы нәтижесі (Н.В.
Кузьмина, А.К. Маркова, Л.А. Петровская) ретінде көріністі (құзыреттерді)
құрастырған. Әр түрлі әрекеттер үшін зерттеушілер біліктіліктің түрлі
көріністерін қасқайтады. Айталық, біліктіліктің тілдік
құзыретіқұзыреттілігі үшін Европаның (1990) стратегиялықты, әлеуметтік,
социолингвистикалық, тілдік және оқу сияқты ұғымдарды ажыратады.
Айта кететін жағдай, Қазақстанда 1990 ж. Н.В Кузьминаның Оқытушының
және өндірістік оқу шебері тұлғаларының кәсіптілігі, онда педагогикалық
қызметтің материалында біліктілік тұлғаның сипаты ретінде қарастырылады.
Н.В Кузьминаның айтуынша, кәсіби-педагогикалық біліктілік, біліктіліктің
бес элементті немесе түрлерінен тұрады. [7]:
1. Беріп жатқан тәртіптің арнасындағы арнаулы және кәсіби біліктілік.
2.Оқушылардың білім мен дағдыларының құрылу тәсілдер арнасындағы
әдіснамалық біліктілік.
3.Сөйлесу үдерісінің арнасындағы әлеуметтік-психологиялық біліктілік.
4. Оқушылардың уәжбен қабілеттер арнасындағы дифференциалды-
психологиялық біліктілік.
5. Тұлғаның және жеке әрекетінің кемшіліктері арнасындағы
аутопсихологиялық біліктілік.
Сонымен қатар жарияланымдардың әлеуметтік психологияның облысында Л.А
Петровскаяның біліктілік жанасушылықта атты кітабы шығады, мұнда тек қана
коммуникативтік біліктілік қаралмай, сонымен қатар тұлғаның сипатының
құралымы үшін нақты арнаулы пішіндері үшін тренингтер де ұсынып
қарастырылады [9].
Біліктілікті зерттеудің үшінші кезеңі ғылыми санат ретінде білімге
қатысты, өткен ғасырдың 90-е жылдарында басталды, ол А.К Маркованың
(1993,1996), жұмысымен сипатталады, бұл еңбектің психологиясының ортақ
контекстінде кәсіби біліктілік арнаулы қырлы пәнімен қарастырылған болатын.
А.К Маркова кәсіби біліктілігінің құрылымындағы төрт блокты айқындайды:
а) кәсіби (объективті түрде қажетті) психологиялық және педагогикалық
білімдер;
б) кәсіби (объективті түрде қажетті) педагогикалық дағдылар;
в) кәсіби психологиялық ұстанымдар, мұғалімнің кәсібімен
таңдалған нұсқаулары;
г) мұғалімді қажетті білік, дағдымен қамтамасыз ететін жеке дара
ерекшеліктер[9].
А.К Маркованың кейінгі жұмысында арнаулы, әлеуметтік, жеке және кәсіби
біліктіліктің түрлерін ажыратады.
Осы кезде Л.М. Митина Л.А. Петровскаяның зерттеуін жалғастырады, ол
әлеуметтік-психологиялық (конфликтология) және мұғалім біліктілігінің
коммуникативті аспектеріне назар аударады.
Л.М.Митинаның айтуынша, педагогикалық құзырлық
біліктілікбілімдерді, біліктерді,дағдыларды,сонымен қатар оның іс жүзіне
асыратын әдіс-тәсілдерді өзара даму үшін өзіне ендіреді.
Сәйкесінше, автор екі подструктураны ажыратады, іскерлік және
коммуникативті. Меншікті әлеуметтік құзырлардың мүдделі зерттемесі де
ұсынылады. Кәсіби қызметтің осы көрінісінің жаңа кезінің байқауының
материалында Қазақстан үшін - мақаланың авторы әлеуметтік жұмыстың аясында
оның үш түбін қарауға ұсынады.
Бірінші әлеуметтік жұмыскердің меншікті жеке мінездемесімен
сәйкестендіріледі. Онда бір айқындаушы өлшемдерден тұратын гуманистік
әлуеттің сәйкестігі қызметтің айтылмыш ісіне пара пар болып табылады.
Екінші, әлеуметтік жұмыскердің арнаулы білімдерін және ұсталықты жұмыстың
(айталық, білім) нақты облысында, немесе жанама (айталық, отбасылық
қатынастар) шеңберлерінде біліктілігі ішіне ендіреді.
Ұсынылып отырған тіл табудың үш түбімен әлеуметтік жұмыскердің ортақ
мінездемесіне оның тағайындау ұсталығы адекваттық жекедара және
конвенциалды қатынастар жанасушылықтың түрлі жағдайларында болып табылады.
Үлгілі, осы кездің жұмыстарында ұғымды біліктілік түрліше айқындалады:
кәсіптің синонимы және оның құрамдас бөлігі ретінде.
Білімнің ықыласты нәтижесінің үшінші кезеңі ЮНЕСКО материалдарында,
құжаттарында қарастырылуға керек компетентті тіл табудың дамуының мәнді,
құзырдың ауқымы сәйкестендіріледі.
XXI ғасырдың білімі үшін халықаралық комиссияның баяндамасында білім:
жасырылған асыл қазына Жак Делор, төрт бағанды тұжырымдайды, олар
білімді негіздейді : түсінуді үйрену, жасауды үйрену, тұруға үйрену мәнге
керек негізгі ғаламдық біліктілікті анықтады. Жак Делордың айтуынша,
біліктілікті меңгеру тек қана кәсіпті алу үшін үйрену емес, сонымен қатар
кең мағынада оны жан-жақты өмірде пайдалану және топ ішінде жұмыс жасай
білу және түрлі жағдайларды шешу үшін қажет.
Сол жылы (1996 ж. 27-30 наурызында ) Берн қаласындағы өткен
симпозиумда Европа Кеңесінің бағдарламасына сәйкес табысты жұмыс үшін
білімнің реформалары үшін байыпты түйінді құзырдың (key kompetencies)
ұйғарымы шығарылып, иемденуге керек сұрақ қойылды.
В. Хутмахердің (Walo Hutmacher) жинақтаушы баяндамасында ұсталық,
біліктілік, зейін, ұсталықпен қатар, құзырет деген ұғымның мағынасы әлі
де болса анық емес екендігі белгіленген болды. Соған қарамастан, баяндамашы
белгілегендей білемін, не өрісіне жақын болмай, білемін қалай өрісіне
жақын болатынын көрсетті.
Құзыреттің негізгі әзірлеушісі Г.Халаж (G. Halasz) оның тұжырымдамасы
сияқты жауапты да, алдымен Европамен (бұқарасы ашық қоғамның сақтауы,
мультилингвизм, мультимәдениет, еңбектің базарының жаңа талаптары, және
басқа да экономикалық өзгерістері) шақыруларға қарайтын, 3. Хутмахер
қабылдағандай, Европа Кеңесінің жасақты жас еуропалықтар үшін қажетті бес
негізгі құзыреттердің анықтамасын берді:
саяси және әлеуметтік құзырларды қабылдау, зейінді жауапкершілік,
топтың тынымын қабылдауға қатысу, сүйеу және бұқарашыл институттың
жақсартуында елеулі үлес қосуына қатысу;
көпмәдениетті қоғамда өмірмен тоқулы құзыреттер, бақылау үшін
айқындаушы (жандану - resurgence) нәсілшілдіктің және жатсынушылықтың және
толеранттылықтың ахуалының дамуының, білімді "жарақаттандыруға" арналған
жас адамдарды мәдениеттер аралық құзырлармен, өзге адамдарды қадірлеу
оладдың тілін, дінін құрмет тұту.
Ауызекі және жазба коммуникациямен байланысты иеленушілікке (mastery)
деген қарасты құзырлар, айрықша маңызды жұмыстың, акцентпен оларды
иеленбеген адамдармен әлеуметтік оқшау күтеді, өйткені ол өмірде қажетте
нұсқаулар болып табылады. Осы контекстінде құзырет үлкен маңыздылыққа ие
болып тұр;
қоғамның информатизациялануының нәтижесінде пайда болған құзыреттер.
Осы технологияларды игеру мен қолдану түсінушілігі, әлсіз және күшті жақтың
және әдіс-айлалардың қысылшаң пікірге ара қатынасы, масс-медийлік ақы-
пұлмен және жарнама арқылы таратылып жіберетін ақпарат;
өмірдің оқу зейінін сапалы толассыз тәлім-тәрбиенің негізінің
контекстінде дербес кәсіби және әлеуметтік өмірге қажетті құзыреттер.
Түйінді құзыреттер мән адамның әлеуметтік өмірінің адекваттық
айқындауы қазіргі қоғамда ең ортақ және кең ұйғарымі болып табылады. Бұл
ретте біліктілік деген ұғыммен қатар оның синонимы негізгі дағды жұрт
алдында сөйлейді.
1.3 Ағылшын тілін оқытуда құзыреттің құрылымды компоненттері
Құзырет ұғымы - энциклопедиялық сөздікте латын тілінен аударғанда
(дегеніне жету, дәл келем, лайықпын ) - белгілі бір саладағы білімі мен
тәжірибесі деген мағынаны білдіреді. Білім беру жүйесіне берілетін
әлеуметтік тапсырыстарды құрайтын жеке және қоғамдық қажеттіліктерді
қанағаттандыру мақсатында нәтижелі іс-әрекеттерге қол жеткізу үшін
жүргізілетін дайындық.
Тәлім-тәрбиенің әдістемелерінде құзырет ұғымы жеке пәндерінде көптен
бері пайдаланылады, айталық, лингводидактикалық құзыреттіктер тілдерде
қолданылады, коммуникативті - информатикада. Соңғы жылдары құзырет деген
ұғым жалпы өсиетті және методологиялық деңгей ретінде алға шықты. Сол ортақ
білімде оның жүйелі-практикалық атқаратын қызметі және интеграциялық
метапәнді рөлмен тоқулы.
Айтылмыш ұғымға көңілдің күшеюі де бекер емес, оның жанасушылығының
социумның тапсырысына қарасты Европа Кеңесінің ұсыныстарымен кесімді болып
табылады.
Қазіргі кезде негізгі, түйінді және пәндік құзыреттерді айқындайды.
Негізгі құзыреттер адамның, жалпы қоғамның іс әрекетінде негіз болып
саналады. Білімнің ортақ мақсаты арқылы мақсаттың бағыттанушы дамудың оқу
түрінде өмірлік рөлдердің ұсынуы негіздік құзыреттің жарасымды болуы:
мейірбан адам; отбасының қамды мүшесі; шығармашылық даралық; жауапты
азамат; аман және өзін жетілдіретін тұлға.
Түйінді құзыреттер қабілеттер болып табылады, олар оқытудың даярлығын
танымдық және практикалық ұсталықтың және дағдының шоғырлануына адамдық
және этикалық шамаларға қарама-қайшы табысты тынымның қабылдауын айқындау
үшін қажетті құрал ретінде анықталады.
Негізгі құзыреттер бәстің және себептің құралымы үшін алғышарттарды
жасайды, ал адамның тіршілік әрекетінің әлеуметтік және тәртіпті шамасының
дамуы үшін; түппен күтілетін нәтиженің ұйғарымы үшін әр білім алатын
облысқа қызмет етеді. Біреудің ғалымдары ақпараттық, коммуникативті
құзыреттерді, мәселенің рұқсатының құзыреттерін түйінді құзыреттерге
апарады.
Айтуға кететін жағдай, сұрақ ұйғарымының және түйінді құзыреттің
тізбесінің түрлі көзқарастары өмір сүреді. Өйткені құзыреттер - барлық
қоғамның тапсырысы бойынша сол қоғам азаматының дайындығына, мынадай
тізбеде социумның келісімді айқындамасымен тағайынды елде немесе аймақта
анықталады. Бірақ сол мәмілеге жету ылғи сәтті бола бермейді. Олай болса,
АҚШ пен Швейцарияның экономикалық ынтымақтастықтың және дамудың және Ұлттық
институттары ұсынған халықаралық түйінді құзыреттердің ұйғарымы және
сұрыптары атты жобамен анықталған, бірақ түйінді құзыреттердің нақты
анықтамасы ұсынылған жоқ еді.
Еуропа үшін түйінді құзыреттер атты Еуропа Кеңесінің симпозиумында
түйінді құзыреттердің жобалап жасалған келесі тізім жасалған болатын:
Оқып білу:
• тәжірибеден пайда алуды білу;
• өз білімдерінің арасында байланысын ұйымдастыру және реттеу;
• өзінің оқу әдістерін ұйымдастыру;
• мәселелерді шеше білу;
• өз оқуымен жеке дара айналасу;
Іздену:
• түрлі дерекқорлармен жұмыс жасай білу;
• айналадағы адамдармен сұхбат жүргізе білу;
• экспертпен кеңесу;
• ақпаратты алу;
• документтермен жұмыс жасай білу және оларды жіктеу.
Ойлану:
• Өткен және қазіргі оқиғалардың арасында өзара байланысты ұйымдастыру;
• біздің қоғамымыздың дамуының кез келген аспектіне деген сыни көзқарас
білдіру;
• қорғаншақтыққа және күрделілікке төтеп бере білу;
• талас-тартыстарда өз позициясын құру және өзінің меншікті пікірін
қалыптастыру;
• тәлім-тәрбие және жұмыс өтетін саяси және экономикалық айналаның
кердеңдігін көру;
• денсаулықпен, қоршаған ортамен байланысты тоқулы әлеуметтік әдеттерді
бағалау;
• өнердің және әдебиеттің туындыларын бағалай білу;
Қызмет істеу:
• топта жұмыс істеу және ынтымақтасты әрекет жасау;
• шешім қабылдау- шиеленістер мен даудамайларды болдырмау;
• келіссөз жүргізе білу;
• келісім-шарттарды жасау және орындау.
Іске кірісу:
• жобаға кірісу;
• жауапкершілікті алу;
• топқа немесе ұжымға кірісу және өз үлесін қосу;
• ынтымақтастықты дәлелдеу;
• өз жұмысын ұйымдастыра білу;
• есептеуші және модель жасаушы аспаптарды қолдана білу.
Бейімделу:
• ақпаратты және коммуникацияның жаңа технологияларын пайдалана білу;
• өзгерістердің алдында икемділікті дәлелдеу;
• қиыншылықтардың алдында қажырлылықты көрсету;
• жаңа шешімдерді таба білу.
Құзырет тек жеке-психологиялық өзгешелік емес, сонымен қатар ортақ
шаманың индивидтың ортақ сапасы ретінде қарастырылады. Құзырет (айталық,
жиһангездің құзыры мынадай атрибуттарға кісімсінеді, географиялық нысанды,
карталарды, транспорт ақы-пұлдарды және тағы басқа сияқты) шынайы нысанның
ауқымын ішіне алатын ұғым. Жалпы және білімнің мазмұнында ортақ және жеке
құзырет пен біліктілік ұғымдары синонимдерін ажырата білу керек.
Құзырет(компетенция), біліктілік (компетентность) түсінігі білім
нәтижесі ретінде шоғырланған әлеуметтік-жеке тұлғалы-тәртіптік ерекше
құбылыс ретінде шығады.
Біліктілік - оқу нәтижесінде меңгерген білім мен дағдыны тәжірибеде
қолдана алу, проблеманы шеше алу, яғни оқушы дайындығының сапасын
сипаттайтын жаңа сапалық белгісі.
Құзіреттілік тәсіл идеясы – қоғамға қандай, жеке тұлғаға қандай білім
қажет және ол қоғамның қандай қажетін өтей алады деген сұраққа жауап
береді. Мұғалімнің құзыреттілігін қалыптастыру – бүгінгі білім беру
саласының өзекті мәселелерінің бірі. Құзырлылық тәсіл, білім сапасын
арттыруды дәстүрлі тәсіл мен білім мазмұнын ұлғайту арқылы шешудің
арасындағы қарама-қайшылықтан туындаған дағдарыстан шығудың бір жолы деп
қарастыруға болады. Бұл тәсіл білім берудің нәтижесіне басты орын береді.
Оның сапасы алған білімнің көптігінен емес, сол білімді қолдана білумен
маңызды.
Сондықтан негізгі құзыретті білім жүйесін құруда оқу ретінде өзіндік
анықтау, өзіндік өзектілік, әлеуметтану және даралықты дамыту, сонымен
қатар, осындай мақсаттарға инструменталды құрал бойынша жету, құзыреттер
мен құзырет принциптерінің жаңа білім құралдары, осындай білім векторлары
бастапқы бағдары болып табылады.
Құзыреттердің мазмұнын құрастыру үшін және оларды дәстүрлі білім беру
өлшемдерімен сәйкестендіру үшін А. В. Хуторский ұсынған құзыреттің
құрылымды компоненттерін қолдануға болады.
Құзыреттің атауы.
Құзыреттің типі (негізгі,жалпыпәндік,білім беру).
Шынайы әрекеттер объектерінің шеңбері, соларға сәйке құзырет
енгізіледі.
Құзыреттің әлеуметтік-практикалық шарттастық және құзыреттің мәнділігі
( әлеуметтікте қажетті).
Берілген объекттерге қарағанда оқушының мағыналы бағдарлары,
құзыреттің жеке тұлғалық мағына (оқушыға неде және неліктен құзырлы болу
керек).
Шынайы объектердің берілген шеңберіндегі білімдер;
Біліктер мен дағдылар, берілген объекттердің шеңберіне сәйкес келетін;
әрекеттер тәсілдері және бұл құзырет аясындағы минималды қажетті оқушының
әрекет тәжірибесі.
Оқушы құзыретінің индикаторлары(оқушының құзыретін анықтайтын бақылау-
бағалаушы тапсырмалар).
Құзырет тек қана білім мен дағдылармен ғана шектелмейді,ол құзыреттің
қолданысының ең төмен тәжірибесінің барын болжайды ұсталыққа білімге
итермелейді.
Тәлім-тәрбиеде құзыреттің келесі атқаратын қызметтерін айқындайды:
- әлеуметтік тапсырыстың шағылысымен жас азаматтың ең төмен бабына
күнбе-күнгі өмір үшін әлемде маңызды болып табылады; - тәлім-тәрбиеде
оқушының жеке мағынасының жүзеге асуы, тәсілмен оның айыруының жеңуі
білімнен болып табылады; - ақиқаттықтың шынайы нысандарын үшін мақсатты
кешенді аддендумнің білімнің, ұсталықтардың және қызметтің әдіс-айлаларының
тапсырмасын береді; - оқушының заттық қызметінің үшін оның қабілеттілігін
және практикалық баптың қажетті қатынаста ең төмен тәжірибесі бойынша
тапсырма беретін болып табылады;
Білімнің түрлі оқу пәндерінде және облыстарда, білім мазмұнының метапәнді
элементтері болып табылады ; - қағидалы білімдерді оның практикалық
игерушілігін нақты мақсаттың шешімімен байланыстыру; - оқу интегралды
мінездемелерді сапалы және ұйымның тәсілінің кешенін жеке ұсынады және
әлеуметтік мәнді тексерісті ұйымдастырады.
Оқу-танымдық құзыреттілігі-оқушының әрекеті мен өзіндік оқу-танымдық
процесін қамтамасыз ететін кешенді құзырлылық. Әлемдік ғылымның бағытын
ізденушілік-зерттеушілік әрекет арқылы игеру.
Құзыреттерді білім беру құзыреттерден ажырата білу керек. Оқушы
үшін құзыретер - оның келешегінің бейнесі игерушілік үшін бағдар. Ересек
құзыреті тәлім-тәрбиеде оқушыны белгілі нысанға әкеледі.
Осындай құзыреттер пәнді-іскерлік құзыреттерді қалыптастырады, сонымен
қатар мақсатқа жету жолында негізгі құрам болып саналады. Мысал: мектепте
оқушы азаматтын құзыретін меңгереді, бірақ оның компоненттерін мектепті
бітіргеннен кейін толық қолданбайды, сондықтан оның оқуы кезінде бұл
құзырет білім беру құзыреті ретінде қарастырылады.
Білім беру құзыреттер ұғымының мазмұны құзыреттің құрамды
компонентердің жиынтығынан тұрады:
- құзыреттің атауы; жалпы даму сатысындағы құзыреттің
түрі(түйінді,пәнді құзырет); - қазіргі жағдайдың шын мәніндегі объектердің
құзыреті; - әлеуметтік-практикалық кесімділік және құзыреттің маңыздылығы
(әлеуметте не үшін қажет); - оқушының мағынаның бағдарлауларының айтылмыш
нысандарға қатынасы, құзыреттің (неде және неге оқушыға болуға қажетке
құзырлы) жеке елеулілігі; - білімдер туралы шынайы нысанның айтылмыш
ауқымында болуы ; - шынайы нысанның айтылмыш ауқымына деген қарасты ұсталық
және дағдыларды меңгеру; - қызметтің әдіс-айлаларының шынайы нысанның
айтылмыш ауқымына қатынасы; - ең төмен оқушының қызметінің қажетті
тәжірибесі айтылмыш құзырдың шеңбері (тәлім-тәрбие сатыларының); -
индикаторлар - мысалдар, оқу және бақылау-бағалы тапсырманың үлгілері
дәреженің (деңгейдің) ұйғарымінің келісімдері - оқушының мағынаның
бағдарлауларының айтылмыш нысандарға қатынасы, құзырдың(неде және неге
оқушыға қажет құзырлы) жеке елеулілігі; - білімдер туралы шынайы нысанның
айтылмыш ауқымында; - шынайы нысанның айтылмыш ауқымына деген қарасты
ұсталық және дағдылар; - қызметтің әдіс-айлаларының шынайы нысанның
айтылмыш ауқымына қатынасы; - ең төмен оқушының қызметінің қажетті
тәжірибесі ара шеңбер айтылмыш құзырдың(ша тәлім-тәрбиенің сатыларының);
Білімнің мазмұнында пәнаралық (пәннің немесе білім беру облыстың
топтамасы үшін) және заттық (оқу пәні үшін) компоненттер болады, сонымен
қатар метапәнді (барлық пәндер үшін).
Түйінді білім беру құзыреттер болып келесі табылады:
1. Құнды-мағыналы құзырет. Оқушының бағдарларының, оның көру зейінімен
және әлемді түсінуімен, онда бағдарлау, өзінің рөлінің және арнауды сезіну,
жасағыш бағытталғандық, сайлау мақсатты және мағына қондырғы үшін өз әрекет
және іс үшін тоқулы шеңбер дүниетаным құзыретті тану, бекіту. Одан оқушының
жеке білім беру траекториясы және оның тіршілік әрекетінің бағдарламасы
бүтіндікте тәуелді болады.
2. Жалпы мәдени құзырет. Сұрақтың ауқымында оқушы таным және қызметтің
тәжірибесінің иесі болуға тиісті. Сол адамгершіліктік және ұлттық
мәдениеттің қазіргі бейнесі; рухани, этикалық адамдық негіздер адамның
өмірінде, жеке халыктардың, адамзаттың; әлеуметтік көріністің және
дәстүрдің мәдениеттанудың негіздері отбасылық, қоғамдық; ғылымның және
діннің рөлі адамның өмірлерінің, оның ықпалының дүниетанымға деген
көзқарас; құзыреттер тұрмыста және мәдени-ойынсауық шеңберге (айталық,
иеленушілік еркін уақыттың ұйымының тиімді әдіс-айлаларымен) тиесілі.
3. Мұнда білімдер және ұсталықтар мақсатқоюшылықпен байланыста болады,
жоспарлау, генерацияның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz