Қазақстанда халықты жұмыспен қамту саласындағы әлеуметтік-саяси жұмыстар
Мазмұны
Кіріспе
І-тарау: Қазақстан Республикасы әлеуметтік саясатының еңбек
қатынастарын реттеудегі ролі
1.1 Әлеуметтік саясаттың халықты еңбекпен қамту саласындағы
мазмұны және негізгі бағыттары
1.2 Республикада еңбек рыногының жүмыспен қамтудағы және
реттеудегі маңызы мен рөлі
2. Қазақстанда халықты жұмыспен қамту саласындағы реформалардың негізгі
бағыттары
2.1. Жұмыссыздық - әлеуметтік-экономикалық құбылыс ретінде
2.2 Еңбекпен қамту органдарының жұмыссыздарды әлеуметтік қорғау
қызметінің мазмұны
2.3 Жұмыссыздықтың - әлеуметтік-экономикалық және психологиялық салдары
және реттеу жолдары
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
Қазіргі кезеңде тәуелсіз Қазақстан әлемдік қауымдастыққа қосылудың
экономикалық, әлеуметтік-саяси және рухани бағыттарын түбірлі реформалар
арқылы жүзеге асыруда. Әрбір адамға мемлекеттік деңгейде өмір сүруге
кепілдік беретін азаматтық қоғам құру процесі жүруде. Өтпелі кезеңде
Қазақстанның әлеуметтік-саяси және экономикалық дамуында болып жатқан
реформалар қоғамның әртүрлі топтардың рольдері мен көзқарастарының
өзгеруіне әкеліп соқты.
Президент Н.Ә. Назарбаевтың 1995 жылдың 19 желтоқсанында Қазақстан
Республикасы түрғындарының әлеуметтік-тұрмыс жағдайларын жақсарту жөніндегі
шаралар туралы,- атты еңбегінің маңызы өте зор.
Әлеуметтік топтарының ортақ міндеттерін шешуге Президент Н.Ә.
Назарбаевтың 2008 жылғы Жолдауындағы индустриалдық-инновациялық
стратегиясының маңызы өте зор болды. Құжат халықтың әлеуметтік мәселелерін
шешудің тиімді әдісі индустриалдык-инновациялық дамуы жолында екенін
айқындап берді.
Қазіргі қоғамда меншіктің өзара тең, сан-алуан түрлері пайда болуда,
қоғамның әлеуметтік қүрылымында жаңа таптар мен топтар, жіктер қалыптасуда.
Сөйтіп, оның әлеуметтік құрылымы елеулі өзгерістерге ұшырауда. Халықтың
әлеуметтік және экономикалық жағдайы Қазақстан Республикасының қазіргі
нарықтық қатынастар кезеңіндегі әлеуметтік саясатының басты факторының бірі
болып саналуда.
Еліміздің индустриалдық-иновациялық даму бағдарламасының мазмұны
республика халқының тұрмыс-салтын, әл-ауқатын, рухани мәдениетін көтеру
проблемасы экономиканың қарқынды дамуымен азаматтардың интеллектуалдық
біліктілігімен, терең білім деңгейімен,
ғылыми-өндірістік жаңашылдығымен, ұжымдық жауапкершілік сипаттарымен
байланыстырылды.
Республика аймақтарында халықты әлеуметтік қорғаудың бағыттары
анықталды, оны жүзеге асырудың құқықтық шаралары белгіленді. Жаңа кезеңге
арналған халықты әлеуметтік қорғау тұжырымдамасы жасалынды. 2008 жылы
әкімшілік басқару кезеңінде ұмыт калған тетігі іске қосылды. Енді
Республикада жұмыс беруші мен жұмыс істеуші және мемлекет тарапынан арнаулы
сақтандыру қорлары қүрылуда. Жұмыс істеушілерді кездейсоқ каржыландыру ауыр
жағдайларда аталған қорлардың қызметі болып табылады. Жұмыс істеуші және
жұмыс беруші, заң бойынша қорға ай сайын сақтандыру жарнасын аударады.
Дипломдық жұмыстың тақырыбы: Қазақстанда халықты жұмыспен қамту
саласындағы әлеуметтік-саяси жұмыстар
Зерттеудің өзектілігі: Республикада нарықтық қатынастардың
қалыптасуы дәстүрлі шаруашылықтарының құлдырауымен, жұмыссыздықтың өсуімен,
адамдардың өмір сүру деңгейінің төмендеуімен сипаттау.
Елбасының Қазақстан-2030 стратегиясында адам ресурстарын дамытуға,
оның ішінде әлеуметтік мәселелерге айрықша көңіл бөлінген. Әлеуметтік сала
мен адам ресурстарын дамыту Қазақстан үшін ұзақ мерзімді басымдық болып
табылатыны - стратегиялық міндеттер қатарында.
Дипломдық жұмыстың тақырыбы жаңа индустриалдық даму кезеңінде бәсекеге
қабілетті еңбек саласын реттеу, стратегиялық мәселе болып табылады.
Нарықтық қатынастардың дамуы еңбек рыногында жұмыс күшінің сұраныс пен
ұсынысын талдап, еңбектің ұлттық және аймақтық нарықтарын қалыптастыру мен
реттеудің ерекшеліктерін зерттеу қажеттілігін туғызды.
Қазіргі нарықтық экономика мен әлеуметтік әділеттілік негізіндегі жоғары
өркениетті демократиялық қоғам құру жолында сан алуан оқиғаларды бастан
кешіріп отырған бүгінгі тіршілігінің негізгі мақсаты - мемлекеттегі әрбір
азаматтың ауқатты өмір сүруімен, өркениетті тұрмысын қамтамасыз ету. Бұл
еңбек қүқығындағы адамдардың мүдделеріне мемлекет тікелей әсер ету керек
екендігін көрсетеді, сонда ғана әлеуметтік бағыттылық орын алады.
Қазақстан Республикасында жұмыссыздық мәселесін түбегейлі шешу,
халықты еңбекпен қамту үшін экономиканың басты салаларын нарық жағдайына
бейімдей отырып, өтпелі кезеңде белең алған жұмыссыздық пен кедейшілік
шегін төмендету күн тәртібінде өзекті мәселеге ие.
Дипломдық жұмыстың мақсаты:
Республиканың еңбек нарығы жағдайында жұмыссыздықтың әлеуметтік-
экономикалық формаларын және халықты еңбекпен қамту процестерін реттеудің
әдістерін көрсету;
Жұмыссыздардың әлеуметтік-экономикалық, моральдық және психологиялық
салдарының мазмұнын талдау;
Қазақстан Республикасында жұмыссыздарға әлеуметтік көмек беру мен қызмет
көрсету шараларын ұйымдастырудағы қызмет формаларын көрсету.
Жұмыстың міндеттері:
Еңбек нарығындағы халықтың жұмыспен қамтылуының мәселелерін талдау;
Жұмыспен қамтуды кезеңдерге бөліп көрсету;
Болашақ мамандарды жұмыспен қамту мәселелерін талдау.
Зерттеу объектісі: Қазақстан Республикасы халқын жұмыспен қамту,
оларды әлеуметтік қорғау мен көмек көрсету.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Қазақстан Республикасы халқын жұмыспен
қамтудың қоғамдық-саяси ұйымдардың қызметі, қүқықтық-нормативтік
актілерінің мемлекет тарапынан қолдау көрсету, жұмыссыздықтан қорғау
әдістері, жаңа жұмыс орындарын ашу мәселелері халықтың әлеуметтік жағдайын
көтерудегі маңызы мен рөлі.
Зерттеудің теориялық-методологиялық негіздеріне байланысты материалдар мен
құжаттар:
Қазақстан Республикасының Конституциясы (Негізгі Заңы) -Алматы, 1995;
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2001 жылы, 21 маусымдағы Халықты
әлеуметтік қорғау тұжырымдамасы;
Қазақстан Республикасы Халықты жұмыспен қамту туралы Заңы. (1991);
Қазақстан 2030 стратегиясы. - Алматы, 2005 жыл;
Президент Н.Ә.Назарбаевтың Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық
Университетінде оқыған дәрісі.- Астана, 2006 жыл;
Қазақстан Республикасы Үкіметінің және нормативтік заң актілері мен
қаулылары, құжаттары (1991-2005 ж.ж);
Халықты жұмыспен қамту туралы Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 23
қаңтардағы №836 Заңы;
Зерттеу әдістері: Әдіс – мәліметті жинаудың, сұрыптаудың және
талдаудың негізгі жолдары. Әлеуметтік жұмыста қолданылатын әдістер: талдау,
синтез, бақылау, эксперимент және т.б қолданылады. Жалпы ғылыми
әдістемелермен бірге, әлеуметтік жұмыспен тығыз байланысты социология
(сауалнама, социометрия әдісі), психология (тест әдісі), педагогика
ғылымдарының әдістері пайдаланылады.
Халықты жұмыспен қамтуды зерттеуде социологиялық әдістер, яғни
ақпаратты жинақтау, талдау колданылады. Зерттеудің социологиялық
эмпирикалық әдістеріне: құжаттарды сандық талдау әдісі, сауалнама, сұхбатты
жатқызуга болады. Статистикалық құжаттар, сандық мәліметтер кесте түрінде
көрсетілген. Мәселен, еңбек рыногындағы жұмыссыздық деңгейін, динамикасын
зерттеу үшін бұл мәліметтердің маңызы өте зор.
Зерттеу әдістерінің маңызын ашуда социологиялық ақпарат жинауға баса
назар аударылды. Бұл зерттеу жұмысында сауалнаманың жабық түрі
пайдаланылды.
Зерттеу базасы: Әлеуметтік-экономикалық және құқықтық ғылыми
әдебиеттер, халықты жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламалар облыстық
департамент, қалалық жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламалар бөлімінің
құжаттары, бұқаралық ақпарат құралдарының материалдары.
Дипломдық жүмыстың қүрылымы: Дипломдық жұмыстың құрылымы мына
төмендегідей:
Кіріспе;
Негізгі бөлім екі тараудан тұрады:
I тарау - Қазақстан Республикасы әлеуметтік саясатының еңбек қатынастарын
реттеудегі ролі;
II тарау - Қазақстанда халықты жұмыспен қамту саласындағы реформалардың
негізгі бағыттары;
Қорытынды;
Қолданылған әдебиеттер тізімі;
Қосымшалар.
Жұмыстың I тарауында халықты жұмыспен қамтудың мәселелері қаралып,
жұмыспен қамту мемлекеттің әлеуметтік саясаттының басты құрамдас бөлігі
екендігі, еңбек рыногының жұмыспен қамтудағы және реттеудегі маңызы
сипатталды.
Жұмыстың II тарауында Қазақстан Республикасында халықты жұмыспен қамту
органдары қызметінің мазмүны, формалары мен әдістері талдаудан өтті;
басқару органдарының және еңбекпен қамту мекемелерінің ұйымдастырушылық-
саяси жұмыс әдістеріне назар аударылды; әкімшіліктерде кедейшілікпен күрес
бағдарламасының іске асрылуы жайлы көрсетілді.
Қорытынды бөлімде дипломдық жұмыстың негізгі қорытынды түйіні, зерттеу
нәтижелеріне негізделген тұжырымдар мен ұсыныстар берілді.
Қолданылған әдебиеттер тізімінде зерттеу жұмысына негіз болған
әлеуметтік-саяси әдебиеттер, оқу-әдістемелік қүжаттар, бұқаралық ақпарат
құралдарының тақырыпқа байланысты өзекті материалдарына шолу жасалынды.
Қосымшада халықты жұмыспен қамтудың әлеуметтік-экономикалық түйінді
мәселелері, аймақтар бойынша жұмыссыздардың сандық және сапалық деңгейі,
оларға бөлінетін қаржының мөлшері, еңбек рыногының негізгі көрсеткіштері
кесте түрінде көрсетілген.
І-тарау: Қазақстан Республикасы әлеуметтік саясатының еңбек
қатынастарын реттеудегі ролі
1.1 Әлеуметтік саясаттың халықты еңбекпен қамту саласындағы
мазмұны және негізгі бағыттары
Кеңес одағы құлағаннан кейін Қазақстан халқы және бұрынғы одақтас
республикалар дамудың өте қиын, күрделі жағдайын басынан өткізді. Бұл
жағдай нарықтық экономиканың алғашқы зардаптары адамдар өмірінің барлық
саласынан көрінді. Әлеуметтік, экономикалық мәселелер тоталитарлық жүйе
кезеңінде жылдар бойы шешілмеді, еңбек қатынастарын реттеу өктем әкімшілік
саясатпен жүргізілді.
Трансформацияның келеңсіз кезеңі бүкіл қоғамға кері әсерін тигізді.
Себебі өндірістің қүлдырауы, бұрынғы экономикалық байланыстардың жойылуы
халықтың тұрмыс-тіршілігінің төмендеуіне, табыстың азаюына әкеліп тіреді.
90-шы жылдардың басындағы әлеуметтік-экономикалық дағдарыстың қалыптасуы
өндірістің тоқырауы мен инфляцияның өсуін тездетіп жіберді. Бұрынғы
жылдардағы қалдықты қаржыландырудың әлеуметтік салада сақталуы жүйелі
дағдарыстың болатынын аңғартып тұрғандай еді. Бұған қоса адамдардың жаңа
реформалар төңірегінде дер кезінде насихат, ақпарат беру жағында
кемшіліктер аз болған жоқ. Көптеген кеңестік психология да адамдарға өз
әсерін тигізбей қалмады. Экономиканы либерализациалауға, одан тиімді
нәтижені тезірек алуға көп үміт артылды. Бірақ, экономикалық реформаның
бірінші кезеңінің әлеуметтік жағы келеңсіз құбылыстар әкелді. Бұл іске
асырылуға тиісті реформалардың әлеуметтік бағытын қарастырмады,
мүмкіндіктер мен ресурстарға сәйкес келмеуінен де орын алған құбылыс еді.
Экономикалық өзгеріске қазақстандықтардың төлеген құны алғашқы жылдары
ешқандай нәтижеге жеткізе алмады.
Сол кездегі басты проблема, әлеуметтік-экономикалық, тепе-теңдіктің
бұзылуы, соның нәтижесінде адамдарға тиісті еңбекақының мерзімді төленбеуі,
өндірістің жабылуы, табыстың азаюына, жекешелендіруден түрғындар арасында
байлар мен кедейлер сияқты жаңа топтың пайда болуына әкелді.
Кірістің төменгі деңгейі ҚазССР-ның 1991 жылғы еңбекақыны төлеу
жөніндегі мемлекеттік кепілдік және төменгі еңбекақы туралы Заңында
белгіленді. Заңның мазмұнында ең төменгі еңбекақы бюджеттің төменгі
қолданысымен сэйкес болуы деген анықтама берілді. Бірақ, сол қиын кездерде
жасалған заңнамалық нормалар қағаз жүзінде қалды, Қазақстанның көптеген
аймақтарында бағаның өсуі, еңбекақының төленбеуі кедейлердің санын
көбейтті. 1991-1993 жылдарда жұмыссыздық қалыптасып кедейлер қатары көбейе
түсті. Ел бюджетінің негізін толықтыратын салық көлемі азайып кетті, осыдан
әлеуметтік теңсіздік ұлғая түсті.
1992 жылы құрылымдық өзгерістерге байланысты өндірістер қысқартуға,
банкротқа жиі ұшырады, еңбек адамдары ешқандай кепілдіксіз мерзімсіз
демалыстарға жіберіліп отырды. Осының салдарынан республиканың еңбек
нарығында күрделі жағдай қалыптасты. Ашық түрдегі жұмыссыздар саны аз болып
есептелді де, жасырын түрдегі жұмыссыздар пайызы өсумен болды. Сөйтіп, ұзақ
мерзімді демалысқа жіберілгендер қатарына жатқызылды және олар жұмыссыз деп
саналмады. Сонымен бірге көптеген кәсіпорындар жойылуына немесе ешқандай
төлемақысыз жұмыс жасауға мәжбүр болды. Мемлекеттік әлеуметтік көмектің
қысқаруына байланысты ашық түрдегі жұмыссыздар саны күрт өсті. Мәселен,
1992 жылы 33681 адам, 1993 жылы 40514 адамдар жұмыссыздар болып тіркелді.
Олардың саны республиканың көптеген облыстарында, әсіресе, Оңтүстік
Қазақстан, Қызылорда, Ақтөбе, Қостанай, Шығыс Қазақстанда 1991-1995 жылдары
өсіп отырды.
Әлеуметтік көмек жэне әлеуметтік қамтамасыз ету жүйесі республикада 1991-
1993 жылдары кеңестік кезеңдегі ерекшелікті сақтады. Қазақстан
Республикасы тәуелсіздік алғаннан кейін әлеуметтік қорғау жүйесі толық
қарауды қажет етті. Мұнда жұмыссыздарды жұмыспен қамтып және ең болмағанда
төменгі жәрдемақы алуға көмектесу, жұмыс жасайтындарға аз-аздап қор ашып,
жұмыссыздық, мүгедектік, ауру-сырқаудың алдын алу және зейнетақыны төлеу
мәселелерін шешу кезек күттірмейтін міндетке айналды.
Қазақстан басқа ұлттық республикалар сияқты өтпелі экономикада ауыр
жолды қайталады. Тұрғындардың өмір сүру деңгейі күрт төмендеп, түрлі
аурумен ауруы, алғашқы жылдардағы жұмыссыздық салдары қүрылымдық
өзгерістерге байланысты болды. 1991-1993 жылдары еңбек қатынастарындағы
жағдай дағдарысты болды.
1993 жылдан бастап жұмыссыздар саны арта бастады, бұл проблема қоғамда
жаппай белең алды.
1993-1995 жылдар арлығында билік органдары халықты жұмыспен қамтамасыз
етуге әрекет жасады. Алғашқы бағдарламалар жасау қолға алынды. Дамыған
елдердің еңбек қатынастарын реттеудегі іс-тәжірибелері зерттеле бастады.
Еңбек секторында негізгі міндеттері мыналар болды:
Жұмыссыздарды тіркеу, дайындау, қайта дайындау және жаңа мамандық алуға
көмектесу;
Жұмыс іздеушілер жайлы толық ақпарат жинау;
Тұрмыс тіршілігі төмен, аз қамтылған топтарды жұмыспен қамтуды ұйымдастыру,
бәсекеге қабілетсіз адамдарды камқорлыққа алу (әйелдер, жастар,
жеткіншектер және мүгедектер);
Еңбекпен қамтамасыз ету жайлы арнайы бағдарлама, жобалар жасап іске асыру;
Зейнетақы қорының жұмысын жетілдіру.
Мемлекеттің әлеуметтік саясатының ең басты бағыты халықты әлеуметтік
қорғау. Өйткені көп адамдардың ең негізгі күн көріс көзі -еңбекақысы, яғни
олар экономикалық тұрғыдан жалақыға қарайды. Сонымен қатар жұмысқа қабілеті
төмен адамдар және тек ғана жұмысты қажет ететін адамдар мемлекет тарапынан
көп көңіл бөлгенді қалайды.
Ашық экономикаға өтуде және нарықтық байланысқа түскенде адамдарды
әлеуметтік қорғау жағы төмендей берді.
Қазақстан Республикасының 1995 жылы Конституциясын қабылдағаннан кейін,
шетелдің дамыған елдерінің тәжірибесіне сүйене отырып, ішкі саясатта арнайы
заң актілері дайындала бастады. Оның мақсаты қалыптасып келе жатқан
нарықтық модельдің әлеуметтенуін нығайту жағына баса назар аударылды.
1995 жылдың ортасынан бастап, реформаның негізгі бағыты елде еңбек
қатынастарын түрлі реформалау арқылы қалыпты әлеуметтік тұрақтылық орнату.
Осы кезде билік органдары елдің әлеуметтік доктриналық жобасын жасауға
кірісті. Оның басты мазмұны - республика түрғындарын элеуметтік қорғау
механизімін мемлекеттік тұрғыда қалыптастыру. Осы өзекті проблеманың
әлеуметтік саяси бірқатар приоритеттері бөлінген:
елде әлеуметтік бір қалыптылықты, тұрақтылықты сақтау, оның негізгі кепілі
ретінде Президенттік басқару болды, оны соңғы 1995 жылы қабылданған
Конституциямен бекітті;
әлеуметтік саланы нарықтық экономикада белсенді субъектіге айналдыру;
саяси құралдарды анықтау және әлеуметтік доктринаны іске асыруға құқықтық
және рухани қолдау көрсету.
1991-1996 жылдары нормативтік актілерді қабылдау да сан жағынан өте көп
болды, 1996 жылы еңбек қатынастарын және әлеуметтік салада реформаны
жүргізуде тиімді уақыт болды.
Мемлекеттің әлеуметтік саясатының жұмыссыздық және кедейшілікпен күресу
ең бір дұрыс басым жағы болды. 1996 жылдың аяғында 31 пайыз қазақстандықтар
адами күнделікті қажеттілігін өтей алмады, ал ауылдық жерлерде бұл
көрсеткіш қаламен салыстырғанда әлдеқайда жоғары. Егер де осылай өсе
беретін жағдай болса, 2005 жылы абсолютті дағдарысты жағдай
болар еді. Ал егер де болған жағдайда қоғам нағыз қауіпті басынан кешірген
болар еді.
Бірте-бірте жұмыссыздықты жою үшін, зейнетақыны, жәрдемақыны, еңбекақыны
мерзімде беру жағы қадағалана бастады.
Демократиялық даму жолына бетбұрыс жасаған Қазақстан Республикасының
саяси жүйесі нарықтық қатынастардан туындайтын мәселелерді шешуді
ұйымдастыруды көздеп отырды. Бағдарламалар жасауда кемшіліктер де аз болған
жоқ. Әлеуметтік саясаттың басты мақсаты халықтың аз қамтылған, мүмкіндігі
шектеулі топтарына әлеуметтік көмек көрсету, жұмыссыздықтың деңгейін азайту
үшін базалық кэсіпорындарында жаңа жұмыс орындарын ашу, олардың материалдық-
техникалық мүмкіндігін арттыру, балама жұмыс түрлерін өрістету, еңбекпен
қамту мекемелерінің жұмысын жетілдіру көзделді.
Әлеуметтік саясат - мемлекеттің ішкі саясатының қүрамдас бөлігі. Ол
адамдардың қоғамдық, топтық мүдделерін үйлестіру жэне экономикалық,
элеуметтік-саяси, идеологиялық өмірін қамтамасыз ету жөніндегі саяси қызмет
болып табылады. Қазақстан Республикасының Конституциясы негізінде
жүргізіліп жатқан реформалар қоғамды басқару жүйесіне, нарықтық
қатынастарға сәйкес халықты жұмыспен қамту, әлеуметтік қорғауға,
жұмыссыздық, кедейшілік деңгейін төмендетуге рухани-мәдени өмірді
жаңғыртуға жан-жақты терең әсерін тигізуге бағыт алды.
Жеке тұлға, топтар мен қауымдастықтардың құқығы мен бас бостандығы
әлеуметтік салада қорғау еліміздегі әлеуметтік саясат пен әлеуметтік
саланың бағытын айқындап, мазмұны мен басқаруы, жетілдіру мен функцияларын
анықтауды қамтуға негізделген. Өйткені әлеуметтік саясат басқа да саясат
түрлерінің шоғырланған нүктесі есебінде. Республикада 90-шы жылдары
нарықтық қатынастарға өту кезеңін жалғастыра берді. Саясаткерлердің
тұжырымына сүйенсек, жалпы саясат -экономиканың концентралған көрінісі
ретінде көрінді, онда әлеуметтік саясат
өзіндік ерекшелігі мен шоғырлану арқылы әлеуметтік сфераға байланысты
жүйелерді толық жинақтап өз бойына сіңірген.
Адам мүддесін оның тұрмыс-тіршілігін, еңбек күқығы мен оны таңдауға,
қорғауға кепілдік беретін факторлар - мемлекеттің әлеуметтік саясатының
мазмұнында ерекше орын алады. Әлеуметтік саясаттың мазмұнында мемлекеттік
басқару органдарының адам ресурстарын дамыту, саяси, рухани, құқықтық
жағдайлар жасай отырып, оны ұйымдастыру, заңнамалық жағынан қамтамасыз ету
міндеттері де анықталып жүзеге асырылуда.
Әлеуметтік саясат ішкі саясаттың қүрамдас бөлігі ретінде мынадай
қызмет атқарады:
елдің әлеуметтік-экономикалық дамуына ықпал жасау;
халықтың еңбек және қоғамдық белсенділігінің артуына көмектесу;
қоғамдық құрылыстың тұрақтылығын қамтамасыз етуге үлес қосу;
әлеуметтік топтардың жан-жақты мүдделерін өскелең экономиканың мүмкіндігіне
сәйкес реттеу;
Әлеуметтік саясат - өзінің пайда болу жағынан барлық әлеуметтік
мәселелерді шешудің материалдық негізі болып, экономикадан кейін тұратыны
белгілі.
Сол сияқты еліміздегі әлеуметтік саясатты дамытудағы мемлекеттік
органдардың және саяси партиялардың ролі өте зор. Адамдардың қоғамдық,
топтық, жеке мүдделерін үйлестіру мен экономикалық, әлеуметтік саяси-
идеологиялық жағынан қамтамасыз ету жөніндегі қызмет түрлері әлеуметтік
саясаттың мазмұнында орын алған. Онда мына мәселелер бар:
елдің әлеуметтік-экономикалық дамуына ықпал жасау;
жұртшылықтың еңбек және қоғамдық белсенділігінің артуына
көмектесу;
жұмыссыздық және кедейшілікпен күресу;
қоғамдық қатынастарды үйлестіру;
қоғамдық құрылыстың тұрақтылығын қамтамасыз ету;
• мүмкіндігі шектеулі топтарды әлеуметтік қорғау;
Қазақстан Республикасының 2030 стратегиясындағы әлеуметтік саясаттың
негізгі бағыттары екі негізгі мақсатқа бағытталған. Біріншіден, Қазақстан
егеменді, тәуелсіз мемлекет болды, соны нығайту қажет. Екіншіден, ауқымды
әлеуметтік саяси және экономикалық реформаларды толыққанды жүргізу. Осыған
байланысты 2030 стратегиясындағы әлеуметтік саясаттағы басты мақсаттар
төмеңдегідей:
кедейшілік пен жұмыссыздыққа қарсы күрес;
ішкі саяси түрақтылық пен қоғамның бірлігі;
нығайту жолымен экономикалық өркендеуге жету;
барлық әлеуметтік реформаларды жүргізу, бюджет саласындағы реформаларды
аяқтау, оның нәтижесінде зейнетақыларды жэне әлеуметтік жәрдемақыны толық
көлемінде уақытылы төлеу;
• үкімет пен мемлекет қызметіндегі реформаларды жеделдету.
Кедейшілік пен жұмыссыздыққа қарсы күрес стратегиясы:
Кіші кредиттер жүйесін енгізу;
Шағын және орта бизнесті дамыту;
Еңбекті көп кажет ететін салаларды басымдылықпен дамыту;
Шарттар мен контракттар және бюджеттің сатып алулар кезінде жұмыспен қамту
проблемаларын қатаң тұрғыдан зерттеу. Қазақстан 2030 стратегиясында халық
арасындағы экономикалық
дағдарыс, жастар мәселесі, халықты жұмыспен қамту, оған қарасты
мекемелердің материалдық, элеуметтік көмек көрсетілуін атап көрсетті.
Мемлекеттің элеуметтік саясатында халықтың тұрмыс жағдайы, ғылыми-
техникалық прогресс мәселелерімен адамның еңбек жағдайы, демалысы, рухани
өмірі саласын жетілдіру мәселесі де тығыз органикалық байланыста болады.
Саясаттың гумандық бағыты осы жерде ерекше көрінеді.
Қазіргі кезеңде үкімет халықтың әлеуметтік дамуына баса назар аударуда.
Президент Н.Ә. Назарбаевтың 2007 жылдың 28 ақпандағы халыққа жолдауында
әлеуметтік дамудың мынадай жолдары қарастырылған: еңбекке қабілетсіз аз
қамтылған жіктер - зейнеткерлерге, қарттар мен мүгедектерге, көп балалы
отбасыларына, жастарға мемлекеттік көмектің жүйесін жетілдіру. Қазақстан
Республикасының тәуелсіздік жолына түскеннен кейінгі
жағдайды басты 3 кезеңге бөлуге болады:
1991-1993 жылдар: тәуелсіздікті саяси жағынан нығайту, басқарудың
потерналистік, әкімшілік әдістерін шектеуге ұмтылыс, экономиканы
ырықтандыру;
1993-1995 жылдары жүйелі экономикалық-әлеуметтік дағдарыстың қалыптасуы,
жұмыссыздықтың өсуі;
1995-1997 жылдары нарықтық қатынастардың салалар бойынша заңнамалық алғашқы
құжаттарын жасау, әлеуметтік саланы модернизациялау, жұмыссыздықтың белең
алуын шектеуге бағытталған шаралар жүйесін іске асыру;
Халықты жұмыспен қамту жүйесіндегі мемлекет саясатының басты бағыттарына
мыналар жатады:
Қазақстан азаматтарына, республикада тұрақты тұратын азаматтығы жоқ
адамдарға іс-әрекет пен мамандық түрін еркін таңдауға, еңбектің әділ және
қолайлы жағдайын жасауға, жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғауға тең
мүмкіндікті қамтамасыз ету;
Жұмыспен өнімді қамтылуды, жұмыссыздықты қысқартуды, жұмыс орындарын ашуды
қамтамасыз ету;
Халықты жұмыспен қамту саласындағы іс-әрекетті экономикалық және әлеуметтік
саясаттың басқа бағыттарымен үйлестіру;
Қосымша жұмыс орнын ашылуға жұмылдыруды колдайтын, жұмыспен қамту
саясатымен сәйкестендірілген қаржылық, салықтық және инвестициялық саясат
жүргізу;
Қазақстан Республикасының Заңдарында азаматтардың еңбек бостандық құқын,
яғни қызметті және жұмысты еркін тандау құқын қамтамасыз етудің нарық
жағдайында жұмыссыздықтан қорғаудың құқықтық кепілдіктері, экономикалық
және ұйымдық негіздері айқындалған. Жоғарыда аталған қағидалар мына
мәселелерді шешу арқылы жүзеге асырылады: еңбек рыногының құқықтық,
негіздерін жасау және халықтың жұмыспен қамтылуын реттеп отыру;
азаматтардың еңбекке деген өз қабілетін өз еркінше іске асыруына мүмкіндік
беру, жұмыс істеушілердің әлеуметтік жағынан қорғалуын қамтамасыз ететін
құқықтық жағынан қолдау және еңбек қатынастары саласында әлеуметтік
бәсекелестікке негізделген мемлекеттік саясат жүргізу.
Экономикадағы нарықтық қатынастардың қалыптасып, жетілуі жағдайында
мемлекет халықты жұмыспен қамту жөніндегі саясатты жаңаша құрып отыр.
Баршаға бірдей міндетті түрде еңбек ету принципінің орнына жұмысшы күшіне
деген сұраныс пен ұсыныстың арақатынасына негізделген құқықтық реттеу
жүйесі қалыптасуда. Осыған байланысты адамдарды жұмыспен қамту әлеуметтік
қатынастар саласындағы ең көкейкесті және қиын мәселеге айналуда.
Тұрақты даму тұжырымдамасын жүзеге асырудың маңызды жағдайы әлеуметтік
бағдарланған нарықтық экономиканы құру болып саналады. Елдің тұрақты дамуы
- адамдардың жұмыспен тұрақты түрде қамтылуымен, еңбек саласындағы әр алуан
көрінісінің алдын алуымен тікелей байланысты. Жете дамымаған нарықтық
инфрақұрылым, қалыптаса бастаған нарықтық экономикаға әсер ететін қаржылық,
экономикалық тұтқалар жағдайында көптеген әлеуметтік проблемалар атап
айтқанда, еңбек және жұмыспен қамту саласы қауіпті сипат ала бастады.
Жүмыспен қамту туралы заңнама Қазақстан Республикасы-ның азаматтарына,
шетелдіктерге және азаматтығы жоқ адам-дарға қолданылады.
Жүмыспен қамту ңатынастары Қазақстан Республикасының Конституциясы,
Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 23 ңаңтардағы № 149-П "Халықты
жүмыспен қамту туралы" Заңның, үжымдық шарттар мен келісімдер және өзге де
нормативтік-қүқықтық актілер нормаларымен реттеледі.
Жүмыспен ңамтылу - азаматтардың Қазақстан Республика-сының
Конституциясына, заңдары мен өзге де нормативтік-ңүқыңтық актілеріне қайшы
келмейтін жеке қажеттерін қана-ғаттандыруға байланысты және оларға табыс
немесе кіріс әкелетін қызметі.
Кез келген әкімшілік немесе азаматтарды еңбекке мәжбүрлеу-дің басқа түрі
тыйым салынады, заңдармен ескерілген жағдай-ларды ңоспағанда. Мысалы,
Қазақстан Республикасының Конституциясына (24-баптың 1-тармағы) сәйкес
мәжбүрлі еңбекке тыйым салынған. Мәжбүрлі еңбекке тек сот үкімі бойынша, не
төтенше немесе соғыс жағдайлары жарияланған кездерде ғана жол беріледі.
Азаматтардың:
жүмыс берушіге, уәкілетті органға не жеке жүмыспен қамту агенттігіне
тікелей өтініш жасау арқылы жүмыс орнын еркін таңдауға;
өз бетінше жүмыс іздестіруге және шетелде жүмысқа ор-наласуға;
уәкілетті органдардан және халықты жүмысқа орналас-тыруға жәрдемдесетін
жеке жүмыспен қамту агенттігінен консультация және ақпарат алуға;
ңоғамдық жүмыстарға қатысуға;
мемлекеттік органдардың, жеке агенттіктердің және олар-дың лауазымды
адамдарының шешімдеріне, әрекеттеріне(әрекетсіздіктеріне) орталық атқарушы
органға немесе сотқа шағымдануға қүқығы бар.
Азаматтар жүмысынан айырылу (жүмыссыздық) жағдайы-на ерікті сақтандыру
шартын жасасуға қүқылы.
Сонымен қатар, мемлекет азаматтарға халықты жүмыспен қамту саласында:
кемсітушіліктің кез келген нысанынан қорғауға және кәсіп пен жүмысқа ие
болуда бірдей мүмкіндіктерді қамтама-сыз етуге;
жүмыссыздықтан әлеуметтік қорғауға;
уәкілетті орган дардың делдалдығы арқылы жүмыс таңдау мен жүмысқа
орналасуда жәрдемдесуге кепілдік береді.
Заңнамалар мен азаматтардың шетелде еңбек қызметіне қүқығы ескерілген.
Азаматтар өз-бабымен жүмыс іздестіруге және шетелде жүмысқа орналасуға
қүқықтары бар.
Азаматтар жүмысынан айырылу (жүмыссыздық) жағдайы-на ерікті сақтандыру
шартын жасасуға қүқылы.
Сонымен, жүмыспен қамту саласындағы азаматтардың қүқықтары жүмысқа
орналасуға мүқтаж азаматтардың дербес немесе еңбек бойынша өкілетті
мемлекеттік органдар көмегі-мен кәсіби дайындық өту және еңбек нарығының
сүранысы-мен біліктілігін жоғарылатуға нақты мүмкіндігі бар.
Жүмыспен қамтылған халыққа жататын түлғалар шеңбері заңнамалармен
анықталған. Оларға:
Еңбек шартымен жүмыс істейтін, оның ішінде толық не толық емес жүмыс уақыты
жағдайларында сыйаңы үшін жүмыс орындайтын немесе өзге де ақы төленетін
жүмысы (кызметі), кірісі бар;
кәсіпкерлік қызметпен шүғылданатын;
өз-бабымен жүмыспен айналысатын;
қосалқы кәсіпшілікпен айналысатын және өнімді шарттар бойынша өткізетін;
жүмысты азаматтық-қүқыңтық сипаттағы шарттар бойынша орындайтын азаматтар,
сондай-ақ өндірістік кооперативтердің (артельдердің) мүшелері;
ақы төленетін қызметке сайланғандар, тағайындалғандар немесе бекітілгендер;
7) Қазаңстан Республикасының қарулы Күштерінде, үлттың ңауіпсіздік
органдарында, Қазаңстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің ішкі
әскерлерінде, Республикалың Үланда, Қазаңстан Республикасының Төтенше
жағдайлар жөніндегі агенттігінің бөлімдерінде және өзге де әскери
ңүралымдарда ңызмет өткеріп жүрген азаматтар жатады.
Берілген тізімнен жүмыспен ңамтылу өзіне азаматтардың барлық қоғамдық
пайдалы ңызмет түрлерін қосатының байңауға болады.
Мемлекет халықтың нысаналы топтарын жүмыспен ңамтуға жәрдемдесу жөніндегі
шараларды қамтамасыз етеді. Нысаналы топтар - жүмысңа орналасуда ңиындың
көріп жүрген және әлеуметтік қорғауды ңажет ететін адамдар ретінде жүмыспен
қамтылу заңымен белгіленген адамдар топтары.
Нысаналы топтарға:
у табысы аз адамдар;
21 жасңа дейінгі жастар;
балалар үйлерінің тәрбиеленушілері, жетім балалар мен ата-ананың
ңамңорлығынсыз қалған 23 жасқа дейінгі балалар;
кәмелетке толмаған балаларды тәрбиелеп отырған жал-ғызілікті, көп балалы
ата-аналар;
ч Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен асырауында
түрақты күтімді, көмекті немесе қада-ғалауды ңажет етеді деп танылған
адамдар бар азаматтар;
зейнеткерлік жас алдындағы адамдар (жасына байланыс-ты зейнеткерлікке
шығуға екі жыл қалған);
мүгедектер;
Қазаңстан Республикасының Қарулы Күштері қатарынан босаған адамдар;
бас бостандығынан айыру және (немесе) мәжбүрлеп емдеу орындарынан
босатылған адамдар;
оралмандар жатады.
Жергілікті атқарушы органдар еңбек рыногындағы жағдай мен жергілікті
бюджеттің ңаражатына қарай нысаналы топтарға жататын адамдардың бүған
қосымша тізбесін, сондай-аң әлеуметтік ңорғау жөнінде қосымша шаралар
белгілей алады. Қазаңстан Республикасының Үкіметі мен жергілікті атка-рушы
органдар қызметкерлер мен жүмыс берушілер өкілдерінің
катысуымен әлеуметтік-экономикалық дамудың индикативтік ясоспарлары
негізінде халыңты жүмыспен қамтудың:
1) халықты жүмыспен қамту деңгейін өсіруге ынталандыра-
тын шараларды;
2) жүмыс күшіне сүраныс пен үсынысты теңдестіру
ясөніндегі шараларды;
халықтың әлеуметтік ңолдауға мүңтаж нысаналы топта-рының жүмыспен қамтылуын
үйымдастыруды;
қосымша жүмыс орындарын ашатын шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау мен
дамытуды;
еңбек рыногындагы ңажеттілікті ескере отырып, жүмыс-сыздарды кәсіби даярлау
мен қайта даярлаудың икемді жүйесін үйымдастыруды;
қоғамдық жүмыстарды үйымдастыру мен жетілдіруді;
жүмыспен қамтудың аймақтық проблемаларын шешуде жергілікті атқарушы
органдардың рөлін арттыру жөніндегі шараларды;
жүмыспен ңамтуды реттеу және еңбек рыногы мәселелер-індеуәкілетті органның
қызметін жүмыс берушілермен, қоғам-дың бірлестіктермен, еңбек делдалдыгымен
айналысатын жеке жүмыспен қамту агенттіктерімен үштастыруды;
жүмыспен ңамту мәселелері жөніндегі деректердің аңпа-раттың базасын
жетілдіруді;
10) инвестициялық бағдарламаларды әзірлеген кезде еңбек
рыногындагы ахуалды ескере отырып, қосымша жүмыс орында
рын ашуды көздейтін бағдарламаларын әзірлейді және бекітеді.
Халықты жүмыспен қамту бағдарламаларын қаржыланды-ру республикалық және
жергілікті бюджет ңаражаттары және Қазақстан Республикасының заңдарына
сәйкес өзге де көздер есебінен жүзеге асырылады.
Жоғарыда айтылғандай, азаматтар ңоғамдық жүмыстарга қатысуга қүқыңтары
бар. Қоғамдық жүмыстарды үйымдарда орталың және жергілікті атңарушы
органдар үйымдастырады және олар республикалық және жергілікті бюджеттердің
ңара-жатынан және жүмыс берушілердің өтінімі бойынша солардың қаражатынан
қаржыландырылады.
Азаматтардың қоғамдық жүмыстарға қатысуы тіркелген күніне сәйкес
кезектілік тәртібімен жүзеге асырылады. Ныса-
налы топтарға кірген жұмыссыздардың қогамдық жүмыстарға басым тәртіппен
ңатысу ңүқығы бар.
Қоғамдың жүмыстарға қатысуды дәлелсіз себептермен өз қалауы бойынша
тоңтатқан жүмыссыздар уәкілетті органда қайтадан тіркелген күннен бастап үш
ай өткеннен кейін ғана крғамдық жүмыстарға кайтадан жіберілуі мүмкін.
Қоғамдық жүмыстар уаңытша жүмыс орындарын ашу жолы-мен үйымдастырылады
және олардың мынадай ерекшеліктері болады:
жүмыссыздарға әдейі арналган;
жүмыс орындарының саны іс жүзінде шектелмейді, жүмыс уаңытша сипатта болады
және оларды үйымдастыру үшін түрақты жүмыс орындары мен бос қызмет
орындарын пай-далануға болмайды;
жүмысты толың емес жүмыс күні жағдайында және икемді график бойынша
үйымдастыру мүмкіндігі болады;
аймаң үшін экономикалың, әлеуметтік және экологиялың пайдасы болады;
арнаулы білімі жоқ адамдардың уақытша жүмысқа орна-ласуына мүмкіндік
береді.
Жергілікті атңарушы органдардың шешімі бойынша:
ңоғамдық жүмыстарға сүраныс пен үсыныс айкындалады;
аймаңтардағы үйымдардың тізбелері, қоғамдың жүмыс-гардың түрлері, көлемі
мен нақты жағдайлары, қатысушылар-цың еңбегіне төленетін ақының мөлшері
және оларды қаржы-пандыру көздері бекітіледі.
Авариялар, дүлей зілзалалар, апаттар және басқа төтенше жағдайлар
зардаптарын жедел жою ңажеттілігіне байланысты к;ызмет түрлері ңоғамдық
жүмыстарға жатпайды.
Қоғамдың жүмыстарды үйымдастыру және ңаржыландыру гәртібін Қазаңстан
Республикасының Үкіметі белгілейді.
Ақы төленетін қоғамдық жүмыстарға ңатысатын адамдарға ;ңбек, зейнетаңымен
ңамсыздандыру және сақтандыру тура-іы заң актілері крлданылады.
Халыңты жүмыспен ңамтылу Заңы ңылмыстық заңдарда сөзделген қоғамдык,
жүмыстарға тарту жөніндегі қүқықтың (;атынастарды реттемейді.
Жұмыспен қамтылу - азаматтардың Қазақстан Республикасының
Конституциясы мен өзге де нормативтік құқықтық актілеріне қайшы келмейтін
және оларға табыс немесе кіріс келтіретін жеке және қоғамдық
қажеттіліктерді қанағаттандыруға байланысты қызметі.
Жұмыспен қамтудың тиімділігіне қол жеткізу жолындағы осы ұмтылыс еңбек
саласында жинақталып қалған проблемаларды жеңуді, жұмыс күшінің кең ауқымда
орын ауыстыруы және оларды тиімді пайдалану үшін мол қаражат құюды талап
етеді.
Қазақстан Республикасының Үкіметі еңбекшілер өкілдерінің және жұмыс
берушілердің қатысуымен мемлекет дамуының стратегиялық жоспарлары негізінде
жыл сайын халықты жұмыспен қамту бағдарламасына өзгертулер жасайды, онда
мыналар көзделеді:
Жұмыспен қамту деңгейін үнемі болжап бақылап отыру шаралары;
Жұмыс күшінің сұранымы мен ұсыным теңдестіру жөніндегі шаралар;
Әлеуметтік қорғауға мұқтаж халықтың, әсіресе ауылдық жерлерде халықтың
жекелеген топтарының жұмыспен қамтылуын ұйымдастыру;
Қосымша жұмыс орындарын құратын шағын және орташа жеке кәсіпкерлікті
қолдаумен дамытуды ынталандыру;
Еңбек рыногындағы жағдайды ескере отырып, жүмыссыздарды кәсіптік даярлау
мен қайта даярлаудың икемді жүйесін ұйымдастыру;
Қоғамдық жүмыстарды ұйымдастыруды жетілдіру;
Жұмыспен қамтудың аймақтық проблемаларын шешу ісінде жергілікті атқарушы
органдардың жауапкершілігін, ролін арттыру;
Жұмыспен қамтуды реттеу және еңбек рыногы мәселелерін, жұмыспен қамту
мәселелері жөніндегі уәкілетті органның, қызметтің жұмыс берушілерімен,
қоғамдық бірлестіктермен интеграциялау;
Жұмыспен қамту мәселелері жөніндегі деректердің ақпараттық базасын
жетілдіру.
Жұмыспен қамту саласында қолданылатын саясатқа жасалған талдаудан 2000
жылдан бастап жұмыспен қамтудың мемлекеттік саясаты кедейшілікпен және
жұмыссыздықпен күрес жөніндегі бағдарлама шеңберінде іске асыруға жауапты
Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі екені белгілі. Осы
бағдарлама жұмыссыздарды жұмысқа орналастыруды, оларды кәсіптік дайындауды
және қайта дайындауды, кәсіптік машықты талaп ететін қоғамдық жұмысқа
қатыстыруды, жұмыс орындарын, оның ішінде салалар мен қызмет түрлері
жөнінде облыстар бойынша индикативтік көрсеткіштерді қамтиды. Бағдарламаны
іске асыру белгілі бір дәрежеде жұмыссыздықтың деңгейіне, жұмысқа
орналастыруды ұйымдастыруға ықпал етті. Жұмыспен қамту саясатының ауқымы
кең, ал еңбек рыногындағы саясат болса жоғарыда аталған бағдарламадағы
сапалық көрсеткіштерден ауқымды.
Жұмыспен қамтуда еңбекке қабілетті адамдарды тиімді пайдалану, жұмыс
күшіне деген сұраныстың артуы, осы ұсынысты оңайландыру, оның сапасын
жақсарту сияқты маңызды өлшемдері мемлекеттік реттеу шеңберінен тыс қалып
келді. Ал еңбек рыногындағы саясатта жұмыс күшін салалар, кәсіптер мен
аумақтар бойынша тиімді етіп қайта бөлу ісі де тыс қалып отыр.
Осының нэтижесінде экономикадағы қүрылымдық, алға басушылық тежелуде,
еңбек өнімділігі төмендеп, адамның тиімді еңбекпен өзін және отбасын
қамтамасыз ету мүмкіндігі азаяды.
Атаулы әлеуметтік көмек туралы заңның енгізілуіне орай, мұның өзі,
адамды тиімді еңбекке емес, масылдық өмірге итермелейтін заң болып шықты.
Осы аталған заңның әдістемесі жұмыспен қамту саясатымен үйлестірілмеген.
Сондықтан да халық арасында осы заң асыраушы заң деген атқа ие болды.
Жағдайды ауыл шаруашылық өнімдерінің сатып алу бағасы арқылы реттеуге
әрекет жасау, шағын шаруашылығы болғандықтан өз күндерін өздері көріп
жүрген ауыл тұрғындарына, көп балалы аналарға атаулы көмек беруден бас
тартқызды. Заң шын мәнісінде солар үшін жазылса да, ол іс жүзінде олардың
тірлігіне қарсы жұмыс істеп отыр. Саясатты институционалды ұйымдық реттеу
де елеулі құрылымдық өзгертуге ұшырады. 1997 жылы жұмыспен қамтитын және
еңбек пен халықты
әлеуметтік корғаумен шұғылданатын екі орган біріккен кезде,бұл шара өтпелі
кезеңге байланысты. Осы бірігудің нәтижесінде әлеуметтік төлемдер жөніндегі
қарыздарды өтеу, төлемдерді тағайындау мен қайта қарау мәселелеріне көбірек
назар аударылды. Осыдан барып, орталық орган алушы мен мемлекеттік
бюджеттің ортасында делдал рөл атқара бастады.
Экономикалық өрлеу кезеңінде, мемлекеттің жұмыспен қамтудағы жэне
еңбек рыногын реттеудегі рөлі туралы мәселе принципті тұргыдан жаңаша
шешілуі тиіс. Жұмыспен қамту және еңбек рыногын дамыту проблемалары кейін
қалуга тиіс емес және қалмайды да, әрі олар қалдық принципі бойынша
қаржыландырылмауы керек.
Бұл салада үкіметтің өзі басты реттеушінің рөлін атқаруға тиіс,
жұмыспен қамту саясатының элеуметтік-экономикалық дамудың басқа да аса
маңызды бағыттарымен өзара байланысты Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау
министірлігінің шеңберінде емес, тек макроэкономикалық реттеу шеңберінде
жүзеге асырылады. Тиімді бақылау мен жұмыспен қамту саясатын іске асыруда
бақылауды Мемлекеттік органның еншісіне қалдыру, ағымдарды ескере отырып,
министрліктің құрылымында соңгы 5 жыл ішінде жұмыспен қамту саласында
атқарылған жаңа міндеттерді жеке құрылымда шешуді ойластыру.
Халықтың барлық жіктерінің ақпараттық қоғаммен біріктірілуі жұмыспен
қамтудың қазіргі заманғы ерекшеліктерінен туындайтын аса маңызды саяси
міндет болып табылады.
1.2 Республикада еңбек рыногының жүмыспен қамтудағы және
реттеудегі маңызы мен рөлі
Қазақстанның тәуелсіздік алғаннан кейінгі бірінші жылдарда, саяси
әлеуметтік сферада болған келесі өзгеріс - еңбек нарығы болды. Кеңестік
кезеңде еңбек етуге кепілдік берілсе, нарықтық экономикада мемлекет ондай
кепілдік бермеді.
Еңбек рыногы - экономика жағдайын көрсетудің айнасы, тұрғындарды
жұмыспен қамту көлемі мен динамикасын, жүмыссыздықтың сала бойынша, кәсіби
біліктілік, демографиялық және басқада көрсеткіштерінің құрылымын реттейді.
Еңбек рыногы - еңбек қатынастарында жұмысшы күшімен, сұраныс пен
ұсынысты реттеуші.
Еңбек рыногында жүмыс берушілер мен еңбегін сатушылар, яғни жұмыс
іздеушілер арасындағы жалақы туралы және еңбек жағдайлары туралы келісім
шарт жасалатын орын.
Рынок, басқада элеуметтік институттар қатарында бола отырып, оның
қанағаттанарлық және келеңсіз жақтары да бар - ол қоғамдық қатынастарды
реттеуші. Тауарлы өндіріс жағдайында рыноксыз болмайды. Оның келеңсіз
жақтарынан:
Елеулі теңсіздік туындайды;
Қоғамда дифференцация күшейеді;
Әлеуметтік қажетті тауарлар өндіруден гөрі, халықтың кейбір тобының
қажеттіліктерін өтеуге бағыт алу.
Осылар халықты жұмыспен қамтуға кедергі жасайды. Жүмыссыздықтың әртүрлі
факторларын қалыптастырады:
• Ғылыми-техникалық процестің дамуы баяу көбіне адамдар қол, дене
еңбегімен жұмыс істеуді ашады;
Кейбір өндіріс қалаларында экономикадағы құрылымдық өзгерістер еңбекке
тартылған адамдарды қысқартуға жол ашады;
Қоршаған ортаны ластап өндіріс орындарының экологиялық проблемалардың
шиеленісуіне байланысты жабылуы.
Қазақстанда қалыптасқан еңбек рыногы экономиканың мемлекеттік секторында
жұмысқа тартылғандар үлесінң қысқаруымен және тиісінше, оның мемлекттік
емес секторда, акционерлік қоғамдарда, бірлескен кэсіпорындарда, шағын
бизнесте, шаруа қожалықтарында ұлғаюымен сипатталады.
Осы аталған факторлар барлық елдерге тән. Өтпелі кезеңде жекешелендіру,
өндірісті акцияландыру, еңбек рыногына күшті әсер етеді, рентабельді емес
кәсіпорындарды жабу, қорғаныс кәсіпорындарын конверенциялау (әскер санының
қысқаруына байланысты жұмыссыздық).
Еңбек рыногының теориялық негіздерінің тарихына тоқталатын болсақ, оның
іргетасының қалауына классикалық мектеп өкілдері көп үлес қосты. 19 жэне 20
ғасырларда еңбек рыногы теориясын А. Маршалл, Д. Кейнс, П. Самуэльсон, К.
Маркс көрнекті экономист-ғалымдардың еңбектерінде қарастырылды.
Қазіргі еңбек рыногы жалдау және еңбек ұсынысымен байланысты қоғамдық
қатынастар жүйесі болып табылады. Еңбек рыногы нарықтық қатынастарға
қатысушы жақтар немесе нарық субьектілері, субъектілерінің қатынастарын
реттейтін қүқықтық актілер, халықты жұмыспен қамту қызметі, еңбек рыногының
инфрақұрылымы, өндірістен босатылған, жаңа орынға ауыстырылған жұмысшыларға
арналған әлеуметтік төлемдер мен кепілдіктер жүйесі, жұмыспен қамтуды
қамтамасыз етудің альтернативтіі уақытша формалары сияқты элементтерден
тұрады.
Жұмыссыздық табиғи деңгейінде еңбек рыногындағы ұзақ және тұрақты тепе-
теңдігіне қол жеткізуге болады. Ал бұл жұмыспен қамтудың негізгі тұжырымы
болып табылмақ. Жұмыссыздық деңгейі өспелі болып келеді және еңбек
рыногындағы жұмыс күшінің сұранысы мен ұсынысының тепе-теңдігі арқылы
анықталады. Мемлекет тарапынан ұзақ мерзімде жасалған кез-келген әрекет
нәтижесіз болады, ал қысқа мерзімде инфляцияны өсіреді.
Қазақстандағы еңбек рыногының функциялық ерекшеліктері -экономикалық
реформалау кезінде, тұрғындардың орналасуы жөнінде жаңа модель қалыптасты:
жалпы шаруашылықта тұрғындарды максимальды түрде жұмыспен қамтамасыз етуден
бастап, толық, өнімді, орнын тандау жағдайын қамтамасыз ету түсінігін
қалыптастыру. Нарықтық еңбекте маңызды деңгейде өзгеруіне мынадай факторлар
әсер етті, экономикалық реформалар, құрылымды қалыптасу бағдарламасы,
өндіру және сауда-саттық жаһандануы. Өмір сүру қоғамында негізгі
сферасындағы реформалаудың негізгі идеясы -
бұл қайта қалыптастыру немесе экономикалық өсімді еңбек және өндіріс
орнының өзгеру жолымен жету.Бұл қолдағы ресурсты эффектілі және
шығынды аз мөлшерде шығындауға, жеке секторлардың өсуіне, бәсекеге
қабілетті сыртқы ашық экономикалық жағдай туғызуға мемлекеттің басқару
органдарының көмегімен іске асыруға көмектеседі.
Әлеуметтік-еңбектік қатынастың нәтижесінде 3 жақты келісім бойынша
білімді нығайту, заң-қүқықтық базасының дамуы, әлеуметтік қорғау жүйесінің
құрылуы және жұмыссыздық жөнінде заңдастыру.
Зерттеуші Г.Н. Соколова еңбек рыногының келесі ерекшеліктерін атап
көрсетеді: жұмыс күшінің арзандығы, мемлекетте жұмыскерлердің еркін көшіп-
қонуының немесе орын ауыстыруының болмауы, екінші рет босамауының
масштабтық өсуі, төменгі офицалды деңгейде жұмыссыздықтың пайда болуы,
еңбек рыногында жүмыс күшінің және сапалы құрылымның санымен сәйкес
келмеуі. Негізгі тенденциялар: бір уақытта аз сұраныс кезінде жұмыс күшінің
артуы, жұмыссыздарды жұмысқа қабылдау, жұмыссыздардың ішінде әйелдердің
уақытша жұмыс істемеу,
Сапалы және сандық құрылымдық сұраныстың дисбалансының өсуі және еңбек
рыногындажұмыс күшінің арту тенденциясы.
Еңбек рыногында жұмыскерлердің кәсіпкерлік қызығушылығы аз мөлшерде болса,
ал кең көлемде - материалдық қажеттілігін қанағаттандыру басты орында.
Ал, А.Н. Кочетов депрофессионализацияның еңбек рыногында мынадай
өлшемдерін көрсетті:
профессионалды регресс - құрылымды квалификациялық жұмыс орындары, дамыған
елдерде экономикалық қатынастағы шикізат өнімі;
интелектуалды потенциалдың қажетсіз өсуі, осының әсерінен жоғарғы оқу
орындарының түлектері жұмыссыздыққа ұшырайды;
әлеуметтік аноманияның тез қарқынды өсуі, мамандық бойынша жұмыс істемеу;
Депрофессионализация - бұл жоғары мамандандырылған мамандарға деген
кажеттілік, сұраныстың азаюы, бұл оқыған мамандығы мен квалификациядан
айырылуы деген сөз. Сұраныс аз мамандық бойынша бітірсе, соғұрлым
депрофессионализация деңгейі жоғары болады.
Қазақстан Республикасындағы жұмыспен қамту мынадай сипаттармен
ерекшеленеді:
көптеген өндіріс орындарының жұмыс істеуінің тоқтауы немесе банкротқа
ұшырауы;
экономика саласында және аудандарда босамау жайлы деңгейдің айтарлықтай
өзгерістің болуы;
жұмыс күшінің багасының төмендеуі;
өндірістік еңбектің азаюы;
сапалы жұмыс орнының төмендеуі;
құқықтың бұзылуы;
формальсыз секторда жұмыссыздықтың өсуі;
көшуге мәжбүр болғандар мен босқындардың көбеюі.
1990 жылдары Қазақстанда жұмыссыздық жоғары деңгейде және бір жұмыс
орнына бәсекелестік көп болды. Экономикалық белсенді тұрғындары 7.8 млн.
адамды қамтыды. Жалданып 4 млн. адам жұмыс жасайды, 3 млн. адам бос
еместер, қалғаны 0,8 млн. адам жұмыссыздар, пайыздық өлшемде олар 10,3 %
құрайды, арнайы жұмыссыздар деңгейі 216,1 мың адам, экономикалық
белсенділігі төмен тұрғындар 24,8 % құрайды.
Қазақстанның еңбек рыногының қалыптасуының сипаттамалық ерекшеліктері
мынадай:
Жұмыспен қамтудың төмендеуінің үдемелі тенденциясы жағдайында халықтық
экономикалық белсенділігінің артуы;
Жұмысқа орналасу мәртебесі бойынша жұмыспен қамту қызметтеріне өтініш
білдірген азаматтар арасындағы жұмыссыздықтың жоғары деңгейі;
Жұмыс күшін босату процесінің жеделдеуі. Кәсіпорындардан босағандар мен
жұмыс іздеушілер саны тоқтаусыз өсуде: егер 1995 жылы жұмыспен қамту
қызметтеріне өтініш білдіргендер санының мөлшері 20,7 % болса, 2000 жылы
38,5 % болды;
Жұмысқа орналасу пайызының төмендеуі: егер 1991 жылы бұл көрсеткіш 48,5
пайызды құраса, 2000 жылы 8,8 мың, 2001 жылдың маусымында 7,0 мың адамды
құрап, оның ішінде 716 жұмыс орны ғана тұрғындардың үлесіне тиді;
1995-1996 жылдары ресми мойындалған жұмыссыздықтың айтарлықтай өсуі және
соңғы екі жылда оның төмендеу тенденциясының пайда болуы, экономикалық
белсенді халыққа қатысты жұмыссыздық деңгейінің 4,2-ден 3,7%- ға төмендеуі;
3,5-4,8 есеге жететін тіркелген жұмыссыздық арасындағы алшақтық үлкен.
Еңбек және жұмыспен қамту саласында жастар үшін мыналар көзделген:
Жастарға арналған қоғамдық жұмыстарды дамыту;
Жастарды жұмыспен қамту және бағдарламаларын әзірлеу және іске асыру;
Жастарға арналған жұмыс орындарын құрайтын шаруашылық субъектілерінің
қызметін ұйымдастырушылық жағынан қолдау;
Жастардың еңбек бірлестіктерін құру және қызметін ұйымдастыру, соның ішінде
оларды оқу орындарының базасында құру;
Жұмысқа орналасуға, кәсіби даярлауға, біліктілігін арттыруға жәрдемдесу;
Мемлекеттік ұйымдарда немесе жарғылық капиталында мемлекеттің үлесі 50
пайыздан асатын ұйымдарда оқуды қайта даярлауға жәрдем жасау.
2000 жылы Қазақстан Республикасында экономика саласымен айналасушылар саны
7,1 млн. адамды құрады, олардың ішінде жалдану арқылы жұмыс істегендер
(шағын кәсіпкерлік субъектілерінсіз) - 3,5 млн. адам, бұл 1999 жылдың
тиісті кезеңімен салыстырғанда 6 пайызға жоғары.
Ауыл шаруашылығының, аңшылық пен орман шаруашылық кәсіпорындары мен
ұйымдарында жұмыс істеушілер 228,7 мың адамға (41,5 пайыз), өнеркәсіпте -
80,9 (10,6 пайыз), көлік пен байланыс - 62,3 (19,1 пайыз), саудада 24,1 мың
адамға қысқарды.
Еңбек рыногындағы даму динамикасына келесі факторлар әсер
етеді:
Демографиялық (тұрғындар саны, демографиялық құрылым, көлем және оралмандар
саны);
Табиғи-климаттық (климат характері, әр территориядағы жағдай);
Экономикалық (өндірістің құрылымы мен көлемі, макро және микроэкономикалық
көрсеткіштердің деңгейі, инвестициялық белсенділік деңгейі, инфляция
деңгейі)
Әлеуметтік (өмір сүрудің сапасы мен деңгейі, өндіріс пен
басқару,мемлекеттік кедергілер, араласу мен әлеуметтік процесс);
Кәсіпорындық (кәсіпорындағы еңбек ету деңгейі, өндіріс және басқару, еңбек
биржасындағы ұйымның жұмысы);
Құқықтық (заңдар, ұйымның банкротқа ұшырауы, миграциялық тұрғындар, еңбек
ету режимі мен демалыс).
1995-2004 жылдар аралығындағы еңбек рыногының динамикасы
1- кесте
Көрсеткіш
Қарағанд ы
Абай 29.5 33.8 64.6 73.9
Жұмысқа орналасу 33456 50229 51508 42685
туралы өтініш
бергендер,
барлығы
Оның ішінде 16-2914815 44,3 % 23090 21835 42,4 % 13759
жас 45,9 % 32,2 %
аралығындағылар
Жұмыссыз болып 22310 28758 32235 28016
тіркелгендер,
барлығы
Оның ішінде 16-2911099 119000 41,4% 17169 9082
жас 49,7 % 53,3 % 32,4 %
аралығындағылар
Қайта оқытуға 1080 487 1560 1032
жіберілгендер,
барлығы
Оның ішінде 16-29900 83,3 % 392 80,5 % 959 827 79,9 %
жас 61,5%
аралығындағылар
*Қазақстан Республикасы статистика агенттігі: 2000.
Кестеден көріп отырғанымыздай, жастар арасындағы жұмыссыздықтың кең
етек алуына қарамастан, олардың жұмыспен қамту мекемелерінде тіркелу
деңгейі 30-50 % аралығында. Олардың бірі әлеуметтік жәрдемақы берілмейтін
болғандықтан, ал кейбіреулері өз құқықтарын немесе жұмыспен қамту
орталықтарының мүмкіндіктерін білмеуіне байланысты тіркелмей жүр. Көп
жағдайларда олар өздігінше жұмысқа орналасуға талпынады.
Еңбек рыногындағы сұраныс көлемі мен құрылымына қарай қайта оқыту
жұмыстары ұйымдастырылған. Оған жіберілген жұмыссыздардың 60-80 % жастар
екені зерттеу барысында анықталып отыр. Сонымен, бұл жұмысқа жұмсалатын
қаржы көлемі жылдан-жылға артып келеді. Егер 1997 жылы жергілікті бюджеттен
6,5 млн. теңге бөлінсе, 2000 жылы 13,8 млн. теңге бөлініп отыр.
жылы ел экономикада 6,7 млн. адам жұмыс істеді. Нарықтық өзгерістер
жұмыспен қамтылғандардың жаңа категориясын - жұмыспен өзін-өзі қамтушыларды
қалыптастырады. Олар 2002 жылы жұмыс істеген халық санының 40 % дерлік
болды. Бүған жеке меншік сектордың серпінді дамуы жағдай жасады. Егер 1991
жылы жұмыс істегендердің 96 % жалдау бойынша жұмыс істегендерді құраса,
2002 жылы олар тек 60 % жетті. Экономикалық қызметтің жандануы, жаңа
өндірістердің құрылуы, шағын кәсіпкерлікке қолдау көрсету жұмыссыздық
деңгейінің 1999 жылғы 13,5 %, 2002 жылғы 9,3 % дейін төмендеуін қамтамасыз
етті.
жылғы қаңтар-қазан айларында еңбекпен қамту органдарына жұмысқа орналастыру
мэселесі, бойынша 234,2 мың адам өтініш білдірсе, олардың 131,9 мыңы
жұмысқа орналастырылған.
2003 жылдың қазанында жұмысқа орналастырудың орташа республикалық мәнінен
төмен көрсеткіштер Қызылорда (30,1 %), Маңғыстау (33,1 %) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І-тарау: Қазақстан Республикасы әлеуметтік саясатының еңбек
қатынастарын реттеудегі ролі
1.1 Әлеуметтік саясаттың халықты еңбекпен қамту саласындағы
мазмұны және негізгі бағыттары
1.2 Республикада еңбек рыногының жүмыспен қамтудағы және
реттеудегі маңызы мен рөлі
2. Қазақстанда халықты жұмыспен қамту саласындағы реформалардың негізгі
бағыттары
2.1. Жұмыссыздық - әлеуметтік-экономикалық құбылыс ретінде
2.2 Еңбекпен қамту органдарының жұмыссыздарды әлеуметтік қорғау
қызметінің мазмұны
2.3 Жұмыссыздықтың - әлеуметтік-экономикалық және психологиялық салдары
және реттеу жолдары
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
Қазіргі кезеңде тәуелсіз Қазақстан әлемдік қауымдастыққа қосылудың
экономикалық, әлеуметтік-саяси және рухани бағыттарын түбірлі реформалар
арқылы жүзеге асыруда. Әрбір адамға мемлекеттік деңгейде өмір сүруге
кепілдік беретін азаматтық қоғам құру процесі жүруде. Өтпелі кезеңде
Қазақстанның әлеуметтік-саяси және экономикалық дамуында болып жатқан
реформалар қоғамның әртүрлі топтардың рольдері мен көзқарастарының
өзгеруіне әкеліп соқты.
Президент Н.Ә. Назарбаевтың 1995 жылдың 19 желтоқсанында Қазақстан
Республикасы түрғындарының әлеуметтік-тұрмыс жағдайларын жақсарту жөніндегі
шаралар туралы,- атты еңбегінің маңызы өте зор.
Әлеуметтік топтарының ортақ міндеттерін шешуге Президент Н.Ә.
Назарбаевтың 2008 жылғы Жолдауындағы индустриалдық-инновациялық
стратегиясының маңызы өте зор болды. Құжат халықтың әлеуметтік мәселелерін
шешудің тиімді әдісі индустриалдык-инновациялық дамуы жолында екенін
айқындап берді.
Қазіргі қоғамда меншіктің өзара тең, сан-алуан түрлері пайда болуда,
қоғамның әлеуметтік қүрылымында жаңа таптар мен топтар, жіктер қалыптасуда.
Сөйтіп, оның әлеуметтік құрылымы елеулі өзгерістерге ұшырауда. Халықтың
әлеуметтік және экономикалық жағдайы Қазақстан Республикасының қазіргі
нарықтық қатынастар кезеңіндегі әлеуметтік саясатының басты факторының бірі
болып саналуда.
Еліміздің индустриалдық-иновациялық даму бағдарламасының мазмұны
республика халқының тұрмыс-салтын, әл-ауқатын, рухани мәдениетін көтеру
проблемасы экономиканың қарқынды дамуымен азаматтардың интеллектуалдық
біліктілігімен, терең білім деңгейімен,
ғылыми-өндірістік жаңашылдығымен, ұжымдық жауапкершілік сипаттарымен
байланыстырылды.
Республика аймақтарында халықты әлеуметтік қорғаудың бағыттары
анықталды, оны жүзеге асырудың құқықтық шаралары белгіленді. Жаңа кезеңге
арналған халықты әлеуметтік қорғау тұжырымдамасы жасалынды. 2008 жылы
әкімшілік басқару кезеңінде ұмыт калған тетігі іске қосылды. Енді
Республикада жұмыс беруші мен жұмыс істеуші және мемлекет тарапынан арнаулы
сақтандыру қорлары қүрылуда. Жұмыс істеушілерді кездейсоқ каржыландыру ауыр
жағдайларда аталған қорлардың қызметі болып табылады. Жұмыс істеуші және
жұмыс беруші, заң бойынша қорға ай сайын сақтандыру жарнасын аударады.
Дипломдық жұмыстың тақырыбы: Қазақстанда халықты жұмыспен қамту
саласындағы әлеуметтік-саяси жұмыстар
Зерттеудің өзектілігі: Республикада нарықтық қатынастардың
қалыптасуы дәстүрлі шаруашылықтарының құлдырауымен, жұмыссыздықтың өсуімен,
адамдардың өмір сүру деңгейінің төмендеуімен сипаттау.
Елбасының Қазақстан-2030 стратегиясында адам ресурстарын дамытуға,
оның ішінде әлеуметтік мәселелерге айрықша көңіл бөлінген. Әлеуметтік сала
мен адам ресурстарын дамыту Қазақстан үшін ұзақ мерзімді басымдық болып
табылатыны - стратегиялық міндеттер қатарында.
Дипломдық жұмыстың тақырыбы жаңа индустриалдық даму кезеңінде бәсекеге
қабілетті еңбек саласын реттеу, стратегиялық мәселе болып табылады.
Нарықтық қатынастардың дамуы еңбек рыногында жұмыс күшінің сұраныс пен
ұсынысын талдап, еңбектің ұлттық және аймақтық нарықтарын қалыптастыру мен
реттеудің ерекшеліктерін зерттеу қажеттілігін туғызды.
Қазіргі нарықтық экономика мен әлеуметтік әділеттілік негізіндегі жоғары
өркениетті демократиялық қоғам құру жолында сан алуан оқиғаларды бастан
кешіріп отырған бүгінгі тіршілігінің негізгі мақсаты - мемлекеттегі әрбір
азаматтың ауқатты өмір сүруімен, өркениетті тұрмысын қамтамасыз ету. Бұл
еңбек қүқығындағы адамдардың мүдделеріне мемлекет тікелей әсер ету керек
екендігін көрсетеді, сонда ғана әлеуметтік бағыттылық орын алады.
Қазақстан Республикасында жұмыссыздық мәселесін түбегейлі шешу,
халықты еңбекпен қамту үшін экономиканың басты салаларын нарық жағдайына
бейімдей отырып, өтпелі кезеңде белең алған жұмыссыздық пен кедейшілік
шегін төмендету күн тәртібінде өзекті мәселеге ие.
Дипломдық жұмыстың мақсаты:
Республиканың еңбек нарығы жағдайында жұмыссыздықтың әлеуметтік-
экономикалық формаларын және халықты еңбекпен қамту процестерін реттеудің
әдістерін көрсету;
Жұмыссыздардың әлеуметтік-экономикалық, моральдық және психологиялық
салдарының мазмұнын талдау;
Қазақстан Республикасында жұмыссыздарға әлеуметтік көмек беру мен қызмет
көрсету шараларын ұйымдастырудағы қызмет формаларын көрсету.
Жұмыстың міндеттері:
Еңбек нарығындағы халықтың жұмыспен қамтылуының мәселелерін талдау;
Жұмыспен қамтуды кезеңдерге бөліп көрсету;
Болашақ мамандарды жұмыспен қамту мәселелерін талдау.
Зерттеу объектісі: Қазақстан Республикасы халқын жұмыспен қамту,
оларды әлеуметтік қорғау мен көмек көрсету.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Қазақстан Республикасы халқын жұмыспен
қамтудың қоғамдық-саяси ұйымдардың қызметі, қүқықтық-нормативтік
актілерінің мемлекет тарапынан қолдау көрсету, жұмыссыздықтан қорғау
әдістері, жаңа жұмыс орындарын ашу мәселелері халықтың әлеуметтік жағдайын
көтерудегі маңызы мен рөлі.
Зерттеудің теориялық-методологиялық негіздеріне байланысты материалдар мен
құжаттар:
Қазақстан Республикасының Конституциясы (Негізгі Заңы) -Алматы, 1995;
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2001 жылы, 21 маусымдағы Халықты
әлеуметтік қорғау тұжырымдамасы;
Қазақстан Республикасы Халықты жұмыспен қамту туралы Заңы. (1991);
Қазақстан 2030 стратегиясы. - Алматы, 2005 жыл;
Президент Н.Ә.Назарбаевтың Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық
Университетінде оқыған дәрісі.- Астана, 2006 жыл;
Қазақстан Республикасы Үкіметінің және нормативтік заң актілері мен
қаулылары, құжаттары (1991-2005 ж.ж);
Халықты жұмыспен қамту туралы Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 23
қаңтардағы №836 Заңы;
Зерттеу әдістері: Әдіс – мәліметті жинаудың, сұрыптаудың және
талдаудың негізгі жолдары. Әлеуметтік жұмыста қолданылатын әдістер: талдау,
синтез, бақылау, эксперимент және т.б қолданылады. Жалпы ғылыми
әдістемелермен бірге, әлеуметтік жұмыспен тығыз байланысты социология
(сауалнама, социометрия әдісі), психология (тест әдісі), педагогика
ғылымдарының әдістері пайдаланылады.
Халықты жұмыспен қамтуды зерттеуде социологиялық әдістер, яғни
ақпаратты жинақтау, талдау колданылады. Зерттеудің социологиялық
эмпирикалық әдістеріне: құжаттарды сандық талдау әдісі, сауалнама, сұхбатты
жатқызуга болады. Статистикалық құжаттар, сандық мәліметтер кесте түрінде
көрсетілген. Мәселен, еңбек рыногындағы жұмыссыздық деңгейін, динамикасын
зерттеу үшін бұл мәліметтердің маңызы өте зор.
Зерттеу әдістерінің маңызын ашуда социологиялық ақпарат жинауға баса
назар аударылды. Бұл зерттеу жұмысында сауалнаманың жабық түрі
пайдаланылды.
Зерттеу базасы: Әлеуметтік-экономикалық және құқықтық ғылыми
әдебиеттер, халықты жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламалар облыстық
департамент, қалалық жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламалар бөлімінің
құжаттары, бұқаралық ақпарат құралдарының материалдары.
Дипломдық жүмыстың қүрылымы: Дипломдық жұмыстың құрылымы мына
төмендегідей:
Кіріспе;
Негізгі бөлім екі тараудан тұрады:
I тарау - Қазақстан Республикасы әлеуметтік саясатының еңбек қатынастарын
реттеудегі ролі;
II тарау - Қазақстанда халықты жұмыспен қамту саласындағы реформалардың
негізгі бағыттары;
Қорытынды;
Қолданылған әдебиеттер тізімі;
Қосымшалар.
Жұмыстың I тарауында халықты жұмыспен қамтудың мәселелері қаралып,
жұмыспен қамту мемлекеттің әлеуметтік саясаттының басты құрамдас бөлігі
екендігі, еңбек рыногының жұмыспен қамтудағы және реттеудегі маңызы
сипатталды.
Жұмыстың II тарауында Қазақстан Республикасында халықты жұмыспен қамту
органдары қызметінің мазмүны, формалары мен әдістері талдаудан өтті;
басқару органдарының және еңбекпен қамту мекемелерінің ұйымдастырушылық-
саяси жұмыс әдістеріне назар аударылды; әкімшіліктерде кедейшілікпен күрес
бағдарламасының іске асрылуы жайлы көрсетілді.
Қорытынды бөлімде дипломдық жұмыстың негізгі қорытынды түйіні, зерттеу
нәтижелеріне негізделген тұжырымдар мен ұсыныстар берілді.
Қолданылған әдебиеттер тізімінде зерттеу жұмысына негіз болған
әлеуметтік-саяси әдебиеттер, оқу-әдістемелік қүжаттар, бұқаралық ақпарат
құралдарының тақырыпқа байланысты өзекті материалдарына шолу жасалынды.
Қосымшада халықты жұмыспен қамтудың әлеуметтік-экономикалық түйінді
мәселелері, аймақтар бойынша жұмыссыздардың сандық және сапалық деңгейі,
оларға бөлінетін қаржының мөлшері, еңбек рыногының негізгі көрсеткіштері
кесте түрінде көрсетілген.
І-тарау: Қазақстан Республикасы әлеуметтік саясатының еңбек
қатынастарын реттеудегі ролі
1.1 Әлеуметтік саясаттың халықты еңбекпен қамту саласындағы
мазмұны және негізгі бағыттары
Кеңес одағы құлағаннан кейін Қазақстан халқы және бұрынғы одақтас
республикалар дамудың өте қиын, күрделі жағдайын басынан өткізді. Бұл
жағдай нарықтық экономиканың алғашқы зардаптары адамдар өмірінің барлық
саласынан көрінді. Әлеуметтік, экономикалық мәселелер тоталитарлық жүйе
кезеңінде жылдар бойы шешілмеді, еңбек қатынастарын реттеу өктем әкімшілік
саясатпен жүргізілді.
Трансформацияның келеңсіз кезеңі бүкіл қоғамға кері әсерін тигізді.
Себебі өндірістің қүлдырауы, бұрынғы экономикалық байланыстардың жойылуы
халықтың тұрмыс-тіршілігінің төмендеуіне, табыстың азаюына әкеліп тіреді.
90-шы жылдардың басындағы әлеуметтік-экономикалық дағдарыстың қалыптасуы
өндірістің тоқырауы мен инфляцияның өсуін тездетіп жіберді. Бұрынғы
жылдардағы қалдықты қаржыландырудың әлеуметтік салада сақталуы жүйелі
дағдарыстың болатынын аңғартып тұрғандай еді. Бұған қоса адамдардың жаңа
реформалар төңірегінде дер кезінде насихат, ақпарат беру жағында
кемшіліктер аз болған жоқ. Көптеген кеңестік психология да адамдарға өз
әсерін тигізбей қалмады. Экономиканы либерализациалауға, одан тиімді
нәтижені тезірек алуға көп үміт артылды. Бірақ, экономикалық реформаның
бірінші кезеңінің әлеуметтік жағы келеңсіз құбылыстар әкелді. Бұл іске
асырылуға тиісті реформалардың әлеуметтік бағытын қарастырмады,
мүмкіндіктер мен ресурстарға сәйкес келмеуінен де орын алған құбылыс еді.
Экономикалық өзгеріске қазақстандықтардың төлеген құны алғашқы жылдары
ешқандай нәтижеге жеткізе алмады.
Сол кездегі басты проблема, әлеуметтік-экономикалық, тепе-теңдіктің
бұзылуы, соның нәтижесінде адамдарға тиісті еңбекақының мерзімді төленбеуі,
өндірістің жабылуы, табыстың азаюына, жекешелендіруден түрғындар арасында
байлар мен кедейлер сияқты жаңа топтың пайда болуына әкелді.
Кірістің төменгі деңгейі ҚазССР-ның 1991 жылғы еңбекақыны төлеу
жөніндегі мемлекеттік кепілдік және төменгі еңбекақы туралы Заңында
белгіленді. Заңның мазмұнында ең төменгі еңбекақы бюджеттің төменгі
қолданысымен сэйкес болуы деген анықтама берілді. Бірақ, сол қиын кездерде
жасалған заңнамалық нормалар қағаз жүзінде қалды, Қазақстанның көптеген
аймақтарында бағаның өсуі, еңбекақының төленбеуі кедейлердің санын
көбейтті. 1991-1993 жылдарда жұмыссыздық қалыптасып кедейлер қатары көбейе
түсті. Ел бюджетінің негізін толықтыратын салық көлемі азайып кетті, осыдан
әлеуметтік теңсіздік ұлғая түсті.
1992 жылы құрылымдық өзгерістерге байланысты өндірістер қысқартуға,
банкротқа жиі ұшырады, еңбек адамдары ешқандай кепілдіксіз мерзімсіз
демалыстарға жіберіліп отырды. Осының салдарынан республиканың еңбек
нарығында күрделі жағдай қалыптасты. Ашық түрдегі жұмыссыздар саны аз болып
есептелді де, жасырын түрдегі жұмыссыздар пайызы өсумен болды. Сөйтіп, ұзақ
мерзімді демалысқа жіберілгендер қатарына жатқызылды және олар жұмыссыз деп
саналмады. Сонымен бірге көптеген кәсіпорындар жойылуына немесе ешқандай
төлемақысыз жұмыс жасауға мәжбүр болды. Мемлекеттік әлеуметтік көмектің
қысқаруына байланысты ашық түрдегі жұмыссыздар саны күрт өсті. Мәселен,
1992 жылы 33681 адам, 1993 жылы 40514 адамдар жұмыссыздар болып тіркелді.
Олардың саны республиканың көптеген облыстарында, әсіресе, Оңтүстік
Қазақстан, Қызылорда, Ақтөбе, Қостанай, Шығыс Қазақстанда 1991-1995 жылдары
өсіп отырды.
Әлеуметтік көмек жэне әлеуметтік қамтамасыз ету жүйесі республикада 1991-
1993 жылдары кеңестік кезеңдегі ерекшелікті сақтады. Қазақстан
Республикасы тәуелсіздік алғаннан кейін әлеуметтік қорғау жүйесі толық
қарауды қажет етті. Мұнда жұмыссыздарды жұмыспен қамтып және ең болмағанда
төменгі жәрдемақы алуға көмектесу, жұмыс жасайтындарға аз-аздап қор ашып,
жұмыссыздық, мүгедектік, ауру-сырқаудың алдын алу және зейнетақыны төлеу
мәселелерін шешу кезек күттірмейтін міндетке айналды.
Қазақстан басқа ұлттық республикалар сияқты өтпелі экономикада ауыр
жолды қайталады. Тұрғындардың өмір сүру деңгейі күрт төмендеп, түрлі
аурумен ауруы, алғашқы жылдардағы жұмыссыздық салдары қүрылымдық
өзгерістерге байланысты болды. 1991-1993 жылдары еңбек қатынастарындағы
жағдай дағдарысты болды.
1993 жылдан бастап жұмыссыздар саны арта бастады, бұл проблема қоғамда
жаппай белең алды.
1993-1995 жылдар арлығында билік органдары халықты жұмыспен қамтамасыз
етуге әрекет жасады. Алғашқы бағдарламалар жасау қолға алынды. Дамыған
елдердің еңбек қатынастарын реттеудегі іс-тәжірибелері зерттеле бастады.
Еңбек секторында негізгі міндеттері мыналар болды:
Жұмыссыздарды тіркеу, дайындау, қайта дайындау және жаңа мамандық алуға
көмектесу;
Жұмыс іздеушілер жайлы толық ақпарат жинау;
Тұрмыс тіршілігі төмен, аз қамтылған топтарды жұмыспен қамтуды ұйымдастыру,
бәсекеге қабілетсіз адамдарды камқорлыққа алу (әйелдер, жастар,
жеткіншектер және мүгедектер);
Еңбекпен қамтамасыз ету жайлы арнайы бағдарлама, жобалар жасап іске асыру;
Зейнетақы қорының жұмысын жетілдіру.
Мемлекеттің әлеуметтік саясатының ең басты бағыты халықты әлеуметтік
қорғау. Өйткені көп адамдардың ең негізгі күн көріс көзі -еңбекақысы, яғни
олар экономикалық тұрғыдан жалақыға қарайды. Сонымен қатар жұмысқа қабілеті
төмен адамдар және тек ғана жұмысты қажет ететін адамдар мемлекет тарапынан
көп көңіл бөлгенді қалайды.
Ашық экономикаға өтуде және нарықтық байланысқа түскенде адамдарды
әлеуметтік қорғау жағы төмендей берді.
Қазақстан Республикасының 1995 жылы Конституциясын қабылдағаннан кейін,
шетелдің дамыған елдерінің тәжірибесіне сүйене отырып, ішкі саясатта арнайы
заң актілері дайындала бастады. Оның мақсаты қалыптасып келе жатқан
нарықтық модельдің әлеуметтенуін нығайту жағына баса назар аударылды.
1995 жылдың ортасынан бастап, реформаның негізгі бағыты елде еңбек
қатынастарын түрлі реформалау арқылы қалыпты әлеуметтік тұрақтылық орнату.
Осы кезде билік органдары елдің әлеуметтік доктриналық жобасын жасауға
кірісті. Оның басты мазмұны - республика түрғындарын элеуметтік қорғау
механизімін мемлекеттік тұрғыда қалыптастыру. Осы өзекті проблеманың
әлеуметтік саяси бірқатар приоритеттері бөлінген:
елде әлеуметтік бір қалыптылықты, тұрақтылықты сақтау, оның негізгі кепілі
ретінде Президенттік басқару болды, оны соңғы 1995 жылы қабылданған
Конституциямен бекітті;
әлеуметтік саланы нарықтық экономикада белсенді субъектіге айналдыру;
саяси құралдарды анықтау және әлеуметтік доктринаны іске асыруға құқықтық
және рухани қолдау көрсету.
1991-1996 жылдары нормативтік актілерді қабылдау да сан жағынан өте көп
болды, 1996 жылы еңбек қатынастарын және әлеуметтік салада реформаны
жүргізуде тиімді уақыт болды.
Мемлекеттің әлеуметтік саясатының жұмыссыздық және кедейшілікпен күресу
ең бір дұрыс басым жағы болды. 1996 жылдың аяғында 31 пайыз қазақстандықтар
адами күнделікті қажеттілігін өтей алмады, ал ауылдық жерлерде бұл
көрсеткіш қаламен салыстырғанда әлдеқайда жоғары. Егер де осылай өсе
беретін жағдай болса, 2005 жылы абсолютті дағдарысты жағдай
болар еді. Ал егер де болған жағдайда қоғам нағыз қауіпті басынан кешірген
болар еді.
Бірте-бірте жұмыссыздықты жою үшін, зейнетақыны, жәрдемақыны, еңбекақыны
мерзімде беру жағы қадағалана бастады.
Демократиялық даму жолына бетбұрыс жасаған Қазақстан Республикасының
саяси жүйесі нарықтық қатынастардан туындайтын мәселелерді шешуді
ұйымдастыруды көздеп отырды. Бағдарламалар жасауда кемшіліктер де аз болған
жоқ. Әлеуметтік саясаттың басты мақсаты халықтың аз қамтылған, мүмкіндігі
шектеулі топтарына әлеуметтік көмек көрсету, жұмыссыздықтың деңгейін азайту
үшін базалық кэсіпорындарында жаңа жұмыс орындарын ашу, олардың материалдық-
техникалық мүмкіндігін арттыру, балама жұмыс түрлерін өрістету, еңбекпен
қамту мекемелерінің жұмысын жетілдіру көзделді.
Әлеуметтік саясат - мемлекеттің ішкі саясатының қүрамдас бөлігі. Ол
адамдардың қоғамдық, топтық мүдделерін үйлестіру жэне экономикалық,
элеуметтік-саяси, идеологиялық өмірін қамтамасыз ету жөніндегі саяси қызмет
болып табылады. Қазақстан Республикасының Конституциясы негізінде
жүргізіліп жатқан реформалар қоғамды басқару жүйесіне, нарықтық
қатынастарға сәйкес халықты жұмыспен қамту, әлеуметтік қорғауға,
жұмыссыздық, кедейшілік деңгейін төмендетуге рухани-мәдени өмірді
жаңғыртуға жан-жақты терең әсерін тигізуге бағыт алды.
Жеке тұлға, топтар мен қауымдастықтардың құқығы мен бас бостандығы
әлеуметтік салада қорғау еліміздегі әлеуметтік саясат пен әлеуметтік
саланың бағытын айқындап, мазмұны мен басқаруы, жетілдіру мен функцияларын
анықтауды қамтуға негізделген. Өйткені әлеуметтік саясат басқа да саясат
түрлерінің шоғырланған нүктесі есебінде. Республикада 90-шы жылдары
нарықтық қатынастарға өту кезеңін жалғастыра берді. Саясаткерлердің
тұжырымына сүйенсек, жалпы саясат -экономиканың концентралған көрінісі
ретінде көрінді, онда әлеуметтік саясат
өзіндік ерекшелігі мен шоғырлану арқылы әлеуметтік сфераға байланысты
жүйелерді толық жинақтап өз бойына сіңірген.
Адам мүддесін оның тұрмыс-тіршілігін, еңбек күқығы мен оны таңдауға,
қорғауға кепілдік беретін факторлар - мемлекеттің әлеуметтік саясатының
мазмұнында ерекше орын алады. Әлеуметтік саясаттың мазмұнында мемлекеттік
басқару органдарының адам ресурстарын дамыту, саяси, рухани, құқықтық
жағдайлар жасай отырып, оны ұйымдастыру, заңнамалық жағынан қамтамасыз ету
міндеттері де анықталып жүзеге асырылуда.
Әлеуметтік саясат ішкі саясаттың қүрамдас бөлігі ретінде мынадай
қызмет атқарады:
елдің әлеуметтік-экономикалық дамуына ықпал жасау;
халықтың еңбек және қоғамдық белсенділігінің артуына көмектесу;
қоғамдық құрылыстың тұрақтылығын қамтамасыз етуге үлес қосу;
әлеуметтік топтардың жан-жақты мүдделерін өскелең экономиканың мүмкіндігіне
сәйкес реттеу;
Әлеуметтік саясат - өзінің пайда болу жағынан барлық әлеуметтік
мәселелерді шешудің материалдық негізі болып, экономикадан кейін тұратыны
белгілі.
Сол сияқты еліміздегі әлеуметтік саясатты дамытудағы мемлекеттік
органдардың және саяси партиялардың ролі өте зор. Адамдардың қоғамдық,
топтық, жеке мүдделерін үйлестіру мен экономикалық, әлеуметтік саяси-
идеологиялық жағынан қамтамасыз ету жөніндегі қызмет түрлері әлеуметтік
саясаттың мазмұнында орын алған. Онда мына мәселелер бар:
елдің әлеуметтік-экономикалық дамуына ықпал жасау;
жұртшылықтың еңбек және қоғамдық белсенділігінің артуына
көмектесу;
жұмыссыздық және кедейшілікпен күресу;
қоғамдық қатынастарды үйлестіру;
қоғамдық құрылыстың тұрақтылығын қамтамасыз ету;
• мүмкіндігі шектеулі топтарды әлеуметтік қорғау;
Қазақстан Республикасының 2030 стратегиясындағы әлеуметтік саясаттың
негізгі бағыттары екі негізгі мақсатқа бағытталған. Біріншіден, Қазақстан
егеменді, тәуелсіз мемлекет болды, соны нығайту қажет. Екіншіден, ауқымды
әлеуметтік саяси және экономикалық реформаларды толыққанды жүргізу. Осыған
байланысты 2030 стратегиясындағы әлеуметтік саясаттағы басты мақсаттар
төмеңдегідей:
кедейшілік пен жұмыссыздыққа қарсы күрес;
ішкі саяси түрақтылық пен қоғамның бірлігі;
нығайту жолымен экономикалық өркендеуге жету;
барлық әлеуметтік реформаларды жүргізу, бюджет саласындағы реформаларды
аяқтау, оның нәтижесінде зейнетақыларды жэне әлеуметтік жәрдемақыны толық
көлемінде уақытылы төлеу;
• үкімет пен мемлекет қызметіндегі реформаларды жеделдету.
Кедейшілік пен жұмыссыздыққа қарсы күрес стратегиясы:
Кіші кредиттер жүйесін енгізу;
Шағын және орта бизнесті дамыту;
Еңбекті көп кажет ететін салаларды басымдылықпен дамыту;
Шарттар мен контракттар және бюджеттің сатып алулар кезінде жұмыспен қамту
проблемаларын қатаң тұрғыдан зерттеу. Қазақстан 2030 стратегиясында халық
арасындағы экономикалық
дағдарыс, жастар мәселесі, халықты жұмыспен қамту, оған қарасты
мекемелердің материалдық, элеуметтік көмек көрсетілуін атап көрсетті.
Мемлекеттің элеуметтік саясатында халықтың тұрмыс жағдайы, ғылыми-
техникалық прогресс мәселелерімен адамның еңбек жағдайы, демалысы, рухани
өмірі саласын жетілдіру мәселесі де тығыз органикалық байланыста болады.
Саясаттың гумандық бағыты осы жерде ерекше көрінеді.
Қазіргі кезеңде үкімет халықтың әлеуметтік дамуына баса назар аударуда.
Президент Н.Ә. Назарбаевтың 2007 жылдың 28 ақпандағы халыққа жолдауында
әлеуметтік дамудың мынадай жолдары қарастырылған: еңбекке қабілетсіз аз
қамтылған жіктер - зейнеткерлерге, қарттар мен мүгедектерге, көп балалы
отбасыларына, жастарға мемлекеттік көмектің жүйесін жетілдіру. Қазақстан
Республикасының тәуелсіздік жолына түскеннен кейінгі
жағдайды басты 3 кезеңге бөлуге болады:
1991-1993 жылдар: тәуелсіздікті саяси жағынан нығайту, басқарудың
потерналистік, әкімшілік әдістерін шектеуге ұмтылыс, экономиканы
ырықтандыру;
1993-1995 жылдары жүйелі экономикалық-әлеуметтік дағдарыстың қалыптасуы,
жұмыссыздықтың өсуі;
1995-1997 жылдары нарықтық қатынастардың салалар бойынша заңнамалық алғашқы
құжаттарын жасау, әлеуметтік саланы модернизациялау, жұмыссыздықтың белең
алуын шектеуге бағытталған шаралар жүйесін іске асыру;
Халықты жұмыспен қамту жүйесіндегі мемлекет саясатының басты бағыттарына
мыналар жатады:
Қазақстан азаматтарына, республикада тұрақты тұратын азаматтығы жоқ
адамдарға іс-әрекет пен мамандық түрін еркін таңдауға, еңбектің әділ және
қолайлы жағдайын жасауға, жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғауға тең
мүмкіндікті қамтамасыз ету;
Жұмыспен өнімді қамтылуды, жұмыссыздықты қысқартуды, жұмыс орындарын ашуды
қамтамасыз ету;
Халықты жұмыспен қамту саласындағы іс-әрекетті экономикалық және әлеуметтік
саясаттың басқа бағыттарымен үйлестіру;
Қосымша жұмыс орнын ашылуға жұмылдыруды колдайтын, жұмыспен қамту
саясатымен сәйкестендірілген қаржылық, салықтық және инвестициялық саясат
жүргізу;
Қазақстан Республикасының Заңдарында азаматтардың еңбек бостандық құқын,
яғни қызметті және жұмысты еркін тандау құқын қамтамасыз етудің нарық
жағдайында жұмыссыздықтан қорғаудың құқықтық кепілдіктері, экономикалық
және ұйымдық негіздері айқындалған. Жоғарыда аталған қағидалар мына
мәселелерді шешу арқылы жүзеге асырылады: еңбек рыногының құқықтық,
негіздерін жасау және халықтың жұмыспен қамтылуын реттеп отыру;
азаматтардың еңбекке деген өз қабілетін өз еркінше іске асыруына мүмкіндік
беру, жұмыс істеушілердің әлеуметтік жағынан қорғалуын қамтамасыз ететін
құқықтық жағынан қолдау және еңбек қатынастары саласында әлеуметтік
бәсекелестікке негізделген мемлекеттік саясат жүргізу.
Экономикадағы нарықтық қатынастардың қалыптасып, жетілуі жағдайында
мемлекет халықты жұмыспен қамту жөніндегі саясатты жаңаша құрып отыр.
Баршаға бірдей міндетті түрде еңбек ету принципінің орнына жұмысшы күшіне
деген сұраныс пен ұсыныстың арақатынасына негізделген құқықтық реттеу
жүйесі қалыптасуда. Осыған байланысты адамдарды жұмыспен қамту әлеуметтік
қатынастар саласындағы ең көкейкесті және қиын мәселеге айналуда.
Тұрақты даму тұжырымдамасын жүзеге асырудың маңызды жағдайы әлеуметтік
бағдарланған нарықтық экономиканы құру болып саналады. Елдің тұрақты дамуы
- адамдардың жұмыспен тұрақты түрде қамтылуымен, еңбек саласындағы әр алуан
көрінісінің алдын алуымен тікелей байланысты. Жете дамымаған нарықтық
инфрақұрылым, қалыптаса бастаған нарықтық экономикаға әсер ететін қаржылық,
экономикалық тұтқалар жағдайында көптеген әлеуметтік проблемалар атап
айтқанда, еңбек және жұмыспен қамту саласы қауіпті сипат ала бастады.
Жүмыспен қамту туралы заңнама Қазақстан Республикасы-ның азаматтарына,
шетелдіктерге және азаматтығы жоқ адам-дарға қолданылады.
Жүмыспен қамту ңатынастары Қазақстан Республикасының Конституциясы,
Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 23 ңаңтардағы № 149-П "Халықты
жүмыспен қамту туралы" Заңның, үжымдық шарттар мен келісімдер және өзге де
нормативтік-қүқықтық актілер нормаларымен реттеледі.
Жүмыспен ңамтылу - азаматтардың Қазақстан Республика-сының
Конституциясына, заңдары мен өзге де нормативтік-ңүқыңтық актілеріне қайшы
келмейтін жеке қажеттерін қана-ғаттандыруға байланысты және оларға табыс
немесе кіріс әкелетін қызметі.
Кез келген әкімшілік немесе азаматтарды еңбекке мәжбүрлеу-дің басқа түрі
тыйым салынады, заңдармен ескерілген жағдай-ларды ңоспағанда. Мысалы,
Қазақстан Республикасының Конституциясына (24-баптың 1-тармағы) сәйкес
мәжбүрлі еңбекке тыйым салынған. Мәжбүрлі еңбекке тек сот үкімі бойынша, не
төтенше немесе соғыс жағдайлары жарияланған кездерде ғана жол беріледі.
Азаматтардың:
жүмыс берушіге, уәкілетті органға не жеке жүмыспен қамту агенттігіне
тікелей өтініш жасау арқылы жүмыс орнын еркін таңдауға;
өз бетінше жүмыс іздестіруге және шетелде жүмысқа ор-наласуға;
уәкілетті органдардан және халықты жүмысқа орналас-тыруға жәрдемдесетін
жеке жүмыспен қамту агенттігінен консультация және ақпарат алуға;
ңоғамдық жүмыстарға қатысуға;
мемлекеттік органдардың, жеке агенттіктердің және олар-дың лауазымды
адамдарының шешімдеріне, әрекеттеріне(әрекетсіздіктеріне) орталық атқарушы
органға немесе сотқа шағымдануға қүқығы бар.
Азаматтар жүмысынан айырылу (жүмыссыздық) жағдайы-на ерікті сақтандыру
шартын жасасуға қүқылы.
Сонымен қатар, мемлекет азаматтарға халықты жүмыспен қамту саласында:
кемсітушіліктің кез келген нысанынан қорғауға және кәсіп пен жүмысқа ие
болуда бірдей мүмкіндіктерді қамтама-сыз етуге;
жүмыссыздықтан әлеуметтік қорғауға;
уәкілетті орган дардың делдалдығы арқылы жүмыс таңдау мен жүмысқа
орналасуда жәрдемдесуге кепілдік береді.
Заңнамалар мен азаматтардың шетелде еңбек қызметіне қүқығы ескерілген.
Азаматтар өз-бабымен жүмыс іздестіруге және шетелде жүмысқа орналасуға
қүқықтары бар.
Азаматтар жүмысынан айырылу (жүмыссыздық) жағдайы-на ерікті сақтандыру
шартын жасасуға қүқылы.
Сонымен, жүмыспен қамту саласындағы азаматтардың қүқықтары жүмысқа
орналасуға мүқтаж азаматтардың дербес немесе еңбек бойынша өкілетті
мемлекеттік органдар көмегі-мен кәсіби дайындық өту және еңбек нарығының
сүранысы-мен біліктілігін жоғарылатуға нақты мүмкіндігі бар.
Жүмыспен қамтылған халыққа жататын түлғалар шеңбері заңнамалармен
анықталған. Оларға:
Еңбек шартымен жүмыс істейтін, оның ішінде толық не толық емес жүмыс уақыты
жағдайларында сыйаңы үшін жүмыс орындайтын немесе өзге де ақы төленетін
жүмысы (кызметі), кірісі бар;
кәсіпкерлік қызметпен шүғылданатын;
өз-бабымен жүмыспен айналысатын;
қосалқы кәсіпшілікпен айналысатын және өнімді шарттар бойынша өткізетін;
жүмысты азаматтық-қүқыңтық сипаттағы шарттар бойынша орындайтын азаматтар,
сондай-ақ өндірістік кооперативтердің (артельдердің) мүшелері;
ақы төленетін қызметке сайланғандар, тағайындалғандар немесе бекітілгендер;
7) Қазаңстан Республикасының қарулы Күштерінде, үлттың ңауіпсіздік
органдарында, Қазаңстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің ішкі
әскерлерінде, Республикалың Үланда, Қазаңстан Республикасының Төтенше
жағдайлар жөніндегі агенттігінің бөлімдерінде және өзге де әскери
ңүралымдарда ңызмет өткеріп жүрген азаматтар жатады.
Берілген тізімнен жүмыспен ңамтылу өзіне азаматтардың барлық қоғамдық
пайдалы ңызмет түрлерін қосатының байңауға болады.
Мемлекет халықтың нысаналы топтарын жүмыспен ңамтуға жәрдемдесу жөніндегі
шараларды қамтамасыз етеді. Нысаналы топтар - жүмысңа орналасуда ңиындың
көріп жүрген және әлеуметтік қорғауды ңажет ететін адамдар ретінде жүмыспен
қамтылу заңымен белгіленген адамдар топтары.
Нысаналы топтарға:
у табысы аз адамдар;
21 жасңа дейінгі жастар;
балалар үйлерінің тәрбиеленушілері, жетім балалар мен ата-ананың
ңамңорлығынсыз қалған 23 жасқа дейінгі балалар;
кәмелетке толмаған балаларды тәрбиелеп отырған жал-ғызілікті, көп балалы
ата-аналар;
ч Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен асырауында
түрақты күтімді, көмекті немесе қада-ғалауды ңажет етеді деп танылған
адамдар бар азаматтар;
зейнеткерлік жас алдындағы адамдар (жасына байланыс-ты зейнеткерлікке
шығуға екі жыл қалған);
мүгедектер;
Қазаңстан Республикасының Қарулы Күштері қатарынан босаған адамдар;
бас бостандығынан айыру және (немесе) мәжбүрлеп емдеу орындарынан
босатылған адамдар;
оралмандар жатады.
Жергілікті атқарушы органдар еңбек рыногындағы жағдай мен жергілікті
бюджеттің ңаражатына қарай нысаналы топтарға жататын адамдардың бүған
қосымша тізбесін, сондай-аң әлеуметтік ңорғау жөнінде қосымша шаралар
белгілей алады. Қазаңстан Республикасының Үкіметі мен жергілікті атка-рушы
органдар қызметкерлер мен жүмыс берушілер өкілдерінің
катысуымен әлеуметтік-экономикалық дамудың индикативтік ясоспарлары
негізінде халыңты жүмыспен қамтудың:
1) халықты жүмыспен қамту деңгейін өсіруге ынталандыра-
тын шараларды;
2) жүмыс күшіне сүраныс пен үсынысты теңдестіру
ясөніндегі шараларды;
халықтың әлеуметтік ңолдауға мүңтаж нысаналы топта-рының жүмыспен қамтылуын
үйымдастыруды;
қосымша жүмыс орындарын ашатын шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау мен
дамытуды;
еңбек рыногындагы ңажеттілікті ескере отырып, жүмыс-сыздарды кәсіби даярлау
мен қайта даярлаудың икемді жүйесін үйымдастыруды;
қоғамдық жүмыстарды үйымдастыру мен жетілдіруді;
жүмыспен қамтудың аймақтық проблемаларын шешуде жергілікті атқарушы
органдардың рөлін арттыру жөніндегі шараларды;
жүмыспен ңамтуды реттеу және еңбек рыногы мәселелер-індеуәкілетті органның
қызметін жүмыс берушілермен, қоғам-дың бірлестіктермен, еңбек делдалдыгымен
айналысатын жеке жүмыспен қамту агенттіктерімен үштастыруды;
жүмыспен ңамту мәселелері жөніндегі деректердің аңпа-раттың базасын
жетілдіруді;
10) инвестициялық бағдарламаларды әзірлеген кезде еңбек
рыногындагы ахуалды ескере отырып, қосымша жүмыс орында
рын ашуды көздейтін бағдарламаларын әзірлейді және бекітеді.
Халықты жүмыспен қамту бағдарламаларын қаржыланды-ру республикалық және
жергілікті бюджет ңаражаттары және Қазақстан Республикасының заңдарына
сәйкес өзге де көздер есебінен жүзеге асырылады.
Жоғарыда айтылғандай, азаматтар ңоғамдық жүмыстарга қатысуга қүқыңтары
бар. Қоғамдық жүмыстарды үйымдарда орталың және жергілікті атңарушы
органдар үйымдастырады және олар республикалық және жергілікті бюджеттердің
ңара-жатынан және жүмыс берушілердің өтінімі бойынша солардың қаражатынан
қаржыландырылады.
Азаматтардың қоғамдық жүмыстарға қатысуы тіркелген күніне сәйкес
кезектілік тәртібімен жүзеге асырылады. Ныса-
налы топтарға кірген жұмыссыздардың қогамдық жүмыстарға басым тәртіппен
ңатысу ңүқығы бар.
Қоғамдың жүмыстарға қатысуды дәлелсіз себептермен өз қалауы бойынша
тоңтатқан жүмыссыздар уәкілетті органда қайтадан тіркелген күннен бастап үш
ай өткеннен кейін ғана крғамдық жүмыстарға кайтадан жіберілуі мүмкін.
Қоғамдық жүмыстар уаңытша жүмыс орындарын ашу жолы-мен үйымдастырылады
және олардың мынадай ерекшеліктері болады:
жүмыссыздарға әдейі арналган;
жүмыс орындарының саны іс жүзінде шектелмейді, жүмыс уаңытша сипатта болады
және оларды үйымдастыру үшін түрақты жүмыс орындары мен бос қызмет
орындарын пай-далануға болмайды;
жүмысты толың емес жүмыс күні жағдайында және икемді график бойынша
үйымдастыру мүмкіндігі болады;
аймаң үшін экономикалың, әлеуметтік және экологиялың пайдасы болады;
арнаулы білімі жоқ адамдардың уақытша жүмысқа орна-ласуына мүмкіндік
береді.
Жергілікті атңарушы органдардың шешімі бойынша:
ңоғамдық жүмыстарға сүраныс пен үсыныс айкындалады;
аймаңтардағы үйымдардың тізбелері, қоғамдың жүмыс-гардың түрлері, көлемі
мен нақты жағдайлары, қатысушылар-цың еңбегіне төленетін ақының мөлшері
және оларды қаржы-пандыру көздері бекітіледі.
Авариялар, дүлей зілзалалар, апаттар және басқа төтенше жағдайлар
зардаптарын жедел жою ңажеттілігіне байланысты к;ызмет түрлері ңоғамдық
жүмыстарға жатпайды.
Қоғамдың жүмыстарды үйымдастыру және ңаржыландыру гәртібін Қазаңстан
Республикасының Үкіметі белгілейді.
Ақы төленетін қоғамдық жүмыстарға ңатысатын адамдарға ;ңбек, зейнетаңымен
ңамсыздандыру және сақтандыру тура-іы заң актілері крлданылады.
Халыңты жүмыспен ңамтылу Заңы ңылмыстық заңдарда сөзделген қоғамдык,
жүмыстарға тарту жөніндегі қүқықтың (;атынастарды реттемейді.
Жұмыспен қамтылу - азаматтардың Қазақстан Республикасының
Конституциясы мен өзге де нормативтік құқықтық актілеріне қайшы келмейтін
және оларға табыс немесе кіріс келтіретін жеке және қоғамдық
қажеттіліктерді қанағаттандыруға байланысты қызметі.
Жұмыспен қамтудың тиімділігіне қол жеткізу жолындағы осы ұмтылыс еңбек
саласында жинақталып қалған проблемаларды жеңуді, жұмыс күшінің кең ауқымда
орын ауыстыруы және оларды тиімді пайдалану үшін мол қаражат құюды талап
етеді.
Қазақстан Республикасының Үкіметі еңбекшілер өкілдерінің және жұмыс
берушілердің қатысуымен мемлекет дамуының стратегиялық жоспарлары негізінде
жыл сайын халықты жұмыспен қамту бағдарламасына өзгертулер жасайды, онда
мыналар көзделеді:
Жұмыспен қамту деңгейін үнемі болжап бақылап отыру шаралары;
Жұмыс күшінің сұранымы мен ұсыным теңдестіру жөніндегі шаралар;
Әлеуметтік қорғауға мұқтаж халықтың, әсіресе ауылдық жерлерде халықтың
жекелеген топтарының жұмыспен қамтылуын ұйымдастыру;
Қосымша жұмыс орындарын құратын шағын және орташа жеке кәсіпкерлікті
қолдаумен дамытуды ынталандыру;
Еңбек рыногындағы жағдайды ескере отырып, жүмыссыздарды кәсіптік даярлау
мен қайта даярлаудың икемді жүйесін ұйымдастыру;
Қоғамдық жүмыстарды ұйымдастыруды жетілдіру;
Жұмыспен қамтудың аймақтық проблемаларын шешу ісінде жергілікті атқарушы
органдардың жауапкершілігін, ролін арттыру;
Жұмыспен қамтуды реттеу және еңбек рыногы мәселелерін, жұмыспен қамту
мәселелері жөніндегі уәкілетті органның, қызметтің жұмыс берушілерімен,
қоғамдық бірлестіктермен интеграциялау;
Жұмыспен қамту мәселелері жөніндегі деректердің ақпараттық базасын
жетілдіру.
Жұмыспен қамту саласында қолданылатын саясатқа жасалған талдаудан 2000
жылдан бастап жұмыспен қамтудың мемлекеттік саясаты кедейшілікпен және
жұмыссыздықпен күрес жөніндегі бағдарлама шеңберінде іске асыруға жауапты
Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі екені белгілі. Осы
бағдарлама жұмыссыздарды жұмысқа орналастыруды, оларды кәсіптік дайындауды
және қайта дайындауды, кәсіптік машықты талaп ететін қоғамдық жұмысқа
қатыстыруды, жұмыс орындарын, оның ішінде салалар мен қызмет түрлері
жөнінде облыстар бойынша индикативтік көрсеткіштерді қамтиды. Бағдарламаны
іске асыру белгілі бір дәрежеде жұмыссыздықтың деңгейіне, жұмысқа
орналастыруды ұйымдастыруға ықпал етті. Жұмыспен қамту саясатының ауқымы
кең, ал еңбек рыногындағы саясат болса жоғарыда аталған бағдарламадағы
сапалық көрсеткіштерден ауқымды.
Жұмыспен қамтуда еңбекке қабілетті адамдарды тиімді пайдалану, жұмыс
күшіне деген сұраныстың артуы, осы ұсынысты оңайландыру, оның сапасын
жақсарту сияқты маңызды өлшемдері мемлекеттік реттеу шеңберінен тыс қалып
келді. Ал еңбек рыногындағы саясатта жұмыс күшін салалар, кәсіптер мен
аумақтар бойынша тиімді етіп қайта бөлу ісі де тыс қалып отыр.
Осының нэтижесінде экономикадағы қүрылымдық, алға басушылық тежелуде,
еңбек өнімділігі төмендеп, адамның тиімді еңбекпен өзін және отбасын
қамтамасыз ету мүмкіндігі азаяды.
Атаулы әлеуметтік көмек туралы заңның енгізілуіне орай, мұның өзі,
адамды тиімді еңбекке емес, масылдық өмірге итермелейтін заң болып шықты.
Осы аталған заңның әдістемесі жұмыспен қамту саясатымен үйлестірілмеген.
Сондықтан да халық арасында осы заң асыраушы заң деген атқа ие болды.
Жағдайды ауыл шаруашылық өнімдерінің сатып алу бағасы арқылы реттеуге
әрекет жасау, шағын шаруашылығы болғандықтан өз күндерін өздері көріп
жүрген ауыл тұрғындарына, көп балалы аналарға атаулы көмек беруден бас
тартқызды. Заң шын мәнісінде солар үшін жазылса да, ол іс жүзінде олардың
тірлігіне қарсы жұмыс істеп отыр. Саясатты институционалды ұйымдық реттеу
де елеулі құрылымдық өзгертуге ұшырады. 1997 жылы жұмыспен қамтитын және
еңбек пен халықты
әлеуметтік корғаумен шұғылданатын екі орган біріккен кезде,бұл шара өтпелі
кезеңге байланысты. Осы бірігудің нәтижесінде әлеуметтік төлемдер жөніндегі
қарыздарды өтеу, төлемдерді тағайындау мен қайта қарау мәселелеріне көбірек
назар аударылды. Осыдан барып, орталық орган алушы мен мемлекеттік
бюджеттің ортасында делдал рөл атқара бастады.
Экономикалық өрлеу кезеңінде, мемлекеттің жұмыспен қамтудағы жэне
еңбек рыногын реттеудегі рөлі туралы мәселе принципті тұргыдан жаңаша
шешілуі тиіс. Жұмыспен қамту және еңбек рыногын дамыту проблемалары кейін
қалуга тиіс емес және қалмайды да, әрі олар қалдық принципі бойынша
қаржыландырылмауы керек.
Бұл салада үкіметтің өзі басты реттеушінің рөлін атқаруға тиіс,
жұмыспен қамту саясатының элеуметтік-экономикалық дамудың басқа да аса
маңызды бағыттарымен өзара байланысты Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау
министірлігінің шеңберінде емес, тек макроэкономикалық реттеу шеңберінде
жүзеге асырылады. Тиімді бақылау мен жұмыспен қамту саясатын іске асыруда
бақылауды Мемлекеттік органның еншісіне қалдыру, ағымдарды ескере отырып,
министрліктің құрылымында соңгы 5 жыл ішінде жұмыспен қамту саласында
атқарылған жаңа міндеттерді жеке құрылымда шешуді ойластыру.
Халықтың барлық жіктерінің ақпараттық қоғаммен біріктірілуі жұмыспен
қамтудың қазіргі заманғы ерекшеліктерінен туындайтын аса маңызды саяси
міндет болып табылады.
1.2 Республикада еңбек рыногының жүмыспен қамтудағы және
реттеудегі маңызы мен рөлі
Қазақстанның тәуелсіздік алғаннан кейінгі бірінші жылдарда, саяси
әлеуметтік сферада болған келесі өзгеріс - еңбек нарығы болды. Кеңестік
кезеңде еңбек етуге кепілдік берілсе, нарықтық экономикада мемлекет ондай
кепілдік бермеді.
Еңбек рыногы - экономика жағдайын көрсетудің айнасы, тұрғындарды
жұмыспен қамту көлемі мен динамикасын, жүмыссыздықтың сала бойынша, кәсіби
біліктілік, демографиялық және басқада көрсеткіштерінің құрылымын реттейді.
Еңбек рыногы - еңбек қатынастарында жұмысшы күшімен, сұраныс пен
ұсынысты реттеуші.
Еңбек рыногында жүмыс берушілер мен еңбегін сатушылар, яғни жұмыс
іздеушілер арасындағы жалақы туралы және еңбек жағдайлары туралы келісім
шарт жасалатын орын.
Рынок, басқада элеуметтік институттар қатарында бола отырып, оның
қанағаттанарлық және келеңсіз жақтары да бар - ол қоғамдық қатынастарды
реттеуші. Тауарлы өндіріс жағдайында рыноксыз болмайды. Оның келеңсіз
жақтарынан:
Елеулі теңсіздік туындайды;
Қоғамда дифференцация күшейеді;
Әлеуметтік қажетті тауарлар өндіруден гөрі, халықтың кейбір тобының
қажеттіліктерін өтеуге бағыт алу.
Осылар халықты жұмыспен қамтуға кедергі жасайды. Жүмыссыздықтың әртүрлі
факторларын қалыптастырады:
• Ғылыми-техникалық процестің дамуы баяу көбіне адамдар қол, дене
еңбегімен жұмыс істеуді ашады;
Кейбір өндіріс қалаларында экономикадағы құрылымдық өзгерістер еңбекке
тартылған адамдарды қысқартуға жол ашады;
Қоршаған ортаны ластап өндіріс орындарының экологиялық проблемалардың
шиеленісуіне байланысты жабылуы.
Қазақстанда қалыптасқан еңбек рыногы экономиканың мемлекеттік секторында
жұмысқа тартылғандар үлесінң қысқаруымен және тиісінше, оның мемлекттік
емес секторда, акционерлік қоғамдарда, бірлескен кэсіпорындарда, шағын
бизнесте, шаруа қожалықтарында ұлғаюымен сипатталады.
Осы аталған факторлар барлық елдерге тән. Өтпелі кезеңде жекешелендіру,
өндірісті акцияландыру, еңбек рыногына күшті әсер етеді, рентабельді емес
кәсіпорындарды жабу, қорғаныс кәсіпорындарын конверенциялау (әскер санының
қысқаруына байланысты жұмыссыздық).
Еңбек рыногының теориялық негіздерінің тарихына тоқталатын болсақ, оның
іргетасының қалауына классикалық мектеп өкілдері көп үлес қосты. 19 жэне 20
ғасырларда еңбек рыногы теориясын А. Маршалл, Д. Кейнс, П. Самуэльсон, К.
Маркс көрнекті экономист-ғалымдардың еңбектерінде қарастырылды.
Қазіргі еңбек рыногы жалдау және еңбек ұсынысымен байланысты қоғамдық
қатынастар жүйесі болып табылады. Еңбек рыногы нарықтық қатынастарға
қатысушы жақтар немесе нарық субьектілері, субъектілерінің қатынастарын
реттейтін қүқықтық актілер, халықты жұмыспен қамту қызметі, еңбек рыногының
инфрақұрылымы, өндірістен босатылған, жаңа орынға ауыстырылған жұмысшыларға
арналған әлеуметтік төлемдер мен кепілдіктер жүйесі, жұмыспен қамтуды
қамтамасыз етудің альтернативтіі уақытша формалары сияқты элементтерден
тұрады.
Жұмыссыздық табиғи деңгейінде еңбек рыногындағы ұзақ және тұрақты тепе-
теңдігіне қол жеткізуге болады. Ал бұл жұмыспен қамтудың негізгі тұжырымы
болып табылмақ. Жұмыссыздық деңгейі өспелі болып келеді және еңбек
рыногындағы жұмыс күшінің сұранысы мен ұсынысының тепе-теңдігі арқылы
анықталады. Мемлекет тарапынан ұзақ мерзімде жасалған кез-келген әрекет
нәтижесіз болады, ал қысқа мерзімде инфляцияны өсіреді.
Қазақстандағы еңбек рыногының функциялық ерекшеліктері -экономикалық
реформалау кезінде, тұрғындардың орналасуы жөнінде жаңа модель қалыптасты:
жалпы шаруашылықта тұрғындарды максимальды түрде жұмыспен қамтамасыз етуден
бастап, толық, өнімді, орнын тандау жағдайын қамтамасыз ету түсінігін
қалыптастыру. Нарықтық еңбекте маңызды деңгейде өзгеруіне мынадай факторлар
әсер етті, экономикалық реформалар, құрылымды қалыптасу бағдарламасы,
өндіру және сауда-саттық жаһандануы. Өмір сүру қоғамында негізгі
сферасындағы реформалаудың негізгі идеясы -
бұл қайта қалыптастыру немесе экономикалық өсімді еңбек және өндіріс
орнының өзгеру жолымен жету.Бұл қолдағы ресурсты эффектілі және
шығынды аз мөлшерде шығындауға, жеке секторлардың өсуіне, бәсекеге
қабілетті сыртқы ашық экономикалық жағдай туғызуға мемлекеттің басқару
органдарының көмегімен іске асыруға көмектеседі.
Әлеуметтік-еңбектік қатынастың нәтижесінде 3 жақты келісім бойынша
білімді нығайту, заң-қүқықтық базасының дамуы, әлеуметтік қорғау жүйесінің
құрылуы және жұмыссыздық жөнінде заңдастыру.
Зерттеуші Г.Н. Соколова еңбек рыногының келесі ерекшеліктерін атап
көрсетеді: жұмыс күшінің арзандығы, мемлекетте жұмыскерлердің еркін көшіп-
қонуының немесе орын ауыстыруының болмауы, екінші рет босамауының
масштабтық өсуі, төменгі офицалды деңгейде жұмыссыздықтың пайда болуы,
еңбек рыногында жүмыс күшінің және сапалы құрылымның санымен сәйкес
келмеуі. Негізгі тенденциялар: бір уақытта аз сұраныс кезінде жұмыс күшінің
артуы, жұмыссыздарды жұмысқа қабылдау, жұмыссыздардың ішінде әйелдердің
уақытша жұмыс істемеу,
Сапалы және сандық құрылымдық сұраныстың дисбалансының өсуі және еңбек
рыногындажұмыс күшінің арту тенденциясы.
Еңбек рыногында жұмыскерлердің кәсіпкерлік қызығушылығы аз мөлшерде болса,
ал кең көлемде - материалдық қажеттілігін қанағаттандыру басты орында.
Ал, А.Н. Кочетов депрофессионализацияның еңбек рыногында мынадай
өлшемдерін көрсетті:
профессионалды регресс - құрылымды квалификациялық жұмыс орындары, дамыған
елдерде экономикалық қатынастағы шикізат өнімі;
интелектуалды потенциалдың қажетсіз өсуі, осының әсерінен жоғарғы оқу
орындарының түлектері жұмыссыздыққа ұшырайды;
әлеуметтік аноманияның тез қарқынды өсуі, мамандық бойынша жұмыс істемеу;
Депрофессионализация - бұл жоғары мамандандырылған мамандарға деген
кажеттілік, сұраныстың азаюы, бұл оқыған мамандығы мен квалификациядан
айырылуы деген сөз. Сұраныс аз мамандық бойынша бітірсе, соғұрлым
депрофессионализация деңгейі жоғары болады.
Қазақстан Республикасындағы жұмыспен қамту мынадай сипаттармен
ерекшеленеді:
көптеген өндіріс орындарының жұмыс істеуінің тоқтауы немесе банкротқа
ұшырауы;
экономика саласында және аудандарда босамау жайлы деңгейдің айтарлықтай
өзгерістің болуы;
жұмыс күшінің багасының төмендеуі;
өндірістік еңбектің азаюы;
сапалы жұмыс орнының төмендеуі;
құқықтың бұзылуы;
формальсыз секторда жұмыссыздықтың өсуі;
көшуге мәжбүр болғандар мен босқындардың көбеюі.
1990 жылдары Қазақстанда жұмыссыздық жоғары деңгейде және бір жұмыс
орнына бәсекелестік көп болды. Экономикалық белсенді тұрғындары 7.8 млн.
адамды қамтыды. Жалданып 4 млн. адам жұмыс жасайды, 3 млн. адам бос
еместер, қалғаны 0,8 млн. адам жұмыссыздар, пайыздық өлшемде олар 10,3 %
құрайды, арнайы жұмыссыздар деңгейі 216,1 мың адам, экономикалық
белсенділігі төмен тұрғындар 24,8 % құрайды.
Қазақстанның еңбек рыногының қалыптасуының сипаттамалық ерекшеліктері
мынадай:
Жұмыспен қамтудың төмендеуінің үдемелі тенденциясы жағдайында халықтық
экономикалық белсенділігінің артуы;
Жұмысқа орналасу мәртебесі бойынша жұмыспен қамту қызметтеріне өтініш
білдірген азаматтар арасындағы жұмыссыздықтың жоғары деңгейі;
Жұмыс күшін босату процесінің жеделдеуі. Кәсіпорындардан босағандар мен
жұмыс іздеушілер саны тоқтаусыз өсуде: егер 1995 жылы жұмыспен қамту
қызметтеріне өтініш білдіргендер санының мөлшері 20,7 % болса, 2000 жылы
38,5 % болды;
Жұмысқа орналасу пайызының төмендеуі: егер 1991 жылы бұл көрсеткіш 48,5
пайызды құраса, 2000 жылы 8,8 мың, 2001 жылдың маусымында 7,0 мың адамды
құрап, оның ішінде 716 жұмыс орны ғана тұрғындардың үлесіне тиді;
1995-1996 жылдары ресми мойындалған жұмыссыздықтың айтарлықтай өсуі және
соңғы екі жылда оның төмендеу тенденциясының пайда болуы, экономикалық
белсенді халыққа қатысты жұмыссыздық деңгейінің 4,2-ден 3,7%- ға төмендеуі;
3,5-4,8 есеге жететін тіркелген жұмыссыздық арасындағы алшақтық үлкен.
Еңбек және жұмыспен қамту саласында жастар үшін мыналар көзделген:
Жастарға арналған қоғамдық жұмыстарды дамыту;
Жастарды жұмыспен қамту және бағдарламаларын әзірлеу және іске асыру;
Жастарға арналған жұмыс орындарын құрайтын шаруашылық субъектілерінің
қызметін ұйымдастырушылық жағынан қолдау;
Жастардың еңбек бірлестіктерін құру және қызметін ұйымдастыру, соның ішінде
оларды оқу орындарының базасында құру;
Жұмысқа орналасуға, кәсіби даярлауға, біліктілігін арттыруға жәрдемдесу;
Мемлекеттік ұйымдарда немесе жарғылық капиталында мемлекеттің үлесі 50
пайыздан асатын ұйымдарда оқуды қайта даярлауға жәрдем жасау.
2000 жылы Қазақстан Республикасында экономика саласымен айналасушылар саны
7,1 млн. адамды құрады, олардың ішінде жалдану арқылы жұмыс істегендер
(шағын кәсіпкерлік субъектілерінсіз) - 3,5 млн. адам, бұл 1999 жылдың
тиісті кезеңімен салыстырғанда 6 пайызға жоғары.
Ауыл шаруашылығының, аңшылық пен орман шаруашылық кәсіпорындары мен
ұйымдарында жұмыс істеушілер 228,7 мың адамға (41,5 пайыз), өнеркәсіпте -
80,9 (10,6 пайыз), көлік пен байланыс - 62,3 (19,1 пайыз), саудада 24,1 мың
адамға қысқарды.
Еңбек рыногындағы даму динамикасына келесі факторлар әсер
етеді:
Демографиялық (тұрғындар саны, демографиялық құрылым, көлем және оралмандар
саны);
Табиғи-климаттық (климат характері, әр территориядағы жағдай);
Экономикалық (өндірістің құрылымы мен көлемі, макро және микроэкономикалық
көрсеткіштердің деңгейі, инвестициялық белсенділік деңгейі, инфляция
деңгейі)
Әлеуметтік (өмір сүрудің сапасы мен деңгейі, өндіріс пен
басқару,мемлекеттік кедергілер, араласу мен әлеуметтік процесс);
Кәсіпорындық (кәсіпорындағы еңбек ету деңгейі, өндіріс және басқару, еңбек
биржасындағы ұйымның жұмысы);
Құқықтық (заңдар, ұйымның банкротқа ұшырауы, миграциялық тұрғындар, еңбек
ету режимі мен демалыс).
1995-2004 жылдар аралығындағы еңбек рыногының динамикасы
1- кесте
Көрсеткіш
Қарағанд ы
Абай 29.5 33.8 64.6 73.9
Жұмысқа орналасу 33456 50229 51508 42685
туралы өтініш
бергендер,
барлығы
Оның ішінде 16-2914815 44,3 % 23090 21835 42,4 % 13759
жас 45,9 % 32,2 %
аралығындағылар
Жұмыссыз болып 22310 28758 32235 28016
тіркелгендер,
барлығы
Оның ішінде 16-2911099 119000 41,4% 17169 9082
жас 49,7 % 53,3 % 32,4 %
аралығындағылар
Қайта оқытуға 1080 487 1560 1032
жіберілгендер,
барлығы
Оның ішінде 16-29900 83,3 % 392 80,5 % 959 827 79,9 %
жас 61,5%
аралығындағылар
*Қазақстан Республикасы статистика агенттігі: 2000.
Кестеден көріп отырғанымыздай, жастар арасындағы жұмыссыздықтың кең
етек алуына қарамастан, олардың жұмыспен қамту мекемелерінде тіркелу
деңгейі 30-50 % аралығында. Олардың бірі әлеуметтік жәрдемақы берілмейтін
болғандықтан, ал кейбіреулері өз құқықтарын немесе жұмыспен қамту
орталықтарының мүмкіндіктерін білмеуіне байланысты тіркелмей жүр. Көп
жағдайларда олар өздігінше жұмысқа орналасуға талпынады.
Еңбек рыногындағы сұраныс көлемі мен құрылымына қарай қайта оқыту
жұмыстары ұйымдастырылған. Оған жіберілген жұмыссыздардың 60-80 % жастар
екені зерттеу барысында анықталып отыр. Сонымен, бұл жұмысқа жұмсалатын
қаржы көлемі жылдан-жылға артып келеді. Егер 1997 жылы жергілікті бюджеттен
6,5 млн. теңге бөлінсе, 2000 жылы 13,8 млн. теңге бөлініп отыр.
жылы ел экономикада 6,7 млн. адам жұмыс істеді. Нарықтық өзгерістер
жұмыспен қамтылғандардың жаңа категориясын - жұмыспен өзін-өзі қамтушыларды
қалыптастырады. Олар 2002 жылы жұмыс істеген халық санының 40 % дерлік
болды. Бүған жеке меншік сектордың серпінді дамуы жағдай жасады. Егер 1991
жылы жұмыс істегендердің 96 % жалдау бойынша жұмыс істегендерді құраса,
2002 жылы олар тек 60 % жетті. Экономикалық қызметтің жандануы, жаңа
өндірістердің құрылуы, шағын кәсіпкерлікке қолдау көрсету жұмыссыздық
деңгейінің 1999 жылғы 13,5 %, 2002 жылғы 9,3 % дейін төмендеуін қамтамасыз
етті.
жылғы қаңтар-қазан айларында еңбекпен қамту органдарына жұмысқа орналастыру
мэселесі, бойынша 234,2 мың адам өтініш білдірсе, олардың 131,9 мыңы
жұмысқа орналастырылған.
2003 жылдың қазанында жұмысқа орналастырудың орташа республикалық мәнінен
төмен көрсеткіштер Қызылорда (30,1 %), Маңғыстау (33,1 %) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz