Жұматай Жақыпбаев лирикасының көркемдік ерекшеліктері
Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Филология факультеті
Қазақ әдебиеті кафедрасы
Диплом жұмысы
Тақырыбы: Жұматай Жақыпбаев лирикасының
көркемдік ерекшеліктері
Мамандығы: 050117 – Қазақ тілі мен әдебиеті
Орындаған: СҚБ-3
курс
студенті
Исмагулова А.Е.
Ғылыми жетекші:
ф.ғ.к.,
доцент Тапашев М.Ә.
Қорғауға жіберілген күні: Хаттама №___
___ _______ 2009ж.
Кафедра меңгерушісі __________ ф.ғ.к., доцент Шапауов Ә.Қ.
Диплом жұмысын тапсырған күні:
___ _______ 2009ж.
Бағасы_______________________
Көкшетау – 2009
Мазмұны
І.КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .. 3-4
ІІ.НЕГІЗГІ БӨЛІМ. Ж.Жақыпбаев лирикасының көркемдік ерекшеліктері
1. Ж.Жақыпбаевтың лирикасындағы тақырыптық-идеялық
бірлік
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...5-24
2. Лирикадағы қаһарман және көркемдік-бейнелік сипаты ... ... ...25-41
ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
2-43
ІҮ. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... 44-45
Кіріспе
Поэзия! Байыбына барсақ, бұл сөздің мағынасында қаншама сөз жатыр,
терең сыр бар, жарық нұр, жылы лебіз бар; сұлу көрік, нәзік сезім мен сезік
бар. Бұл жерде ұлы Белинскийдің поэзияны ақын тілімен шалқып сипаттаған
тамаша мінездемесі еске түседі. Данышпан сыншы поэзияны кінәсіз сәбидің,
сұлу қыздың, ержүрек батырдың, балғын жас жігіттің, басын ақ шалған дана
шалдың адам бойындағы барлық оңды, сұлу қасиеттеріне балай келіп:
Поэзия – болмыстың берекесі мен мерекесі, күтпеген сәтімізде сирек
соғар өмір рахаты; поэзия – үміт сенімі, жүрек дірілі, жан тынысы, ашынған
құштарлық сезімнің бораны мен толқыны, шексіз толы махаббат, тәтті қамығу,
ләззат таба егілу; көз жасына ынтық көмілу, әлдеқайда шегі жоққа тарықса да
ынтық ата ұмтылу, өмір бақи айнымас, еш мезгілде тояттамас құмарлық,
барлығын да құшағыма алсам деу, барлығымен біріксем біте қайнасам деу; ол –
жүрегімізді бүкіл әлем гүл, бояулар, дыбыстар, бар жаратылыс, барлық өмір –
поэзия дүниесі, осы құбылыстардағы құпия қуат, оларға тіршілік, ойнақы өмір
беретін сырлар поэзияның тетігі мен жаны. Поэзия - әлемдік өмірдің қан мен
тамырларының соғуы, сол өмірдіңқаны мен оты, жарығы мен оты.
Қазақ халқы бұл күндері дамудың тарихи жаңа кезеңдеріне аяқ басты.
Ғасырлар бойы қалыптасу, даму жолдарынан өтіп келе жатқан қазақ халқы 90-
жылдардың басынан бері өз тарихына жаңаша көзқараспен қарай бастады. Бұл –
әлемдік өркениеттік қауымдастыққа өз тұлғасымен толық танылуға ұмтылған
ұлттық жаңғыру, жаңару жолы. Сөз өнерінің көрнекті тұлғаларына да, бүгінгі
уақыт талаптарына орай жаңаша көзқарастармен қайтадан лайықты бағасын беру
– бүгінгі кезеңнің өзекті мәселелерінің бірі. Қазақ поэзиясының тарихында
шығармашылық өнерімен елеулі мұра қалдырған көрнекті ақын Жұматай Жақыпбаев
шығармашылығының да бүгінгі заманның жаңаша көзқарастары тұрғысынан
қарастырылуының табиғи заңдылық екендігі даусыз ақиқат.
Көркем әдебиет қоршаған ортаның шындығын бейнелеп қана қоймайды. Ол
адам табиғатын, қоғамның болмысын өзгертуге, жақсартуға ат салысады.
Көркемдік сана айналадағы өзгерістерді де бағалап, бейнелеп отырмақ. Оның
қайшылықтарын, шешімін таппаған түйіндерін, келешегін барлайтын да, халыққа
түсіндіретін де көркем сана.
Қазақ поэзиясының тарихындағы көрнекті ақын Жұматай Жақыпбаев
шығармашылығы осы қасиеттерімен айшықталады. Жұматай Жақыпбаев
лирикасындағы образдар жүйесін саралағанда ақын өмір сүрген заман тынысын,
адамдар болмысын ғана танып қоймаймыз!
Әдебиеттегі басты өлшем – көркемдік шындық, әдебиеттегі адам – көркем
бейне, кейіпкер екендігін ескерсек, автор мен лирикалық қаһарманның
айырмашылығы дәрежесін айқын білуге болады. Ақынның лирикалық кейіпкері –
өзге ешкім де емес, тек бұл оның шығармасындағы әр түрлі сипаттағы
өзгеше тұрпаты ғана. Сондықтан да, ол өз туындысы арқылы Мен деп сөйлеуге
құқылы деген қалыптасқан тұжырымның астарына өмір шындығы мен көркемдік
шындық заңдылығы тұрғысынан үңіле отырып, лирикалық қаһарман көркемдік
эстетикалық талаптарға жауап беретін, көркемдік шындыққа сай сомдалған
көркем бейне.
Жұматай Жақыпбаев сомдаған лирикалық қаһарманның ой-толымы, мақсат-
мұраттары көп мәселеде қоршаған ортадан өзгеше және озық. Лирикалық
қаһарман мәселесі төңірегінде түркілік рухани құралы Шығыс поэзиясымен және
Батыстың әдеби-философиялық ойдың озық үлгілерімен ұштастыруы ақынның
шеберлігін айшықтайды. Ақын лирикасының мазмұнын тереңдетеді, философиялық
ой дәрежесін күрделендіреді. Тақырыптың осындай ерекшеліктері оның ғылыми-
теориялық, практикалық және тәлімдік маңыздылығын дәлелдесе керек.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты – Жұматай Жақыпбаевтың лирикалық
өлеңдерінің әлі ашылмай келе жатқан жаңа қырларын айқындау болып табылады.
Көркем әдебиеттің объектісі адам десек, ХХ ғасырдағы қазақ поэзиясының
көрнекті өкілі Жұматай Жақыпбаев лирикасының идеялық-тақырыптық
ерекшеліктерін сипаттау, олардың ақын өмір сүрген дәуір шындығымен
байланысын көрсету, өлеңдерінің көркемдік қасиетін зерделеу, сонымен бірге,
ақын тұлғасы, лирикалық қаһарман бейнесі қалай сомдалды деген сауалға жауап
іздеу.
Осы мақсатқа жету үшін зерттеу жұмысының алдына мынадай міндеттер
қойылды.
- Ақын лирикасының идеялық-тақырыптық ерекшеліктерін жүйелеу;
- Ақынның лирикасындағы өмір шындығы мен лирикалық қаһарманның ара
қатынасын зерделеу;
- Ақын өлеңдеріне Шығыс поэзиясының әсерін көрсету;
- Ақынның лирикалық қаһарман мүсіндеуіндегі ізденістерінде өзіне дейінгі
және өз кезіндегі әдеби үрдіске қаншалық иек артқанына назар аудару.
Осындай сан қырлы ізденістерді жинақтай келе Ж.Жақыпбаевтың қазақ
поэзиясын, оның ішінде лирикамызды дамытуға өзіндік үлес қосқанын дәлелдеу.
І ТАРАУ
Ж.Жақыпбаевтың лирикасындағы
тақырыптық-идеялық бірлік
Ақын лирикасындағы өмір шындығының қамтылу ауқымының кеңдігіне тарихи-
әлеуметтік жағдай туғызған мүмкіндіктердің тигізген әсерінің молдығы да
айтылды.
Ақын өлеңдерінде ерекше орын алған тақырыптың бірі – туған жер.
Көркемдігімен көз тартар сұлу Сарноқай тауының етегіндегі ауыл қаламгердің
эстетикалық идеялына айналған. Ол кіндік қаны тамған туған жерге деген
шексіз махаббатын Сарноқай бейнесі арқылы жеткізеді. Бұл қасиет ақынның
өмірлік және поэтикалық ойлау жүйесіне әбден сіңіп кеткен.
Ол өзге біреудің өз туған жеріне деген сағынышын өзінің Сарноқайға
деген сағынышы арқылы түсіндіреді. Басқа ақындар өлеңдеріндегі туған жер
тақырыбын Сарноқайға деген сағынышы тұрғысынан қабылдайды. Бұны
Ө.Ақыпбековтың мына естелігінен аңғаруға болады.
...Ол балладаны және бір мақтап алды да жайланған соң, өзінің жағымды
дауысымен өлең оқи бастады. Алғашқыда өзінің өлеңі деп қалғам, байқасам
оқиғасы менің балладамның желісі, желдіріп барады.
- Өтеш, осылай болса, қайтеді, Сарноқай (астын сызған біз – Д.И.) дегенді
өздерің жақтағы бір шыңмен алмастырарсың [1, 27].
Жұматай қаламдас інісінің балладасын өңдеу барысында (тіпті қайта
жазған) Сарноқай тауын көз алдына елестетіп отырғанын байқауға болады.
Жұматай жырларының нақты оқырманы Сарноқай тауын сауық ордасы,
әсіресе, ат бәйгесі өтетін кеңістік ретінде қабылдайды. Олай болатыны, ақын
өлеңдеріне бұл тұрақты сарынға айналған көрініс.
Сауыққой жұрттың тұрағы
Сарноқай деген тауында.
Ай сайын той боп тұрады
Аспандап кеткен ауылда.
Сақтасын еске естіген,
Сақалсыз қазір даңқы бар.
Сарноқай таудың ескіден,
Сақталған қызық салты бар, - [2, 48]
дейді, ақын Арман өлеңінде. Ж.Жақыпбаевтың бұл мекенге арналған
Сарноқайға сәлемдеме атты үш өлеңінен тұратын жыр шоғыры да бар.
Автор өзінің бозбала шағындағы қымбат қасиеттерін Сарноқайдан
ажырағандықтан жоғалтып алғандай, оның бәрі сол жұртта қалғандай етіп жырға
қосады. Ақын дәріптеген осынау қасиетті мекен жоғарыда айтылғандай, бәйге
дүбіріне толы кейіпте көрсетіліп, бейне бір думанға, шаттыққа толы жастық
шақ базарының символындай биікке көтеріле жырланады.
Ол халқымыздың өткен өміріндегі тұрмыс суреттерін, сал-серілер өміріне
қатысты шындықпен байланыстырып отырады және сол арқылы ақынның өткен шаққа
деген сағынышы, туған жерге деген махаббаты танылады.
Ж.Жақыпбаев шығармаларында көп кездесетін пейзаждық лирика түрлерінің
дені туған жер тақырыбына арналған. Оның өлеңдерінде лирикалық кейіпкер
санасы мен табиғат суретінің астасып кететін тұстары көп. Табиғатты
кейіптеудің адам бейнесіне айналдырудың ерекше бір түрі Мамырым менің,
Көктемге хат өлеңдерінен айқын көрінеді.
Сонымен бірге Жұматайдың бұл туындылары алдыңғы буын қалдырған әдеби
дәстүрден нәр алғанын аңғартады. Аталмыш туындылар С.Мұқановтың Майға
сәлемін еске салады. Бұл табиғатты кейіптеудің, адам бейнесіне
айналдырудың ерекше бір түрі Маймен тілдесудің өзі қазақ поэзиясы үшін
бұрын кездеспеген қадам болатын [3, 52] - дейді Р.Бердібаев. Мамырым
менің өлеңінде де ақын жыл мерзімі мен маусымын тірі адам кейпінде оған
ерекше назар аударта сөйлейді. Ақынның бұл туындыларының С.Мұқановтың
Майға сәлеміне ұқсас тұстары да осында. Ал суреттелген жыл мезгіліндегі
дала суреті екі ақын жырында екі басқа. С.Мұқанов май айының атына жолдас
деген сөзді қосақтап, лирикалық кейіпкеріне кеңес азаматына тән саяси
ресмилік сипат дарытады. Май мейрамының өзін ақын жолдас деп атап, оны
жаңа адам, жұмыскер бейнесінде елестетеді - дейді М.Базарбаев бұл туралы
Ж.Жақыпбаев мамырымның жөні бір басқа [4, 303]. Ол:
Бозамық көкке бозторғай құсты ілдірген,
Мал өріс қырға масаты тыстап үлгірген,
Мамырым менің жер бетін түгел көгерткен,
Үйренем сенің үлгіңнен.
Жұпары молым, жұлдызы көбім, жарығым,
Аспандатар адамның алуан дарынын,
Жер бетін түгел көгерткен, жөні бөлегім,
Мамырым менің мамырым! - [2, 57]
деп мезгілдің адам жан дүниесімен астасар тұстарын баса көрсетеді.
Ж.Жақыпбаевтың туған жер тақырыбындағы жырларының үлкен бір тобы –
арнау сипатындағы өлеңдер. Ақын көп өлеңдерін туған ауылына жеріне, өзен-
суларына арнаған. Бұл қатарда Шұғынық гүл төркіні жыр шоғырының төртінші
өлеңі. Туған ауылда, Сарноқайға сәлемдеме, Сарноқай саздары өлеңдері,
Көктемгі хаттар жинағындағы Өзгелер мансап жолмен жөнелсе өрге, Жан-
жағы толы тау суға..., Жүйкеге тиер жоқ жүзім..., Туған жерге,
Қаратал сияқты туындыларды атауға болады. Бұларда ақын туған өлкенің
табиғаты, өзен, тау, жер аттары, ауыл адамдарының есімдері жиі кездесіп
отырады. Солар арқылы туған аймақтың бүкіл тыныс-тіршілігі ғана танылып
қоймайды, лирикалық қаһарманның өзіне етене таныс суреттерден оның соларға
деген махаббаты аңғарылып тұрады. Алайда ақынға Қазақстанның кез келген
өлкесі ыстық, өйткені ол да ұрпаққа қалдырған ата-баба мұрасы. Ақын сол
мұраның молдығын, кеңдігін мақтаныш тұтады.
Табиғат лирикасы ақыннан ерекше байқағыштықты, талғампаздықты талап
етері сөзсіз. И.Б.Гетенің: ...Бірақ қасиетсізден тектіні, сиықсыздан
сұлулықты екшеп алу жай нәрсе емес - деуі көп сырды аңғартады [5, 585].
Ж.Жақыпбаевтың шығарма мазмұнын көркем пішінге көшіру барысында көріктеу
құралдарына негіз боларлық өмірлік материалдарды табиғаттан қапысыз екшеп
ала білетіндігінің ең үлкен айғағы – оның пейзаждық лирикасы деп білеміз.
Қаламгердің өмірбаяндық өлеңдеріндегі лирикалық қаһарманның серілік
сипатта танылып отыруы реалды автордың жеке басының ерекшеліктерімен
тікелей байланысты, Ж.Жақыпбаев өмірде де, бірнеше өнердің иесі болған және
оның психологиялық қасиеттері де сал-серілер бейнесін еске түсірерліктей
еді. Ақын жөніндегі естеліктерге сүйене отырып, жұмыста бұған нанымды
дәлелдер келтірілді.
Жан-жақты өнер иесі болып қалыптасқан автор бейнесі оның өз
өлеңдерінде сомдалған. Бұларды шартты түрде автобиографиялық өлеңдер деп
атауға болады. Әдетте кез келген лирикалық өлең өзге әдеби текке жататын
автобиографиялық туындылармен жақын болып келеді. Бірақ сонда да автордың
өз бейнесіне өзі назар аударатын өлеңдерін ғана автобиографиялық туындылар
қатарына жатқызған дұрыс. Мұндай өлеңдерде автордың өз бейнесі объектіге
айналады да, лирикалық қаһарман мен объектіленген бейненің арасында біршама
алшақтық пайда болады. Ол әсіресе, уақыттық алшақтық түрінде айқындалады.
Теориялық еңбектерде автобиографиялық туындылардың күнделік жазбадан
айырмашылығын былай көрсетеді: Күнделік үшін (оның авторы да оның
автобиографияның авторындай өз басынан не өткенін, не жайында ойланып-
толғанып және нені сезінгенін айтқанымен) жазылған уақыт пен жазылған
жайдағы уақыт арасындағы алшақтық тән емес; мұндай уақыттық ара қашықтықтың
болмауы өз өмірін тұтастық ретінде бағалауға мүмкіндік бермейтіндігімен де
автобиографиядан ерекшеленіп тұрады [6, 12].
Ж.Жақыпбаевтың Шұғынық гүл төркіні жинағындағы Сараңға малын
алдырған, Лирикалық микропоэма, Менің атым, Көктемгі хаттар,
жинағындағы Шешеме, Көздері өткір, көңіліңнің күші ересен... , Өсімдік
аты Жұматай, Аршалы отау бояуы өңге, әрі өңге..., Таба болман
табыспайтын қасыма ... , өлеңдері осы топқа жататын туындылар.
Жұматайдың өнерпаздық тұлғасының тағы бір қыры – күйшілік болған.
Мұны да ақын тұлғасын аса жоғары бағалаушы, көзі тірісінде жанында көп
жүрген қалам иелері жиі айтады. Ә.Ақпанбетұлының пікірін тыңдасақ,
Ж.Жақыпбаев күйшілігінің жәй әуесқой деңгейде емес екенін де байқауға
болады: Егер Ләйлә келгенде күйін Құрманғазы атындағы ұлттық аспаптар
оркестрі не Отырар сазы орындар болса, репертуарын ірілендіріп, ажарын
арттырар еді. Жұматай күйшіні кезінде білімдар Асқар Сүлейменов мойындаған
[7, 38] - дейді ол.
Жұматайдың ең жақын досы, сатирик-ақын Қажытай Ілиясовтың жеке
мұрағатында осы күйлердің жазылып алынған үнтаспалары сақталған.
Ж.Жақыпбаев өзіне жастайынан серік еткен осы өнер түрінен өмірінің ақырына
дейін ерінбеген тәрізді. Өмірден теперіш көрген сәттерінде күйлерін
көңілдеріне медеу ете білген. Ақын өлеңдерінде жанына мәңгілік серік еткен
осы өнер түрі де жиі еске алынып айтылады.
Жұмағұл – Шора азан сап қойылғаны,
Мейірімін шешем қосып ойындағы,
Жұматай деп атады кейін қыздар
осы атты керемет деп мойындады.
Жасыл тау жадыраған күн өтінде,
Осы атым жұрт аузында жүретін де,
Ат бапкер алаяқ ат иесі боп
Жас пері жаңа күйші ретінде - [8, 46]
дейді ақын Менің атым атты өлеңінде.
Жұматай өзінің атбегілік өнеріне өмірбаяндық тақырыптағы өлеңдеріне
тоқталмағанымен, көптеген шығармаларында оған оқырман назарын аударып
отырады. Әсіресе, ат сипатын сөз арқылы бейнелеген туындыларынан атбегілік
қасиеті айқын аңғарылады. Бұл тақырыптың Ақан сері сияқты сал-серілер
шығармашылығынан да, тіпті Абай туындыларынан да орын алғаны белгілі.
Өзінің өміріндегі сүйікті тұлпарына арнаған Кенежирен, Кенежиренді Шора
сатып жібергенде, Кенежирен. Түн. өлеңдерінен басқа да көптеген
туындыларында сенімді серігін еске алып отырады. Ақын түсінігінше жүйрік ат
міну нағыз жігіттің ажырамас қасиеті болуы тиіс. Оны ол серілік салты деп
ұғады. Бұл әрине халық арасында бұрыннан келе жатқан түсінік. Бұлардан
басқа да жалпы тұлпарлар жөнінде немесе бәйге, көкпар жөнінде жазылған
жырларынан да Жұматайдың атбегілік қасиетін аңғарамын. Мұндай өлеңдерінің
қатарында Көк жорға, Саздауыт, Арман, Көкпар, Сарноқайға
сәлемдеме жыр шоғырындағы кейбір өлеңдер, Той. Сарыжайлау сияқты
шығармаларды атауға болады. Бір жігіт айтыпты деген өлеңінде тұлпар
бейнесі өнердің символы ретінде беріледі.
Бұл өлеңін ақын:
Әр қазақтың жүйрік аты өзіне,
Күйдірмесе мән бермес ем сөзіне,
Жәй күндері, тұрқы кіші, қораш деп,
Тұлпарымды ілмейді жұрт көзіне.
Мені көрмей ұйықтап тұрсаң оян ел,
Өзің болсаң жолыңды бер, ноян - ер,
Жұрттың аты жетпегенде - қоя бер,
Жұрттың сөзі өтпегенде - қоя бер!, -
деп түйіндейді[8, 55].
Бір сәттілік сезім бейнеленетін Европа әдебиетіндегі серенада, альба
жанрларына тақырыптық жағынан ұқсас ақын өлеңдерінде серілік сезім ерекше
байқалады. Серенада, альба өлеңдерінің негізгі тақырыбы – түнгі құпия
махаббат кездесулері болып келеді. Ж.Жақыпбаевтың Троллейбуста, Шақылдақ
зытып, көз таса болған заматта ..., Айттап кеп көлдегі тал құмға...,
Жер бетін жаулап алған сәттерде гүл, Кинода, Ойсазда жыр шоғырының
екінші өлеңінде сұлу қыз суретінен туған бір сәттік құмарлық сезімі жыр
етілсе, Ақ таңда елік жусап бір қапталда..., Жұмыртқаның сарысындай ай
әні ... , Басып тұр шегіртке шырылға ... өлеңдерінде құпия түнгі
махаббат кездесуінің естен кетпес тәттілігі өрнектелген. Соңғы топтағы
өлеңдер Ш.Құдайбердіұлының Жастық туралы туындыларымен үндеседі.
Ж.Жақыпбаев сал-серілер бейнесіне тән түнгі махаббат кездесуін де
солар жүрген ортаға тән фонда береді. Мұндағы суреттелетін шағын оқиға
нағыз романтикалы ортада – табиғаттың тамылжыған шағында, жайлау төріндегі
ақ боз үйлі ауылда өтеді.
Өмірбаяндық өлеңдерінде ақынның серілік қасиеттері объект етілсе, бір
сәттік интимдік сезімді, құпия махаббат кездесулерін жырлайтын өлеңдерінде
бұл қасиеттер шығарма субъектісі арқылы танылады. Тұлпар, көкпар, бәйге
жөніндегі және альба, серенада сипатындағы өлеңдері реалды автордың
өнерпаздық, серілік қасиеттерінен хабар берелік қасиетімен өмірбаяндық
өлеңдерге жақындай түседі. Оларды нағыз автопсихологиялық туындылар деп
бағалаған дұрыс. Бұл туындылар ақынның күнделікті тіршілік күйбеңінен
жоғары тұрғаны, рухани тазалығының куәсі іспетті.
Ж.Жақыпбаев өнер тақырыбында жазылған өлеңдерін іштей үш топқа
жіктеуге болады. Атап айтсақ, біріншісі, жалпы өнер және оның өнер
құдіретін дәріптегені, екіншісі, белгілі өнер адамдары тұлғасын танытатын,
үшіншісі, өнер зиянкестері.
Бұл тақырыптар кейде жеке өлеңге арқау болса, кейде бір өлең бойынан
өзге тақырыптармен қатар көрініп отырады. Өнер – Ж.Жақыпбаевтың ең көп
қалам тартқан тақырыбы. Өмірбаяндық өлеңдерінде автор өзін-өзі танушы
сипатында көрінсе, өнер тақырыбындағы туындыларында эстетикалық мәселелерге
көңіл аударады. Жалпы өнер тақырыбына романтик ақындардың ерекше назар
аударатыны орыс зерттеушілері дәл байқаған. Өзінің табиғаты жағынан
романтик ақындарға көп жақын Ж.Жақыпбаев бұл тақырыпқа қайта-қайта баруы
заңды да. Жұматайдың бұл туындыларында өнердің өлместігі, өнер адамының
қиын тағдыры жиі арқау етіледі. Мұның көбін ақын өз бейнесі арқылы береді,
кейде жалпы мәселелер сөз болғанымен, ақын өлең соңында өзіне оралып
отырады. Жұматайдың жалпы өнер мәселесіне арналған өлеңдерінің қатарында
Бір күлермін ғарыш жаққа кетерде, Шықтай жаннан шықпайды бір кекесін
... (Гүл Қасида жыр шоғырының екінші өлеңі), Қалың қардай ақ шалғынмен
шабылған, Хан сурет, Көшеде, Жазықсыз, Абайға, Анасынан туа
асқар, Халыққа жетпей соры қайнаған..., Ызыңды қырға көделі, Поэзия,
Дабысын дау-дамай өсірген..., Қырт, Дүрегей сөз Қабылхан, Ақындар,
Менің төлеңгіттерім сияқты туындыларды айтуға болады. Бұларда сөз
өнерінің өлмес қасиеті жырланса Бомбейлік композитор Құйын, Өзін тірідей
өлтіріп қайыр сұраған йог туралы, Үнді ақынының айтқаны, Музыка,
Талайды оқып, талайды көріп ..., Уәлібай мешіті сияқты өлеңдерінде
жалпы өнер, өнер адамының психологиялық ерекшеліктері бейнеленген.
Суреткерлік адам мен өмір жөніндегі шығармашылық концепциясы осы өнер
тақырыбындағы өлеңдерінен ерекше көрінеді және ол ақынның өмірлік
тәжірибесі негізінде пайда болғаны айқын аңғарылады. Қазанғаптың құрдасы
айтыпты деген сөз атты өлеңінде автордың өнерге, өнер адамына жанашыр
болып, оның сөзін сөйлейтін жанды іздеген аңсары танылады. Бұл аңсар
ақынның өмір деректерінен де көрініп тұрады. Ақын жинақтарына енбей қалған
Құрдас жұлдыздар өлеңі де өнер қайраткерлеріне арналғанымен, автордың өз
тағдырын да бейнелейтін ерекешелігі бар туынды. Қаламгердің кейбір
туындылары белгілі өнер иелеріне арналғанымен, туындыда олардың аты
аталмай, ол мазмұнның мәтін астарынан танылатын кездері көп. Бұл тұста
қаламгер оқырмандық қабылдау ерекшеліктерін есепке алған.
Қаламгер шығармаларының көп бөлігін құрайтын тарихи тақырыптағы
өлеңдерінде романтикалық пафос басым. Бұл тұрғыдан оның Мағжан Жұмабаев
өлеңдерімен тұтасатын тұстары көп. Ж.Жақыпбаевтың тарихи тақырыптарда
жазылған өлеңдері өзге тақырыптарды да қамтып жүреді. Туындыдағы көрінген
өмір шындығының қырлары неғұрлым күрделі болған сайын оның тартымдылығы да
соғұрлым күшті болатындығына осы тұста тоқтап өттім. Ақын көп өлеңдеріне
тарихи калорит беру үшін, шығармада бейнеленген заттық әлемді көне заманға
лайықты атаулармен алып отырады. Романтик ақындар шығармашылығынан жиі орын
алатын қала мен даланы қарсы қою сарыны ақынның осы топтағы өлеңдерінде көп
кездесіп отырады. Сондай-ақ автордың ру мәселесі, қазақ сөзінің шығу
тарихы Шыңғысханның халқымыздың тарихына қатысы сияқты т.б. тарихи
білімділікті қажет ететін жайттарға байланысты өзіндік шығармашылық
концепциясы да әр кез аңғарылып отырады. Бұл өлеңдер ақынның тарихқа деген
көзқарасын танытуымен қымбат.
Ж.Жақыпбаев шығармашылығының ең әсерлі бөлігі – оның махаббат
тақырыбындағы өлеңдері. Ақынның өмірлік тұлға, өзінің сүйіктісі Ләйләні
жырлауы жағынан Лаура бейнесін әдебиетте қалдырған орта ғасырлық итальян
ақыны Ф.Петраркамен ұқсас жақтары көп. Бұл екеуі де жердегі сұлулық иесін
дәріптеу жағынан тәңірлік сұлулықты жырлаған шығыстық және батыстық
романтик ақындар шығармашылығымен жақындасып кетеді. Жұматай мен
Петрарканың сопылық және аскеттік поэзия өкілдерімен көріктеу құралдары
жағынан ортақ жерлері көп. Ж.Жақыпбаевтың махаббат лирикасында мәтініне тыс
тұрған, ақынның өзі жөніндегі өмірлік аңыздың іздері байқалады.
Романтиктер оқырмандық қиял елесі өздігінен іске кіріспейтінін оны
ынталандыру қажеттігін, тиісті бағытқа итермелеу керектігін есепке алды.
Ынталандырушының ролін ақынның өзі туғызған өмірлік аңыз ойнайды. Оны
ынталандырушыны алып тастаса болғаны, шығармашылық әсердің өзіндік күші де
едәуір әлсірейді [9, 138] дейді Д.М.Урнов.
Ж.Жақыпбаевтың ерекше биографиялық тағдырына деген қызығушылық оқырман
көңілінде, әрине, оның шығармашылығымен жеткілікті деңгейде таныс болған
кезде оянары анық. Алайда ол құбылыс яки осы қызығушылықтың оянуы – ақын
шығармашылығынан ләззат ала білудегі ең басты шарттылық та болмақ. Осы
екеуін Жұматай шығармаларының қабылдануында қатар жүретін егіз құбылыс
деген ләзім. Бұл – әсіресе, Ләйләға арналған өлеңдерге, Ләйлә жөнінде дерек
берерлік туындыларға көбірек қатысты. Ал Ләйлә бейнесі жалт етіп бір
көрініп қалатын ақын туындылары тым көп-ақ. Тағдыр оларды қоспайды, сөйтіп
ақынның мұңы қалыңдай береді. Ақыры Жұматайдың лирикалық кейіпкері (Ләйлә -
Д.И.) оның әлеуметтік астарлы өлеңдеріне көшеді. Енді ақын, заман, қоғам
туралы жырларында да сүйген қызы Ләйләнің образын алады. Соған шағынады.
Өмірдегі барлық қуанышына да, қайғы-қасіретіне де Ләйләні ойша
ортақтастырып отырады - дейді ақын, жыршы, белгілі қаламгер З.Елғондинова
өзінің бізге айтқан ауызша естелігінде. Демек ақынның өміріне қатысты
деректердің, оның шығармашылық әрекетінің іздерін, бірінші кезекте, Ләйләға
арналған, немесе Ләйлә бейнесі сомдалған өлеңдерден іздеген дұрыс.
Жұматайдың Ләйләсі 1981 жылы оның Ләйлә атты жұқа жинағы жарық
көргелі бері осындай ұғым бар біздің сана-сезімімізде Ләйлә есімі бүгінде
Жұматай атымен қатар аталады.
Өмірінде бір-ақ рет көрген Лаураны жырлап өткен ұлы итальян ақыны
Франциско Петрарка сияқты қазақтың тамаша шайыры Жұматай да қырықтың дәл
бесеуіне келе бергенде. Жасына жете бергенде қара жердің қойнына енгенше
жас шағында уф дегенінде бақбақтай ұшырып алған бақытын – аяулы Ләйләсін
аңсаумен болады. Ләйләні асқақтату арқылы жүрегі жырға жақын жүздеген,
мыңдаған жандарды асыл сезімді ардақтауға шақырды, қол жеткен бақытты
бағалауға үйретті.
Ж.Жақыпбаев лирикасының тілдік, көркемдік сипаты ерекше.
Поэзиядағы махаббат тақырыбы – мәңгілік тақырып. Ол ешқашан
ескірмейді. Қайта жаңғырып, жаңарып әр қырынан жаңаша түрленіп, поэзияның
мөлдір бұлағындай жыр мұхитына құйылып жатыр. Қай ғасырда болмасын осы
ғашықтық жырлар адамзаттың ой санасымен бірге жасасып, жұптарын жазбай
келеді. Орта Азия мен Қазақстан халықтарының мәдениетіне, әр дәуірдегі
Шығыс пен Батыс әдебиетінің игі ықпал-әсері болғаны да айдан анық.
Сондықтан болар, Шығыс жұлдыздары Фердауси, Низами, Жүсіп-Зылиха,
Бозжігіт сияқты ғашықтық дастан-қиссалар бүгінгі күнге дейін ұрпақтан-
ұрпаққа жалғасын тауып өшпей келеді.
Араб әдебиетінің дәуірлеп тұрған кезінде шыққан асыл мұраның бірі
Ләйлі - Мәжнүн дастаны Шығыс елдерінің көбіне ертеден-ақ кең тараған.
Ғашықтық қайғысынан Мәжнүн аталған жас ақын Қайс Ибн Муадтың махаббат
туралы өлеңдері көне Араб елдерінде VІІ-VІІІ ғасырларда мәлім болған екен.
Араб, парсы түрік тілдес халықтардың арасына кең тараған Ләйлі мен
Мәжнүннің қайғылы махаббатына арналған аңыздарды алғаш жинап-өңдеген,
тыңнан толғаған әзірбайжанның ұлы ақыны, дүние жүзі поэзиясының зор
алыбының бірі Низами Ганжауи (1141-1209) еді.
Кешегі ұлы Абай да Ғашықтың тілі – тілсіз тіл, оймен ұғып, ішін біл
демеді ме? Немесе Ш.Құдайбердиев, М.Жұмабаев, С.Сейфуллин одан берідегі
Т.Айбергенов, М.Мақатаев, М.Шаханов т.б. көптеген ақындарымыз махаббат
тақырыбынан тыс қалмай, әр қырынан асқақтата суреттеп жырлады.
1960-1970 жылдарда махаббат тақырыбына бел буып, бекем кіріскендердің
қатарынан тарланбоз талантты ақын Жұматай Жақыпбаев та белді орын алады
десек, артық айтқандық емес. Оның бір ғана Ләйлә сұлуға арнаған ғашықтық
жырлары қазақ поэзиясына қосылған таза мөлдір бұлақ іспетті. Бүгін де сол
бұлақтан нәр алып жүрген жыр сүйер қауым қаншама! Олар Жұмекеңнің Ләйлә
туралы жырларын сағынышпен іздеп жүріп оқиды.
Ләйләдай ару қыздың бейнесін суреттеген ақын Жұматай тілі – нағыз
шеберліктің, нағыз суреткерліктің тілі.
Ал енді, осы Ләйлә қиялдан туған ба? Жоқ әлде, өмірде бар адам ба? Ол
үшін әріден бастаймын.
Тақырып ауқымы бір ғана Ләйлә сұлу болғанымен, әр өлеңі әр басқа
мазмұнда болып келеді.
Жұматайдың Ләйлә туралы қырық үш өлеңі топтама етіп беріліпті.
Бір өлеңнен бір өлеңге жетелеп отырады және әр қырынан әр түрлі
суреттеледі. Мысалы, эпиграф етіп алынған бала күнгі өлеңінің өзі ақын
жанын ақтарып тұрғандай.
О, Ләйлә мұңсызбын демеспін,
Қайғырса қанатсыз емес кім ?
Бірақ та жынданып кететін,
Мен саған Мәжнүн емеспін [2, 63] - дейді.
Расында, шынайы хаттар ғашықтықтан есінен ауып, жынданып кеткен жандар
да болған. Ақын міне, осыны ескере отырып, өзіне тоқтау салады. Ақын
жүрегінде Ләйлә кіршіксіз махаббат иесі. Одан асқан сұлу, одан асқан хор
қызы жоқ. Ақын үшін ол періште!
Ал, сол Ләйлә аруды ақын қалай суреттейді ?!
Қасы да керік, қара алмас көзі, ай қабақ,
Мойнында жұқа алқызыл шарф байлап ап.
Алаулап жүзің аса бір асқақ нұрменен,
Алыстан тұрдың көзқарасыңмен аймалап.[8, 7]
бұл Жұматайдың Ләйлә сұлумен алғашқы кездесу. Сондағы алғашқы сезім, ыстық
махаббат осылайша образды жолдармен төгілген. Немесе
Ханшадай өзін ұстаған,
Қара алмас көзді бал ерін.
Басынан құс та ұшпаған,
Бұла өскен асқақ жан едің.
Жыр болсын басқан ізіңде
Аңыз боп атың әдемі.
Тәкаппар аппақ жүзінде,
Тарыдай бір мең бар еді!
Жаныма бір мұң жетті де,
Жабығып өтті уақытым.
Тарыдай меңде кетті ме,
Таба алмай қойған бақытым, - [8, 13]
деп жырлапты.
Бұл Ләйләнің нағыз өз бейнесі. Оны айнытпай, сол қалпында дәл беру –
ақын тілінің шеберлігі, тамаша тапқырлығы. Енді бірде ол:
Ғажап фильм осынау өңірдегі ең,
Соны көріп мұңаям, көңілденем.
Жазып, қойып, шығарған режиссері,
Бар оның өмір деген
Немесе:
Адам қатар өсірген айламенен,
Айнала – ағаш, жап-жасыл айнала – емен.
Көлеңкедей шығасың ... Басталады,
Бір фильм Ләйлә деген. [8, 14]
Бүгінгі ұрпақ оны осылай бағалайды, жүректің биік төріне шығарады.
Жұматай ақын Ләйлә арумен он жеті жасында кездескен екен. Оның
сұлулығына бір көргеннен ғашық болып, жан-жүрегімен құлай сүйген. Кейінде
сол махаббаты сағыныштың асқақ биігіне айналып, өшпейтін жырларының арқауы
болды.
Осындай бір қызық қалды ол күннен,
Әуен қалды жүрегімде ел білген.
Он жетімде сені көрдім, көрдім де,
Көрмей сені тұра алмайтын болдым мен.
Сені көрсе, көңіл алып ұшады,
Кеңейеді дүниенің құшағы.
Керік қасты, ақ жүзінде ойнайтын,
Тіл жеткісіз асқақтықтың нышаны.
Содан бері әлемдегі бар қайғы,
Шарпып өтті біздің сорлы маңдайды.
Сағыныштан өлең жаздым қаншама,
Қағаз екеш қағаз да одан сарғайды, - [8, 20]
дейді ақын.
Жұматай ақынның Ләйлә туралы жазған кез келген өлеңдері қиялдан туған
дүние емес, ол өмірде бар Ләйләнің асқан сұлулығын, мінез-құлқын, жүріс-
тұрысын, сол қалпында дәл суреттейді. Сол Ләйләға деген өзінің ғашықтық
жүрегімен, ыстық махаббатын жеткізуге тырысады. Сол арқылы сыры мен мұңын
шағады.
Шындығында, Ләйлә өте бақытты жан. Неге ? Өйткені, Ләйләнің бар
бейнесі қазақ поэзиясының мұхитына құйылып жатқан бір бұлақтай тарихтан өз
орнын алып жатыр.
Иә, Ләйлә өмірде бар адам. Оның образын суретшідей поэзия тілімен
әспеттеп, жырға қосқан, соған өмір болып бұл жалғаннан озған Жұматай еді.
Ғажайып сәттің туарын сезіп те керім,
Күн мінез Ләйлә, күлімдеп кезіккен едің.
Ерке жүректі, ер кеуде, ессіз құсыңның,
Естімедің де: Ләйлә, -
Деп ежіктегенін?!
Ойламай жүріп жан бар деп жалғанда керім,
Әлемнен мынау көңілім қалғанда менің.
Өзіңді көріп өспірім, көзіңді көріп,
Ақын болсам, - деп атақты, армандап едім.
Асқақ арманына ақын жетті ме ? Әрине, жетті.
Қазақ халқы үшін, қазақ поэзиясы үшін ақын Жұматай Жақыпбаев қашан да
мақтаныш, оның жазған өлеңдері бүгінгі және келешек ұрпаққа үлгі-өнеге.
Өйткені, оның Ләйлаға деген махаббаты кіршіксіз, таза махаббат.
Сапарына аттанғанда ақырғы,
Жоғалттық деп қайта тумас ақынды.
Қабірімен қандай белгі қояды ел,
Қай көшеге береді деп атымды.
Кетер күнім ... келер, келер ол-дағы,
Бір қаралы шеру шығар жолға әлі.
Сол бір кезде жан баласы жыламай,
Ләйлә, жалғыз, сен өксісең болғаны, [10, 128]
деп қалайша тауып айтқан. Ақын өмірден өткен кезде бір ғана Ләйлә көзіне
жас алып өксіген жоқ, оны сүйген барша қазақ елі, жыр сүйер қауым көзіне
жас алып, соңғы сапарға шығарып салған еді.
Ақын сомдаған Ләйлә бейнесіндегі ең алдымен көзге түсетін белгі – оның
асқақтығы. Ақын сомдауында ол эпостан келген, хиссадан немесе өлеңнен
келген. Ақынның ғашығын осынша дәріптей жырлауы оны Шығыс шайырларының
көркемдік әлемімен туыстастырады. Дантедегі сұлулық құдайдың атрибуты
болса, Петрарка оны адамға тән етіп жасайды. Өлең кітабының поэзия
жердегі әлем сұлулығын ашты және орнықтырды, - дейді Р.И.Хлодовский [9,
160]. Шығыс ақындары мен Жұматай жырлаған сұлулықтың өзіндік
айырмашылықтары жөнінде де тап осыны айтуға болады. Алайда бұл өзгешеліктер
осы екі шығармашылықтың ұқсастығы ретінде де танылады. Екеуі де тәңірлік
ұғыммен байланысты. Алғашқылары (Данте мен Шығыс ақындары) тәңірінің өзін
жырласа, кейінгілері (Петрарка мен Жұматай) жердегі тіршілік иесіне
тәңірлік сипат дарытады. Айырмашылықтары – мазмұнында, ұқсастықтары –
көріктеу құралдарында. Ал мұндағы көріктеу құралдарының басты қызметі – ару
бейнесін ерекше асқақтату.
Ақынның азаматтық лирикасын оның саяси тақырыптарға, әлеуметтік өмірде
болған ірі оқиғаларға арналған аз ғана өлеңдері мен өзге тақырыптардағы
көптеген туындылары да құрайды. Автордың жекелеген мәселелерді ғана
жырлаудан бойын аулақ салғандығын оның бүкіл шығармашылығынан аңғарсам,
сонымен бірге, өз тұсындағы саяси лириканың плакаттық сипат алған сүреңсіз
күйінен жерінгендіктен де оның мұндай бір ізгілікке жақындағысы келмегенін
сезуге болады. Сол себепті қаламгер саяси-әлеуметтік мәселелерді күнделікті
қарапайым тіршілік көріністерімен астастырып беруді жөн керген деп білеміз.
Мұның жақын мысалын Құрдасқа құрдас туралы өлеңінен де көруге болады.
Жоғарыда айтып өткенімдей, суреткер туындыларында бұл тақырыптар жеке-
дара күйде емес, бір-бірімен астасқан, қатар өрілген күйде беріледі. Бұдан
өзге де тақырып түрлері бар болғанымен, оның бәрін жеке-жеке сөз ету мүмкін
еместігі себепті жұмыста оның негізгілері ғана талданды.
Ақын шығармашылығының пішіндік көркемділігі де көп қырлы қасиетімен
ерекшеленеді. Мұнда да Батыс және Шығыс поэзиясының, оның ішінде, орта
ғасырлық сопылық лириканың көркемдік тәжірибелері молынан көрінеді. Бұл
қасиет те ақын өмірбаянымен байланысты пайда болған. Біріншіден, жастайынан
тыңдап өскен Шығыс дастандарының бала ақынға тигізетін әсері күшті болған.
Екіншіден, ақынның бозбала шағындағы ғашық болып, кейіннен эстетикалық
идеялына айналған Ләйләнің есімі мен бет бейнесінің осы Шығыс
дастандарындағы арулар образымен ұқсас болуы оның поэтикалық әлемінен берік
орын алып, шығыс аруына ұқсас сұлу бейнесін сомдауға, соған лайықты
колориттің болуына деген көркем қажеттілікті туғызады.
Ақынның батыс әдебиетімен байланысы да шығыстық поэзияға қатысты.
Өйткені батыс романтиктері де шығыс классиктеріне көп еліктеген, сондықтан
оларда ортақ көркемдік ерекшеліктер жеткілікті. Ж.Жақыпбаев өлеңдерін батыс
және шығыс поэзиясымен бірдей байланыстыратын ең басты қасиет – ондағы
романтика. Ол – қаламгердің бала жастан өзіне серік еткен өмірлік асқақ
арманынан бастау алады.
Ж.Жақыпбаев өлеңдерінде бейнеленген авторлық эмоция түрлерінің
ішіндеде осы романтика ерекше орын иеленеді. Көркемдік роль атқарушы осы
көңіл-күй түрінің мол болуы ақын өмір сүрген қоғамдағы әлеуметтік жағдаймен
де байланысты. Сондай-ақ Ләйләмен арасындағы асқақ арманға айналған
кіршіксіз махаббат та осы көңіл күйдің шығармашылығынан айрықша орын алуына
себеп болған. Оның өлімді екінші өмір ретінде көрсететін сарындары бар
өлеңдері роматиканың айқын көрінісі және бұл тұрғыда ол Мағжан поэзиясымен
туыстасады. Жұматайды. Бір күлермін ғарыш жаққа кетерде өлең осының
куәсі. Мұндағы идеялданған әлемнің сипаты – ақын арманының және қаламгерлік
шеберлігінің ұшқыр қиялының жемісі. Мағжан өлімді өмірдің сұрқай
тіршілігінен құтылудың жолы, содан әбден шаршаған жанның тыншығуы, демалуы
ретінде көрсетсе, Жұматай өмірден опа көрмеген таза жандардың бақыт табар
мекені етіп көрсетеді. Сөйтіп өзгеше бір қияли әлем бейнесін сомдайды.
Ал ақын лирикасындағы идиллиялық көңіл-күй көріністері оны Еуропа
әдебиетімен көбірек байланыстырады. Табиғат аясындағы бұйрығы тіршілікті,
ың-жыңсыз өмірді жырға қосып, жаймашуақтық, жайдарылық, өзара түсіністіктен
туған ризашылық сезім бұл көркем эмоция түрінің басты ерекшелігі болып
табылады.
Ирониялық және юморлық сезім арқылы өмір шындығын бейнелеу де ақын
шығармашылығынан жиі көрінетін белгілер. Бұл екеуі де өмірдегі қарама-
қайшылықтарды күлкі арқылы қабылдаудың формасы. Юморда күлкі етілетін
нәрсеге деген жатырқаушылық сезім байқала қоймаса, иронияда ол айқын
танылып, мысқылмен бірге көрінеді. Ж.Жақыпбаев туындыларындағы күлкінің
ұлттық сипаты болғанымен оны беру жолдары Еуропа мен орыс әдебиеттерінен
көбірек байқалатын көркемдік тәсілдер арқылы жүзеге асқан. Ақын
туындыларындағы бұл эмоция түрлерінің автор еркімен немесе одан тыс көрініс
тапқандығын дәл көрсету көбінесе қиындыққа түседі. Ол оқырмандық
қабылдаудан танылып отырады.
Оқырман назарын шығармаға өзек етілген объектінің мәніне емес, оның
сыртқы қалыбына бағыттау арқылы күрделі нәрсені жеңіл қабылдауға ықпал
ететін көркемдік тәсілді қазіргі әдебиеттануда каламбурмен байланыстырып
жүр.
Лирикалық объектіге авторлық позицияның бейтараптығын аңғартатын
мұндай көркемдік тәсілдің ойынға ұқсайтындығын аңғару қиын емес. Әдетте,
ойындық тәсілі деп қолданбалы тәжірибелік мақсатты, белгілі бір нәтижесі,
жемісі жоқ, мақсаты өз ішінде болатын адам қызметін айтамыз. Ойындық
тәсілге, қамсыздық, бейғамдық тән [11, 202].
Сөз өнеріндегі ойындық рең шығарманың әр қырынан көрініп отырады.
Кейде ол лирикалық кейіпкер бейнесінен аңғарылса, кейде туындыдағы сөздік
қолданыстардан танылады, яғни автор сөзбен ойнайды. Ақынның өлеңде сөз
етіліп отырған мәселенің байыбына бармай немесе оны керісінше қабылдап,
аңғал кейіпте танылатын лирикалық кейіпкері шығармаға юморлық сипат
дарытады. Мұның арғы жағынан өмірбаяндық автордың кейіпкерін жорта солай
етіп көрсеткен шығармашылық қулығы да айқын аңғарылып тұрады. Бұл тұста
туындыгер бөгде рольге енген актер тәрізді көркемдік қызмет атқарады.
Туындыдан аңғарылатын артистизмнің кілті де осы.
Бізге бақтың қолы бүгін жетер ме,
Мұқағали, Төлегенге жетпеген? - [12, 4]
деген жолдарға үңілейікші, айтылып отырған өмірлік жайт – трагедиялық
ахуал. Шын дарындылардың жаны өмірдің шаттығына бөленіп кетпейтіндігі
тарих дәлелдеген шындық. Мұны Абай Ойлы адамға қызық жоқ бұл жалғанда
(қартайдық қайғы ойладық, ұйқы сергек) десе, Мағжан Сұм өмір абақты ғой
саналыға (Батыр Баян) деген ой арқылы жеткізеді. Жұматай да мұны тап
осындай рухани күйзеліс арқылы беруіне болар еді. Бірақ ақынның лирикалық
кейіпкері бұл шындықтан стереотипті пайымдауға мүлде ұқсамайтын, тіпті оған
қарама-қайшы түйін жасаған. Өмірде адамдардың бәрі қол жеткізуге ұмтылатын
бақ мұнда, керісінше, нағыз ақындарға қол жеткізе алмайтын сорлы қалыпта
алынады. Мұнда өмірдің кереғар құбылысына деген ирония да жоқ емес. Автор
осылайша оқырман жүрегіне түсер салмақты оп-оңай жеңілдетіп отыр.
Лирикалық қаһарманның әлемді қабылдауындағы поэтикалық аңғалдықты, пәктікті
және уақ түйекті елемейтін бейнесін сезінумен бірге, сөз болған жайттың,
шындығында, жеңіл желпі нәрсе екендігін де қоса түсінеміз. Осындай қатар
оянған сан алуан түсініктер мен сезімдер арасынан лирикалық субъектінің
оқырман жүрегін ауыртпай, қиынннан алып шыққан қаһарман бейнесі көңілімізді
сергітіп отырады.
Шығарманың ойындық сипатының қаһарман бейнесінен ғана емес, автордың –
образ, ойлау – сөзбен ойнау қасиетінен де, танылатын кездері көп. Мұнда
қаламгер комикалық әсер туғызу мақсатында сөздің мағыналылық өзгермелілігін
пайдаланады. Бұл мәселені арнайы зерттеген А.А.Щербина каламбурдың
полисемияға (көп мағыналыққа), омонимияға, сөздердің дыбысталуы жағынан
үндесіп келуіне негізделетін түрлері бар екеніне тоқталады [12, 54].
Жұматай жырларында сөзбен ойнаудың ерекше үлгілері байқалады. Ақын
шығармаларында саналы түрде сөзді эвфемизмдендіреді. Әдетте эвфемизм
дегеніміз дөрекі, тұрпайы сөздердің орнына алмастыру үшін жұмсалынған сөз
немесе сөз тіркестері [13, 459]. Әрине ақын эвфемизмі – тап осы мағынада
қолданылған, көркемдік мақсаттан туған тілдік қолданыстар. Жұматайдың
кейбір заттардың атауын алмастырып жеткізуі шынайы эвфемизмге ұқсас болып
келетін тұстары да бар. Мәселен, Кеңестік дәуірде ұлт атаулыран тікелей,
анықтауыштарсыз жеткізу, берісі – тұрпайылық, әрісі – саяси қате саналатын.
Ал оларды түрлі айқындауыштармен, анықтауыштармен жеткізу әбден дағдылы
қалыпқа айналған болатын. Жұматай бұл сөйлеу түрінің ешқайсына соқпастан,
оны өзінің көркем эвфемизмдері арқылы береді. Мәселен, орыс ақынын көк
жанар ақын десе, өзіндік шовинизмі қалыптасқан орыс ұлтын өрдегі көсем,
қайыңды ел дейді. Ал грузин атауын бірде көне формасымен күржі деп,
бірде құрсағын қанжар сәндеген тау елі деп өрнектейді.
Жұматайдың көркем эвфемизмді екі түрлі мақсатпен қолданғанын білуге
болады. Біріншіден, тым қарабайыр немесе тікелей айту этикалық нормаға
жатпайтын сөздерді сыпайылап жеткізу үшін, екіншіден, үйреншікті сөз
қолданыстарынан қашық болу үшін, яғни таза көркемдік мақсатпен туындаған
поэтикалық тәсіл ретінде жұмсаған. Ақын өз шығармашылығында көркем
эвфемизмді көп қолдану себебі, бір жағынан, оның туындыларындағы негізгі
объектінің сипатын ашуға қызмет ететін заттық әлемнің мол бейнеленуімен де
байланысты. Сол себепті оларды көркем эвфемизимдер арқылы атау туындының
эстетикалық қуатын арттыруға қызмет ете алады. Жұматай туындыларында
бейнеленетін көпшілікке етене таныс тіршілік суреттерінің өзі ерекше
тартымдылық қасиетке ие болатыны сөзді ойнатумен де тығыз байланысты. Бұл
қасиет, екінші жағынан, ақын лирикасына тән жұмбақ сырдың бірі.
Туындының мәтіндік түзілімі де көркемдік сипатқа ие болады. Бұл
ерекшелік автор санасына тікелей қатысты болғандықтан, қаламгердің өзіндік
қолтаңбасын танытуға да қызмет етеді.
Көркем сөздік туындының мәтіні жазушының шығармашылық еркінен
туындайды: ол тудырады және аяқтайды. Сонымен бірге сөздік мәтіннің
жекелеген бөліктері өте күрделі, тіпті автор санасына қатысты қарағанда,
даулы сипатта тұруы мүмкін. Ең алдымен: мәтін әрдайым бір ғана автордың
өзіне тән тілдік үлгіде тұрақтай бермейді. Әдеби туындыларда түрлі сөйлеу
үлгілері көрініс табады, яғни ойлау мен сөйлеудің әр алуан үлгілері
(тәсілдері, формалары) жасалады. Мұндайда әдебиеттанушылар (М.М.Бахтиннің
соңынан) бөгде сөз деп атаған авторлық емес сөз (тікелей авторлық сөзбен
қатар) көркемдік мән иеленуші болып шығады - дейді В.Е.Хализев [14, 248].
Сөйтіп ол авторлық емес сөз түрлерін стилизациялау, породия, аңыздау
(сказ), арамәтінділік, (интертекстуальность), реминисценция деп жіктейді.
Осы авторлық емес сөз түрлерінің ойындық сипаты күшті Ж.Жақыпбаев
туындыларынан кездеспеуі мүмкін емес. Алайда прозаға қарағанда, белгілі бір
симметриялық өлшемге құрылатын поэзиялық туындыларда сөйлеу тілінің түрлі
үлгілерін беру мүмкіндігі аз болғандықтан, стилизациялау, аңыздау (сказ),
сияқты ойлау мен сөйлеу формаларының ерекшеліктерін таныту қиын. Мұның
ішінде поэзиядан породия, арамәтінділік, реминисценция сияқты формалар ғана
айқын көрінуі мүмкін. Жұматай өлеңдерінде мұның алғашқы екеуі байқала
қоймағанымен, реминисценция түрлері біршама бар.
Реминисценция (жаңа латынша reminisenta – еске алу), басқа бір
шығарма туралы еске алуға бағыттайтын көркем мәтін (әсіресе, поэтикалық)
белгісі. Реминисценция көбіне автордың ырықсыз түрде бөгде образдар немесе
ырғақтық - синтаксистік бағыттың көшірмесін алуы, соңғысы көбіне ырғақтық
жады деп аталатын құбылыстың нәтижесі болып шығады. Біреуден алып пайдалану
мен еліктеудің айырмашылығы реминисценция бұлыңғыр және елене бермейтіндей
болып келеді, (ырғақтық, реминисценциядан басқасы), әйтеуір бір авторға тән
мотив тақырып кешенін (комплекс) еске түсіреді, - делінген сөздікте [14,
322].
Реминисценцияның оқырман жадын және көп құрамды қабылдауын есепке
алған автордың саналы түрде жаратқан тәсілдері де болады. Ж.Жақыпбаев
туындыларында реминисценцияның осы екі түрі де кездеседі. Автордың саналы
түрде көркемдік қажетке жаратқан реминисценция үлгілерінің көбі халық ауыз
әдебиеті туындыларындағы көркемдік жүйені еске түсіріп отырады. Мәселен,
Арысқа барғанда өлеңінің:
Бір ғажап сурет көрдім деп ертең мақтанам,
Бөгеннің жері бөлектеп маған сақтаған.
Ер қыпшақ Еділ Европадан да көрмеген,
Далайыр Мұқылай таңғұттардан да таппаған, - [15, 6]
деген алғашқы шумағының соңғы екі жолы Кодекс Куманикустегі Қыпшақтың
жазба кітабы:
Сенде, менде иоқ,
Сеңгір тавда иоқ.
Утлу ташта иоқ,
Қыпшақта иоқ, - [15, 177]
деген көне түрік жұмбағының елесін береді. Бұл екеуіне де ортақ бір
поэтикалық ойлау жүйесі бар. Екеуіне де объект етілген зат пен құбылыстың
таптырмайтындығын білдіріп тұр (бірінде – ғажап сурет, екіншісінде – құстың
сүті) және ол таптырмас нәрсені іздеу әрекетінің этникалық топтармен
байланыстырылуы – бұл екі туындының арасындағы шығармашылық байланысты
білдіреді.
Ақынның тек халық туындыларына ғана емес, өзге авторлар шығармаларына
қатысты реминисценциялары бар. Оның ішінде М.Шахановпен шығармашылық
жарысқа түсу нәтижесінде пайда болған реминисценцияның өзгеше түрлері де
бар. Мұнда ол белгілі бір оқиғаның фабулалық қаңқасынан қайталануынан
көрінеді. Мәселен, Ғұндардың жүрегі өлеңіндегі қарт Жамбылдың Грузин
қызына ғашық болғаны М.Шахановтың Сұлулықты сезіну немесе Ғабиден
Мұстафинмен қарттық жайлы әңгіме атты өлеңіне де желі болған [16, 16-17]
болса, Ш.Уалихановтың басына қойған құлпытасты диірмен етпек болған нақұрыс
жанның жазасын тағдырдан тартуы жөніндегі Мерген мәрмәр өлеңі
М.Шахановтың Құлпытас кепиеті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Филология факультеті
Қазақ әдебиеті кафедрасы
Диплом жұмысы
Тақырыбы: Жұматай Жақыпбаев лирикасының
көркемдік ерекшеліктері
Мамандығы: 050117 – Қазақ тілі мен әдебиеті
Орындаған: СҚБ-3
курс
студенті
Исмагулова А.Е.
Ғылыми жетекші:
ф.ғ.к.,
доцент Тапашев М.Ә.
Қорғауға жіберілген күні: Хаттама №___
___ _______ 2009ж.
Кафедра меңгерушісі __________ ф.ғ.к., доцент Шапауов Ә.Қ.
Диплом жұмысын тапсырған күні:
___ _______ 2009ж.
Бағасы_______________________
Көкшетау – 2009
Мазмұны
І.КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .. 3-4
ІІ.НЕГІЗГІ БӨЛІМ. Ж.Жақыпбаев лирикасының көркемдік ерекшеліктері
1. Ж.Жақыпбаевтың лирикасындағы тақырыптық-идеялық
бірлік
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...5-24
2. Лирикадағы қаһарман және көркемдік-бейнелік сипаты ... ... ...25-41
ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
2-43
ІҮ. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... 44-45
Кіріспе
Поэзия! Байыбына барсақ, бұл сөздің мағынасында қаншама сөз жатыр,
терең сыр бар, жарық нұр, жылы лебіз бар; сұлу көрік, нәзік сезім мен сезік
бар. Бұл жерде ұлы Белинскийдің поэзияны ақын тілімен шалқып сипаттаған
тамаша мінездемесі еске түседі. Данышпан сыншы поэзияны кінәсіз сәбидің,
сұлу қыздың, ержүрек батырдың, балғын жас жігіттің, басын ақ шалған дана
шалдың адам бойындағы барлық оңды, сұлу қасиеттеріне балай келіп:
Поэзия – болмыстың берекесі мен мерекесі, күтпеген сәтімізде сирек
соғар өмір рахаты; поэзия – үміт сенімі, жүрек дірілі, жан тынысы, ашынған
құштарлық сезімнің бораны мен толқыны, шексіз толы махаббат, тәтті қамығу,
ләззат таба егілу; көз жасына ынтық көмілу, әлдеқайда шегі жоққа тарықса да
ынтық ата ұмтылу, өмір бақи айнымас, еш мезгілде тояттамас құмарлық,
барлығын да құшағыма алсам деу, барлығымен біріксем біте қайнасам деу; ол –
жүрегімізді бүкіл әлем гүл, бояулар, дыбыстар, бар жаратылыс, барлық өмір –
поэзия дүниесі, осы құбылыстардағы құпия қуат, оларға тіршілік, ойнақы өмір
беретін сырлар поэзияның тетігі мен жаны. Поэзия - әлемдік өмірдің қан мен
тамырларының соғуы, сол өмірдіңқаны мен оты, жарығы мен оты.
Қазақ халқы бұл күндері дамудың тарихи жаңа кезеңдеріне аяқ басты.
Ғасырлар бойы қалыптасу, даму жолдарынан өтіп келе жатқан қазақ халқы 90-
жылдардың басынан бері өз тарихына жаңаша көзқараспен қарай бастады. Бұл –
әлемдік өркениеттік қауымдастыққа өз тұлғасымен толық танылуға ұмтылған
ұлттық жаңғыру, жаңару жолы. Сөз өнерінің көрнекті тұлғаларына да, бүгінгі
уақыт талаптарына орай жаңаша көзқарастармен қайтадан лайықты бағасын беру
– бүгінгі кезеңнің өзекті мәселелерінің бірі. Қазақ поэзиясының тарихында
шығармашылық өнерімен елеулі мұра қалдырған көрнекті ақын Жұматай Жақыпбаев
шығармашылығының да бүгінгі заманның жаңаша көзқарастары тұрғысынан
қарастырылуының табиғи заңдылық екендігі даусыз ақиқат.
Көркем әдебиет қоршаған ортаның шындығын бейнелеп қана қоймайды. Ол
адам табиғатын, қоғамның болмысын өзгертуге, жақсартуға ат салысады.
Көркемдік сана айналадағы өзгерістерді де бағалап, бейнелеп отырмақ. Оның
қайшылықтарын, шешімін таппаған түйіндерін, келешегін барлайтын да, халыққа
түсіндіретін де көркем сана.
Қазақ поэзиясының тарихындағы көрнекті ақын Жұматай Жақыпбаев
шығармашылығы осы қасиеттерімен айшықталады. Жұматай Жақыпбаев
лирикасындағы образдар жүйесін саралағанда ақын өмір сүрген заман тынысын,
адамдар болмысын ғана танып қоймаймыз!
Әдебиеттегі басты өлшем – көркемдік шындық, әдебиеттегі адам – көркем
бейне, кейіпкер екендігін ескерсек, автор мен лирикалық қаһарманның
айырмашылығы дәрежесін айқын білуге болады. Ақынның лирикалық кейіпкері –
өзге ешкім де емес, тек бұл оның шығармасындағы әр түрлі сипаттағы
өзгеше тұрпаты ғана. Сондықтан да, ол өз туындысы арқылы Мен деп сөйлеуге
құқылы деген қалыптасқан тұжырымның астарына өмір шындығы мен көркемдік
шындық заңдылығы тұрғысынан үңіле отырып, лирикалық қаһарман көркемдік
эстетикалық талаптарға жауап беретін, көркемдік шындыққа сай сомдалған
көркем бейне.
Жұматай Жақыпбаев сомдаған лирикалық қаһарманның ой-толымы, мақсат-
мұраттары көп мәселеде қоршаған ортадан өзгеше және озық. Лирикалық
қаһарман мәселесі төңірегінде түркілік рухани құралы Шығыс поэзиясымен және
Батыстың әдеби-философиялық ойдың озық үлгілерімен ұштастыруы ақынның
шеберлігін айшықтайды. Ақын лирикасының мазмұнын тереңдетеді, философиялық
ой дәрежесін күрделендіреді. Тақырыптың осындай ерекшеліктері оның ғылыми-
теориялық, практикалық және тәлімдік маңыздылығын дәлелдесе керек.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты – Жұматай Жақыпбаевтың лирикалық
өлеңдерінің әлі ашылмай келе жатқан жаңа қырларын айқындау болып табылады.
Көркем әдебиеттің объектісі адам десек, ХХ ғасырдағы қазақ поэзиясының
көрнекті өкілі Жұматай Жақыпбаев лирикасының идеялық-тақырыптық
ерекшеліктерін сипаттау, олардың ақын өмір сүрген дәуір шындығымен
байланысын көрсету, өлеңдерінің көркемдік қасиетін зерделеу, сонымен бірге,
ақын тұлғасы, лирикалық қаһарман бейнесі қалай сомдалды деген сауалға жауап
іздеу.
Осы мақсатқа жету үшін зерттеу жұмысының алдына мынадай міндеттер
қойылды.
- Ақын лирикасының идеялық-тақырыптық ерекшеліктерін жүйелеу;
- Ақынның лирикасындағы өмір шындығы мен лирикалық қаһарманның ара
қатынасын зерделеу;
- Ақын өлеңдеріне Шығыс поэзиясының әсерін көрсету;
- Ақынның лирикалық қаһарман мүсіндеуіндегі ізденістерінде өзіне дейінгі
және өз кезіндегі әдеби үрдіске қаншалық иек артқанына назар аудару.
Осындай сан қырлы ізденістерді жинақтай келе Ж.Жақыпбаевтың қазақ
поэзиясын, оның ішінде лирикамызды дамытуға өзіндік үлес қосқанын дәлелдеу.
І ТАРАУ
Ж.Жақыпбаевтың лирикасындағы
тақырыптық-идеялық бірлік
Ақын лирикасындағы өмір шындығының қамтылу ауқымының кеңдігіне тарихи-
әлеуметтік жағдай туғызған мүмкіндіктердің тигізген әсерінің молдығы да
айтылды.
Ақын өлеңдерінде ерекше орын алған тақырыптың бірі – туған жер.
Көркемдігімен көз тартар сұлу Сарноқай тауының етегіндегі ауыл қаламгердің
эстетикалық идеялына айналған. Ол кіндік қаны тамған туған жерге деген
шексіз махаббатын Сарноқай бейнесі арқылы жеткізеді. Бұл қасиет ақынның
өмірлік және поэтикалық ойлау жүйесіне әбден сіңіп кеткен.
Ол өзге біреудің өз туған жеріне деген сағынышын өзінің Сарноқайға
деген сағынышы арқылы түсіндіреді. Басқа ақындар өлеңдеріндегі туған жер
тақырыбын Сарноқайға деген сағынышы тұрғысынан қабылдайды. Бұны
Ө.Ақыпбековтың мына естелігінен аңғаруға болады.
...Ол балладаны және бір мақтап алды да жайланған соң, өзінің жағымды
дауысымен өлең оқи бастады. Алғашқыда өзінің өлеңі деп қалғам, байқасам
оқиғасы менің балладамның желісі, желдіріп барады.
- Өтеш, осылай болса, қайтеді, Сарноқай (астын сызған біз – Д.И.) дегенді
өздерің жақтағы бір шыңмен алмастырарсың [1, 27].
Жұматай қаламдас інісінің балладасын өңдеу барысында (тіпті қайта
жазған) Сарноқай тауын көз алдына елестетіп отырғанын байқауға болады.
Жұматай жырларының нақты оқырманы Сарноқай тауын сауық ордасы,
әсіресе, ат бәйгесі өтетін кеңістік ретінде қабылдайды. Олай болатыны, ақын
өлеңдеріне бұл тұрақты сарынға айналған көрініс.
Сауыққой жұрттың тұрағы
Сарноқай деген тауында.
Ай сайын той боп тұрады
Аспандап кеткен ауылда.
Сақтасын еске естіген,
Сақалсыз қазір даңқы бар.
Сарноқай таудың ескіден,
Сақталған қызық салты бар, - [2, 48]
дейді, ақын Арман өлеңінде. Ж.Жақыпбаевтың бұл мекенге арналған
Сарноқайға сәлемдеме атты үш өлеңінен тұратын жыр шоғыры да бар.
Автор өзінің бозбала шағындағы қымбат қасиеттерін Сарноқайдан
ажырағандықтан жоғалтып алғандай, оның бәрі сол жұртта қалғандай етіп жырға
қосады. Ақын дәріптеген осынау қасиетті мекен жоғарыда айтылғандай, бәйге
дүбіріне толы кейіпте көрсетіліп, бейне бір думанға, шаттыққа толы жастық
шақ базарының символындай биікке көтеріле жырланады.
Ол халқымыздың өткен өміріндегі тұрмыс суреттерін, сал-серілер өміріне
қатысты шындықпен байланыстырып отырады және сол арқылы ақынның өткен шаққа
деген сағынышы, туған жерге деген махаббаты танылады.
Ж.Жақыпбаев шығармаларында көп кездесетін пейзаждық лирика түрлерінің
дені туған жер тақырыбына арналған. Оның өлеңдерінде лирикалық кейіпкер
санасы мен табиғат суретінің астасып кететін тұстары көп. Табиғатты
кейіптеудің адам бейнесіне айналдырудың ерекше бір түрі Мамырым менің,
Көктемге хат өлеңдерінен айқын көрінеді.
Сонымен бірге Жұматайдың бұл туындылары алдыңғы буын қалдырған әдеби
дәстүрден нәр алғанын аңғартады. Аталмыш туындылар С.Мұқановтың Майға
сәлемін еске салады. Бұл табиғатты кейіптеудің, адам бейнесіне
айналдырудың ерекше бір түрі Маймен тілдесудің өзі қазақ поэзиясы үшін
бұрын кездеспеген қадам болатын [3, 52] - дейді Р.Бердібаев. Мамырым
менің өлеңінде де ақын жыл мерзімі мен маусымын тірі адам кейпінде оған
ерекше назар аударта сөйлейді. Ақынның бұл туындыларының С.Мұқановтың
Майға сәлеміне ұқсас тұстары да осында. Ал суреттелген жыл мезгіліндегі
дала суреті екі ақын жырында екі басқа. С.Мұқанов май айының атына жолдас
деген сөзді қосақтап, лирикалық кейіпкеріне кеңес азаматына тән саяси
ресмилік сипат дарытады. Май мейрамының өзін ақын жолдас деп атап, оны
жаңа адам, жұмыскер бейнесінде елестетеді - дейді М.Базарбаев бұл туралы
Ж.Жақыпбаев мамырымның жөні бір басқа [4, 303]. Ол:
Бозамық көкке бозторғай құсты ілдірген,
Мал өріс қырға масаты тыстап үлгірген,
Мамырым менің жер бетін түгел көгерткен,
Үйренем сенің үлгіңнен.
Жұпары молым, жұлдызы көбім, жарығым,
Аспандатар адамның алуан дарынын,
Жер бетін түгел көгерткен, жөні бөлегім,
Мамырым менің мамырым! - [2, 57]
деп мезгілдің адам жан дүниесімен астасар тұстарын баса көрсетеді.
Ж.Жақыпбаевтың туған жер тақырыбындағы жырларының үлкен бір тобы –
арнау сипатындағы өлеңдер. Ақын көп өлеңдерін туған ауылына жеріне, өзен-
суларына арнаған. Бұл қатарда Шұғынық гүл төркіні жыр шоғырының төртінші
өлеңі. Туған ауылда, Сарноқайға сәлемдеме, Сарноқай саздары өлеңдері,
Көктемгі хаттар жинағындағы Өзгелер мансап жолмен жөнелсе өрге, Жан-
жағы толы тау суға..., Жүйкеге тиер жоқ жүзім..., Туған жерге,
Қаратал сияқты туындыларды атауға болады. Бұларда ақын туған өлкенің
табиғаты, өзен, тау, жер аттары, ауыл адамдарының есімдері жиі кездесіп
отырады. Солар арқылы туған аймақтың бүкіл тыныс-тіршілігі ғана танылып
қоймайды, лирикалық қаһарманның өзіне етене таныс суреттерден оның соларға
деген махаббаты аңғарылып тұрады. Алайда ақынға Қазақстанның кез келген
өлкесі ыстық, өйткені ол да ұрпаққа қалдырған ата-баба мұрасы. Ақын сол
мұраның молдығын, кеңдігін мақтаныш тұтады.
Табиғат лирикасы ақыннан ерекше байқағыштықты, талғампаздықты талап
етері сөзсіз. И.Б.Гетенің: ...Бірақ қасиетсізден тектіні, сиықсыздан
сұлулықты екшеп алу жай нәрсе емес - деуі көп сырды аңғартады [5, 585].
Ж.Жақыпбаевтың шығарма мазмұнын көркем пішінге көшіру барысында көріктеу
құралдарына негіз боларлық өмірлік материалдарды табиғаттан қапысыз екшеп
ала білетіндігінің ең үлкен айғағы – оның пейзаждық лирикасы деп білеміз.
Қаламгердің өмірбаяндық өлеңдеріндегі лирикалық қаһарманның серілік
сипатта танылып отыруы реалды автордың жеке басының ерекшеліктерімен
тікелей байланысты, Ж.Жақыпбаев өмірде де, бірнеше өнердің иесі болған және
оның психологиялық қасиеттері де сал-серілер бейнесін еске түсірерліктей
еді. Ақын жөніндегі естеліктерге сүйене отырып, жұмыста бұған нанымды
дәлелдер келтірілді.
Жан-жақты өнер иесі болып қалыптасқан автор бейнесі оның өз
өлеңдерінде сомдалған. Бұларды шартты түрде автобиографиялық өлеңдер деп
атауға болады. Әдетте кез келген лирикалық өлең өзге әдеби текке жататын
автобиографиялық туындылармен жақын болып келеді. Бірақ сонда да автордың
өз бейнесіне өзі назар аударатын өлеңдерін ғана автобиографиялық туындылар
қатарына жатқызған дұрыс. Мұндай өлеңдерде автордың өз бейнесі объектіге
айналады да, лирикалық қаһарман мен объектіленген бейненің арасында біршама
алшақтық пайда болады. Ол әсіресе, уақыттық алшақтық түрінде айқындалады.
Теориялық еңбектерде автобиографиялық туындылардың күнделік жазбадан
айырмашылығын былай көрсетеді: Күнделік үшін (оның авторы да оның
автобиографияның авторындай өз басынан не өткенін, не жайында ойланып-
толғанып және нені сезінгенін айтқанымен) жазылған уақыт пен жазылған
жайдағы уақыт арасындағы алшақтық тән емес; мұндай уақыттық ара қашықтықтың
болмауы өз өмірін тұтастық ретінде бағалауға мүмкіндік бермейтіндігімен де
автобиографиядан ерекшеленіп тұрады [6, 12].
Ж.Жақыпбаевтың Шұғынық гүл төркіні жинағындағы Сараңға малын
алдырған, Лирикалық микропоэма, Менің атым, Көктемгі хаттар,
жинағындағы Шешеме, Көздері өткір, көңіліңнің күші ересен... , Өсімдік
аты Жұматай, Аршалы отау бояуы өңге, әрі өңге..., Таба болман
табыспайтын қасыма ... , өлеңдері осы топқа жататын туындылар.
Жұматайдың өнерпаздық тұлғасының тағы бір қыры – күйшілік болған.
Мұны да ақын тұлғасын аса жоғары бағалаушы, көзі тірісінде жанында көп
жүрген қалам иелері жиі айтады. Ә.Ақпанбетұлының пікірін тыңдасақ,
Ж.Жақыпбаев күйшілігінің жәй әуесқой деңгейде емес екенін де байқауға
болады: Егер Ләйлә келгенде күйін Құрманғазы атындағы ұлттық аспаптар
оркестрі не Отырар сазы орындар болса, репертуарын ірілендіріп, ажарын
арттырар еді. Жұматай күйшіні кезінде білімдар Асқар Сүлейменов мойындаған
[7, 38] - дейді ол.
Жұматайдың ең жақын досы, сатирик-ақын Қажытай Ілиясовтың жеке
мұрағатында осы күйлердің жазылып алынған үнтаспалары сақталған.
Ж.Жақыпбаев өзіне жастайынан серік еткен осы өнер түрінен өмірінің ақырына
дейін ерінбеген тәрізді. Өмірден теперіш көрген сәттерінде күйлерін
көңілдеріне медеу ете білген. Ақын өлеңдерінде жанына мәңгілік серік еткен
осы өнер түрі де жиі еске алынып айтылады.
Жұмағұл – Шора азан сап қойылғаны,
Мейірімін шешем қосып ойындағы,
Жұматай деп атады кейін қыздар
осы атты керемет деп мойындады.
Жасыл тау жадыраған күн өтінде,
Осы атым жұрт аузында жүретін де,
Ат бапкер алаяқ ат иесі боп
Жас пері жаңа күйші ретінде - [8, 46]
дейді ақын Менің атым атты өлеңінде.
Жұматай өзінің атбегілік өнеріне өмірбаяндық тақырыптағы өлеңдеріне
тоқталмағанымен, көптеген шығармаларында оған оқырман назарын аударып
отырады. Әсіресе, ат сипатын сөз арқылы бейнелеген туындыларынан атбегілік
қасиеті айқын аңғарылады. Бұл тақырыптың Ақан сері сияқты сал-серілер
шығармашылығынан да, тіпті Абай туындыларынан да орын алғаны белгілі.
Өзінің өміріндегі сүйікті тұлпарына арнаған Кенежирен, Кенежиренді Шора
сатып жібергенде, Кенежирен. Түн. өлеңдерінен басқа да көптеген
туындыларында сенімді серігін еске алып отырады. Ақын түсінігінше жүйрік ат
міну нағыз жігіттің ажырамас қасиеті болуы тиіс. Оны ол серілік салты деп
ұғады. Бұл әрине халық арасында бұрыннан келе жатқан түсінік. Бұлардан
басқа да жалпы тұлпарлар жөнінде немесе бәйге, көкпар жөнінде жазылған
жырларынан да Жұматайдың атбегілік қасиетін аңғарамын. Мұндай өлеңдерінің
қатарында Көк жорға, Саздауыт, Арман, Көкпар, Сарноқайға
сәлемдеме жыр шоғырындағы кейбір өлеңдер, Той. Сарыжайлау сияқты
шығармаларды атауға болады. Бір жігіт айтыпты деген өлеңінде тұлпар
бейнесі өнердің символы ретінде беріледі.
Бұл өлеңін ақын:
Әр қазақтың жүйрік аты өзіне,
Күйдірмесе мән бермес ем сөзіне,
Жәй күндері, тұрқы кіші, қораш деп,
Тұлпарымды ілмейді жұрт көзіне.
Мені көрмей ұйықтап тұрсаң оян ел,
Өзің болсаң жолыңды бер, ноян - ер,
Жұрттың аты жетпегенде - қоя бер,
Жұрттың сөзі өтпегенде - қоя бер!, -
деп түйіндейді[8, 55].
Бір сәттілік сезім бейнеленетін Европа әдебиетіндегі серенада, альба
жанрларына тақырыптық жағынан ұқсас ақын өлеңдерінде серілік сезім ерекше
байқалады. Серенада, альба өлеңдерінің негізгі тақырыбы – түнгі құпия
махаббат кездесулері болып келеді. Ж.Жақыпбаевтың Троллейбуста, Шақылдақ
зытып, көз таса болған заматта ..., Айттап кеп көлдегі тал құмға...,
Жер бетін жаулап алған сәттерде гүл, Кинода, Ойсазда жыр шоғырының
екінші өлеңінде сұлу қыз суретінен туған бір сәттік құмарлық сезімі жыр
етілсе, Ақ таңда елік жусап бір қапталда..., Жұмыртқаның сарысындай ай
әні ... , Басып тұр шегіртке шырылға ... өлеңдерінде құпия түнгі
махаббат кездесуінің естен кетпес тәттілігі өрнектелген. Соңғы топтағы
өлеңдер Ш.Құдайбердіұлының Жастық туралы туындыларымен үндеседі.
Ж.Жақыпбаев сал-серілер бейнесіне тән түнгі махаббат кездесуін де
солар жүрген ортаға тән фонда береді. Мұндағы суреттелетін шағын оқиға
нағыз романтикалы ортада – табиғаттың тамылжыған шағында, жайлау төріндегі
ақ боз үйлі ауылда өтеді.
Өмірбаяндық өлеңдерінде ақынның серілік қасиеттері объект етілсе, бір
сәттік интимдік сезімді, құпия махаббат кездесулерін жырлайтын өлеңдерінде
бұл қасиеттер шығарма субъектісі арқылы танылады. Тұлпар, көкпар, бәйге
жөніндегі және альба, серенада сипатындағы өлеңдері реалды автордың
өнерпаздық, серілік қасиеттерінен хабар берелік қасиетімен өмірбаяндық
өлеңдерге жақындай түседі. Оларды нағыз автопсихологиялық туындылар деп
бағалаған дұрыс. Бұл туындылар ақынның күнделікті тіршілік күйбеңінен
жоғары тұрғаны, рухани тазалығының куәсі іспетті.
Ж.Жақыпбаев өнер тақырыбында жазылған өлеңдерін іштей үш топқа
жіктеуге болады. Атап айтсақ, біріншісі, жалпы өнер және оның өнер
құдіретін дәріптегені, екіншісі, белгілі өнер адамдары тұлғасын танытатын,
үшіншісі, өнер зиянкестері.
Бұл тақырыптар кейде жеке өлеңге арқау болса, кейде бір өлең бойынан
өзге тақырыптармен қатар көрініп отырады. Өнер – Ж.Жақыпбаевтың ең көп
қалам тартқан тақырыбы. Өмірбаяндық өлеңдерінде автор өзін-өзі танушы
сипатында көрінсе, өнер тақырыбындағы туындыларында эстетикалық мәселелерге
көңіл аударады. Жалпы өнер тақырыбына романтик ақындардың ерекше назар
аударатыны орыс зерттеушілері дәл байқаған. Өзінің табиғаты жағынан
романтик ақындарға көп жақын Ж.Жақыпбаев бұл тақырыпқа қайта-қайта баруы
заңды да. Жұматайдың бұл туындыларында өнердің өлместігі, өнер адамының
қиын тағдыры жиі арқау етіледі. Мұның көбін ақын өз бейнесі арқылы береді,
кейде жалпы мәселелер сөз болғанымен, ақын өлең соңында өзіне оралып
отырады. Жұматайдың жалпы өнер мәселесіне арналған өлеңдерінің қатарында
Бір күлермін ғарыш жаққа кетерде, Шықтай жаннан шықпайды бір кекесін
... (Гүл Қасида жыр шоғырының екінші өлеңі), Қалың қардай ақ шалғынмен
шабылған, Хан сурет, Көшеде, Жазықсыз, Абайға, Анасынан туа
асқар, Халыққа жетпей соры қайнаған..., Ызыңды қырға көделі, Поэзия,
Дабысын дау-дамай өсірген..., Қырт, Дүрегей сөз Қабылхан, Ақындар,
Менің төлеңгіттерім сияқты туындыларды айтуға болады. Бұларда сөз
өнерінің өлмес қасиеті жырланса Бомбейлік композитор Құйын, Өзін тірідей
өлтіріп қайыр сұраған йог туралы, Үнді ақынының айтқаны, Музыка,
Талайды оқып, талайды көріп ..., Уәлібай мешіті сияқты өлеңдерінде
жалпы өнер, өнер адамының психологиялық ерекшеліктері бейнеленген.
Суреткерлік адам мен өмір жөніндегі шығармашылық концепциясы осы өнер
тақырыбындағы өлеңдерінен ерекше көрінеді және ол ақынның өмірлік
тәжірибесі негізінде пайда болғаны айқын аңғарылады. Қазанғаптың құрдасы
айтыпты деген сөз атты өлеңінде автордың өнерге, өнер адамына жанашыр
болып, оның сөзін сөйлейтін жанды іздеген аңсары танылады. Бұл аңсар
ақынның өмір деректерінен де көрініп тұрады. Ақын жинақтарына енбей қалған
Құрдас жұлдыздар өлеңі де өнер қайраткерлеріне арналғанымен, автордың өз
тағдырын да бейнелейтін ерекешелігі бар туынды. Қаламгердің кейбір
туындылары белгілі өнер иелеріне арналғанымен, туындыда олардың аты
аталмай, ол мазмұнның мәтін астарынан танылатын кездері көп. Бұл тұста
қаламгер оқырмандық қабылдау ерекшеліктерін есепке алған.
Қаламгер шығармаларының көп бөлігін құрайтын тарихи тақырыптағы
өлеңдерінде романтикалық пафос басым. Бұл тұрғыдан оның Мағжан Жұмабаев
өлеңдерімен тұтасатын тұстары көп. Ж.Жақыпбаевтың тарихи тақырыптарда
жазылған өлеңдері өзге тақырыптарды да қамтып жүреді. Туындыдағы көрінген
өмір шындығының қырлары неғұрлым күрделі болған сайын оның тартымдылығы да
соғұрлым күшті болатындығына осы тұста тоқтап өттім. Ақын көп өлеңдеріне
тарихи калорит беру үшін, шығармада бейнеленген заттық әлемді көне заманға
лайықты атаулармен алып отырады. Романтик ақындар шығармашылығынан жиі орын
алатын қала мен даланы қарсы қою сарыны ақынның осы топтағы өлеңдерінде көп
кездесіп отырады. Сондай-ақ автордың ру мәселесі, қазақ сөзінің шығу
тарихы Шыңғысханның халқымыздың тарихына қатысы сияқты т.б. тарихи
білімділікті қажет ететін жайттарға байланысты өзіндік шығармашылық
концепциясы да әр кез аңғарылып отырады. Бұл өлеңдер ақынның тарихқа деген
көзқарасын танытуымен қымбат.
Ж.Жақыпбаев шығармашылығының ең әсерлі бөлігі – оның махаббат
тақырыбындағы өлеңдері. Ақынның өмірлік тұлға, өзінің сүйіктісі Ләйләні
жырлауы жағынан Лаура бейнесін әдебиетте қалдырған орта ғасырлық итальян
ақыны Ф.Петраркамен ұқсас жақтары көп. Бұл екеуі де жердегі сұлулық иесін
дәріптеу жағынан тәңірлік сұлулықты жырлаған шығыстық және батыстық
романтик ақындар шығармашылығымен жақындасып кетеді. Жұматай мен
Петрарканың сопылық және аскеттік поэзия өкілдерімен көріктеу құралдары
жағынан ортақ жерлері көп. Ж.Жақыпбаевтың махаббат лирикасында мәтініне тыс
тұрған, ақынның өзі жөніндегі өмірлік аңыздың іздері байқалады.
Романтиктер оқырмандық қиял елесі өздігінен іске кіріспейтінін оны
ынталандыру қажеттігін, тиісті бағытқа итермелеу керектігін есепке алды.
Ынталандырушының ролін ақынның өзі туғызған өмірлік аңыз ойнайды. Оны
ынталандырушыны алып тастаса болғаны, шығармашылық әсердің өзіндік күші де
едәуір әлсірейді [9, 138] дейді Д.М.Урнов.
Ж.Жақыпбаевтың ерекше биографиялық тағдырына деген қызығушылық оқырман
көңілінде, әрине, оның шығармашылығымен жеткілікті деңгейде таныс болған
кезде оянары анық. Алайда ол құбылыс яки осы қызығушылықтың оянуы – ақын
шығармашылығынан ләззат ала білудегі ең басты шарттылық та болмақ. Осы
екеуін Жұматай шығармаларының қабылдануында қатар жүретін егіз құбылыс
деген ләзім. Бұл – әсіресе, Ләйләға арналған өлеңдерге, Ләйлә жөнінде дерек
берерлік туындыларға көбірек қатысты. Ал Ләйлә бейнесі жалт етіп бір
көрініп қалатын ақын туындылары тым көп-ақ. Тағдыр оларды қоспайды, сөйтіп
ақынның мұңы қалыңдай береді. Ақыры Жұматайдың лирикалық кейіпкері (Ләйлә -
Д.И.) оның әлеуметтік астарлы өлеңдеріне көшеді. Енді ақын, заман, қоғам
туралы жырларында да сүйген қызы Ләйләнің образын алады. Соған шағынады.
Өмірдегі барлық қуанышына да, қайғы-қасіретіне де Ләйләні ойша
ортақтастырып отырады - дейді ақын, жыршы, белгілі қаламгер З.Елғондинова
өзінің бізге айтқан ауызша естелігінде. Демек ақынның өміріне қатысты
деректердің, оның шығармашылық әрекетінің іздерін, бірінші кезекте, Ләйләға
арналған, немесе Ләйлә бейнесі сомдалған өлеңдерден іздеген дұрыс.
Жұматайдың Ләйләсі 1981 жылы оның Ләйлә атты жұқа жинағы жарық
көргелі бері осындай ұғым бар біздің сана-сезімімізде Ләйлә есімі бүгінде
Жұматай атымен қатар аталады.
Өмірінде бір-ақ рет көрген Лаураны жырлап өткен ұлы итальян ақыны
Франциско Петрарка сияқты қазақтың тамаша шайыры Жұматай да қырықтың дәл
бесеуіне келе бергенде. Жасына жете бергенде қара жердің қойнына енгенше
жас шағында уф дегенінде бақбақтай ұшырып алған бақытын – аяулы Ләйләсін
аңсаумен болады. Ләйләні асқақтату арқылы жүрегі жырға жақын жүздеген,
мыңдаған жандарды асыл сезімді ардақтауға шақырды, қол жеткен бақытты
бағалауға үйретті.
Ж.Жақыпбаев лирикасының тілдік, көркемдік сипаты ерекше.
Поэзиядағы махаббат тақырыбы – мәңгілік тақырып. Ол ешқашан
ескірмейді. Қайта жаңғырып, жаңарып әр қырынан жаңаша түрленіп, поэзияның
мөлдір бұлағындай жыр мұхитына құйылып жатыр. Қай ғасырда болмасын осы
ғашықтық жырлар адамзаттың ой санасымен бірге жасасып, жұптарын жазбай
келеді. Орта Азия мен Қазақстан халықтарының мәдениетіне, әр дәуірдегі
Шығыс пен Батыс әдебиетінің игі ықпал-әсері болғаны да айдан анық.
Сондықтан болар, Шығыс жұлдыздары Фердауси, Низами, Жүсіп-Зылиха,
Бозжігіт сияқты ғашықтық дастан-қиссалар бүгінгі күнге дейін ұрпақтан-
ұрпаққа жалғасын тауып өшпей келеді.
Араб әдебиетінің дәуірлеп тұрған кезінде шыққан асыл мұраның бірі
Ләйлі - Мәжнүн дастаны Шығыс елдерінің көбіне ертеден-ақ кең тараған.
Ғашықтық қайғысынан Мәжнүн аталған жас ақын Қайс Ибн Муадтың махаббат
туралы өлеңдері көне Араб елдерінде VІІ-VІІІ ғасырларда мәлім болған екен.
Араб, парсы түрік тілдес халықтардың арасына кең тараған Ләйлі мен
Мәжнүннің қайғылы махаббатына арналған аңыздарды алғаш жинап-өңдеген,
тыңнан толғаған әзірбайжанның ұлы ақыны, дүние жүзі поэзиясының зор
алыбының бірі Низами Ганжауи (1141-1209) еді.
Кешегі ұлы Абай да Ғашықтың тілі – тілсіз тіл, оймен ұғып, ішін біл
демеді ме? Немесе Ш.Құдайбердиев, М.Жұмабаев, С.Сейфуллин одан берідегі
Т.Айбергенов, М.Мақатаев, М.Шаханов т.б. көптеген ақындарымыз махаббат
тақырыбынан тыс қалмай, әр қырынан асқақтата суреттеп жырлады.
1960-1970 жылдарда махаббат тақырыбына бел буып, бекем кіріскендердің
қатарынан тарланбоз талантты ақын Жұматай Жақыпбаев та белді орын алады
десек, артық айтқандық емес. Оның бір ғана Ләйлә сұлуға арнаған ғашықтық
жырлары қазақ поэзиясына қосылған таза мөлдір бұлақ іспетті. Бүгін де сол
бұлақтан нәр алып жүрген жыр сүйер қауым қаншама! Олар Жұмекеңнің Ләйлә
туралы жырларын сағынышпен іздеп жүріп оқиды.
Ләйләдай ару қыздың бейнесін суреттеген ақын Жұматай тілі – нағыз
шеберліктің, нағыз суреткерліктің тілі.
Ал енді, осы Ләйлә қиялдан туған ба? Жоқ әлде, өмірде бар адам ба? Ол
үшін әріден бастаймын.
Тақырып ауқымы бір ғана Ләйлә сұлу болғанымен, әр өлеңі әр басқа
мазмұнда болып келеді.
Жұматайдың Ләйлә туралы қырық үш өлеңі топтама етіп беріліпті.
Бір өлеңнен бір өлеңге жетелеп отырады және әр қырынан әр түрлі
суреттеледі. Мысалы, эпиграф етіп алынған бала күнгі өлеңінің өзі ақын
жанын ақтарып тұрғандай.
О, Ләйлә мұңсызбын демеспін,
Қайғырса қанатсыз емес кім ?
Бірақ та жынданып кететін,
Мен саған Мәжнүн емеспін [2, 63] - дейді.
Расында, шынайы хаттар ғашықтықтан есінен ауып, жынданып кеткен жандар
да болған. Ақын міне, осыны ескере отырып, өзіне тоқтау салады. Ақын
жүрегінде Ләйлә кіршіксіз махаббат иесі. Одан асқан сұлу, одан асқан хор
қызы жоқ. Ақын үшін ол періште!
Ал, сол Ләйлә аруды ақын қалай суреттейді ?!
Қасы да керік, қара алмас көзі, ай қабақ,
Мойнында жұқа алқызыл шарф байлап ап.
Алаулап жүзің аса бір асқақ нұрменен,
Алыстан тұрдың көзқарасыңмен аймалап.[8, 7]
бұл Жұматайдың Ләйлә сұлумен алғашқы кездесу. Сондағы алғашқы сезім, ыстық
махаббат осылайша образды жолдармен төгілген. Немесе
Ханшадай өзін ұстаған,
Қара алмас көзді бал ерін.
Басынан құс та ұшпаған,
Бұла өскен асқақ жан едің.
Жыр болсын басқан ізіңде
Аңыз боп атың әдемі.
Тәкаппар аппақ жүзінде,
Тарыдай бір мең бар еді!
Жаныма бір мұң жетті де,
Жабығып өтті уақытым.
Тарыдай меңде кетті ме,
Таба алмай қойған бақытым, - [8, 13]
деп жырлапты.
Бұл Ләйләнің нағыз өз бейнесі. Оны айнытпай, сол қалпында дәл беру –
ақын тілінің шеберлігі, тамаша тапқырлығы. Енді бірде ол:
Ғажап фильм осынау өңірдегі ең,
Соны көріп мұңаям, көңілденем.
Жазып, қойып, шығарған режиссері,
Бар оның өмір деген
Немесе:
Адам қатар өсірген айламенен,
Айнала – ағаш, жап-жасыл айнала – емен.
Көлеңкедей шығасың ... Басталады,
Бір фильм Ләйлә деген. [8, 14]
Бүгінгі ұрпақ оны осылай бағалайды, жүректің биік төріне шығарады.
Жұматай ақын Ләйлә арумен он жеті жасында кездескен екен. Оның
сұлулығына бір көргеннен ғашық болып, жан-жүрегімен құлай сүйген. Кейінде
сол махаббаты сағыныштың асқақ биігіне айналып, өшпейтін жырларының арқауы
болды.
Осындай бір қызық қалды ол күннен,
Әуен қалды жүрегімде ел білген.
Он жетімде сені көрдім, көрдім де,
Көрмей сені тұра алмайтын болдым мен.
Сені көрсе, көңіл алып ұшады,
Кеңейеді дүниенің құшағы.
Керік қасты, ақ жүзінде ойнайтын,
Тіл жеткісіз асқақтықтың нышаны.
Содан бері әлемдегі бар қайғы,
Шарпып өтті біздің сорлы маңдайды.
Сағыныштан өлең жаздым қаншама,
Қағаз екеш қағаз да одан сарғайды, - [8, 20]
дейді ақын.
Жұматай ақынның Ләйлә туралы жазған кез келген өлеңдері қиялдан туған
дүние емес, ол өмірде бар Ләйләнің асқан сұлулығын, мінез-құлқын, жүріс-
тұрысын, сол қалпында дәл суреттейді. Сол Ләйләға деген өзінің ғашықтық
жүрегімен, ыстық махаббатын жеткізуге тырысады. Сол арқылы сыры мен мұңын
шағады.
Шындығында, Ләйлә өте бақытты жан. Неге ? Өйткені, Ләйләнің бар
бейнесі қазақ поэзиясының мұхитына құйылып жатқан бір бұлақтай тарихтан өз
орнын алып жатыр.
Иә, Ләйлә өмірде бар адам. Оның образын суретшідей поэзия тілімен
әспеттеп, жырға қосқан, соған өмір болып бұл жалғаннан озған Жұматай еді.
Ғажайып сәттің туарын сезіп те керім,
Күн мінез Ләйлә, күлімдеп кезіккен едің.
Ерке жүректі, ер кеуде, ессіз құсыңның,
Естімедің де: Ләйлә, -
Деп ежіктегенін?!
Ойламай жүріп жан бар деп жалғанда керім,
Әлемнен мынау көңілім қалғанда менің.
Өзіңді көріп өспірім, көзіңді көріп,
Ақын болсам, - деп атақты, армандап едім.
Асқақ арманына ақын жетті ме ? Әрине, жетті.
Қазақ халқы үшін, қазақ поэзиясы үшін ақын Жұматай Жақыпбаев қашан да
мақтаныш, оның жазған өлеңдері бүгінгі және келешек ұрпаққа үлгі-өнеге.
Өйткені, оның Ләйлаға деген махаббаты кіршіксіз, таза махаббат.
Сапарына аттанғанда ақырғы,
Жоғалттық деп қайта тумас ақынды.
Қабірімен қандай белгі қояды ел,
Қай көшеге береді деп атымды.
Кетер күнім ... келер, келер ол-дағы,
Бір қаралы шеру шығар жолға әлі.
Сол бір кезде жан баласы жыламай,
Ләйлә, жалғыз, сен өксісең болғаны, [10, 128]
деп қалайша тауып айтқан. Ақын өмірден өткен кезде бір ғана Ләйлә көзіне
жас алып өксіген жоқ, оны сүйген барша қазақ елі, жыр сүйер қауым көзіне
жас алып, соңғы сапарға шығарып салған еді.
Ақын сомдаған Ләйлә бейнесіндегі ең алдымен көзге түсетін белгі – оның
асқақтығы. Ақын сомдауында ол эпостан келген, хиссадан немесе өлеңнен
келген. Ақынның ғашығын осынша дәріптей жырлауы оны Шығыс шайырларының
көркемдік әлемімен туыстастырады. Дантедегі сұлулық құдайдың атрибуты
болса, Петрарка оны адамға тән етіп жасайды. Өлең кітабының поэзия
жердегі әлем сұлулығын ашты және орнықтырды, - дейді Р.И.Хлодовский [9,
160]. Шығыс ақындары мен Жұматай жырлаған сұлулықтың өзіндік
айырмашылықтары жөнінде де тап осыны айтуға болады. Алайда бұл өзгешеліктер
осы екі шығармашылықтың ұқсастығы ретінде де танылады. Екеуі де тәңірлік
ұғыммен байланысты. Алғашқылары (Данте мен Шығыс ақындары) тәңірінің өзін
жырласа, кейінгілері (Петрарка мен Жұматай) жердегі тіршілік иесіне
тәңірлік сипат дарытады. Айырмашылықтары – мазмұнында, ұқсастықтары –
көріктеу құралдарында. Ал мұндағы көріктеу құралдарының басты қызметі – ару
бейнесін ерекше асқақтату.
Ақынның азаматтық лирикасын оның саяси тақырыптарға, әлеуметтік өмірде
болған ірі оқиғаларға арналған аз ғана өлеңдері мен өзге тақырыптардағы
көптеген туындылары да құрайды. Автордың жекелеген мәселелерді ғана
жырлаудан бойын аулақ салғандығын оның бүкіл шығармашылығынан аңғарсам,
сонымен бірге, өз тұсындағы саяси лириканың плакаттық сипат алған сүреңсіз
күйінен жерінгендіктен де оның мұндай бір ізгілікке жақындағысы келмегенін
сезуге болады. Сол себепті қаламгер саяси-әлеуметтік мәселелерді күнделікті
қарапайым тіршілік көріністерімен астастырып беруді жөн керген деп білеміз.
Мұның жақын мысалын Құрдасқа құрдас туралы өлеңінен де көруге болады.
Жоғарыда айтып өткенімдей, суреткер туындыларында бұл тақырыптар жеке-
дара күйде емес, бір-бірімен астасқан, қатар өрілген күйде беріледі. Бұдан
өзге де тақырып түрлері бар болғанымен, оның бәрін жеке-жеке сөз ету мүмкін
еместігі себепті жұмыста оның негізгілері ғана талданды.
Ақын шығармашылығының пішіндік көркемділігі де көп қырлы қасиетімен
ерекшеленеді. Мұнда да Батыс және Шығыс поэзиясының, оның ішінде, орта
ғасырлық сопылық лириканың көркемдік тәжірибелері молынан көрінеді. Бұл
қасиет те ақын өмірбаянымен байланысты пайда болған. Біріншіден, жастайынан
тыңдап өскен Шығыс дастандарының бала ақынға тигізетін әсері күшті болған.
Екіншіден, ақынның бозбала шағындағы ғашық болып, кейіннен эстетикалық
идеялына айналған Ләйләнің есімі мен бет бейнесінің осы Шығыс
дастандарындағы арулар образымен ұқсас болуы оның поэтикалық әлемінен берік
орын алып, шығыс аруына ұқсас сұлу бейнесін сомдауға, соған лайықты
колориттің болуына деген көркем қажеттілікті туғызады.
Ақынның батыс әдебиетімен байланысы да шығыстық поэзияға қатысты.
Өйткені батыс романтиктері де шығыс классиктеріне көп еліктеген, сондықтан
оларда ортақ көркемдік ерекшеліктер жеткілікті. Ж.Жақыпбаев өлеңдерін батыс
және шығыс поэзиясымен бірдей байланыстыратын ең басты қасиет – ондағы
романтика. Ол – қаламгердің бала жастан өзіне серік еткен өмірлік асқақ
арманынан бастау алады.
Ж.Жақыпбаев өлеңдерінде бейнеленген авторлық эмоция түрлерінің
ішіндеде осы романтика ерекше орын иеленеді. Көркемдік роль атқарушы осы
көңіл-күй түрінің мол болуы ақын өмір сүрген қоғамдағы әлеуметтік жағдаймен
де байланысты. Сондай-ақ Ләйләмен арасындағы асқақ арманға айналған
кіршіксіз махаббат та осы көңіл күйдің шығармашылығынан айрықша орын алуына
себеп болған. Оның өлімді екінші өмір ретінде көрсететін сарындары бар
өлеңдері роматиканың айқын көрінісі және бұл тұрғыда ол Мағжан поэзиясымен
туыстасады. Жұматайды. Бір күлермін ғарыш жаққа кетерде өлең осының
куәсі. Мұндағы идеялданған әлемнің сипаты – ақын арманының және қаламгерлік
шеберлігінің ұшқыр қиялының жемісі. Мағжан өлімді өмірдің сұрқай
тіршілігінен құтылудың жолы, содан әбден шаршаған жанның тыншығуы, демалуы
ретінде көрсетсе, Жұматай өмірден опа көрмеген таза жандардың бақыт табар
мекені етіп көрсетеді. Сөйтіп өзгеше бір қияли әлем бейнесін сомдайды.
Ал ақын лирикасындағы идиллиялық көңіл-күй көріністері оны Еуропа
әдебиетімен көбірек байланыстырады. Табиғат аясындағы бұйрығы тіршілікті,
ың-жыңсыз өмірді жырға қосып, жаймашуақтық, жайдарылық, өзара түсіністіктен
туған ризашылық сезім бұл көркем эмоция түрінің басты ерекшелігі болып
табылады.
Ирониялық және юморлық сезім арқылы өмір шындығын бейнелеу де ақын
шығармашылығынан жиі көрінетін белгілер. Бұл екеуі де өмірдегі қарама-
қайшылықтарды күлкі арқылы қабылдаудың формасы. Юморда күлкі етілетін
нәрсеге деген жатырқаушылық сезім байқала қоймаса, иронияда ол айқын
танылып, мысқылмен бірге көрінеді. Ж.Жақыпбаев туындыларындағы күлкінің
ұлттық сипаты болғанымен оны беру жолдары Еуропа мен орыс әдебиеттерінен
көбірек байқалатын көркемдік тәсілдер арқылы жүзеге асқан. Ақын
туындыларындағы бұл эмоция түрлерінің автор еркімен немесе одан тыс көрініс
тапқандығын дәл көрсету көбінесе қиындыққа түседі. Ол оқырмандық
қабылдаудан танылып отырады.
Оқырман назарын шығармаға өзек етілген объектінің мәніне емес, оның
сыртқы қалыбына бағыттау арқылы күрделі нәрсені жеңіл қабылдауға ықпал
ететін көркемдік тәсілді қазіргі әдебиеттануда каламбурмен байланыстырып
жүр.
Лирикалық объектіге авторлық позицияның бейтараптығын аңғартатын
мұндай көркемдік тәсілдің ойынға ұқсайтындығын аңғару қиын емес. Әдетте,
ойындық тәсілі деп қолданбалы тәжірибелік мақсатты, белгілі бір нәтижесі,
жемісі жоқ, мақсаты өз ішінде болатын адам қызметін айтамыз. Ойындық
тәсілге, қамсыздық, бейғамдық тән [11, 202].
Сөз өнеріндегі ойындық рең шығарманың әр қырынан көрініп отырады.
Кейде ол лирикалық кейіпкер бейнесінен аңғарылса, кейде туындыдағы сөздік
қолданыстардан танылады, яғни автор сөзбен ойнайды. Ақынның өлеңде сөз
етіліп отырған мәселенің байыбына бармай немесе оны керісінше қабылдап,
аңғал кейіпте танылатын лирикалық кейіпкері шығармаға юморлық сипат
дарытады. Мұның арғы жағынан өмірбаяндық автордың кейіпкерін жорта солай
етіп көрсеткен шығармашылық қулығы да айқын аңғарылып тұрады. Бұл тұста
туындыгер бөгде рольге енген актер тәрізді көркемдік қызмет атқарады.
Туындыдан аңғарылатын артистизмнің кілті де осы.
Бізге бақтың қолы бүгін жетер ме,
Мұқағали, Төлегенге жетпеген? - [12, 4]
деген жолдарға үңілейікші, айтылып отырған өмірлік жайт – трагедиялық
ахуал. Шын дарындылардың жаны өмірдің шаттығына бөленіп кетпейтіндігі
тарих дәлелдеген шындық. Мұны Абай Ойлы адамға қызық жоқ бұл жалғанда
(қартайдық қайғы ойладық, ұйқы сергек) десе, Мағжан Сұм өмір абақты ғой
саналыға (Батыр Баян) деген ой арқылы жеткізеді. Жұматай да мұны тап
осындай рухани күйзеліс арқылы беруіне болар еді. Бірақ ақынның лирикалық
кейіпкері бұл шындықтан стереотипті пайымдауға мүлде ұқсамайтын, тіпті оған
қарама-қайшы түйін жасаған. Өмірде адамдардың бәрі қол жеткізуге ұмтылатын
бақ мұнда, керісінше, нағыз ақындарға қол жеткізе алмайтын сорлы қалыпта
алынады. Мұнда өмірдің кереғар құбылысына деген ирония да жоқ емес. Автор
осылайша оқырман жүрегіне түсер салмақты оп-оңай жеңілдетіп отыр.
Лирикалық қаһарманның әлемді қабылдауындағы поэтикалық аңғалдықты, пәктікті
және уақ түйекті елемейтін бейнесін сезінумен бірге, сөз болған жайттың,
шындығында, жеңіл желпі нәрсе екендігін де қоса түсінеміз. Осындай қатар
оянған сан алуан түсініктер мен сезімдер арасынан лирикалық субъектінің
оқырман жүрегін ауыртпай, қиынннан алып шыққан қаһарман бейнесі көңілімізді
сергітіп отырады.
Шығарманың ойындық сипатының қаһарман бейнесінен ғана емес, автордың –
образ, ойлау – сөзбен ойнау қасиетінен де, танылатын кездері көп. Мұнда
қаламгер комикалық әсер туғызу мақсатында сөздің мағыналылық өзгермелілігін
пайдаланады. Бұл мәселені арнайы зерттеген А.А.Щербина каламбурдың
полисемияға (көп мағыналыққа), омонимияға, сөздердің дыбысталуы жағынан
үндесіп келуіне негізделетін түрлері бар екеніне тоқталады [12, 54].
Жұматай жырларында сөзбен ойнаудың ерекше үлгілері байқалады. Ақын
шығармаларында саналы түрде сөзді эвфемизмдендіреді. Әдетте эвфемизм
дегеніміз дөрекі, тұрпайы сөздердің орнына алмастыру үшін жұмсалынған сөз
немесе сөз тіркестері [13, 459]. Әрине ақын эвфемизмі – тап осы мағынада
қолданылған, көркемдік мақсаттан туған тілдік қолданыстар. Жұматайдың
кейбір заттардың атауын алмастырып жеткізуі шынайы эвфемизмге ұқсас болып
келетін тұстары да бар. Мәселен, Кеңестік дәуірде ұлт атаулыран тікелей,
анықтауыштарсыз жеткізу, берісі – тұрпайылық, әрісі – саяси қате саналатын.
Ал оларды түрлі айқындауыштармен, анықтауыштармен жеткізу әбден дағдылы
қалыпқа айналған болатын. Жұматай бұл сөйлеу түрінің ешқайсына соқпастан,
оны өзінің көркем эвфемизмдері арқылы береді. Мәселен, орыс ақынын көк
жанар ақын десе, өзіндік шовинизмі қалыптасқан орыс ұлтын өрдегі көсем,
қайыңды ел дейді. Ал грузин атауын бірде көне формасымен күржі деп,
бірде құрсағын қанжар сәндеген тау елі деп өрнектейді.
Жұматайдың көркем эвфемизмді екі түрлі мақсатпен қолданғанын білуге
болады. Біріншіден, тым қарабайыр немесе тікелей айту этикалық нормаға
жатпайтын сөздерді сыпайылап жеткізу үшін, екіншіден, үйреншікті сөз
қолданыстарынан қашық болу үшін, яғни таза көркемдік мақсатпен туындаған
поэтикалық тәсіл ретінде жұмсаған. Ақын өз шығармашылығында көркем
эвфемизмді көп қолдану себебі, бір жағынан, оның туындыларындағы негізгі
объектінің сипатын ашуға қызмет ететін заттық әлемнің мол бейнеленуімен де
байланысты. Сол себепті оларды көркем эвфемизимдер арқылы атау туындының
эстетикалық қуатын арттыруға қызмет ете алады. Жұматай туындыларында
бейнеленетін көпшілікке етене таныс тіршілік суреттерінің өзі ерекше
тартымдылық қасиетке ие болатыны сөзді ойнатумен де тығыз байланысты. Бұл
қасиет, екінші жағынан, ақын лирикасына тән жұмбақ сырдың бірі.
Туындының мәтіндік түзілімі де көркемдік сипатқа ие болады. Бұл
ерекшелік автор санасына тікелей қатысты болғандықтан, қаламгердің өзіндік
қолтаңбасын танытуға да қызмет етеді.
Көркем сөздік туындының мәтіні жазушының шығармашылық еркінен
туындайды: ол тудырады және аяқтайды. Сонымен бірге сөздік мәтіннің
жекелеген бөліктері өте күрделі, тіпті автор санасына қатысты қарағанда,
даулы сипатта тұруы мүмкін. Ең алдымен: мәтін әрдайым бір ғана автордың
өзіне тән тілдік үлгіде тұрақтай бермейді. Әдеби туындыларда түрлі сөйлеу
үлгілері көрініс табады, яғни ойлау мен сөйлеудің әр алуан үлгілері
(тәсілдері, формалары) жасалады. Мұндайда әдебиеттанушылар (М.М.Бахтиннің
соңынан) бөгде сөз деп атаған авторлық емес сөз (тікелей авторлық сөзбен
қатар) көркемдік мән иеленуші болып шығады - дейді В.Е.Хализев [14, 248].
Сөйтіп ол авторлық емес сөз түрлерін стилизациялау, породия, аңыздау
(сказ), арамәтінділік, (интертекстуальность), реминисценция деп жіктейді.
Осы авторлық емес сөз түрлерінің ойындық сипаты күшті Ж.Жақыпбаев
туындыларынан кездеспеуі мүмкін емес. Алайда прозаға қарағанда, белгілі бір
симметриялық өлшемге құрылатын поэзиялық туындыларда сөйлеу тілінің түрлі
үлгілерін беру мүмкіндігі аз болғандықтан, стилизациялау, аңыздау (сказ),
сияқты ойлау мен сөйлеу формаларының ерекшеліктерін таныту қиын. Мұның
ішінде поэзиядан породия, арамәтінділік, реминисценция сияқты формалар ғана
айқын көрінуі мүмкін. Жұматай өлеңдерінде мұның алғашқы екеуі байқала
қоймағанымен, реминисценция түрлері біршама бар.
Реминисценция (жаңа латынша reminisenta – еске алу), басқа бір
шығарма туралы еске алуға бағыттайтын көркем мәтін (әсіресе, поэтикалық)
белгісі. Реминисценция көбіне автордың ырықсыз түрде бөгде образдар немесе
ырғақтық - синтаксистік бағыттың көшірмесін алуы, соңғысы көбіне ырғақтық
жады деп аталатын құбылыстың нәтижесі болып шығады. Біреуден алып пайдалану
мен еліктеудің айырмашылығы реминисценция бұлыңғыр және елене бермейтіндей
болып келеді, (ырғақтық, реминисценциядан басқасы), әйтеуір бір авторға тән
мотив тақырып кешенін (комплекс) еске түсіреді, - делінген сөздікте [14,
322].
Реминисценцияның оқырман жадын және көп құрамды қабылдауын есепке
алған автордың саналы түрде жаратқан тәсілдері де болады. Ж.Жақыпбаев
туындыларында реминисценцияның осы екі түрі де кездеседі. Автордың саналы
түрде көркемдік қажетке жаратқан реминисценция үлгілерінің көбі халық ауыз
әдебиеті туындыларындағы көркемдік жүйені еске түсіріп отырады. Мәселен,
Арысқа барғанда өлеңінің:
Бір ғажап сурет көрдім деп ертең мақтанам,
Бөгеннің жері бөлектеп маған сақтаған.
Ер қыпшақ Еділ Европадан да көрмеген,
Далайыр Мұқылай таңғұттардан да таппаған, - [15, 6]
деген алғашқы шумағының соңғы екі жолы Кодекс Куманикустегі Қыпшақтың
жазба кітабы:
Сенде, менде иоқ,
Сеңгір тавда иоқ.
Утлу ташта иоқ,
Қыпшақта иоқ, - [15, 177]
деген көне түрік жұмбағының елесін береді. Бұл екеуіне де ортақ бір
поэтикалық ойлау жүйесі бар. Екеуіне де объект етілген зат пен құбылыстың
таптырмайтындығын білдіріп тұр (бірінде – ғажап сурет, екіншісінде – құстың
сүті) және ол таптырмас нәрсені іздеу әрекетінің этникалық топтармен
байланыстырылуы – бұл екі туындының арасындағы шығармашылық байланысты
білдіреді.
Ақынның тек халық туындыларына ғана емес, өзге авторлар шығармаларына
қатысты реминисценциялары бар. Оның ішінде М.Шахановпен шығармашылық
жарысқа түсу нәтижесінде пайда болған реминисценцияның өзгеше түрлері де
бар. Мұнда ол белгілі бір оқиғаның фабулалық қаңқасынан қайталануынан
көрінеді. Мәселен, Ғұндардың жүрегі өлеңіндегі қарт Жамбылдың Грузин
қызына ғашық болғаны М.Шахановтың Сұлулықты сезіну немесе Ғабиден
Мұстафинмен қарттық жайлы әңгіме атты өлеңіне де желі болған [16, 16-17]
болса, Ш.Уалихановтың басына қойған құлпытасты диірмен етпек болған нақұрыс
жанның жазасын тағдырдан тартуы жөніндегі Мерген мәрмәр өлеңі
М.Шахановтың Құлпытас кепиеті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz