Ақын мұрасының тақырыптық, жанрлық, көркемдік аясы

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 39 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 3

I тарау. Жұмекен Нәжімеденовтың өмірі мен шығармашылығының
зерттелу тарихы

1.1 Өмір
өткелдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 7

1.2 Жұмекентанудың бел-
белестері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 20

II тарау. Ақын мұрасының тақырыптық, жанрлық, көркемдік аясы

2.1 Өнер адамның
бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 7

2.2 Көркемдік-жанрлық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..33

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..38

Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 43-45

Кіріспе

Қазақтың көрнекті ақыны, Менің Қазақстаным әнұранының авторларының
бірі Жұмекен Нәжімеденовтің шығармашылығы аса бай әрі сан алуан. Ақынның
өнері тақырыптық, жанрлық, көркемдік тілдік, стильдік тұрғыдан да жан-
жақты, биік деңгейлі. Жұмекеннің өлең мұрасы нәзік те күрделі құбылыстардың
қатарына жатады. Шығармашылығына жіті көзбен үңілген сайын жаңа қырлары,
соны сипаттары, көркемдік көкжиегі кеңіп сала береді. Оның өлеңінің
мазмұнынан сайын дала көрінісі, табиғат құбылыстары, қоғамдық ахуалдар,
адам мен оның еңбегі жан–жақты көрініс береді.
Жұмекен Нәжімеденов! Бұл - көзі тірісінде-ақ онға тарта жыр жинағын, үш
романын жарыққа шығарған қазақ әдебиетінің көрнекті тұлғасы.
Ақын Жұмекен Сабырұлы Нәжімеденов 1935 жылғы 28 қарашада Атырау облысы,
Құрманғазы ауданы, Қошалақ құмының Ашақ деген жерінде дүниеге келген. Ол
әкесі Сабыр майданға аттанғанда бар–жоғы алты жасқа аяқ басқан ұл еді.
Атасы Нәжімеден өмірден көрген білгені мол, онысын ән қып та айта алатын,
жыр ғылып шертетін, әңгімелесе сыры мол, ауылына ардақты, аузы киелі, үлкен
жүректі дана қария еді. Әжесі Бақытжамал одан қала қоймайтын. Бірақ олар
Жұмекенді жалғыздан қалған көз деп үбектесе де үлкеннің алдын кесер дарақы,
кісінің парқын түсінбес бос белбеу, бозөкпе, ез ғып өсірмеді. Қайта алдияр
айтса болды, ағайын айтса көнді, жақсы мен жаманның ара жігін айтақсыз
айыра білер ақыл – есті, көргенді болып деп тәрбиеледі.
Жұмекен Ашақ деген ауылында мектеп болмағасын ауылдан әжептеуір
қашықтағы Қошалақта екі кластық бастауыш класты бітіреді де өз білімін одан
да жырақ орналасқан Дыңғызыл құмындағы Жас қайрат сегіз жылдық мектебінде
жалғастырады. Одан әрі әлгі айтқан аралдағы Ленин атындағы орта мектепті
оқып бітіргеннен кейін 1954-1955жж. Жас қайрат сегіз жылдық мектебінде
қазақ тілі мен әдебиетінен сабақ береді.
1955-56 жылдары Қарағандыдағы шахтада комбайнердің көмекшісі болып
істеді. Қарағанында бір жыл жұмыс істеп, Алматыға барып үш жыл Құрманғазы
атындағы Алматы консерваториясының халық аспаптар бөлімінде дәріс алады.
1959-65 жылдары Жазушы баспасында кіші редактор, содан кейін бір жыл
Лениншіл жасгазетінің әдебиет пен өнер бөлімінің меңгерушісі, 1966-71
жылдары Жазушылар одағында әдеби кеңесші болып қызмет атқарады. 1971-73
жылдары Мәскеудегі А.М.Горький атындағы Жоғарғы Әдеби курсты бітіреді. 1974-
78 жылдары Қазақ Мемлекеттік кітап саудасы жөніндегі комитетінде редактор,
содан кейін бес жыл Мектеп баспасының тарих және география бөлімінің
меңгерушісі болып істейді. Ақын 1963 жылы Мәскеуде өткен Жас жазушылардың
IV конференциясына делегат болып қатысты.
1965 жылы жазылған Жоқ, ұмытуға болмайды! деген дастандар жинағы үшін
1967 жылы Қазақстан Ленин комсомолы сыйлығының лауреаты атанды.
Тұңғыш кітабы Балаусадан (1961жылы) басталып Менің топырағыма,
(1985 жылға) дейінгі аралықта Жұмекен ақынның қазақ поэзиясындағы жеке
әлемі қалыптасқан. Мұнда ақын Өз көзімен көріп ашқан Күй кітабы, Жоқ,
ұмытуға болмайды!, Жарық пен жылу, Жеті бояу, Шуақ, Ашық аспан,
Қыран - қия, Темірқазаық бар.
Ол поэзияға құрылымдық, мазмұндық, көркемдік тұрғыдағы жаңалығымен,
өзіндік үнімен келді.
Жұмекен Нәжімеденов артына бес томдық өлеңдер мен дастандар жинағын,
көптеген повестер мен әңгімелерін, аудармаларын қалдырды.
1966 жылы Сағдидың Бустан деген дастанын, 1973 жылы Түркия
ақындарының өлеңдерін, 1980жылы Александр Блоктың Зауалдастанын,
Лермонтов пен Маяковскийдің көптеген өлеңдерін, 1981жылы А.Вознесенскийдің
шығармалар жинағын қазақ тіліне аударды. Ақынның өлеңдері шет елдер де
басылды.
Жұмекен Нәжімеденов 1983 жылғы 22 қарашада жүрек сырқатынан қайтыс
болды.
Бұл диплом жұмысы тақырыптық тұрғыдан да, құрлымдық жағынан да
өзіндік өзгешеліктермен де ерекшеленді.
Тақырыптың өзектілігі: Жұмекен Нәжімеденов поэзиясының тереңдігі әлі
ашылмаған, талданып зерттелмеген тың тақырып. Оған дәлел тақырыппен
Қ.Юсуповтың авторлығымен бір ғана докторлық диссертацияның қорғалғаны.
Осыдан кейін қазақ баспасөзінде ақынның мерейтойларына орай ақын -
жазушыларымыздың естеліктері, ақынның қызы Сайда
Жұмекенқызының редакторлығымен бірнеше естелік – кітаптар шығара бастады.
Елбасымыздың Менің Қазақстаным әні Әнұран болсын деген жарлығы
шыққаннан бастап Жұмекентану жұмысы басталып кетті.
Диплом жұмысының мақсаты: Жұмекен ақынның шығармашылығының тереңдігін
ашып, өлең өлкесіндегі өзіндік орнын анықтау. Ақынның мұрасының тақырыптық,
жанрлық, көркемдік аясын жыр жолдарына айрықша шеберлікпен сыйғызған ақын
өнерін көпшілікке дәріптеу, өзіндік бағасын анықтау.
Дипломдық жұмысым екі тараудан тұрады.
Алғашқы тарауға Жұмекен Нәжімеденовтің өмірі мен шығармашылығының
зерттелу тарихы атауы берілген. Бұл тарауда ақынның шығармалар өлкесіндегі
өзіндік өзгешеліктері, ой-философиялық ерекшеліктері, ол жасаған
шығармаларындағы өмір жайлы толғаныстарының сыры ашылып баяндалады,
Жұмекентанудың бел-белестері арқылы танылады.
Келесі тарауда Ақын мұрасының тақырыптық, жанрлық, көркемдік аясы
Онда ақынның шығармаларындағы өнер адамның бейнесі, өнер тақырыбы құдіретті
өнер саласы қазақтың күйшілік дәстүрі, сондай – ақ , қазақ күйшілері жайлы
жан-жақты баяндалып, ақын жырлаған өлеңдер ғылыми тұрғыда талданады. Оның
күй, күйшілік дәстүр жайында терең жырлауы, сол арқылы қазақ өнерін баршаға
танытатын философиялық толғаныстар екендігі көрсетіледі, содан кейін
ақынның шығармаларындағы көркемдік-жанрлық сипаты күрделі ой пайымдалады,
жырында көркемдік ерекшеліктері кеңінен ашылып қарастырылады.
Сөз соңында Жұмекен Нәжімеденовтің қазақ әдебиетінен алар орны,
әдебиетке алып келген жаңалықтары, соны ізденістері, ол жасаған поэзия
тереңдік пен кеңістік деген ұғымнан тұратындығы, кейінгі бір замандарда
ақын өлеңдері ұрпақтан-ұрпаққа жетіп, тамырлары тереңде, бұтақтары биікте
болатындығы, қайсарлық пен өрліктің символы болатындай өр тұлғасы жайлы жан-
жақты баяндалып қорытындыланады.

I тарау. Жұмекен Нәжімеденовтың өмірі мен шығармашылының зерттелу
тарихы
1. Өмір өткелдері
Өмір қашан да күрделі, бұралаң. Соқпағы мен соқтықпалы тұстары көп-ақ.
Мұны ақындық өмірге қатысты да айтуға болады.
Жұмекен Нәжімеденовтің кейіпкері – қуатты жалынға балқыған жас, барын
ортаға салмақшы ниет – тілегі, жастықтың есеюі, байсалдықтың бастамасын
аңғартады. Поэзиясындағы азаматтық әуен де сол батыл күрес жолынан тумақ.
Шын ақынның жалған айтуы, қылымсып қылымындауы, жағымпаздануы мүмкін
емес. Ол төгіле, бере жырламақ әрқашан. Қазақ өлеңінің құдіретіне жаңа
жаза бастаған, қаламы қалыптаспаған, тіпті қаламы қалыптасқан мықтымыз
дегендердің сиынбайтыны, табынбайтыны жоқ. Сол Абай алдында ақын ақжарланып
тұр. Ол есейіп қызыл-жасыл қыздырмалы күндерден ойша қалыпқа біржола
ауысардағы сұқбаттасу іспетті! Қоңыр кеште өзін-өзі іздеп шыққан ақын
жылдар самғап, жырлар самғап, бәрі неше қилы аударыспаққа түсіп жатсада,
өзгермей түйе жүнді шекпенімен биік тұғырда тұрған ұлы бейнеге көп сыр
айтады, көп мұң айтады.
Ақынның жеке басындағы хал болмаса керек. Өлеңде түр, жаңалық ашамыз
деп сән қуалаушылар да дүркін етіп бой көрсетіп қалады. Қара өлеңді қақ
шекесінен балталаса да, ат айналып қазығын табардың кебін кигендер қаншама?
Жұмекеннің мраморға жазылар өлең жолында екені айқын. Оның ойлары алмас
қылыштай өткір, теңеулері алтын жүзіктей жалт –жұлт еткен жаңа, тұңғиықтың
маржанындай тың, ұйқасы да шебер, тапқыр. Көркемдеу құралы мықты, бояулары
ашық. Сүйіп жазар, ұйып жазар тақырыптары - өмір проблемалары, адамгершілік
пен адалдық, бейбіт күн тіршілігі мен уақыт сыры. Елікпеңдер, ей,
жігіттер, қызбаңдар деген өлеңінде адамдарға өмір жақсы екен деп оған
жеңіл қарауға болмайды деп орынды ескерту жасайды.
Елікпеңдер, ей, жігіттер, қызбандар,
Өмір деген – гүл шоғы емес, қызды алдар.
Көктем ғой деп көкілдеме көйлекшең,
Мына күннің артында әлі ызғар бар.
...Жаза тұршы, күдікші ой, жүдеу жыр,
Күдік кейде таяныш бір, тіреу бір.
Шыңғысханның садағын ап біреу жүр,
Гитлердің мұртын қойып біреу жүр-
Жырда адамға қамқорлық жаңашырлық басым. Ал, қауып – қатерден
сақтандыру, бейбіт те жарқын тіршілікті көздің қарашығындай қорғауға
шақырған ой өз алдында. Енді бір өлеңінде ол осы ойды былайша ашық айтады.
Бұлақ – мезгіл сырғыса,
Мен тамырға қарамайймын.
Сынап түссе бір бұта
Қабырғама қараймын.
Уа, туған жер, шүкірсің!
Топырағыңа киелі
Бір есуас түкірсе,
Ол – бетіме тиеді.
Елін, Отанын беріле сүйген адам үшін оның әрбір бұтасы, бір уыс
топырағы да ерекше қымбат.Бұл балауса балғын тыныштық пен таза саумал
самалды тілеген шұғылалы ұран.
Жұмекен – ақынның өлеңдерінде үлкен өміріміздің алуан қыры, саз сыры
өзіндік ою - өрнегімен ойшыл – сыршылдығымен ерекшеленеді. Өлеңді алдымен
өз жүрегінде жазып алып, ақын содааан соң барып қағаазғаааа түсіретін
секілді. Өлең жазуымен өмір кешіп келе жатқан, өлең алдымен өз сананда
жазылады. Сонан соң қағазға құйылады. Жүректе пайда болып, сананда жазылған
жыр ғана оқырманның көзіне қуааныш, көңіліне нұр сыйлайды.
Тайға таңба басқандай ұрымтал, ойларымен қабат қарапайым болайын деп
жөнсіз жүдеп, орынсыз егіліп кететін сәттері де жоқ емес. Жадында ол
ақынның ойшыл болуға бар жанын салар ниетіндегі көлеңкелі қатарластың өзі
елей бермейтін ықпалы болар. Мәселен:
Ақын болды десе де жасында әйгі,
Қақ жартысы жырымның басылмайды.
Бір сөзім бар – бәрібір айтылмайды,
Бір есігім бәрібір ашылмайды,
Бір сөзім бар - бәрібір айтылмайды,
Бір есігім бәрібір ашылмайды
Мұнымен ақын не айтпақ болды екен. Сұрақ егер жырының жартысы
басылмаса, оның қажеті болмағаны-дағы. Қажеті болмаған дүниенің дүнием бар
еді деп жар салу неге керек? Ақынның ғұмыр бойы айтпауға бекінген сөзі
болса, жұрттан жасырған сыры да. Бұл да – ақынның өзіндік бір ерекше
қасиетті болмақ. Жұмекен Нәжімеденовтің басты еңбегі поэзиялық, прозалық,
лирикалық шығармаларында өмір шындығы жазылған. Жұмекеннің ақындық
ерекшелігін, шығармашылық эволюциясын, өсу-өрбуін, жеткен биігін
пайымдадық.
Жұмекен Нәжімеденов – соғыс тақырыбына ерекше шығармашылық толғаныспен
қараған суретткер.
Ақынның өмірді зерттегені – алдымен өзін зерттегені - депті
Мұқағали Мақатаев күнделігінде былай көрсетілген еді [7, 11 ]. Осындай
өмірді зерттеу арқылы өзін зерттеген ақындардың бірі – Жұмекен Нәжімеденов.
Шығармашылық жолының басынан аяғына дейін тынымсыз қаламгерлік әрекет
үстінде болды. Оның суреткерлік сапары өлеңмен басталып, өлеңмен аяқталады.
Жетпісінші жылдардың басында поэтикалық таңдамалы шығармалар жинағын
шығарғаннан кейін, прозаға ойысты. Жаңа жанр саласында да Жұмекен табыссыз
болған жоқ. Алайда ақын өзінің сүйікті жанры поэзияға қайта оралып,
өмірінің ақырына дейін бес кітап ұсынды. Жұмекен ақын ретінде оқырмандар
назарына ерте ілініп, алғашқы өлеңдер жинағынан – ақ әдебиет сүйгіш
қауымнан жоғары бағасын алды.
Ақынның шығармашылық жолын үш кезеңге бөлуге болады. Поэзиялық
туындылары бірінші және үшінші кезеңдердің үлесіне тиеді. Бұл екі кезеңнің
арасында аспан мен жердей алшақтық жоқ. Бір – бірімен өте жақын және
табиғи байланыста. Оларды табиғаттастыратын және байланыстыратын ақынның
тоқырап, талуды білмейтін таланты мен еңбекқорлығы. Ол қай –қай кезеңде де
табиғи ақындық мінез –тұрпатынан көрінді. Ұзақ шығармашылық жолдағы аздаған
іркілістері оның бүкіл ақындық жолына ешқандай нұқсан келтіре алмайды.
Жұмекен лирикасында азаматтық әуеннің басымдылығы көрінеді. Еңбек,
соғыс пен бейбітшілік, туған жер, махаббат, табиғат, бала-перзент, өмір
философиясы басты тамырлар.
Ақынның лирикалық кейіпкері өмірге парасаттылықпен барлай, бақылай,
салмақты қарайтын, оған баға бере, заманды жан –жүрегімен түсіне білетін
азамат.
Лирикалық кейіпкер өмірдің қайшылыққа толы, тартысты күрделі процесс
екенін ұғынған. Ол қай мәселеде қалай толғанса да, оқырманның сезім
пернесін дәл басып, оның өмірге деген көзқарсына әсер етеді. Ақынның әр
өлеңі оқырманның Көкірек көзін ашады.
Жұмекеннің лирикалық кейіпкері заман алдындағы жауапкершілігін мықты
сезінетін адам. Оның қатты алаңдап, түн ұйқысын төрт бөле тынышсызданатыны
– от басы, ошақ қасының мәселесі емес, бүкіл әлемдік, адамзат баласына
ортақ проблемалар. Ол – планета тыныштығын тілейді. Бүкіл адамзат баласының
бесігі, ортақ үйі – жер шарын аман сақтауды ойлайды. Адам адамзаттың
назарын жер тағдырына байланысты екі мәселеге аударады: бірі – тіршілікті
қырып-жоятын қарудың қаупі, екіншісі - әлемнің тыныштығын ала бастаған
экологиялық зардап. Осыларды шығармаларының түйінді ойларының тірегі ете
отырып, жұртшылықтың сезім-күйлеріне ықпалды әсер етіп елендетеді. Сынып
түссе бір бұта, қабырғама қараймын - деп, Жұмекен Нәжімеденов бүкіл әлемге
дабыл қағады.
Ақын өмір философиясына, құпия сырларына тереңдей алатындығын байқатты.
Тіршілік тылсымдарына үңіліп, адам іс -әрекетіндегі,
болмыс - психологиясындағы жағымды - жағымсыз, қонымды - қонымсыз
заңдылықтар-ды ашумен болды.
Ақын белгілі бір тақырып айналасында жан-жақты ұзақ толғанысқа түседі.
Сол әңгіме тиегі болған нәрсенің бүге-шігесіне дейінгі тартысты жайларын
көрсетіп, үлкен философиялық ойға әкеліп тірейді.
Жұмекен дастандарының композициялық құрлымы мен сюжет желісінен
бастап, шындықты шынайлау, образдарды мінездеу мен мүсіндеу секілді
суреткерлік әрекеттерінің бәрінен анық танылады.
Жұмекен Нәжімеденовтің дастандары түрлі –түрлі: кең диапазонды толғау
түрінен лирикалық поэмаға ұласып жататын туындылар бар.
Ақын, әсіресе, лирикалық дастан жазудың шебері. Оның шеберлігі
публицистикалық және философиялық поэмаларынан айқын көрінеді. Ақын
қозғаған проблемаларын қоршаған болмысымыздағы көптеген шынайы фактілермен
дәлелдейді. Мұндай дастандарда заман, болмыс, тағдыр бейнелері жасалған.
Ақын шалқар шабытқа бөленіп, ой мен сезім ұштасқан көркем де айшықты
суреттеулер мен философиялық толғаныстар арқылы оқушыға эстетикалық нәр
береді, болашаққа жігерлендіреді, жүректерге үміт отын жағады депті Қадыр
Юсупов дисертациясында
[1, 240 ].
Қазақстанға байланысты дастандарды алсақ, қазақ халқы өмірінің белес-
белестеріндегі тарихи беттер баяндалып жатады. Белгілі тарих көркем өлең
кестесімен қайта мазмұндалғандай әсер қалдырады. Мұның бәрі әдебиетіміздің,
соның ішінде поэзияның шеберлену, жетелеу жолындағы ізденістері деп
танимыз. Ақындар ондап саналатын жылдар өткен сайын жаңа, соны жылдар
тарапында осындай ізденісімен мінез байқататын Жұмекен Нәжімеденов екені
сөзсіз. Әдебиетіміздің ұзақ желілі поэтикалық шығармаларында баяндаулар
басым жататын, ал баяндау алға түскен, салмағы ауырлаған шақта сезімнің
күні бір уыс боп, мүшкіл хал кешеді. Ал Жұмекен осы тайқы басқан тұсты
байқап қалғандай. Ол сондықтан да алғашқы дастандарынан бастап – ақ
суреттеулерге бой ұрып, оқырман жүрегін қытықтайтын соны детальдар табуға
тырысып бақты. Дастандар сатылап туған сайын осы үрдіс ақын туындыларында
молырақ орын ала берді. Әрі бұл суреттеулер оқырманды ойға жетеледі,
тереңге сүңгітті. Бұл ақынның шығармашылық абыройын күннен – күнге арттыра
берді.
Жұмекен Нәжімеденов он төрт дастан жазған. Оның бұл жанрдағы
туындыларында алуан түрлі өмір, шындық қамтылған.
Ақынның 60-80 жылдарда дастан, поэма секілді кең көлемді жанрлық
түрлерін байытып, оларға мазмұн жағынан да, пішін жағынан да айта қалғандай
жаңалық қосушылардың бірі.
Оның Кішкентай атты тұңғыш поэмасы ақындық өнер туралы жазылған.
Бүкіл адамзатқа апат әкелген 1941-45 жылғы соғыс ақынның бала кезінде
сәбилік жүрегінде дақ салған, санасына өшпес із қалдырған оқиға еді. Талант
қиялында тамыр жайған осы тақырып Жұмекеннің ақындық үні анық естіле
бастаған шағында дастандар циклі болып дүниеге келді, олар: Қанды сүт,
Көзсіз батыр, Келін, Соңғы махаббат. Ол өткен заман өміріне, тарихқа
да зер салды. Оның тарихи тақырыпқа жазған Менің әкем, Жаңғырық, Ақ
қайың атты дастандары бар.
Менің әкем - тарихи-публицистикалық дастан. Мұнда ақын сан ғасыр
бұрын өмір сүрген бабаларымызды да әке дейді. Бабаларымыздың,
аталарымыздың, әкелеріміздің жиынтық ірі тұлғасы әке бейнесінен
сомдалған. Әке ұғымы қазақ деген ұғымға ұласып, ортақ мағына табады.
Әке-қазақ образы дастан діңгегі. Ақын менің әкем дастанымен қазақ
халқының әлем алдындағы тұрлаулы тұтас тұлғасын жасаған. Қаншама қиын
тағдырды бастан кешірсе де, құдайдың пешенесіне жазғаны қой бағу бола тұра
қазақ өзінің ересен еңбегі арқылы бұлыңғыр ғасырлар түкпірінен бүгінгі
күнес тіршілікке талмай жетіп, қазіргі өркениетті елдер деңгейіне
көтерілгенін ақын мақтаныш сезімімен жырлайды.
Қыран қия дастаны – ерекше бітімді шығарма. Оның ерекшелігі сол-
дастан ақынның алуан философиялық толғаныстарынын сарқып құяр сағасы. Мұнда
автор аса мағыналы екі ұғымды бүкіл поэмаға тұтасқан желі, арналы арқау
етіп тартады да, идеялық тұқыр етіп алады. Олар – биіктік пен тереңдік:
табиғаттағы асқар биіктікті адам өміріндегі астарлы биіктікке, табиғаттағы
заттық тереңдікті адам өміріндегі символдық тереңдікке балайды да
бағамдайды. Таудың қия биіктігіне адамның рухани өмірі әрі іс-әрекетіндегі
асқарлығы, адамшылық шынайлығы мен тазалығы, адам баласының биік идея үшін
күрестегі ерлігі егізделеді; мұхит, теңіздердің тереңдігіне адамшылық рухы
мен ақыл-ойындағы тұңғиық тебіреністі, әрі рухани ғылыми ой-толғаныстардың
ақыл тұңғиығынан шымырлай шығуы шендестіріледі.
Ақын осы екі ұғымды адам өміріндегі ең құдіретті күш, қастерлі қасиет
деп бағалайды. Адамзат тарихындағы мұндай ұлы қасиеттердің кімдерде
болатынын бажайлат, оған эстетикалық экскурс жасайды. Тіршілікте әр пенде
осы қасиеттерді бойға дарытуды армандайды, соған ұмтылады, бірақ бір
өкінішті жері осы мақсат ылғи орындала бермейді. Себебі бұлар адам атаулыға
оңай олжа салатын, ғайыптан пайда бола қалатын қасиеттер емес. Ол
адамдардың адамының ғана пешенесіне жазылады. Адам ер боламын деп ерлікке
жете бермейді, ақылды боламын дегенмен ылғи ақылды бола алмайды. Бұлар
жалаң тілектен тумайды. Ерлікті-биіктік, ақылды-тереңдік десек, олар оңай
тауып болмайтын құбылыс; жерден де шықпайды, аспаннан да түспейді. Оны
тұрмыс-тіршіліктін, болмыстын жемісі деп білген жөн. Адамның тумастан
ерлікке бейім, немесе ақылға кемел жаратылуынан деп топшылайды ақын.
Адамдар арасындағы бір туар таланттар, ерекше қасиетті адамдар – адамзатқа
тартқан табиғат сыйы, табиғаттың өзі жаратқан, яки туа біткен биіктік пен
тереңдік тек соларда ғана. Табиғат жаратқан таулар қалай биік, теңіздер
қалай терең болса, төбелер аласа, көлдер тайыз. Адамдар да сондай, биіктік
пен тереңдік бірінде болса, бірінде жоқ. Ақын осы шыңдықты шынайы детальдар
арқылы сөзбен сурет сала отырып, жан тебірентер тереңдік һәм биіктіктен аса
шебер жырлайды [ 1, 36-37 ].
Жымиып бір күлген шақта мұртыңнан,
Желкіл қағып жез шудалы күн туған.
Кезінде бір көнілің биік ұмтылған
Көмейіңнен көкке атылып шың туған.
Шығып кеткен шағында өз ырқыңнан
Тасқын туған тар шатқалда жұлқынған.
Осылайша астарлы айшықтармен Жұмекен табиғаттың табиғи туындылары
секілді биік қасиеттердін қалай пайда болатын сапалық сипатта бағамдайды.
Ақын адамның мәңгілік өмірінің осындай қасиеттеріне топастық, тоңмойындық,
тоғышарлық бөгет болатынын, бірақ оларды Биіктік құлатады, тереңдік
батырады деген әдемі түйін түйеді.
Дастан жаңалығымен, тақырыбының сонылығымен, идеясының нұсқалығымен,
философиялық тереңдігімен, тілінің шырайлығымен оқырманға Нәжімеденов
шығармашылығынан ерекше орын алады депті Қадыр Юсупов [ 1, 24 ].
Поэмалар Ж.Нәжімеденовтің ақындық тегеуірінін әбден танытқан
шығармалар, - деп жазды Әбіш Кекілбаев [ 11, 390-400].
Ол соғыс тәрізді апаттың зардабы мен заңсыздығын айту үшін кеңірдекке
артық салмақ салып, қаламына баттастыра бояу жағып, күшейтем деп күштеніп
жатпайды. Соғыстан қалған төртбұрыштың бүгінгі сыздағаны мен сырқырағанын
ашар төрт гәпті мөлдіретіп жеткізеді.
Жұмекеннің лирикалық поэмаларында, лирикалық кейіпкердің сезім
толғаныстарына кенелесіз. Ұшан-теңіз сезім құшағында боласыз. Ал сезімнің
апарар дарбазасы – салмақты ой. Ақын сюжетті дастандар да жазады. Олар
қазақ әдебиетіндегі сюжетті дастандарға ешбір ұқсамайды. Қаламгер оқиғаны
қызық, әдеттен құрады. Яки, болмаса оқиға өте қарапайым да, осы қарапайым
оқиғаның айналасын толғаныс-сезімдермен аптап-күптеп қояды. Өте қарапайым
оқиға ақынға сол оқиғаға байланысты оқырман бұрын өмірде байқамаған сезім
мен детальдар бақшасына кеңелту үшін керек болды екен. Оқиға гүлдің сабағы
да, сол сабақ айнала әдемі ашылған гүл қауыздарынан көрінбей кететіндей
іспетті.
Сюжетті шытырман Бұл жолы ол шынын айтты атты дастан конфликтісі
қалыңдағы кере қарыс прозалық романның материалы. Жұмекен оны қалай шебер
қиюластырған десеңізші! Қазақ әдебиетінде дәл осындай сюжеті шебер құрылған
дастан жоқ. Егер сондай дастан туса, енді туар.Себебі дәстүр жалғастыру
ләзім. Жұмекеннің бұл дастаны талай сюжеттік туындыларға үлгі бола алады.
Жұмекен Нәжімеденов Ұлы Отан соғысынын жиырма жылдығына арнап поэмалар
циклын берді. Ол Жоқ, ұмытуға болмайды деп аталған болатын. Жинақ туралы
кезінде жақсы лебіздер де айтлады. Ақын комсомол сыйлығына осы поэмалар
арқылы ие болды. Сын да айтылады. Айтылған сынды оқырман халық қабылдамады.
Себебі оған тағылған сынның еш негізі жоқ еді. Дастандарда кейіпкерлер тек
қана мүшкіл, әлсіз жағынан көрінді деу тырнақ астынан кір іздеумен бірдей.
Ақынның басты мақсаты – дастандарында соғыстың халыққа салған зардабын
көрсету болды. Қазақ әдебиетінде соғысты бейнелейтін дастандар баршылық. Ал
соғыс зардабын осынша көркем бейнелеп, типті суреттеулер жасаған дастандар
бар ма? Әзірге ондай туындыларға кеіккеніміз жоқ. Ақынның төрт жұмыр
дүниені бір шүберекке түйгендей бір жинақта берілген дастандар циклі –
қазақ әдебиетіндегі қадау шың, әрі қайта қайталанбайтын құбылыс.
Ақынның дастандарын оқырман ретінде де, әдебиет зерттеушісі ретінде де
таң қаласыз. Бұл дастандар – алдырмас тас қамалдар десендерде болады.
Неге? Себебі дастандарды бір рет оқып түсіне алмайсыз, екі рет оқып түсіне
алмайсыз. Қысқасы, қанша рет оқуды кеңес етпейсіз. Әбден түсінгенінізше,
Тас қамалды бұзып өткеніңізше шабуылды тоқтатпағаныңыз абзал.
Қаламгердің ғажайып терең де қатал логикасы, ой шытырманы сізді терең
тұңғиығына батырғысы келеді. Ой қармағына оңай іліге қалатын туындыларға
үйренген қабылдау мен ұғыну күшіңізді қайта шыңдап, қайта жарақатауға
мәжбүр боласыз. Демек, ақынның жаңа кезеңіндегі жаңа дастандары оқушысын
самарқаулықта белсенділікке, оңай қабылдаудан – шығармашылыққа жетелейді.
Тер төге еңбек етуге шақырады, ұйымдастырады, жігерлендіреді. Оның бұл
дастандарын интеллект қана ұға алады. Бізше қазақ әдебиетіндегі ізденістің
биік шыңы осы. Жұмекен өз табиғатында тұйық, терең ой құшағында жүріп,
тереңдіктен ғана жарытылған адам болатындықтан, оның жырларының, дені сол
табиғаттас болуы заңды да. Мұны енді қазақ әдебиеті әлеміндегі айта
қалғандай құбылыс демеске шарамыз қалмайды. Талай зерттеушілер үңіле
түсетін, әлі талай ашылатын құпиялар мен жұмбақтар, ақынның алтын қазынасы
тереңінде.
Ең алдымен, Жұмекеннің ақын және поэзия туралы ойын өлең кестелерімен
берген толғақты ой-пікірлерін талдадық. Қаламгер бұл толғаныстарында
поэзияның құпия қыр-сырларын ашады. Суреткердің оқырман алдыңдағы парызын,
мінез-мақсаттарын анықтайды, шеберлік жолындағы ізденістері, өлең жазу
процесіндегі өзінің сезім-күйлері арқылы беріледі.
Жұмекен, сөз жоқ, ешкімге ұқсамайтын, ешкімді қайталамайтын, өзіндік
ақындық жаратылыс, өзіндік ақындық бейнесі бар, көп ойлап, көп оқитын, көп
ізденетін ақын. Алған тақырыбын да, оны өлеңге айналдыру жолдарын да
Жұмекен оң айлатып, арзандтып алмайын дегенді үздіксіз ойдайды. Ол адамның,
жаратылыстың сыртқы қалпынан көрі философиялық табиғатын ашқанды, адам мен
жаратылыстың биік келісімін тереңірек сипаттағанды ұнатады. Сондықтан да ол
бірдей уақыттың алысын айтқанда оған өзінің ішкі байланыстарын сөз етсе,
құпия сары мен адам жанының қимылдарын байланыстыра айтуға жасады деп
жоғары баға беріп, Жұмекеннің поэзиясын жақсы деген Әбділда Тәжібаев.
Сыншы жолдастар, Жұмекенді оқыңдар, ілтипатты болыңдар, жақсы түсінуге
тырысындар деп ұран тастағандай болғанды қосқан Ғафу ақын да: Жұмекен
Нәжімеденовтің мағынасы ашқан аса бай мұрасы-қазақ поэзиясының қазынасына
айналып жетеді. Оның шығармасы жағынан аса бай мұрасы қазақ поэзиясының
көбі жеткен санасы ғана емес, еш уақытта тозу білмейтің мұрасы деген
болатын. Жұмекеннің ақындық құдіретіне аға буынның бірдей дуалы аузы осылай
ден қойса, ал олардан кейінгі жаз буынға басшы болып отырған Әбіш Кекілбаев
пен Нұрлан Оразалы Жұмекен мұрасына тіпті аузын ашып, көз жұмады: Өмірдің
өзіндігіндей бояу, өмірдің өзіндігіндей әуез ырғақ – ақынның әлемдік
мұраттары. Ол үшін шындыққа қиянат жасайтын әсіресе көріністің бәрі жат.
Айқай салып арзандатпа шындықты. Бұл Жұмекен Нәжімеденовтің азаматтық та,
ақындық та кредосы. Бұл - Әбіш Кекілбаев айтқан еді [3, 41-42]:
Жазғандарында жарық пен жылу, күнгей мен көлеңке, ақыл мен ой, мінез бен
әдеп әр кез қатар жүретің Жұмекен – жырдың табиғаты көзбен бояуға қанық
бейнелі жырдың биігіне көтерілген, ой мен ақыл қатар келіп шарпысқанда
жүрек төрінен от өрілген өзгеше көркем құбылыс. Бұл –Нұрлан Оразалы айтқан
еді [22,10]:Жұмекен ақынның шығармасы әлі де бізге молырақ, тереңіне бірде-
бір сыншы, әдебиетші емін-еркін бара қайсы бірі бетін қалықса, қайсы бірі
жағасын шалшықтап жиекте жүр. Бірден қайсы бір ақындардай көзге түсуге
құмартып, сыртын сұлулап, жұрқылдап әлек болмай, ой мен сезімін тереңнен
тартып, зерделі асумен сырласуға, керек болса мұңдасуға бейім тұратын
ақынның әрі де өзі сияқты сарбаз, биязы. Өмірдегі Жұмекен қандай болса өзі
де сондай - деп айтқан Амангелді Кеңшілікұлы [8, 97-103 ].
Ақын Жұмекен Нәжімеденов – шығармашылығын әр қырынан, жанрға бөліп
жеке-жеке талдауды керек ететін сан қырлы дарын. Содан да болар оны туған
әдебиетіміз тарихындағы ұлы ақын десек айна қатесіз шындық. Жұмекен адам
ретінде арамызда азғана уақыт ғұмыр кешті. Бірақ ақын ретінде, қаламгер
қақында қыруар дүние қалдырды және ол басын бастасан соны көрінер шағын
дүниелер, болымсыз тақырыптар емес, халқының өткені мен өзі өмір сүрген
дәуірі, келешегінің тынысын тындап, сана сарабынан өткізді. Жай өткізген
жоқ жаһандық филосорфиялық пайымдаулармен оймыштап, әдіптеді. Ал уақыт
трагедиясын, дөп басып, оның бар қарама – қайшылығы тереңнен көрсеткен
Жұмекен ақынды жүректен жоғалады деу қиын депті Өтепберген Әлімгереев[ 4,
14-22 ].
Шынында да ақындардың бәрі айтып жүргендей Ж.Нәжімеденов аса ойлы, аса
терең ақын. Оның тереңдігін барынша ашып көрсету мүмкін емес. Өйткені ол
ашқан тереңдікті тұтас қамту үшін өзің де сондай тереңдікке сүңгей қалатын
болуын керек.
Темірхан Медетбек Жұмекен Нәжімеденов поэзиясы туралы былай деген еді
[ 15, 6-7 ].
Мен үшін Жұмекен поэзиясы әлде қайда күрделі, мүлде жаңа тосын поэзия.
Оны түсіну үшін белгілі бір деңгейде дайындық қажет. Жұмекен поэзиясы мені
өзіндік шүңет тереңдігімен баурайды. Қай уақытта тереңдікті игеру қиын.
Адам баласының жердің тартылыс күшін жеңіп, көктің жеті қабатын қақ жарып,
космосқа шыққанына ондаған жылдар өтті. Биіктік алынды, ал тереңдік әлі
алына қойған жоқ. Қай тереңдікте, сонын ішінде адам жанының тереңдіктері де
осындай мінезге ие. Жұмекен, міне, осындай қысымы аласа тереңдіктерде жұмыс
істеген ақын. Яғни, тереңдікке жету де, онда жұмыс істеу де, ол жерде
жазылған жыр да күрделі тылсым.
Иә, ұлы ақын Жұмекен Нәжімеденовтың тамыры – тереңдікте. Ол – биіктік
пен кеңістік туралы жазса да терең. Әрине ол тереңдіктін тылсымынан сыр мен
гәп іздеу, одан інжу – маржан сүзу мәңгілік тоқтамас емес[ 15, 6-7 ].
Ж.Нәжімеденовтің тағы бір тарихи дастаны – Жаңғырық. Қазақтың ХІХ
ғасырдағы Ереуіл атқа ер салған, егеулі найза қолға алған әрі ақын әрі
батыр Махамбет Өтемісұлы Исатай батырмен тізе қоса отырып бастаған
көтерілістін жеңіліп, қас батыр опат боп, қайсар ақынның тауы шағылып,
көңілі пәс жалғыз қалып ақырында Баймағамбет сұлтан жендеттерінің қолынан
қаза тапқаны бұл дастанда сырлы да мұңды жырға айналған. Ж.Нәжімеденов осы
оқиғаны жырға арқау ете тұра өзгеше сюжет құрып, тың шешімге келеді. Мұның
өзі шындыққа сондай жанасымды, соншалық сонылығымен де нанымды. Сұлтанды
жуан жұдырық қып қана қоймай, қуылық пен сұмдық тереңіне тартып халық
қарғысы мен қаһарна ұшыратуы тіпті қызық. Бұл – аса нұсқалы шешім.
Жаңғырық дастаннан туындайтын тағы бір өзекті ой – халық қамы үшін
жасалған игілікті істер, оның мүддесі үшін болған күрестер ел жадынан
ешқашан ұмытылмайтыны. Ондай дәстүр жаңғырып, жаңарып, жасарып отыратыны.
Исатай-Махамбет бастаған көтеріліс қазақ халқының тәуелсіздігі үшін болған
күрес.
Нақтылап айтар болсақ, Ж.Нәжімеденов шығармаларындағы өмір шындығы
айқын аңғарлады. Сонымен қатар Ереуіл атқа ер салып, егеулі найза қолға
алып, еңку-еңку жер шалып өткен Махамбет заманының шындығы Жұмекеннің
Жаңғырық поэмасында айтылады. Махамбет өмірінің алуан қырын, Махамбет
заманының трагедиясын Жаңғырық поэмасындағыдай жалындатып, жарқыратып,
жанын түршіктіріп, өкінтіп, ат бауырына құлата өкіртіп жеткізген ірі
шығарма ендігі де туа қоймас.
Жұмекеннің ешбір жыры, ешбір жолы заманына тәуелді болмаған. Қайсар
ақынның Жаңғырығы бірде-бір кейіпкерінің атын атамай–ақ, Махамбет рухының
арқауында өріліп, осылайша тағы да уақытына тәуелсіз аяқтайды. Иә, Жұмекен
заманына емес, өз мақсұты мен жыр мақсұтының сертіне аса берік болғандықтан
да халқының, ұлтының ұлы мұраттарының, ұлы өкініштерінің өңменіне дөп келер
дүниелер туғызған.
Ж.Нәжімеденовтің поэмалары – қазақ әдебиетіндегі дастаншылық дәстүрді
ілгері дамытқан, жаңалығы мол, мазмұны терең, пішіні сұлу сырлы мұра –
қымбат қазына [ 1, 38 ].

1. Жұмекентанудың бел-белестері
Мұқағали Мақатаев: Жұмекен жұмбақ ақын. Тамырын тереңге салған, ойға
бай, тілге сараң суретткер. Ақын Жұмекен, жұмбақ - Жұмекен біздің
поэзиямыздың бүгінгі де, ертеңгі де құрмайтын саналы, ақылды жырлардың
авторы деген еді [ 7, 8-9].
Жұмекеннің ұшан-теңіз мол мұрасын зерттеушілер құдайға шүкір, аз
емес. Жұмекенді жұмбақ ақын деп айтатындар аз емес. Оның жұмбағы – тек
жақсы жазатындығында. Ол -өз шығармашылығын өрелі оймен бірден –бір
биікке көтерген айтулы ақын. Оның өлеңдері қашаан да оқушысын тұнғиыққа
сүйрей жөнеліп, тереңге бойлатады, философиялық ойлармен өрнектейді деген
еді Мәру Сапарқызы.
Қазақ әдебиетінде Оразбек Сәрсенбай өте жақсы пікір айтты: Бізде
арамыздан кеткен ақын – жазушылардың жүзі көмескіленбей тұрып естеліктер
жазу дағдысы қалыптаспай келеді. Жұмекен творчествосы қазір көп болып
қопара зерттеуді қажет ететін қыртысы қаалың күйінде тың жатқан дүние.
Оның бүкіл твворчествосы қазақ әдебиетіндегі әлемдік маңызы бар үлкен
құбылыс деп көпсінбей айтуға әбден болады. Қазірше оны өзге түгіл өзіміз
де толық танып ала алмай жатуымыз мүмкін. Басқа барлық тілдерге аудартып,
кеңінен насихаттауды қажет етіп тұрған үлкен жұмыстың бірі осы деп
білемін. Естеліігі бар, ғылыми мақаласы бар, Жұмекен Нәжімеденов деп
аталатын толыққанды бір кітап шығарған жөн Оразбек Сәрсенбай деген еді
[ 3, 6-8 ].
Жұмекен, біздің түсінігімізше, тек қана ақын – жазушы емес, айтарлықтай
домбырашы, орындаушы, өнер қайраткері деп есептеймін оған радионың алтын
қорында сақталған көптеген күйлері бар. Мәселен Қалихан Ысқақов, Дүйсенбек
Қанатбеков, Әбділда Тәжібаев, Мұрат Бекей,
Балагүл Бакиева, Хамит Мұсабаев айтқан сөздері куә.Ж.Нәжімеденовтің
өнері әлі де жалғаса береді.

Қалихан Ысқақов былай деп айтқан [27, 6 ]: Домбыра эстраданың аспабы
емес, көңілдің күйсандығы еді ғой! Күй көптің даңғазасы емес, көңілдің нәші
еді ғой! Жұмекеннің өлеңі күй секілді түпсіз тұңғиық. Абайламай оқуға
болмайды. Бүгін де, тіпті кеше де лирикалық полутонмен бір ыңғай соқтырта
беретін көп ақындар көпшілікке ұнауы мүмкін. Бірақ, өз басын профессионал
ақын ретінде оларды Жұмекенмен қатар қойғым келмейді. Жұмекеннің күйі ғана
емес, ақындығы да бөлек еді. Өкініштің ең үлкені – сол Жұмекен
Нәжімеденовтің ортамыздан ерте кетіп қалғаны.
Дүйсенбек Қанатбаев былай деп айтқан: Жан дүниенің жаңғыруды аңсаған
сәтте өзің сыйлайтын, өзің сыйынатын құдірет атауға жүгінеді екенсің. Оңаша
ой кешіп, екеуара сырласқанды сағынасың. Ағыннан жарлығын келеді, іштей
тазарғанды аңсайсың. Жақын – жуық пен дос –жаранды осындайда іздейсің.
Жаздым, жаңылдым дейтін тұсың да осы.
Өлі аруақтарға сыйыну – желден бар ғұрып. Жан-дүниенді әбігерге салған
әлдебір әрекеттерден кейін Алатау жақты бетке алып, Кеңсай қолтығындағы
бұралаң жолмен жоғары қарай өрлеп келе жатқанынды бір-ақ білесің. Оның
үстіне, өкінішті болса да айтайын, жанымызға жақын тұтар қимастарымыздың
дені осы тарапқа ауысып кеткен бе? Қалай? Небір ардақты азаматтарымыз
Алматыны артқа тастап Кеңсайзиратының кең қойнауына ойысыпты. Енді, міне,
қабаты қара жер қара нар сынды ыңырсиды. Қимас қауымының әрбіреуінің бас
жағында тұрып, өзің десол әулетті күңіріске, әлсіз де болса, үн қосқаң,
білгеніңді күбірлеп айтқан боласың. Содан соң қара қошқыл түтінді көрпеше
бүркеніп, бүктіетіле бүріскен Алматы жаққа жаутаңдай бір қарап: Апыр-ай,
мына таразының қай басы ауыр? дегендей әрі-сәрі күй кешесің...
Міне, тағы тосын толғанысқа киіліктім. Ақындар Жұмекен Нәжімеденов пен
Жүсіп Қыдыровтың ескерткіш – тұғыртастарына таяй бергенімде күңіреген үн
бойымды баурап, денемді қалтыратты.
Күйші еді – ау марқұмдар...
Көз алдым сонау-сонау кезеңдердің қимас елестеріне толып жүре берді:
Бұл ғажапты қалайша мен жыр етем,
Қас өнерді әлі көрмей жүр екем-
Қонағы отыр Жүсіп пенен Жұмекен.
Жауддыратып небір жақсы –жайсаңды,
Жамыраған жанарларға ой салды.
Екі ақын күйлетеді кезекпен
Бірі – Абыл, бірі – Баламайсанды.
...Қайран ғұмыр, бір-ақ сәттік жыр екен?
Бұл күндері кең зал емес, Кеңесайда
Қатар жатыр Жүсіп пене Жұмекен.
Муза –мұнар басса еңсе байсалды,
Мұңды әуен әлдилейді Кеңсайды-
Екі аруақ боздатады кезекпен
Бірі – Абыл, бірі – Баламайсанды.
Баба зират бабаураған күйге тұнып тұр. Кеңсай ішін муза –мұнар аралап
жүр. Қасиетті әуен жан –дүниенді дендеп, еңселеп барады. Оңашада мына өлі
аруақтардың арасында жалғыз жүретінді ойлап, өзінді түпсіз шексіз мұхит
бетіндегі бидерек жаңқадай сезінесін. Күйгелек көңілінді күй көпірі
қайтадан көктей ала жөнеледі. Қиялың қияға талпынып, көнілін қиянға шарқ
ұрады, қай-қайдағы есіңе түседі. Қай-қайдағы депін-ау, бәрі де күні кеше
емес пе еді?..
Жұмекен әдебиетке енді келіп, алғашқы өлеңдерін жариялай бастаған тұста-
ақ, өзі де әдебиет табалдырығын жаңа аттап, оның киелі үзеңгісіне бір аяғын
енді-енді салған Әбіш сынды сұңғыла ол жайындағы сарабдал сөзін ақи-тақи
айтып та үлгерген еді [5, 26].
Өмірдің өзіңдегідей бояу, өмірдің өзіңдегідей әуез, ырғақ ақынның
көркемдік мұраттары бәрі жат. Әбіш осылай дей бергенде, әдебиетіміздің
ақсақалы Әбділда Тәжібаев: Жұмекен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.