Көкшетау қаласының жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламаларға арналған деректер қорын құру
Мазмұны
Кіріспе 6
1 ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ 8
1.1Көкшетау қаласының жұмыспен қамту және әлеуметтік 8
бағдарламалар басқармасы
1.2Деректер қоры туралы түсінік 9
1.3Деректер қоры және ақпараттық жүйе 14
1.4Индекстер мен кілттер 17
2 Аналитикалық бөлімі 19
2.1Интеграцияланған орта 19
2.2Деректер қорын құруға компоненттер 21
2.3Borland Database Engine кітапханасын баптау 23
2.4Деректер файлына қатынас 35
2.5Сұраныс құруға арналған SQLтілі 38
2.6Есеп беруді ұйымдастыруға арналған компоненттер 41
3 ЖОБАЛАУ БӨЛІМІ 43
3.1Деректер қорын ұйымдастыру 43
3.2Кестені құрастыру жолы 43
3.3Деректер қорының қосымшасы 47
3.4Жобаның экономикалық тиімділігін есептеу 55
Қорытынды 58
Қолданылған әдебиеттер тізімі 59
Қосымша 61
Аңдатпа
Көкшетау қаласының жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламаларға
арналған деректер қорын құру туралы дипломдық жоба құрастыру болып
табылады. Дипломдық жұмыс Delphi 7 бағдарламалық тілі көмегімен жасалған.
Бағдарлама жазылғанда Көкшетау қаласының жұмыспен қамту туралы
орынынан мәліметтер қолданылған.
Аннотация
В данной дипломной работе предлагается разработка программы базы
данных центра занятности города Кокшетау. Дипломный проект посвящён
созданию программ с помощью языка программирования Delphi 7
В процессе написания были использованы данные взятые с центра
занятности города Кокшетау.
Annotation
In this research paper proposed the development of a database program
amusement center Kokshetau. This is project is dedicated to creating
programs using the programming language Delphi 7.
In the process of writing, we used data taken from the center of amusement
Kokshetau.
Кіріспе
Қазіргі кезде қандай да болмасын мекемені немесе кәсіпорынды алмасан,
барлығында Автоматтандырылған жұмыс орны (АЖҰ) бар. АЖҰ – қажетті құрал-
жабдықтармен қамтылған белгілі функцияларды автоматты түрде орындау үшін
қолданушы-маманның немесе басқа мамандардың орны. Әрине, ол құрал-
жабдықтарға: қажетті қосалқы электрондық құрылғылармен толықтырылған (диск
тұлғалы жинақтағыштар, басушы құрылғылар, оптикалық оқитын немесе штрих код
оқитын құрылғылар, графикалық құрылғылар, жергілікті есептеуші желілер және
т.б.) дербес компьютер жатады.
Дипломдық жұмыс актуальдылығы:
Үлкен көлемді ақпаратпен жұмыс істеу ыңғайлы болу үшін компьютер адам
сұхбатын орнататын құралдар керек. Қазіргі кезде қажетті ақпаратты тез табу
және алу үшін деректер қорын дұрыс ұйымдастыру мәселесі болып келеді. Бұл
құралдар ақпаратты енгізу, жаңарту, өшіру, сұраныстар жасау мүмкіндіктерін
беру керек. Осындай мүмкіндіктерді қамтамасыз ететін арнайы құралдар
деректер қорын басқару жүйесі жасалынған.
Әртүрлі мекемелер немесе кәсіпорындар табысқа жету үшін,
автоматтандырылған жинау процесті, манипуляциялауды және мәліметтерді
өңдеуді іске асыруды қамтамасыз ететін, дамыған ақпараттық жүйені қолдану
керек.
Қажетті ақпаратты табу үшін, мамандар көбінесе үлкен мәліметтер
базасымен жұмыс істейді. Осындай жұмыстарды жеңілдету үшін мәліметтер
базасының басқару жүйелері (МББЖ) құрылған. МББЖ арқылы үлкен көлемді
ақпаратты сақтауға, тез арада керекті мәліметтерді табуға, сұраныс жасауға,
таңдауға және сұрыптауға болады.
Дипломдық жұмыс мақсаты Көкшетау қаласының жұмыспен қамту және
әлеуметтік бағдарламаларға арналған деректер қорын құру. Ол мақсатқа жету
үшін мынай міндеттерді орындау керек.
Дипломдық жобаның міндеті :
- Көкшетау қаласының жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламалармен
танысу;
- Деректер қорын құру негіздерін меңгеру;
- Программаны құруға арналған ортаны таңдау;
- Деректер қорын құруға арналған кестелерді жасау;
- Деректер қорын құру;
- Деректер қорына сұраныс құру;
- Деректер қорына сұраныс есеп беру жүйесін құру;
Дипломдық жобаның объектісі Көкшетау қаласының жұмыспен қамту
және әлеуметтік бағдарламалар басқарамасы.
Дипломдық жобаның жаңалығы Көкшетау қаласының жұмыспен қамту және
әлеуметтік бағдарламалар басқармасына арналған жаңа деректер қорын Delphi
7 ортасында құру. Жасалынатын программа қолданушының жұмыс істеуіне ыңғайлы
болуы керек және барлық есептеулерді компьютер өзі жүргізеді. Бұл
тапсырманы жүзеге асыру үшін мен Delphi визуалды программалау жүйесі
таңдадым. Delphi қолданушылар шеңберінің арасында үлкен атаққа ие болды.
Онымен күрделі қосымша жұмыстары мен және ақпараттық жүйемен айналысатын
қарапайым жүмысшылардан жүйелік программистерге дейін қолданады. Delphi
деректер қоры жұмысы үшін тиімді қосымшаларды тез жэне ыңғайлы жетілдіруге
көмектеседі. Жүйеде қолданбалы интерфейс құрайтын даму мүмкіншіліктері, кең
теру функциясы, қолданбалы есеп санау амалы үшін эдіс жэне құралдары бар.
Дәстүрлі Delphi-ді тез қосымша жұмыс жүйесіне жатқызады. Сонымен бірге
бұл жүйеде барлық қазіргі практикалық МҚБЖ мүмкіндіктері бар, MS Access
және Visual FoxPro сияқты. Ол аспаптық программа құралы көмегімен ыңғайлы
қосымша құруға көмектеседі, деректер базасына визуалды сауал дайындайды
және де деректер қорларына тікелей SQL сауалын жазады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы:
Бұл жобаның бірінші бөлімінде алдымен Көкшетау қаласының жұмыспен
қамту және әлеуметтік бағдарламалар сипаттамасын қарастырылу қажет. Онымен
қоса есептің қойылымын, қазіргі уақытта жұмыс істейтін мәліметтер базасының
кемшіліктері және ақпараттық жүйе қауіптілігінің түрлері не тоқтала келе
кадрлар мәліметтер базасын қорғауға арналған ақпараттық жүйеде ақпаратты
қорғау жолдары теориялық түрде қарастырылады.
Ал екінші бөлімінде ақпараттық қамтамасыз ету түрлерін және деректер
қорын құруға арналған орта туралы. Онымен қоса деректер қорын туралы
мәліметтерді келтіру қажет.
Үшінші бөлімінде программаның жобалану қадамдары және орындалу
шарттары әр қадаммен көрсетілу қажет. Соңында барлық жұмысты қорытындылау
керек.
1 ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ
1 Көкшетау қаласының жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламалары
Қазақстанның үдемелі индустриялық-инновациялық дамуы еңбек нарығын
кеңейтуге жағдай туғызады. Өзін-өзі жұмыспен қамтушы, жұмыссыздарды және аз
қамтылғандарды жаңа өндірістік және ауылшаруашылық кәспорындарға, ірі
инфрақұрылымдық жобаларға тарту мемлекеттің басты әлеуметтік міндеті
кедейлік деңгейін төмендетуді шешеді.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 31 наурыздағы № 316
Қаулысымен Жұмыспен қамту 2020 бағдарламасы (бұдан әрі - Бағдарлама)
бекітілді.
Бағдарламаның мақсаты - жұмыспен тұрақты және нәтижелі қамтуға
жәрдемдесу арқылы халықтың табысын арттыру.
Мақсатты индикаторлар:
2016 жылға дейін бағдарлама 1,5 млн. адамды қамтиды және жұмыссыздық
деңгейі 5,5%-дан аспайтын болады
Кедейлік 8,2%-дан 6%-ға дейін төмендейді
Жұмыспен қамтылғандардың құрамындағы өзін- өзі жұмыспен қамтушылар
үлесі 2010 жылғы 33,3%-дан 2016 жылға қарай 26%-ға дейін төмендейді
Бағдарламаның міндеттері:
1) Өз бетінше жұмыспен айналысушыларды, жұмыссыздарды және табысы аз
адамдарды жұмыспен нәтижелі қамтылуға тарту;
2) Үдемелі индустриялық - инновациялық дамыту жөніндегі
бағдарламаны іске асыру үшін кадр әлеуетін дамыту;
3) Әлеуметтік көмек көрсету жүйесін жетілдіру.
Қазақстан Республикасының азаматтары және оралмандар (бұдан әрі -
тұлғалар) өз ісімен айналысушылар , жұмыссыздар мен табысы аз адамдар
Бағдарлама қатысушылары бола алады.
Бағдарламаны іске асыру келесі бағыттар бойынша жүзеге асырылады:
1. Өз бетінше жұмыспен айналысушыларды, жұмыссыздарды және табысы аз
адамдарды оқыту және олардың жұмысқа орналасуына жәрдемдесу;
2. Ауылда кәсіпкерлікті дамытуға жәрдемдесу;
3. Еңбек ресурстарының ұтқырлығын арттыру.
2013 жылы Көкшетау қаласы бойынша Бағдарламаның бірінші Өз бетінше
жұмыспен айналысушыларды, жұмыссыздарды және табысы аз адамдарды оқыту
және олардың жұмысқа орналасуына жәрдемдесу бағыты іске асырылуда.
570 адамның кәсіптік оқытуы жоспарланған,оның ішінде:
- кәсіптік даярлау (мемлекеттік тапсырыс), кәсібі жоқ тұлғаларға
арналған, 36 ай оқу мерзімімен 150 адамды;
- қайта даярлау, жаңа мамандық алу мақсатында 3 ай оқу мерзімімен 140
адамды;
- біліктілікті арттыру, жоғарғы дәрежелерді алу, кәсіптік шеберлігін
шыңдау мақсатында, 1 ай оқу мерзімімен130 адамды оқыту жоспарланды.
-жартылай жұмыспен қамтылған жалдаулы 150 жұмыскерлердің кәсібін
жоғарлату және қайта даярлау.
Сондай-ақ, 400 адамды жұмысқа орналастыру үшін Жастар практикасын
ұйымдастыруына ағымдағы жылда республикалық бюджеттен 71 455,0 мың теңге
бөлінген.
Сонымен қатар еңбек ақыны бөліп субсиядиялау шарттарында әлеуметтік
жұмыс орындарына 250 адамды жұмысқа орналастыру жоспарлануда. Бұл мақсатқа
Республикалық бюджеттен 56 720,0 мың теңге бөлінді.
1.2 Деректер қоры туралы түсінік
Деректер қоры – белгілі бір арқаулы ауқымға қатысты мәліметтерді
баяндау, сақтау мен әдіс–тәсілдерімен ұқсата білудің жалпы принциптерін
қарастыратын белгілі бір ереже бойынша ұйымдастырылған мәліметтердің
жиынтығы. Арқаулы ауқым ретінде нақты зерттеуші үшін қызықты нақты әлемнің
бір бөлігі. Деректер қорының ішінде бір типті жазбалар кестелерде
сақталады. Кестелер бөлек файылдарда және бірге де сақталынады және
керісінше бір кестені сақтау үшін бірін файылдар қолдануы мүмкін. Қиылысқан
сілтемелерді қолдау және тез табу үшін әдетте қосымша арнайы файылдар
белгіленеді. Деректер қорымен жұмыс істеу барысында әдетте жазба және кесте
деген жоғарғы логикалық деңгейлі түсініктер қолданылады.
Сондықтан Деректер қоры – қиылысқан сілтемелері бар кестелердің
жиынтығы болып табылады. Одан универсалды түрде жазба топтарын алу, оларды
өңдеу, өзгерту және жою үшін арналған программалар қолданылады, олар
Деректер қорымен басқару жүйесі немесе қысқаша ДҚБЖ (СУБД) деп аталады.
Әртүрлі ДҚБЖ –ның функционалды мүмкіндіктері кең диапозонда, ауқымда
жатыр. Кейбір комплексте программалаудың арнай тілдер, сонымен бірге
визуалды өңдеудің толық жүйелер, күрделі есептің генераторлар, аналитикалық
модульдер қосылған. Олар ондаған мың тұтынушылардың мәліметтермен бір
мезгілді жұмысын қолдай алады. Басқа ДҚБЖ –лардың тек базалық жиынтығы
болды (кестелерде мәліметтердің сақталу және сұраныстың қанағаттандыруы).
Оларды қолданғанда өңдеушілер есепті құру, ыңғай көру және деректер қорының
құрамын редактілеу жұмысын қолмен программалауға мәжбүр болады.
Клиент-сервер сәулетіндегі деректер қорын басқару жүйесі(ДҚБЖ).
Клиент-сервер архитектурасының шынайы таратылуы ашық жұйелер
концепцияларының тәжірибесіне кең кіруі және дамуы арқасында мүмкін болды.
Сол үшін біз ашық жүйелерге қысқаша кіріспеден бастаймыз.
Ашық жүйелерге дұрыс жол табудын негізгі мәні аппараттық және
программалық интерфейстердің халықаралық және ұлттық стандартизациялау
арқасында анықтайтын жүйелерді біріктіруді қысқарту болып табылады. Ашық
жүйелердің концепцияларының дамуының негізгі себебі барлық желілік локальды
компьютерлік торға көшу және аппараттық - программалық тәсілге көшу осы
көшуді алып келді. Бүкіл әлемдік коммуникациялық технологиялардың қарқынды
дамуына байланысты ашық жүйелер кең мәнге ие болады.
Қолдаушыларға бағытталған ашық жүйелердің негізгі қасиеті белгілі бір
өндірушіден тәуелсіздікті қамтамасыз етеді. Қолданушы ашық жүйелердің
стандартын ұстанушы компаниялардан өнім алып олардан тәуелсіз баға алады.
Қолданушы белгілі бір стандартты ұстанушы әр түрлі компаниялардан өнім ала
отырып өз жүйесінің қуаттылығын өсіреді. Өндірушіден нақты тәуелсіздік
мүмкіндігі тексерілген.
Стандартталған операциялық жүйе ашық жүйедегі жүйелік және қолданбалы
программалар құралдарының тірегі. Қазіргі кезде осындай жүйе UNIX болып
табылады. UNIX операциялық жүйесінің әр түрлі нысқауларын ұсынатын фирмалар
ұзақ уақытқа созылған жұмыс нәтижесінде негізгі стандарттар туралы
келісімге келе алды. Осы уақытта UNIX-тің барлық таралған версиялары
қолданбалы (көп жағдайда жүйелікте) программисттерге берілетін интерфейс
арқылы сәйкес келеді. Windows NT, пайда болса да жақын уақытта ашық
жүйелердің негізі болып UNIX қала бермек.
Ашық жүйелердің технологиялары мен стандарттары жүйелік және
қолданбалы программалық құралдарды мобильдік және интероперабильдік
қасиеттерімен өндірудің нақты және тексерілген мүмкіндігін қамтамасыз
етеді. Мобильдік қасиет дегеніміз программалық жүйені кең аспаптық-
программалық құралдар спектіріне тасымалдаудың салыстырмалы жеңілділігін
білдіреді. Интероперабильдік дайын компонентермен бірге стандартты
интерфейстерді пайдалану арқасында жаңа программалық жүйелерді
комплекстеуді жеңілдетеді.
Ашық жүйелерді пайдалану қолданушылар мен өндірушілерге де тиімді
болады. Ашық жүйелер аспаптық және программалық құралдардың мәселелердің
шешілуін қамтамасыз етеді. Осындай құралдарды өндірушілерге барлық
мәселелердің басынан бастап шешу қажет емес, олар уақытша бар
компоненттерді қолданып жүйелерді комплекстеуде жалғастырады.
Осыдан бәсекелестіктік жаңа деңгейі пайда болатыны байқалады. Бүкіл
өндірушілер стандартты ортаны қамтамасыз етуге міндетті, бірақ осы міндетті
жақсы жақтан жүзеге асыру керек. Бірақ біраз уақыттан кейін осы стандарттар
прогресті тежеуші рөлін атқарады, сонда оларды қайта қарап, өзгерту қажет
болады. Қолданушылар жүйенің компоненттерін біртіндеп ауыстыруы мүмкін.
Одан жүйенің жұмысқа қабілеттілігі сақталады.
Осыда компьютерлік жүйенің есептеуіш, ақпараттық және басқада
қуаттылығын өсіру мәселесі шешіледі.
Жергілікті тордың клиенттері мен серверлері.
Жергілікті желілердің кең таралу негізінде ресурстарды бөлу идеясы
жатыр. Жергілікті желінің жоғары өткізу мүмкіндігі бір жергілікті желіден
басқа желідей ресурстарға эффективті жетуді қамтамасыз етеді.
Осы идеяның дамуы желі компоненттерінің функционалды бөлінуі әкеледі.
Жұмыс станциялар және жергілікті желі серверлері. Жұмыс станциясы
қолданушының жұмысы немесе қолданушылар категориясымен жұмыс істеу үшін
арналған және ол белгілі бір қолданушының жергілікті қажеттілік сәйкес
ресурстарға ие болады. Спецификалық жұмыс станцияларының ерекшелігі
оперативті жадының көлем бола алады (үлкен оперативті жадының болуын барлық
қолданушылар деңгейі қажет етпейді), дисктік жадының бар болуы және оның
көлемі ( дисктік сервердің сыртқы жадыны қолданатын дискісіз жұмыс істеу
станциялары жеткілікті атақты), процессор мен монитордың мінездемесі
(кейбір қолданушыларға қуатты процессор керек болады, басқалары көбінесе
монитордың рұқсат ету мүмкіншілігіне көңіл бөледі, үшіншілері міндетті
түрде графиктерді тездету амалдары және т.б. керек етеді) қажет уақытта
ресурстар жәненемесе сервер арқылы берілетін көмектерді қолдануы мүмкін.
Локальды тордың сервері өзінің функционалды қызметіне және тордың
қажеттіліктеріне сәйкес келетін ресурстары бар болуы тиіс.
Ескертейік, ашық жүйелерге жол табу орентациясымен байланысты, әр
түрлі компьютерлерде орналасуға тиісті емес логикалық серверлер (ресурстар
жинағымен осы ресурстардың қызметін қамтамасыз ететін программалық
амалдарды ескере отырып) туралы сөйлеу дұрыс болар еді. Логикалық сервердің
ашық жүйедегі ерекшелгі нақтылық ойлау бойынша серверді мақсатты түрде
бөлек компьютерге жайғастыру оның қандай да бір өзгертуі және оның қосымша
программаларды қолдануға қажеттіліксіз істеуге болады.
Сервер мысалдары мыналар бола алады:
1. Телекомуникациялық сервер, берілген локальды тордық сыртқы әлеммен
байланыс қызметтерін қамтамасыз етеді.
2. Анықтау сервері, жұмыс істейтін станцияларда істеуге мүмкін емес
анықтауларды шығаруға мүмкіндік береді.
3. Дисктік сервер, сыртқы жадының кеңейтілген ресурстары бойында
болады және оларды жұмыс істеу станцияларда және мүмкін басқа серверлерде
қолдануға мүмкіндік жасайды.
4. Файылдық сервер барлық жұмыс істеу станцияларында файлдардың жалпы
сақталуына көмектеседі.
5. ДҚ сервері іс жүзінде кәдімгі ДҚБЖ, локальды тор бойынша
сұраныстарды қабылдайды және нәтижесін қайтарады.
Локальдық тор сервері жұмыс істеу станцияларының жәненемесе басқада
серверлерге қызметтерін көрсетеді.
Әдетте локальды тор клиенті деп кейбір серверден көмек сұрайтынды
атайды, ал сервер деп – кейбір клиенттерге қызмет көрсететін локальды
тордың компонентін атайды.
Жүйелік сәулет клиент-сервер.
Жалпы жағдайда жұмыс істеу станциясында өткізілетін көмекші программа
кейбір серверде көмек сұрай алу үшін кем болмаса осындай өзара әрекетті
қолдайтын интерфейстік программалық қабат керек екендігі түсінікті,
(көмекші программа локальды тордың транспорттық деңгейдегі приметиваларымен
тікелей қолдануын талап ету кем дегенде мүмкін емес.) Бұдан яғни клиент-
сервер жүйелік архитектурасының негізгі үрдістері шығады.
Жүйе тордың әр түрлі түйіндерінде орындалуы мүмкін екі бөлікке
бөлінеді клиенттік және серверлік бөліктер. Көмекші программа немесе соңғы
қолданушы қарапайым жағдайда жай тор үстіндегі интерфейсті қамтамасыз
ететін жүйенің клиенттік бөлігімен өзара қатынас жасайды. Қажет жағдайда
жүйенің клиенттік бөлігі тор арқылы серверлік бөлікке жүгінеді. Егер жүйе
қолданушының қажеттілігін алдын-ала біле алса және де оның келесі сұранысын
қанағаттандыруға қабілетті берілгендері клиенттік бөлікте бар болса,
дамыған жүйелерде серверлік бөлікке тордық үндеудің керек еместігін
ескертейік.
Серверлік бөліктік иетерфейсі анықталған және сақталған. Сол үшін
жасалған жүйенің жаңа клиенттік бөліктерін құруы мүмкін (мысалы жүйелік
деңгейдегі интероперабильдік) клиент-сервер архитектурасында негізделген
жүйелердің негізгі қиыншылығы ашық жүйелердің концепциясымен байланысты,
олардан ашық жүйелердің аппараттық – программалық қабылдаулары
мүмкіндігінше кең деңгейде.
UNIX – бағытталған локальды торлармен шектеседе, әр түрлі торларда әр
түрлі аппаратура және байланыс протоколы қолданылады. Барлық мүмкін
протоколдарды қолдайтын жүйені құру әрекеттері олардың шамадан тыс
бөлшектік тордың функционалдық зиянына әкеп соқтырады.
Бұл қиыншылықтағы одан да күрделі аспект әр түрлі деректер ұсынысын әр
түрлі біріңғай емес локальды тор түйіндерін қолдану мүмкіндігімен
байланысты. Әр түрлі компьютерде әр түрлі адресация, сандар түсінігі,
символдар кодировкасы және болуы мүмкін. Бұл әсіресе жоғары деңгейдегі
серверлер үшін затты телекоммуникациялық, анықтамалық, ДҚ.
Клиент-сервер архитектурасында құрылған жүйелік мобильді
қиыншылықтардың жалпы шешімі программалық пакеттер тірегі болып саналады,
жойылған шақыру процедурасының ( RPC –Remote Procedure Call) шынайы
протоколы. Осындай амалдарды қолдану сервиске ұсынысы жойылған түйінде
қарапайым шақыру процедурасы сияқты көрінеді. Локалды торлар және торлық
протоколдардың аппаратура спецификасы туралы әрине барлық ақпаратты
сақтатын шақыруды торлық өзара әрекет жалғастығына аударады. Сол торлық
ортаның спецификасы және протоколдары қосымша программистен жасырушы
болады. RPC программасындағы жойылған процедураны шақыру кезінде клиенттің
деректерінің форматтарының аралық машинаға бағынбайтын форматқа айналуын
және кейін берілген сервердің форматына айналуын қамтамасыз етеді. Жауап
қатаратын параметрлерді тасымалдау кезінде аналогиялық өзгерістер жасалады.
Егер жүйе стандарттық RPC пакеті негізінде жасалса, ол кез келген ашық
ортаға тасымалдануы мүмкін.
Деректер қорының серверлері
ДҚ сервері термині әдетте серверлік және клиенттік бөліктерді қоса
клиент-сервер архитектурасында негізделген барлық ДҚБЖ-ны белгілеуге
қолданады. Әдетте бір ДҚ толық тордың бір түйінінде сақталып және бір
серверменен қолдау жасалса да ДҚ серверлері өзінен бөлінген ДҚ-ға қарапайым
және арзан жақындауы ретінде көрсетеді, өйткені жалпы ДҚ локальды тордың
барлық тұтынушыларына мүмкін болып келеді.
Клиенттік және серверлік бөліктер арасындағы өзара әрекет үрдістері.
Көмекші программадан немесе тұтынушыдан ДҚ-ға мүмкіндік жүйенің
клиенттік бөлігіне қолдану жолымен орындалады. Клиенттік және серверлік
бөліктері арасында негізгі интерфейс ретінде ДҚ-ның SQL тілі болып
табылады. Бұл тіл өзінен ашық жүйелердегі ағымдағы ДҚБЖ интерфейсінің
стандартын көрсетеді. SQL – серверінің жинақтауыш аты SQL-де негізделген
барлық серверлік ДҚ-ға жатады. Программалау кезінде алдынғы лекцияларды
қарастырылған кейбір алдын – ала сақтануларды ескере SQL серверіндегі
класындағы мобильды қосымша ақпараттық жүйелер жасай мүмкін.
ДҚ серверлері, интерфейсі тек қана SQL тілінде негізделген, өзінің
артықшылықтарымен және кемшіліктері бар болады. Белгілі жетістігі –
интерфейстің әлі стандарттылығы. Іс жүзінде, бірақ бұл нақ осылай емес,
ДҚБЖ-ға бағытталған кез келген SQL-дің клиенттік бөліктері оны кім
шығарғанына қарамастан кез келген SQL серверімен жұмыс істеуі мүмкін.
Кемшілігі де жеткілікті анық. Жүйенің клиенттік және серверлік
бөліктері арасындағы интерфейстің осындай жоғары деңгейінде клиент
қатарында тым аз ДҚБЖ программасы жұмыс істейді. Егер клиент жағында аз
қуатты жұмыс станциясы қолданылса жарайды. Бірақ егер клиентті компьютердің
жеткілікті қуаты болса, жүйе оған көбірек ДҚ функциясын басқаруды жатқызу
тілегі пайда болады, барлық жүйенің тар орны болып келетін серверді
жеңілдетеді.
ДҚБЖ-ның перспективалық бағыттарының бірі иілмелі конфигурирование
жүйесі болып табылады. Клиенттік және қолданбалы ДҚБЖ бөліктері арасындағы
функциялары орнату жүйесінде анықталады.
Жойылған шақыру процедурасының протоколдар артықшылығы
Жоғарыда ескертілген, жойылған шақыру процедурасының протоколы клиент-
сервер архитектурасында құрылған ДҚ-ны басқару жүйесінде әсіресе маңызды.
Біріншіден, жойылған процедура механизмін қолдану, шынында, клиенттік
және серверлік жүйелер бөліктері арасындағы функцияларды бөлуге рұқсат
етеді. Сонымен қатар тексте жойылған шақыру процедурасы жойылған шақырудан
ештенесімен ажыратылмайды, әрі теоретикада жүйенің компоненті сервер
жағындада және клиент жағында да орналасуы мүмкін.
Екіншіден, жойылған шақыру өзара әрекеттесуші компьютерлерді
арасындағы өзгешелікті жасырады. Физикалық бірыңғай емес компьютердің
локальды торлары өзара әрекеттесуші программалық компоненттерінің логикалық
бірыңғай торына әкеледі. Нәтижесінде тұтынушылар шың орынды жалпы сатып алу
серверлеріне және жұмыс істетін станцияларына қамдану міндетті емес.
Клиенттер және серверлер арасындағы функцияның типикалық бөлінуі.
Бүгінгі типикалық жағдайда ДҚБЖ клиентінің жағында тек қана ДҚ-ға
тікелей мүмкіншілігі жоқ осындай программалық қамтамасыз ету жұмыс істейді,
бірақ бұл үшін SQL тілін қолдануымен серверге жолығады.
Кейбір жағдайда ДҚ-ның локалдық кэшімен жұмыс үшін клиенттік
жүйелер бөліктеріне кейбір функцияларды қосқым келеді, яғни клиенттік
қосымша программада интенсивті қолданылатын оның бөлігі мен қазіргі
технологияда бұны тек қана ДҚ-ны клиенттің локальды көшірмелері формалды
құру және барлық жүйені өзара әрекеттесуші серверлер сияқты қарау жолымен
істеуге болады.
Басқа жағынан, егер де клиенттік жұмыс істеу станциялары мен серверлер
қуатының өзгешелігі артық болса, кейде қосымша жүйенің үлкен бөлігін
ауыстырғын келеді. Жалпы RPC-ді қолданғанда бұны істеу қиын емес. Бірақ
жүйе OC UNIX-ті қолданғанда қиыншылық тумайды.
Аппараттық мүмкіншіліктерге және клиенттер мен серверлердің базалық
қамтамасыз ету программасына талап қою.
Алдыңғы толғаныстардан аппаратураға және клиенттік және серверлік
компьютердің қамтамасыз ету талабы қолдану жүйелер түрінің тәуелдігіне
байланысты ажыратылатыны көрінеді.
Егер клиент пен сервер арасындағы бөліну жеткілікті мықты болса
(қазіргі ДҚБЖ-ның көбінде сияқты) онда жұмыс істейтін станцияларды немесе
дербестік компьютерлерде жұмыс істейтін тұтынушыларға серверде жұмыс
істейтін қандай аппаратура және операциялық жүйе болсын бәрі-бір, тек ол
пайда болған үздіксіз сұраныстарды орындай алуы тиіс.
Бірақ егер де клиент және сервер арасындағы функцияларда қайта бөлу
қажеттілігі пайда болуы мүмкін, онда қандай операциялық жүйе қолданылатыны
маңызды.
1.3 Деректер қоры және ақпараттық жүйе
Көптеген міндеттердің шешім негізінде ақпарат өндеу жатады. Ақпараттың
өндеуін женілдету үшін ақпараттық жүйелер (АЖ) құрылған. Техникалық
құралдарды қолданатын, әсіресе ЕЭМ-ді – автоматтандырылған ақпараттар
жүйесі деп атайды. Көбінесе бар болған АЖ автоматтандырылған болғандықтан,
оны қысқаша АЖ деп атаймыз.
Кең мағынада АЖ-ге кез-келген ақпараттық жүйенің өндеуі жатады.
Аймақтық қолданылуы бойынша АЖ кәсіпорындарда, білімде, ғылымда, әскери
орындарда, әлеуметтік сферада, саудада және т.б. салаларда қолданатын
жүйелер деп бөлуге болады. АЖ мақсаттық функция бойынша келесі
категорияларға бөледі:
▪ басқарушылық;
▪ ақпараттық-анықтамалар;
▪ қабылданған шешімдерді қолдау.
Бір немесе бірнеше мәліметтер базасында ұйымдастырылған және
орталықтандырылған сақтау функцияларымен өңделген ақпараттың қорлануынан
тұратын АЖ-ң бір түрі мәліметтер банкілері. Мәліметтер банкілері келесі
компоненттерден тұрады:
▪ есептеуіш техникасы мен қызмет етуші қызметшіден;
▪ МББЖ;
▪ бір немесе бірнеше мәліметтер базасынан (МБ);
▪ сөздік мәліметтерінен;
▪ администратордан;
▪ қолданбалы программалардан (қосымша МБ);
Жоғарыда айтылған компоненттер туралы және олармен байланысқан
ұғымдарын қысқаша қарастырайық:
Деректер қоры (МБ) ақпараттың сақтауын және мәліметтерге ыңғайлы
және жылдам кіруді қамтамасыз етеді. Ол өзімен белгілі шарттар бойынша
ұйымдастырылған әртүрлі сипаттағы мәліметтердің жиынтығын ұсынады.
Мәліметтерді ұйымдастырудың сипатына қарай базада мәліметтердің ұсынуының
келесі негізгі модельдері қарастырылады:
▪ иерархиялық;
▪ желілік;
▪ реляциондық;
▪ объектілік-бағытталған.
Иерархиялық модельдерде мәліметтер ағаш сияқты (иерархиялық) түрде
беріледі. Осындай ұйымдастырылған ақпарат иерархиялық түрде сұрыпталған
ақпаратпен жұмыс істегенде ыңғайлы.
Желілік модельдерде мәліметтер өз бетімен граф ретінде
ұйымдастырылады. Оның кемшіліктері: құрылымның қаттылығы және оның
орындалуының қиындылығы.
Объектілі-бағытталған модельдерде мәліметтер базасының бөлек жазулары
объект түрінде беріледі. МБ жазулардың және олардың өңдеу функциялардың
арасында мехнизм арқылы байланыс орнатылады.Объектілі-бағытталған модельдер
желілік және реляционды модельдердің ерекшеліктерін біріктіріп,
қиындатылған құрылым мәліметтері бар ірі МБ құру үшін пайдалынылады.
Реляционды МБ қатынаспен байланыстырылған кестелердің жиынтығын
ұсынады. Оның ен негізгі ерекшеліктері: қарапайымдылық, құрылымның
иілгіштігі, компьютерде орындалуының ыңғайлылығы. Дербес компьютерлерге
арналған қазіргі таңдағы МБ көбінесе реляционды болып келеді.
Мәліметтер базасының басқару жүйелері (МББЖ) – МБ құру және пайдалану
үшін арналған, тілдік және программалық әдістердің жиынтығы. Сипатына қарай
МББЖ дербес және көпқолданушылық бөліп бөлінеді.
Дербес МББЖ бір компьютерде жұмыс істейтін локальді МБ құруға
мүмкіндік береді. Дербес МББЖ Paradox, dBase, FoxPro, Access және т.б
жатады.
Көпқолданушылық МББЖ клиент-сервер архитектурада жұмыс жасайтын
ақпараттық жүйелерді құруға мүмкіндік береді. Оларға жатады: Oracle,
Informix, SyBase, Microsoft SQL, Server, InterBase.
Қосымшалар – қолданбалы міндеттерге автоматтандырылған ақпарат өңдеуді
қамтамасыз етеін программа немесе программалардың жиынтығы. Біз МБ
пайдаланатын қосымшаны қарастырып жатырмыз. Қосымшалар МББЖ-нің ортасында
немесе орта сыртында программалау жүйелері арқылы құрылады. МБ-ға кіру үшін
Delphi, DELPHI Builder т.б. қосымшаларды пайдалынылады. МББЖ құрылған
қосымшалар көбінесе МББЖ қосымшалары деп атайды, ал МББЖ-де емес құрылған
қосымшаларды сыртқы қосымшалар деп атайды.
Мәліметтердің сөздігі (МС)– банк мәліметтерінің ішкі жүйесі. Ол
мәліметтердің құрылымы туралы, МБ файлдардың бір-бірімен байланыстыру
туралы, мәліметтердің типтері туралы және т.б. үшін орталықтандырылған
ақпаратты сақтауға арналған.
Функционалдық жағынан алғанда МС барлық банктің мәліметтерінде бар.
Бірақ сонда да, көбінесе МС МББЖ функцияларын атқарады да, негізгі менюінің
жүйесінен шақырылады немесе оның утилиттері арқылы орындалады.
Мәліметтер базасының администраторы (МБА) – МБ жобалау, құру,
нәтижелі қолдану үшін жауапты адам немесе бір топ адамдары. Эксплуатация
кезінде МБА көбінесе ақпараттық жүйенің функцианалдығына қарайды. Есептеуіш
техника (ЕТ) дегеніміз – қабылдау процестерінің автоматтандыруын,
тұтынушыларға ақпараттың беруін және оның өңдеуін қамтамасыз ететін өзара
байланысқан және келісілген ЭВМ немесе процессорлардың және басқа
құрылғылардың жұмыс істеуінің жиынтығы.
Транзакция механизмі
МБ-да ақпарат кез-келген уақытта бүтін және қарсылық емес болу керек.
Осындай жолдардың біреуін қамтамасыз ету үшін Транзакция механизмы
пайдалынылады. Транзакция дегеніміз операциялардың жүйелілік орындалуы.
Транзакция кезінде екі жағдай болуы мүмкін.
▪ Барлық операциялар сәтті аяқталды. Осы жағдайда транзакция
сәтті аяқталды деп есептелініп, транзакция рамкаларында
жасалынған бөлек операциялар кезде МБ-ғы барлық өзгертулер
бекітеледі. Нәтижесінде МБ бір бүтін күй-жағдайдан басқа күй-
жағдайға өтеді.
▪ Егер операциялардың ішінен бір операция орындалмай қалса,
онда транзакция сәтсіз аяқталды деп есептелініп, барлық
операциялардың нәтижелері (сәтті аяқталған операциялардың да)
өзгермейді. Нәтижесінде МБ транзакцияның алдында қандай күйде
болды сол күйге кері қайтарылады.
Сонымен транзакцияның сәтті аяқталуы МБ бір бүтін күйден басқа күйге
ауыстырады. Транзакцияның механизмы пайдалы:
▪ МБ-мен өзара байланысқан операциялардың жүйелілік орындалуы
кезде;
▪ МБ-ға көпқолданушылық қатнау кезінде.
Транзакция айқын немесе айқын емес болуы мүмкін. Айқын емес транзакция
автоматты түрде басталады да, аяқталған кезде автоматты түрде бекітіледі
немесе өзгертіледі. Database жәненемесе SQL компоненттерін қолданатын
айқын транзакцияны программист басқарады.
Транзакцияға көбінесе бірнеше кестелердің операциялары біріктіріледі,
әсіресе өзгертулер арқылы өзара байланысқан әртүрлі кестелердегі
әрекеттердің кіргізуі болған кезде. Бір кестеден басқа бір кестеге жазуды
тасымалдайық. Егер жазу бірінші кестеден алдымен өшіріліп, содан кейін ғана
екінші кестеге тасымалданса, онда қате пайда болады, мысалы, компьютерде
энергия тұтынушының үзіліп қалуына байланысты, осындай жағдай болып қалуы
мүмкін, жазу бірінші кестеде өшіріліп қалды, бірақ екінші кестеге әлі
тасымалданған жоқ. Егер жазу ең алдымен екінші кестеге тасымалданса, содан
кейін бірінші кестеден өшірілсе, онда мынадай қате кезде, осындай жағдай
туу мүмкін: жазу екі кестеде болады. Екі жағдайда МБ-ның бүтіндігі
бұзылады.
Осындай жағдай болып қалмау үшін, бірінші кестеден жазуының өшіру
операциялары мен оны екінші кестеге енгізу операциялары бір транзакцияға
бірігеді. Бұл транзакция, нәтижесі қандай да болмаса міндетті түрде МБ
бүтіндігінің бұзылмайтындағының кепілін береді.
1.4 Индекстер мен кілттер
Кілт өзімен жолдардың қиыстырылуын ұсынады және оның мәліметтері
кестедегі әрбір жазуын анықтайды. Кестеде тек қана бір кілт болуы мүмкін.
Кілт қамтамасыз етеді:
▪ кесте жазуларының бір мәндік теңестіруін;
▪ МБ сұраныстардың орындалуын тездетуін;
▪ бөлек кестелер арасында байланыс құруын.
Кілт туралы ақпарат бөлек файлда немесе кестелердің мәліметтерімен
бірге сақталынуы мүмкін.
Кілттермен бірге индекс деген түсінік пайдаланылады. Индекстердің
кілттерден айырмашылығы: жолдардың құрамына кіретін мағыналардың
бірегейлігін талап етпейді. Индекстер жүйеге қажетті мәліметтерді табуға
көмектеседі, жазулардың жиынтығын фильтрлейді немесе керек жүйелілікте
реттейді.
Жазулардың орналастыру реті мәліметтер жиынтығында белгісіз болуы
мүмкін. Мәліметтер жиынтығында сұрыптаған жазулармен жұмыс істеуге
ыңғайлылау. Сұрыптау белгілі жолдардың мәндері бойынша жазулардың өсу не
кему реті бойынша жасалынады. Сұрыптау жасалынған жазулар бойынша индексті
IndexName немесе IndexFieldNames қасиеттері арқылы беруге болады.
IndexName қасиетінің мәндері ретінде индекстің аты көрсетіледі, ол
IndexName қасиетін құрған кезде беріледі. Сәйкес индексті құру үшін,
IndexFieldNames қасиетінде жолдардың аттары көрсетіледі.
Дәл қазіргі уақытта мәліметтер жиында жазулардың құрамы қойылған
шекке және фильтрге тәуелді. Фильтрлеу дегеніміз – мәліметтер жиымнан
таңданған жазуларға шек қою. Жазулардың фильтрлеуін диапозон және өрнек
арқылы жүзеге асыруға болады. Өрнек арқылы фильтрлеуді пайдаланған кезде,
мәліметтер жиыны жазулардың сұрыптау шарттарын қойып, фильтрлеу өрнегін
қанағаттандыратын жазулармен шектеледі. Оның ерекшелігі: индекс жоқ
жолдарға да қолданыла береді. Өрнекті қою үшін String типті Filter қасиеті
пайдаланылады. Фильтрді активтендіру немесе деактивтендіру үшін Boolean
типті Filtered қасиеті қолданылады. Берілген бойынша осы қасиеттің мәні
False деп орнатылған, және филтрлеу орнатылмаған. Filtered қасиетін True
мәніне орнатқанда, фильтрлеу орнатылады.
Диапозон арқылы фильтрлеу кезінде мәліметтер жиынтығы берілген
диапозон бойынша сәйкес келген жолдардың мәнінен жазулар таңдалады.
Диапозон арқылы фильтрлеудің ерекшелігі: жазуларды өңдеудің үлкен
жылдамдығы. Диапозон арқылы фильтрлеу тек қана индекс бар жолдарға ғана
қолданылады.
Белгілі шарттарды қанағаттандыратын жазуды іздеу, сол жазуға өту
дегенд білдіреді. Жазулардың іздеуін ұйымдастырғанда, ең маңызды болып
табылады: іздеу болып жатқан жолдарға, индекс құру. Индексациялау
мәліметтердің өңдеуінің жылдамдығын жоғарылатады.
Жазулардың іздеуін ұйымдастыру үшін Locate және Lookup әдістері
қолданылады және жолдар индекстелмеген болуы мүмкін.
Boolean типтік Locate функциясы жолдардың берілген мәндері бойынша
жазуды іздейді. Егер іздеудің шарттарын қанағаттандыратын жазу болса, онда
ағымдағы жазуының көрсеткіші соның ең бірінші жазуына орнатылады.
Variant типтік Lookup функциясы белгілі шарттарды қанағаттандыратын
жолдар арқылы жазуды іздейді. Бірақ Locate әдісінен айырмашылығы, ағымдағы
табылған жазуға көрсеткішті орналыстырмайды, ал тек қана ақпаратты
жолдардың жазуынан оқиды.
2 Аналитикалық бөлімі
2.1 Интеграцияланған орта
Деректер қорын құру үшін Delphi ортасын таңдадым. Себебі, Delphi-дің,
қолданбалы программалардың немесе қосымшаның құрылуы IDE (Integrated
Devolopment Environment) интеграцияланған ортада жүзеге асырылады. IDE
программистпен қарым-қатынас жасау үшін ұйымдастырылған. Интеграцияланған
орта құралдары арқасында өңдеуші қосымша интерфейстік бөлімін ыңғайлы
жобалай алады, сонымен бірге программалық код жазып, оны басқаратын
элементтермен байланыстыра алады.
Delphi 7 қосқаннан кейін, алғашқы бес терезе ашылады:
▪ негізгі терезе (Delphi 7 – Project1);
▪ объектілердің ағаш шолушының (обозреватель) терезесі
(Object Tree Viev);
▪ инспектор объектінің терезесі (Object Inspector);
▪ коструктор формасының терезесі (Form1);
▪ редактор кодтың терезесі (Unit1.pas);
▪ сілтеуіш кодтың терезесі (Exploring Unit1.pas).
Экранда жоғарыда айтылған терезелерден басқа, сонымен бірге басқа да,
терезелер болуы мүмкін. Оларды сәйкесінше құралдар арқылы шақырғанда көруге
болады, мысалы, Суреттің редакторы (Image Editor).
Көп терезелердің болуына қарамастан, Delphi бірқұжатты орта болып
табылады да, тек қана бір уақытта қосымшаның бір жобамен жұмыс істеуге
рұқсат береді.
Delphi-дің негізгі терезесіне кіреді:
▪ негізгі меню;
▪ инструменттер панелі;
▪ компоненттер палитрасы.
Негізгі менюде Delphi-дің функцияларына кіру үшін кең көлемдегі
командалар орналасқан.
Инструменттер панелі негізгі менюінің сол жағының астында орналасқан.
Онда ең жиі қолданатын батырмалар орналасқан, мысалы FileOpen (ФайлАшу)
немесе RunRun (ОрындалуыОрындау). Барлығы алты панель инструменттер бар:
standart (стандартты), view (қарау), debug (отладки), custom
(қолданушының), desktop (жұмыс үстелі), internet (интернет).
Компоненттер палитрасы негізгі менюінің оң жағының астында орналасқан
және онда көптеген компоненттер орналасқан. Компоненттер өзінің атқаратын
қызметіне сай топ бойынша бөлек парақтардан тұрады, ал компоненттердің
өздері пиктограмма ретінде берілген. Delphi-дің алғашқы версиясында
жетпіске жуық компоненттер бар болса, қазіргі версиясында, яғни Delphi 7
төрт жүзден астам компоненттер бар. Компоненттер палитрасының осындай
беттері бар: Standart, Additional, Win32, System, Data Access, Data
Controls, dbExpress, DataSnap, BDE, ADO, InterBase, SOAP, InternetExpress6
Internet, FastNet, Decision Cube, Rave, QReport, Dialogs, Win 3.1, Samples,
ActiveX, COM және т.б. Соның ішінде Standart бетінің компоненттеріне
тоқталайық. Standart бетінде палитра компоненттерінің Windows-тің стандарты
интерфейстік элементтеріне жасауға арналған жиі қолданатын компоненттер
орналасқан.
MainMenu – программаның негізгі менюін жасайды және бұл компонент
арқылы иерархиялық менюді жасауға болады.
PopupMenu – жергілікті немесе көмекші меню. Ол тышқанның оң жақ
пернесін басқанда жеке терезеде орындалады.
Label – таңба (метка). Бұл компонент арқылы текст немесе сөйлем жазуға
болады.
Edit – бұл бірөлшемді текстік редактор. Тексті енгізу және шығару үшін
арналған.
Button – командалық перне. Ол Onclick оқиғасы арқылы қызмет атқарады.
Checkbox – тәуелсіз жанып-сөндіргіш. Оны таңдау кезінде checked
қасиеті орындалады.
RadioButton – тәуелді жанып-сөндіргіш.
ListBox – таңдау тізімі. Берілгендерді нұсқау бойынша таңдау қызметін
атқарады.
Memo – көп жолдық текстік редактор.
ComboBox – тізіммен текстік редакторының комбинациясынан құралған
таңдау тізімі.
ScrollBar – басқару сызығы. Ол арқылы көлденең немесе тік сызықтарды
программада таңдауыңызға болады.
Groupbox – типтеріне сай топталған элементтердің жиынтығы.
Panel – Groupbox сияқты бірнеше компоненттерді біріктіруге арналған.
Конструктор формасының терезесі басында экранның ортасында орналасады
да, онда Form1 тақырыбы жазылып тұрады. Онда процесс кезінде Компоненттер
палитрасынан керекті компоненттер алынып, форманың жобалауы орындалады.
Конструктор формасын жобалау кезінде кадрдың артында қалғандай сияқты
қалады да, өңдеуші тек қана форманың өзімен жұмыс істейді, сондықтан
Конструктор терезесін Форма терезесі немесе Форма деп атай береді.
Редактор код терезесі (тақырыбы Unit1.pas) текст программасын өзгерту
және құру үшін арналған. Бұл текст арнайы ережелер және программаның жұмыс
алгоритмдерінің сипатталуы бойынша жасалынады. Осы текст ережелерінің
жиынтығы программалау тілі деп аталады.
Delphi-дің визуалді ортасы программалау тілінің жаңартылған версиясы
Object Pascal тілін қолданады.
Редактор код терезесі алғашқы кезде, тек Windows терезесінің толық
түріндегі бос форманың қалыпты қызметін атқаратын текстен тұрады.
Программист жұмыс істей келе программаға қажетті толықтырулар енгізеді.
Сілтеуіш код терезесі (Exploring Unit1.pas) Редактор код терезесінің
сол жағында орналасқан. Онда ағаш сияқты форма модулінің барлық объектілері
көрінеді, мысалы, процедулар мен айынамлылар. Сілтеуіш код терезесінде
қосымша объектілерді қарап шығуға болады, және тез арада қажетті
объектілерге кешіп өтуге болады.
Инспектор объектінің терезесінде екі парақ бар:
1) Properties – қасиет;
2) Events – оқиға.
Бірінші парақта компоненттің қажетті қасиетін орнатуға болады. Ал
екінші парақта компоненттің оқиға деген реакциясын анықтауыңызға болады.
Формада орналастырылатын әрбір компонент параметрлер жиынымен сипатталады:
өлшемі, түсі, орнатылған орны т.с.с. Кейбір компоненттің өлшемін
программист форма терезесінде де өзгерте алады. Компоненттің қасиеті
формадағы көрінетін бөлігіне әсер етсе, оқиғасының атқаратын қызметіне де
әсер етеді. Ол үшін оқиғаның парағына келіп, қажетті қызметін таңдап,
тышқанның пернесін екі рет басып, алдыңызға программа код терезесіндегі
сәйкес процедура шығады.
Жоба құрамы. Delphi ортада құралған қосымша жобаға біріктірілген
бірнеше элементтерден тұрады. Жобаның құрамына келесі элементтер кіреді:
▪ жобаның коды (DPR);
▪ формалардың сипаттамасы (DFM);
▪ формалардың модульдері (PAS);
▪ модульдер (PAS);
▪ жобаның параметрлері (DOF);
▪ ресурсттардың сипаттамасы (RES).
Жоғарыда айтылған файлдардан басқа, автоматты түрде басқа да файлдар
құрылуы мүмкін, мысалы: файлдардың резервтегі көшірмелері: ~DP – DPR
кеңейтілуімен файлдарға; ~PA – PAS кеңейтілуімен файлдарға.
Delphi-ді іске қосқан кезде, автоматты түрде Project1 аты бар жаңа
жоба құралады. Осы жобаның құрамында тек қана бірақ форма орналасқан:
Form1. Өңдеуші сол жобаның атын, сонымен бірге Delphi қосылғаннан кейін
автоматты түрде ең соңғы жұмыс істеген қосымша ашылатындай етіп, жобаның
параметрлерін өзгерте алады.
2.2 Деректер қорын құруға компоненттер
МБ құруға арналған компоненттерді қарастырайық.
Мәліметтерді басқару үшін Delphi 7 BDE бетінің компоненттер
палитрасынан (Сурет2) визуалды емес Table компоненті пайдалынылады. Бір
уақытта тек қана МБ бір кестесімен байланыса алатын Table компоненті өзімен
мәліметтердің жиынтығын ұсынады.
1-сурет. BDE беті
Кесте мен Table компонентінің арасында байланысты орнату үшін
TFileName типтік TableName қасиеті пайдалынылады. TableName қасиетін
орнатқанда, файлдың аты мен кеңейтілуі көрсетіледі.
Қосымшаны жасаған кезде кестелердің барлық аттары Инспектор
объектілердің ашылған тізімінен алуға болады. Осы тізімге DatabaseName
қасиетінде көрстеліген, біздің жағдайда Бюджет, кестелер түседі және
олардың файлдары каталогтарда орналасқан.
Data Access бетінде (Сурет 2.4.2.2) мәліметтер базасында сақталынған
ақпаратпен жұмыс істеуге қамтамасыз ететін алты компонент орналасқан.
Ерекше айтқым келеді: осы компоненттер мәліметтерге рұқсат алу үшін қандай
да бір нақты мехнизммен байланысты емес, әсіресе BDE немесе dbExpress.
Бірақ біздің қосымшада мәліметтермен жұмыс істеу үшін кейбір
компоненттерді қолдану керек.
2-сурет. Access беті
Мәліметтермен байланысты ұйымдастыру үшін визуалды емес DataSource
(мәліметтер қайнары) компоненті арналған.
Мәліметтер қайнарымен байланысқан мәліметтердің жиынтығын көрсету
үшін, TDataset типтік DataSet қасиеті қолданылады. Визуалды компоненттер
өзінің қайнарымен DataSource қасиеттері арқылы байланысқан.
Data Controls (Сурет 2.4.2.3) бетінде мәліметтерді басқаратын визуалды
компоненттер орналасқан:
▪ DBGrid (тор немесе кесте);
▪ DBNavigator (навигациялық интерфейс);
▪ DBText (жазу);
▪ DBEdit (біржазулы редактор);
▪ DBComboBox (қиыстырылған тізім);
▪ DBRadiogroup.
Data Controls бетінен DBGrid және DBNavigator визуалды компонентер
қолданылған.
DBGrid компоненті мәліметтерді электрондық кестенің парағына ұқсас
кесте түрінде көрсетуге және редакциялауға арналған. Осы компонент арқылы
жаңа жазуларды қоюға, өшіруге және бар болған жазуларды редакциялауға
немесе жай қарауға болады. Қосымша жұмыс істеген кезде қолданушылар DBGrid
компонентінде көрсетілген мәліметтермен электрондық кестедегідей немесе сол
бетте орналасқан DBNavigator компонентімен жұмыс істей алады.
3-сурет. Data Controls беті
DBNavigator (Сурет 2.4.2.5) – кестеде тасымалдау жасау үшін, сонымен
бірге кестеге жазуларды қосу, өшіру, редакциялау үшін арналған. Ол келесі
қалқып шығушы сыбыр сөз батырмалардан тұрады:
▪ Бірінші жазу – бірінші жазуға өту;
▪ Алдынғы жазу – алдындағы жазуға өту;
▪ Келесі жазу – келесі жазуға өту;
▪ Соңғы жазу – соңғы жазуға өту;
▪ Жаңа жазу – жаңа жазу енгізу;
▪ Өшіру – агымдагы жазуды өшiру;
▪ Редакциялау – агымдагы жазуды редакциялау;
▪ Өзгерту – жазудың өзгертуiнiң нәтижесін бекіту;
▪ Мәліметтерді жаңарту – мәлiметтерде хабарды жаңарту.
Ағымдағы жазуға өзгертулер енгізсеңіз, міндетті түрде DBNavigator
сәйкес батырмасы арқылы өзгертулерді сақтаңыз.
4-сурет. DBNavigator компоненті
2.3 Borland Database Engine кітапханасын баптау
Delphi көмегімен жасалған қосымша жұмыс барысында деректер қорына
қатынай алу үшін IDAPI технологиясына негізделген BDE кітапханасын
қолданады. Бұл кітапхана Delphi орнатылған кезде автоматты түрде
орнатылады. Үнсіз келсім бойынша ол C:\ Program Files\ Borland\ Common
Files\ BDE каталогына орналасады.
BDE құрамына кіретін файлдарын DELPHI -да құрылған қосымшалар ғана
емес, сонымен қатар Borland-тың басқа (Visual dBase, Paradox, Borland
DELPHI, IntraBuilder) өнімдерінің негізінде құрылған қосымшалары және Corel
(мысалы, Quattro Pro электрондық кестесімен) офистік қосымшасы, Crystal
Reports (Seagate Software) есеп беру генераторы қолдана алады.
5-сурет. Қосымшалардың BDE көмегімен деректер көздерімен байланысуы
Құрылған қосымшалар үшін BDE келесідей мүмкіндіктер береді:
• Жергілікті деректер қорына (dBase, Paradox, текстік файлдар) қол
жеткізу;
• Borland SQL Links драйверлер көмегімен SQL-серверлеріне (Oracle,
Sybase, MS SQL Server, InterBase, Informix, DB2) қол жеткізу;
• ODBC (Open DataBase Connectivity) драйверлері бар кез келген дерек
көзіне қол жеткізу. Мысалы, SQL Links (GuptaCentura) драйверлері жоқ
электронды кестелер файлдарына (Excel, Lotus 1-2-3) және деректер
қорының серверіне қол жеткізе аламыз;
• Түрлі мәліметтерді қолданатын клиент-серверлік қосымшаларды құру;
• Жазық кестелермен жұмыс істегенде өнімділігі жоғары болады;
• жергілікті мәліметтермен жұмыс істегенде SQL-ді қолдану мүмкіндігін
береді;
• қосымшаларды тілдік құралдардан оқшаулайды;
• қосымшаларды жүйе мен желі конфигурациясынан оқшаулауды.
Borland Database Engine баптау
Delphi-дегі МБ-ның жұмысының негізі Borland Database Engine
(BDE)процессорында. BDE жақсы жақтары:
• көптеген форматпен жұмыс істеуі. Шынымен BDE көптеген формат
енгізілген. Ол автоматты түрде ОЖ-гі ODBC-драйверін (Open Database
Connectivity- мәліметер базасының интерфейсі) қанағаттандырады;
• қосымша стандартты функциялармен жұмыс істей білуі. Мысалы, сервер
SQL – сұраныстың жауабын қайтарғанда ол ешқашан екі бағытта жүрмеуі
керек, өйткені ол бағыт тек алға қарай болады. BDE мәліметтерді
жадыда сақтайды. Сіз алдыңғы мәліметті сұрағанда, BDE мәліметті
кэштен алып шығады. Егер бұл іс болмаса, сұранысты серверден сұрау
керек еді;
• мықты үйренушілік және артына қалдырушылық. Ол арқылы қателерді тез
табуға ыңғайлы болады.
BDE кітапханасы мәліметтер базасындағы файлға (кестеге) кіру үшін
каталог атын емес, оның псевдонимін алиасын қолданады. Алиас - мәліметтер
базасының жолын тура көрсетуге мүмкіндік береді . Бұл жерде мәліметтер
базасының жолы, түрі, тілдік драйвері туралы ақпарат көрсетіледі. Алиас
арқылы SQL базасына өтуге болады. Жаңа МБ құрмай тұрып, алиасын құру
қажет. Жаңа мәліметтер базасын құру мына сатыларды қамтиды:
– BDE Administrator;
– Borland Database Engine (BDE);
– Database Desktop.
Мәліметтерге қатынау керек ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 6
1 ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ 8
1.1Көкшетау қаласының жұмыспен қамту және әлеуметтік 8
бағдарламалар басқармасы
1.2Деректер қоры туралы түсінік 9
1.3Деректер қоры және ақпараттық жүйе 14
1.4Индекстер мен кілттер 17
2 Аналитикалық бөлімі 19
2.1Интеграцияланған орта 19
2.2Деректер қорын құруға компоненттер 21
2.3Borland Database Engine кітапханасын баптау 23
2.4Деректер файлына қатынас 35
2.5Сұраныс құруға арналған SQLтілі 38
2.6Есеп беруді ұйымдастыруға арналған компоненттер 41
3 ЖОБАЛАУ БӨЛІМІ 43
3.1Деректер қорын ұйымдастыру 43
3.2Кестені құрастыру жолы 43
3.3Деректер қорының қосымшасы 47
3.4Жобаның экономикалық тиімділігін есептеу 55
Қорытынды 58
Қолданылған әдебиеттер тізімі 59
Қосымша 61
Аңдатпа
Көкшетау қаласының жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламаларға
арналған деректер қорын құру туралы дипломдық жоба құрастыру болып
табылады. Дипломдық жұмыс Delphi 7 бағдарламалық тілі көмегімен жасалған.
Бағдарлама жазылғанда Көкшетау қаласының жұмыспен қамту туралы
орынынан мәліметтер қолданылған.
Аннотация
В данной дипломной работе предлагается разработка программы базы
данных центра занятности города Кокшетау. Дипломный проект посвящён
созданию программ с помощью языка программирования Delphi 7
В процессе написания были использованы данные взятые с центра
занятности города Кокшетау.
Annotation
In this research paper proposed the development of a database program
amusement center Kokshetau. This is project is dedicated to creating
programs using the programming language Delphi 7.
In the process of writing, we used data taken from the center of amusement
Kokshetau.
Кіріспе
Қазіргі кезде қандай да болмасын мекемені немесе кәсіпорынды алмасан,
барлығында Автоматтандырылған жұмыс орны (АЖҰ) бар. АЖҰ – қажетті құрал-
жабдықтармен қамтылған белгілі функцияларды автоматты түрде орындау үшін
қолданушы-маманның немесе басқа мамандардың орны. Әрине, ол құрал-
жабдықтарға: қажетті қосалқы электрондық құрылғылармен толықтырылған (диск
тұлғалы жинақтағыштар, басушы құрылғылар, оптикалық оқитын немесе штрих код
оқитын құрылғылар, графикалық құрылғылар, жергілікті есептеуші желілер және
т.б.) дербес компьютер жатады.
Дипломдық жұмыс актуальдылығы:
Үлкен көлемді ақпаратпен жұмыс істеу ыңғайлы болу үшін компьютер адам
сұхбатын орнататын құралдар керек. Қазіргі кезде қажетті ақпаратты тез табу
және алу үшін деректер қорын дұрыс ұйымдастыру мәселесі болып келеді. Бұл
құралдар ақпаратты енгізу, жаңарту, өшіру, сұраныстар жасау мүмкіндіктерін
беру керек. Осындай мүмкіндіктерді қамтамасыз ететін арнайы құралдар
деректер қорын басқару жүйесі жасалынған.
Әртүрлі мекемелер немесе кәсіпорындар табысқа жету үшін,
автоматтандырылған жинау процесті, манипуляциялауды және мәліметтерді
өңдеуді іске асыруды қамтамасыз ететін, дамыған ақпараттық жүйені қолдану
керек.
Қажетті ақпаратты табу үшін, мамандар көбінесе үлкен мәліметтер
базасымен жұмыс істейді. Осындай жұмыстарды жеңілдету үшін мәліметтер
базасының басқару жүйелері (МББЖ) құрылған. МББЖ арқылы үлкен көлемді
ақпаратты сақтауға, тез арада керекті мәліметтерді табуға, сұраныс жасауға,
таңдауға және сұрыптауға болады.
Дипломдық жұмыс мақсаты Көкшетау қаласының жұмыспен қамту және
әлеуметтік бағдарламаларға арналған деректер қорын құру. Ол мақсатқа жету
үшін мынай міндеттерді орындау керек.
Дипломдық жобаның міндеті :
- Көкшетау қаласының жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламалармен
танысу;
- Деректер қорын құру негіздерін меңгеру;
- Программаны құруға арналған ортаны таңдау;
- Деректер қорын құруға арналған кестелерді жасау;
- Деректер қорын құру;
- Деректер қорына сұраныс құру;
- Деректер қорына сұраныс есеп беру жүйесін құру;
Дипломдық жобаның объектісі Көкшетау қаласының жұмыспен қамту
және әлеуметтік бағдарламалар басқарамасы.
Дипломдық жобаның жаңалығы Көкшетау қаласының жұмыспен қамту және
әлеуметтік бағдарламалар басқармасына арналған жаңа деректер қорын Delphi
7 ортасында құру. Жасалынатын программа қолданушының жұмыс істеуіне ыңғайлы
болуы керек және барлық есептеулерді компьютер өзі жүргізеді. Бұл
тапсырманы жүзеге асыру үшін мен Delphi визуалды программалау жүйесі
таңдадым. Delphi қолданушылар шеңберінің арасында үлкен атаққа ие болды.
Онымен күрделі қосымша жұмыстары мен және ақпараттық жүйемен айналысатын
қарапайым жүмысшылардан жүйелік программистерге дейін қолданады. Delphi
деректер қоры жұмысы үшін тиімді қосымшаларды тез жэне ыңғайлы жетілдіруге
көмектеседі. Жүйеде қолданбалы интерфейс құрайтын даму мүмкіншіліктері, кең
теру функциясы, қолданбалы есеп санау амалы үшін эдіс жэне құралдары бар.
Дәстүрлі Delphi-ді тез қосымша жұмыс жүйесіне жатқызады. Сонымен бірге
бұл жүйеде барлық қазіргі практикалық МҚБЖ мүмкіндіктері бар, MS Access
және Visual FoxPro сияқты. Ол аспаптық программа құралы көмегімен ыңғайлы
қосымша құруға көмектеседі, деректер базасына визуалды сауал дайындайды
және де деректер қорларына тікелей SQL сауалын жазады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы:
Бұл жобаның бірінші бөлімінде алдымен Көкшетау қаласының жұмыспен
қамту және әлеуметтік бағдарламалар сипаттамасын қарастырылу қажет. Онымен
қоса есептің қойылымын, қазіргі уақытта жұмыс істейтін мәліметтер базасының
кемшіліктері және ақпараттық жүйе қауіптілігінің түрлері не тоқтала келе
кадрлар мәліметтер базасын қорғауға арналған ақпараттық жүйеде ақпаратты
қорғау жолдары теориялық түрде қарастырылады.
Ал екінші бөлімінде ақпараттық қамтамасыз ету түрлерін және деректер
қорын құруға арналған орта туралы. Онымен қоса деректер қорын туралы
мәліметтерді келтіру қажет.
Үшінші бөлімінде программаның жобалану қадамдары және орындалу
шарттары әр қадаммен көрсетілу қажет. Соңында барлық жұмысты қорытындылау
керек.
1 ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ
1 Көкшетау қаласының жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламалары
Қазақстанның үдемелі индустриялық-инновациялық дамуы еңбек нарығын
кеңейтуге жағдай туғызады. Өзін-өзі жұмыспен қамтушы, жұмыссыздарды және аз
қамтылғандарды жаңа өндірістік және ауылшаруашылық кәспорындарға, ірі
инфрақұрылымдық жобаларға тарту мемлекеттің басты әлеуметтік міндеті
кедейлік деңгейін төмендетуді шешеді.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 31 наурыздағы № 316
Қаулысымен Жұмыспен қамту 2020 бағдарламасы (бұдан әрі - Бағдарлама)
бекітілді.
Бағдарламаның мақсаты - жұмыспен тұрақты және нәтижелі қамтуға
жәрдемдесу арқылы халықтың табысын арттыру.
Мақсатты индикаторлар:
2016 жылға дейін бағдарлама 1,5 млн. адамды қамтиды және жұмыссыздық
деңгейі 5,5%-дан аспайтын болады
Кедейлік 8,2%-дан 6%-ға дейін төмендейді
Жұмыспен қамтылғандардың құрамындағы өзін- өзі жұмыспен қамтушылар
үлесі 2010 жылғы 33,3%-дан 2016 жылға қарай 26%-ға дейін төмендейді
Бағдарламаның міндеттері:
1) Өз бетінше жұмыспен айналысушыларды, жұмыссыздарды және табысы аз
адамдарды жұмыспен нәтижелі қамтылуға тарту;
2) Үдемелі индустриялық - инновациялық дамыту жөніндегі
бағдарламаны іске асыру үшін кадр әлеуетін дамыту;
3) Әлеуметтік көмек көрсету жүйесін жетілдіру.
Қазақстан Республикасының азаматтары және оралмандар (бұдан әрі -
тұлғалар) өз ісімен айналысушылар , жұмыссыздар мен табысы аз адамдар
Бағдарлама қатысушылары бола алады.
Бағдарламаны іске асыру келесі бағыттар бойынша жүзеге асырылады:
1. Өз бетінше жұмыспен айналысушыларды, жұмыссыздарды және табысы аз
адамдарды оқыту және олардың жұмысқа орналасуына жәрдемдесу;
2. Ауылда кәсіпкерлікті дамытуға жәрдемдесу;
3. Еңбек ресурстарының ұтқырлығын арттыру.
2013 жылы Көкшетау қаласы бойынша Бағдарламаның бірінші Өз бетінше
жұмыспен айналысушыларды, жұмыссыздарды және табысы аз адамдарды оқыту
және олардың жұмысқа орналасуына жәрдемдесу бағыты іске асырылуда.
570 адамның кәсіптік оқытуы жоспарланған,оның ішінде:
- кәсіптік даярлау (мемлекеттік тапсырыс), кәсібі жоқ тұлғаларға
арналған, 36 ай оқу мерзімімен 150 адамды;
- қайта даярлау, жаңа мамандық алу мақсатында 3 ай оқу мерзімімен 140
адамды;
- біліктілікті арттыру, жоғарғы дәрежелерді алу, кәсіптік шеберлігін
шыңдау мақсатында, 1 ай оқу мерзімімен130 адамды оқыту жоспарланды.
-жартылай жұмыспен қамтылған жалдаулы 150 жұмыскерлердің кәсібін
жоғарлату және қайта даярлау.
Сондай-ақ, 400 адамды жұмысқа орналастыру үшін Жастар практикасын
ұйымдастыруына ағымдағы жылда республикалық бюджеттен 71 455,0 мың теңге
бөлінген.
Сонымен қатар еңбек ақыны бөліп субсиядиялау шарттарында әлеуметтік
жұмыс орындарына 250 адамды жұмысқа орналастыру жоспарлануда. Бұл мақсатқа
Республикалық бюджеттен 56 720,0 мың теңге бөлінді.
1.2 Деректер қоры туралы түсінік
Деректер қоры – белгілі бір арқаулы ауқымға қатысты мәліметтерді
баяндау, сақтау мен әдіс–тәсілдерімен ұқсата білудің жалпы принциптерін
қарастыратын белгілі бір ереже бойынша ұйымдастырылған мәліметтердің
жиынтығы. Арқаулы ауқым ретінде нақты зерттеуші үшін қызықты нақты әлемнің
бір бөлігі. Деректер қорының ішінде бір типті жазбалар кестелерде
сақталады. Кестелер бөлек файылдарда және бірге де сақталынады және
керісінше бір кестені сақтау үшін бірін файылдар қолдануы мүмкін. Қиылысқан
сілтемелерді қолдау және тез табу үшін әдетте қосымша арнайы файылдар
белгіленеді. Деректер қорымен жұмыс істеу барысында әдетте жазба және кесте
деген жоғарғы логикалық деңгейлі түсініктер қолданылады.
Сондықтан Деректер қоры – қиылысқан сілтемелері бар кестелердің
жиынтығы болып табылады. Одан универсалды түрде жазба топтарын алу, оларды
өңдеу, өзгерту және жою үшін арналған программалар қолданылады, олар
Деректер қорымен басқару жүйесі немесе қысқаша ДҚБЖ (СУБД) деп аталады.
Әртүрлі ДҚБЖ –ның функционалды мүмкіндіктері кең диапозонда, ауқымда
жатыр. Кейбір комплексте программалаудың арнай тілдер, сонымен бірге
визуалды өңдеудің толық жүйелер, күрделі есептің генераторлар, аналитикалық
модульдер қосылған. Олар ондаған мың тұтынушылардың мәліметтермен бір
мезгілді жұмысын қолдай алады. Басқа ДҚБЖ –лардың тек базалық жиынтығы
болды (кестелерде мәліметтердің сақталу және сұраныстың қанағаттандыруы).
Оларды қолданғанда өңдеушілер есепті құру, ыңғай көру және деректер қорының
құрамын редактілеу жұмысын қолмен программалауға мәжбүр болады.
Клиент-сервер сәулетіндегі деректер қорын басқару жүйесі(ДҚБЖ).
Клиент-сервер архитектурасының шынайы таратылуы ашық жұйелер
концепцияларының тәжірибесіне кең кіруі және дамуы арқасында мүмкін болды.
Сол үшін біз ашық жүйелерге қысқаша кіріспеден бастаймыз.
Ашық жүйелерге дұрыс жол табудын негізгі мәні аппараттық және
программалық интерфейстердің халықаралық және ұлттық стандартизациялау
арқасында анықтайтын жүйелерді біріктіруді қысқарту болып табылады. Ашық
жүйелердің концепцияларының дамуының негізгі себебі барлық желілік локальды
компьютерлік торға көшу және аппараттық - программалық тәсілге көшу осы
көшуді алып келді. Бүкіл әлемдік коммуникациялық технологиялардың қарқынды
дамуына байланысты ашық жүйелер кең мәнге ие болады.
Қолдаушыларға бағытталған ашық жүйелердің негізгі қасиеті белгілі бір
өндірушіден тәуелсіздікті қамтамасыз етеді. Қолданушы ашық жүйелердің
стандартын ұстанушы компаниялардан өнім алып олардан тәуелсіз баға алады.
Қолданушы белгілі бір стандартты ұстанушы әр түрлі компаниялардан өнім ала
отырып өз жүйесінің қуаттылығын өсіреді. Өндірушіден нақты тәуелсіздік
мүмкіндігі тексерілген.
Стандартталған операциялық жүйе ашық жүйедегі жүйелік және қолданбалы
программалар құралдарының тірегі. Қазіргі кезде осындай жүйе UNIX болып
табылады. UNIX операциялық жүйесінің әр түрлі нысқауларын ұсынатын фирмалар
ұзақ уақытқа созылған жұмыс нәтижесінде негізгі стандарттар туралы
келісімге келе алды. Осы уақытта UNIX-тің барлық таралған версиялары
қолданбалы (көп жағдайда жүйелікте) программисттерге берілетін интерфейс
арқылы сәйкес келеді. Windows NT, пайда болса да жақын уақытта ашық
жүйелердің негізі болып UNIX қала бермек.
Ашық жүйелердің технологиялары мен стандарттары жүйелік және
қолданбалы программалық құралдарды мобильдік және интероперабильдік
қасиеттерімен өндірудің нақты және тексерілген мүмкіндігін қамтамасыз
етеді. Мобильдік қасиет дегеніміз программалық жүйені кең аспаптық-
программалық құралдар спектіріне тасымалдаудың салыстырмалы жеңілділігін
білдіреді. Интероперабильдік дайын компонентермен бірге стандартты
интерфейстерді пайдалану арқасында жаңа программалық жүйелерді
комплекстеуді жеңілдетеді.
Ашық жүйелерді пайдалану қолданушылар мен өндірушілерге де тиімді
болады. Ашық жүйелер аспаптық және программалық құралдардың мәселелердің
шешілуін қамтамасыз етеді. Осындай құралдарды өндірушілерге барлық
мәселелердің басынан бастап шешу қажет емес, олар уақытша бар
компоненттерді қолданып жүйелерді комплекстеуде жалғастырады.
Осыдан бәсекелестіктік жаңа деңгейі пайда болатыны байқалады. Бүкіл
өндірушілер стандартты ортаны қамтамасыз етуге міндетті, бірақ осы міндетті
жақсы жақтан жүзеге асыру керек. Бірақ біраз уақыттан кейін осы стандарттар
прогресті тежеуші рөлін атқарады, сонда оларды қайта қарап, өзгерту қажет
болады. Қолданушылар жүйенің компоненттерін біртіндеп ауыстыруы мүмкін.
Одан жүйенің жұмысқа қабілеттілігі сақталады.
Осыда компьютерлік жүйенің есептеуіш, ақпараттық және басқада
қуаттылығын өсіру мәселесі шешіледі.
Жергілікті тордың клиенттері мен серверлері.
Жергілікті желілердің кең таралу негізінде ресурстарды бөлу идеясы
жатыр. Жергілікті желінің жоғары өткізу мүмкіндігі бір жергілікті желіден
басқа желідей ресурстарға эффективті жетуді қамтамасыз етеді.
Осы идеяның дамуы желі компоненттерінің функционалды бөлінуі әкеледі.
Жұмыс станциялар және жергілікті желі серверлері. Жұмыс станциясы
қолданушының жұмысы немесе қолданушылар категориясымен жұмыс істеу үшін
арналған және ол белгілі бір қолданушының жергілікті қажеттілік сәйкес
ресурстарға ие болады. Спецификалық жұмыс станцияларының ерекшелігі
оперативті жадының көлем бола алады (үлкен оперативті жадының болуын барлық
қолданушылар деңгейі қажет етпейді), дисктік жадының бар болуы және оның
көлемі ( дисктік сервердің сыртқы жадыны қолданатын дискісіз жұмыс істеу
станциялары жеткілікті атақты), процессор мен монитордың мінездемесі
(кейбір қолданушыларға қуатты процессор керек болады, басқалары көбінесе
монитордың рұқсат ету мүмкіншілігіне көңіл бөледі, үшіншілері міндетті
түрде графиктерді тездету амалдары және т.б. керек етеді) қажет уақытта
ресурстар жәненемесе сервер арқылы берілетін көмектерді қолдануы мүмкін.
Локальды тордың сервері өзінің функционалды қызметіне және тордың
қажеттіліктеріне сәйкес келетін ресурстары бар болуы тиіс.
Ескертейік, ашық жүйелерге жол табу орентациясымен байланысты, әр
түрлі компьютерлерде орналасуға тиісті емес логикалық серверлер (ресурстар
жинағымен осы ресурстардың қызметін қамтамасыз ететін программалық
амалдарды ескере отырып) туралы сөйлеу дұрыс болар еді. Логикалық сервердің
ашық жүйедегі ерекшелгі нақтылық ойлау бойынша серверді мақсатты түрде
бөлек компьютерге жайғастыру оның қандай да бір өзгертуі және оның қосымша
программаларды қолдануға қажеттіліксіз істеуге болады.
Сервер мысалдары мыналар бола алады:
1. Телекомуникациялық сервер, берілген локальды тордық сыртқы әлеммен
байланыс қызметтерін қамтамасыз етеді.
2. Анықтау сервері, жұмыс істейтін станцияларда істеуге мүмкін емес
анықтауларды шығаруға мүмкіндік береді.
3. Дисктік сервер, сыртқы жадының кеңейтілген ресурстары бойында
болады және оларды жұмыс істеу станцияларда және мүмкін басқа серверлерде
қолдануға мүмкіндік жасайды.
4. Файылдық сервер барлық жұмыс істеу станцияларында файлдардың жалпы
сақталуына көмектеседі.
5. ДҚ сервері іс жүзінде кәдімгі ДҚБЖ, локальды тор бойынша
сұраныстарды қабылдайды және нәтижесін қайтарады.
Локальдық тор сервері жұмыс істеу станцияларының жәненемесе басқада
серверлерге қызметтерін көрсетеді.
Әдетте локальды тор клиенті деп кейбір серверден көмек сұрайтынды
атайды, ал сервер деп – кейбір клиенттерге қызмет көрсететін локальды
тордың компонентін атайды.
Жүйелік сәулет клиент-сервер.
Жалпы жағдайда жұмыс істеу станциясында өткізілетін көмекші программа
кейбір серверде көмек сұрай алу үшін кем болмаса осындай өзара әрекетті
қолдайтын интерфейстік программалық қабат керек екендігі түсінікті,
(көмекші программа локальды тордың транспорттық деңгейдегі приметиваларымен
тікелей қолдануын талап ету кем дегенде мүмкін емес.) Бұдан яғни клиент-
сервер жүйелік архитектурасының негізгі үрдістері шығады.
Жүйе тордың әр түрлі түйіндерінде орындалуы мүмкін екі бөлікке
бөлінеді клиенттік және серверлік бөліктер. Көмекші программа немесе соңғы
қолданушы қарапайым жағдайда жай тор үстіндегі интерфейсті қамтамасыз
ететін жүйенің клиенттік бөлігімен өзара қатынас жасайды. Қажет жағдайда
жүйенің клиенттік бөлігі тор арқылы серверлік бөлікке жүгінеді. Егер жүйе
қолданушының қажеттілігін алдын-ала біле алса және де оның келесі сұранысын
қанағаттандыруға қабілетті берілгендері клиенттік бөлікте бар болса,
дамыған жүйелерде серверлік бөлікке тордық үндеудің керек еместігін
ескертейік.
Серверлік бөліктік иетерфейсі анықталған және сақталған. Сол үшін
жасалған жүйенің жаңа клиенттік бөліктерін құруы мүмкін (мысалы жүйелік
деңгейдегі интероперабильдік) клиент-сервер архитектурасында негізделген
жүйелердің негізгі қиыншылығы ашық жүйелердің концепциясымен байланысты,
олардан ашық жүйелердің аппараттық – программалық қабылдаулары
мүмкіндігінше кең деңгейде.
UNIX – бағытталған локальды торлармен шектеседе, әр түрлі торларда әр
түрлі аппаратура және байланыс протоколы қолданылады. Барлық мүмкін
протоколдарды қолдайтын жүйені құру әрекеттері олардың шамадан тыс
бөлшектік тордың функционалдық зиянына әкеп соқтырады.
Бұл қиыншылықтағы одан да күрделі аспект әр түрлі деректер ұсынысын әр
түрлі біріңғай емес локальды тор түйіндерін қолдану мүмкіндігімен
байланысты. Әр түрлі компьютерде әр түрлі адресация, сандар түсінігі,
символдар кодировкасы және болуы мүмкін. Бұл әсіресе жоғары деңгейдегі
серверлер үшін затты телекоммуникациялық, анықтамалық, ДҚ.
Клиент-сервер архитектурасында құрылған жүйелік мобильді
қиыншылықтардың жалпы шешімі программалық пакеттер тірегі болып саналады,
жойылған шақыру процедурасының ( RPC –Remote Procedure Call) шынайы
протоколы. Осындай амалдарды қолдану сервиске ұсынысы жойылған түйінде
қарапайым шақыру процедурасы сияқты көрінеді. Локалды торлар және торлық
протоколдардың аппаратура спецификасы туралы әрине барлық ақпаратты
сақтатын шақыруды торлық өзара әрекет жалғастығына аударады. Сол торлық
ортаның спецификасы және протоколдары қосымша программистен жасырушы
болады. RPC программасындағы жойылған процедураны шақыру кезінде клиенттің
деректерінің форматтарының аралық машинаға бағынбайтын форматқа айналуын
және кейін берілген сервердің форматына айналуын қамтамасыз етеді. Жауап
қатаратын параметрлерді тасымалдау кезінде аналогиялық өзгерістер жасалады.
Егер жүйе стандарттық RPC пакеті негізінде жасалса, ол кез келген ашық
ортаға тасымалдануы мүмкін.
Деректер қорының серверлері
ДҚ сервері термині әдетте серверлік және клиенттік бөліктерді қоса
клиент-сервер архитектурасында негізделген барлық ДҚБЖ-ны белгілеуге
қолданады. Әдетте бір ДҚ толық тордың бір түйінінде сақталып және бір
серверменен қолдау жасалса да ДҚ серверлері өзінен бөлінген ДҚ-ға қарапайым
және арзан жақындауы ретінде көрсетеді, өйткені жалпы ДҚ локальды тордың
барлық тұтынушыларына мүмкін болып келеді.
Клиенттік және серверлік бөліктер арасындағы өзара әрекет үрдістері.
Көмекші программадан немесе тұтынушыдан ДҚ-ға мүмкіндік жүйенің
клиенттік бөлігіне қолдану жолымен орындалады. Клиенттік және серверлік
бөліктері арасында негізгі интерфейс ретінде ДҚ-ның SQL тілі болып
табылады. Бұл тіл өзінен ашық жүйелердегі ағымдағы ДҚБЖ интерфейсінің
стандартын көрсетеді. SQL – серверінің жинақтауыш аты SQL-де негізделген
барлық серверлік ДҚ-ға жатады. Программалау кезінде алдынғы лекцияларды
қарастырылған кейбір алдын – ала сақтануларды ескере SQL серверіндегі
класындағы мобильды қосымша ақпараттық жүйелер жасай мүмкін.
ДҚ серверлері, интерфейсі тек қана SQL тілінде негізделген, өзінің
артықшылықтарымен және кемшіліктері бар болады. Белгілі жетістігі –
интерфейстің әлі стандарттылығы. Іс жүзінде, бірақ бұл нақ осылай емес,
ДҚБЖ-ға бағытталған кез келген SQL-дің клиенттік бөліктері оны кім
шығарғанына қарамастан кез келген SQL серверімен жұмыс істеуі мүмкін.
Кемшілігі де жеткілікті анық. Жүйенің клиенттік және серверлік
бөліктері арасындағы интерфейстің осындай жоғары деңгейінде клиент
қатарында тым аз ДҚБЖ программасы жұмыс істейді. Егер клиент жағында аз
қуатты жұмыс станциясы қолданылса жарайды. Бірақ егер клиентті компьютердің
жеткілікті қуаты болса, жүйе оған көбірек ДҚ функциясын басқаруды жатқызу
тілегі пайда болады, барлық жүйенің тар орны болып келетін серверді
жеңілдетеді.
ДҚБЖ-ның перспективалық бағыттарының бірі иілмелі конфигурирование
жүйесі болып табылады. Клиенттік және қолданбалы ДҚБЖ бөліктері арасындағы
функциялары орнату жүйесінде анықталады.
Жойылған шақыру процедурасының протоколдар артықшылығы
Жоғарыда ескертілген, жойылған шақыру процедурасының протоколы клиент-
сервер архитектурасында құрылған ДҚ-ны басқару жүйесінде әсіресе маңызды.
Біріншіден, жойылған процедура механизмін қолдану, шынында, клиенттік
және серверлік жүйелер бөліктері арасындағы функцияларды бөлуге рұқсат
етеді. Сонымен қатар тексте жойылған шақыру процедурасы жойылған шақырудан
ештенесімен ажыратылмайды, әрі теоретикада жүйенің компоненті сервер
жағындада және клиент жағында да орналасуы мүмкін.
Екіншіден, жойылған шақыру өзара әрекеттесуші компьютерлерді
арасындағы өзгешелікті жасырады. Физикалық бірыңғай емес компьютердің
локальды торлары өзара әрекеттесуші программалық компоненттерінің логикалық
бірыңғай торына әкеледі. Нәтижесінде тұтынушылар шың орынды жалпы сатып алу
серверлеріне және жұмыс істетін станцияларына қамдану міндетті емес.
Клиенттер және серверлер арасындағы функцияның типикалық бөлінуі.
Бүгінгі типикалық жағдайда ДҚБЖ клиентінің жағында тек қана ДҚ-ға
тікелей мүмкіншілігі жоқ осындай программалық қамтамасыз ету жұмыс істейді,
бірақ бұл үшін SQL тілін қолдануымен серверге жолығады.
Кейбір жағдайда ДҚ-ның локалдық кэшімен жұмыс үшін клиенттік
жүйелер бөліктеріне кейбір функцияларды қосқым келеді, яғни клиенттік
қосымша программада интенсивті қолданылатын оның бөлігі мен қазіргі
технологияда бұны тек қана ДҚ-ны клиенттің локальды көшірмелері формалды
құру және барлық жүйені өзара әрекеттесуші серверлер сияқты қарау жолымен
істеуге болады.
Басқа жағынан, егер де клиенттік жұмыс істеу станциялары мен серверлер
қуатының өзгешелігі артық болса, кейде қосымша жүйенің үлкен бөлігін
ауыстырғын келеді. Жалпы RPC-ді қолданғанда бұны істеу қиын емес. Бірақ
жүйе OC UNIX-ті қолданғанда қиыншылық тумайды.
Аппараттық мүмкіншіліктерге және клиенттер мен серверлердің базалық
қамтамасыз ету программасына талап қою.
Алдыңғы толғаныстардан аппаратураға және клиенттік және серверлік
компьютердің қамтамасыз ету талабы қолдану жүйелер түрінің тәуелдігіне
байланысты ажыратылатыны көрінеді.
Егер клиент пен сервер арасындағы бөліну жеткілікті мықты болса
(қазіргі ДҚБЖ-ның көбінде сияқты) онда жұмыс істейтін станцияларды немесе
дербестік компьютерлерде жұмыс істейтін тұтынушыларға серверде жұмыс
істейтін қандай аппаратура және операциялық жүйе болсын бәрі-бір, тек ол
пайда болған үздіксіз сұраныстарды орындай алуы тиіс.
Бірақ егер де клиент және сервер арасындағы функцияларда қайта бөлу
қажеттілігі пайда болуы мүмкін, онда қандай операциялық жүйе қолданылатыны
маңызды.
1.3 Деректер қоры және ақпараттық жүйе
Көптеген міндеттердің шешім негізінде ақпарат өндеу жатады. Ақпараттың
өндеуін женілдету үшін ақпараттық жүйелер (АЖ) құрылған. Техникалық
құралдарды қолданатын, әсіресе ЕЭМ-ді – автоматтандырылған ақпараттар
жүйесі деп атайды. Көбінесе бар болған АЖ автоматтандырылған болғандықтан,
оны қысқаша АЖ деп атаймыз.
Кең мағынада АЖ-ге кез-келген ақпараттық жүйенің өндеуі жатады.
Аймақтық қолданылуы бойынша АЖ кәсіпорындарда, білімде, ғылымда, әскери
орындарда, әлеуметтік сферада, саудада және т.б. салаларда қолданатын
жүйелер деп бөлуге болады. АЖ мақсаттық функция бойынша келесі
категорияларға бөледі:
▪ басқарушылық;
▪ ақпараттық-анықтамалар;
▪ қабылданған шешімдерді қолдау.
Бір немесе бірнеше мәліметтер базасында ұйымдастырылған және
орталықтандырылған сақтау функцияларымен өңделген ақпараттың қорлануынан
тұратын АЖ-ң бір түрі мәліметтер банкілері. Мәліметтер банкілері келесі
компоненттерден тұрады:
▪ есептеуіш техникасы мен қызмет етуші қызметшіден;
▪ МББЖ;
▪ бір немесе бірнеше мәліметтер базасынан (МБ);
▪ сөздік мәліметтерінен;
▪ администратордан;
▪ қолданбалы программалардан (қосымша МБ);
Жоғарыда айтылған компоненттер туралы және олармен байланысқан
ұғымдарын қысқаша қарастырайық:
Деректер қоры (МБ) ақпараттың сақтауын және мәліметтерге ыңғайлы
және жылдам кіруді қамтамасыз етеді. Ол өзімен белгілі шарттар бойынша
ұйымдастырылған әртүрлі сипаттағы мәліметтердің жиынтығын ұсынады.
Мәліметтерді ұйымдастырудың сипатына қарай базада мәліметтердің ұсынуының
келесі негізгі модельдері қарастырылады:
▪ иерархиялық;
▪ желілік;
▪ реляциондық;
▪ объектілік-бағытталған.
Иерархиялық модельдерде мәліметтер ағаш сияқты (иерархиялық) түрде
беріледі. Осындай ұйымдастырылған ақпарат иерархиялық түрде сұрыпталған
ақпаратпен жұмыс істегенде ыңғайлы.
Желілік модельдерде мәліметтер өз бетімен граф ретінде
ұйымдастырылады. Оның кемшіліктері: құрылымның қаттылығы және оның
орындалуының қиындылығы.
Объектілі-бағытталған модельдерде мәліметтер базасының бөлек жазулары
объект түрінде беріледі. МБ жазулардың және олардың өңдеу функциялардың
арасында мехнизм арқылы байланыс орнатылады.Объектілі-бағытталған модельдер
желілік және реляционды модельдердің ерекшеліктерін біріктіріп,
қиындатылған құрылым мәліметтері бар ірі МБ құру үшін пайдалынылады.
Реляционды МБ қатынаспен байланыстырылған кестелердің жиынтығын
ұсынады. Оның ен негізгі ерекшеліктері: қарапайымдылық, құрылымның
иілгіштігі, компьютерде орындалуының ыңғайлылығы. Дербес компьютерлерге
арналған қазіргі таңдағы МБ көбінесе реляционды болып келеді.
Мәліметтер базасының басқару жүйелері (МББЖ) – МБ құру және пайдалану
үшін арналған, тілдік және программалық әдістердің жиынтығы. Сипатына қарай
МББЖ дербес және көпқолданушылық бөліп бөлінеді.
Дербес МББЖ бір компьютерде жұмыс істейтін локальді МБ құруға
мүмкіндік береді. Дербес МББЖ Paradox, dBase, FoxPro, Access және т.б
жатады.
Көпқолданушылық МББЖ клиент-сервер архитектурада жұмыс жасайтын
ақпараттық жүйелерді құруға мүмкіндік береді. Оларға жатады: Oracle,
Informix, SyBase, Microsoft SQL, Server, InterBase.
Қосымшалар – қолданбалы міндеттерге автоматтандырылған ақпарат өңдеуді
қамтамасыз етеін программа немесе программалардың жиынтығы. Біз МБ
пайдаланатын қосымшаны қарастырып жатырмыз. Қосымшалар МББЖ-нің ортасында
немесе орта сыртында программалау жүйелері арқылы құрылады. МБ-ға кіру үшін
Delphi, DELPHI Builder т.б. қосымшаларды пайдалынылады. МББЖ құрылған
қосымшалар көбінесе МББЖ қосымшалары деп атайды, ал МББЖ-де емес құрылған
қосымшаларды сыртқы қосымшалар деп атайды.
Мәліметтердің сөздігі (МС)– банк мәліметтерінің ішкі жүйесі. Ол
мәліметтердің құрылымы туралы, МБ файлдардың бір-бірімен байланыстыру
туралы, мәліметтердің типтері туралы және т.б. үшін орталықтандырылған
ақпаратты сақтауға арналған.
Функционалдық жағынан алғанда МС барлық банктің мәліметтерінде бар.
Бірақ сонда да, көбінесе МС МББЖ функцияларын атқарады да, негізгі менюінің
жүйесінен шақырылады немесе оның утилиттері арқылы орындалады.
Мәліметтер базасының администраторы (МБА) – МБ жобалау, құру,
нәтижелі қолдану үшін жауапты адам немесе бір топ адамдары. Эксплуатация
кезінде МБА көбінесе ақпараттық жүйенің функцианалдығына қарайды. Есептеуіш
техника (ЕТ) дегеніміз – қабылдау процестерінің автоматтандыруын,
тұтынушыларға ақпараттың беруін және оның өңдеуін қамтамасыз ететін өзара
байланысқан және келісілген ЭВМ немесе процессорлардың және басқа
құрылғылардың жұмыс істеуінің жиынтығы.
Транзакция механизмі
МБ-да ақпарат кез-келген уақытта бүтін және қарсылық емес болу керек.
Осындай жолдардың біреуін қамтамасыз ету үшін Транзакция механизмы
пайдалынылады. Транзакция дегеніміз операциялардың жүйелілік орындалуы.
Транзакция кезінде екі жағдай болуы мүмкін.
▪ Барлық операциялар сәтті аяқталды. Осы жағдайда транзакция
сәтті аяқталды деп есептелініп, транзакция рамкаларында
жасалынған бөлек операциялар кезде МБ-ғы барлық өзгертулер
бекітеледі. Нәтижесінде МБ бір бүтін күй-жағдайдан басқа күй-
жағдайға өтеді.
▪ Егер операциялардың ішінен бір операция орындалмай қалса,
онда транзакция сәтсіз аяқталды деп есептелініп, барлық
операциялардың нәтижелері (сәтті аяқталған операциялардың да)
өзгермейді. Нәтижесінде МБ транзакцияның алдында қандай күйде
болды сол күйге кері қайтарылады.
Сонымен транзакцияның сәтті аяқталуы МБ бір бүтін күйден басқа күйге
ауыстырады. Транзакцияның механизмы пайдалы:
▪ МБ-мен өзара байланысқан операциялардың жүйелілік орындалуы
кезде;
▪ МБ-ға көпқолданушылық қатнау кезінде.
Транзакция айқын немесе айқын емес болуы мүмкін. Айқын емес транзакция
автоматты түрде басталады да, аяқталған кезде автоматты түрде бекітіледі
немесе өзгертіледі. Database жәненемесе SQL компоненттерін қолданатын
айқын транзакцияны программист басқарады.
Транзакцияға көбінесе бірнеше кестелердің операциялары біріктіріледі,
әсіресе өзгертулер арқылы өзара байланысқан әртүрлі кестелердегі
әрекеттердің кіргізуі болған кезде. Бір кестеден басқа бір кестеге жазуды
тасымалдайық. Егер жазу бірінші кестеден алдымен өшіріліп, содан кейін ғана
екінші кестеге тасымалданса, онда қате пайда болады, мысалы, компьютерде
энергия тұтынушының үзіліп қалуына байланысты, осындай жағдай болып қалуы
мүмкін, жазу бірінші кестеде өшіріліп қалды, бірақ екінші кестеге әлі
тасымалданған жоқ. Егер жазу ең алдымен екінші кестеге тасымалданса, содан
кейін бірінші кестеден өшірілсе, онда мынадай қате кезде, осындай жағдай
туу мүмкін: жазу екі кестеде болады. Екі жағдайда МБ-ның бүтіндігі
бұзылады.
Осындай жағдай болып қалмау үшін, бірінші кестеден жазуының өшіру
операциялары мен оны екінші кестеге енгізу операциялары бір транзакцияға
бірігеді. Бұл транзакция, нәтижесі қандай да болмаса міндетті түрде МБ
бүтіндігінің бұзылмайтындағының кепілін береді.
1.4 Индекстер мен кілттер
Кілт өзімен жолдардың қиыстырылуын ұсынады және оның мәліметтері
кестедегі әрбір жазуын анықтайды. Кестеде тек қана бір кілт болуы мүмкін.
Кілт қамтамасыз етеді:
▪ кесте жазуларының бір мәндік теңестіруін;
▪ МБ сұраныстардың орындалуын тездетуін;
▪ бөлек кестелер арасында байланыс құруын.
Кілт туралы ақпарат бөлек файлда немесе кестелердің мәліметтерімен
бірге сақталынуы мүмкін.
Кілттермен бірге индекс деген түсінік пайдаланылады. Индекстердің
кілттерден айырмашылығы: жолдардың құрамына кіретін мағыналардың
бірегейлігін талап етпейді. Индекстер жүйеге қажетті мәліметтерді табуға
көмектеседі, жазулардың жиынтығын фильтрлейді немесе керек жүйелілікте
реттейді.
Жазулардың орналастыру реті мәліметтер жиынтығында белгісіз болуы
мүмкін. Мәліметтер жиынтығында сұрыптаған жазулармен жұмыс істеуге
ыңғайлылау. Сұрыптау белгілі жолдардың мәндері бойынша жазулардың өсу не
кему реті бойынша жасалынады. Сұрыптау жасалынған жазулар бойынша индексті
IndexName немесе IndexFieldNames қасиеттері арқылы беруге болады.
IndexName қасиетінің мәндері ретінде индекстің аты көрсетіледі, ол
IndexName қасиетін құрған кезде беріледі. Сәйкес индексті құру үшін,
IndexFieldNames қасиетінде жолдардың аттары көрсетіледі.
Дәл қазіргі уақытта мәліметтер жиында жазулардың құрамы қойылған
шекке және фильтрге тәуелді. Фильтрлеу дегеніміз – мәліметтер жиымнан
таңданған жазуларға шек қою. Жазулардың фильтрлеуін диапозон және өрнек
арқылы жүзеге асыруға болады. Өрнек арқылы фильтрлеуді пайдаланған кезде,
мәліметтер жиыны жазулардың сұрыптау шарттарын қойып, фильтрлеу өрнегін
қанағаттандыратын жазулармен шектеледі. Оның ерекшелігі: индекс жоқ
жолдарға да қолданыла береді. Өрнекті қою үшін String типті Filter қасиеті
пайдаланылады. Фильтрді активтендіру немесе деактивтендіру үшін Boolean
типті Filtered қасиеті қолданылады. Берілген бойынша осы қасиеттің мәні
False деп орнатылған, және филтрлеу орнатылмаған. Filtered қасиетін True
мәніне орнатқанда, фильтрлеу орнатылады.
Диапозон арқылы фильтрлеу кезінде мәліметтер жиынтығы берілген
диапозон бойынша сәйкес келген жолдардың мәнінен жазулар таңдалады.
Диапозон арқылы фильтрлеудің ерекшелігі: жазуларды өңдеудің үлкен
жылдамдығы. Диапозон арқылы фильтрлеу тек қана индекс бар жолдарға ғана
қолданылады.
Белгілі шарттарды қанағаттандыратын жазуды іздеу, сол жазуға өту
дегенд білдіреді. Жазулардың іздеуін ұйымдастырғанда, ең маңызды болып
табылады: іздеу болып жатқан жолдарға, индекс құру. Индексациялау
мәліметтердің өңдеуінің жылдамдығын жоғарылатады.
Жазулардың іздеуін ұйымдастыру үшін Locate және Lookup әдістері
қолданылады және жолдар индекстелмеген болуы мүмкін.
Boolean типтік Locate функциясы жолдардың берілген мәндері бойынша
жазуды іздейді. Егер іздеудің шарттарын қанағаттандыратын жазу болса, онда
ағымдағы жазуының көрсеткіші соның ең бірінші жазуына орнатылады.
Variant типтік Lookup функциясы белгілі шарттарды қанағаттандыратын
жолдар арқылы жазуды іздейді. Бірақ Locate әдісінен айырмашылығы, ағымдағы
табылған жазуға көрсеткішті орналыстырмайды, ал тек қана ақпаратты
жолдардың жазуынан оқиды.
2 Аналитикалық бөлімі
2.1 Интеграцияланған орта
Деректер қорын құру үшін Delphi ортасын таңдадым. Себебі, Delphi-дің,
қолданбалы программалардың немесе қосымшаның құрылуы IDE (Integrated
Devolopment Environment) интеграцияланған ортада жүзеге асырылады. IDE
программистпен қарым-қатынас жасау үшін ұйымдастырылған. Интеграцияланған
орта құралдары арқасында өңдеуші қосымша интерфейстік бөлімін ыңғайлы
жобалай алады, сонымен бірге программалық код жазып, оны басқаратын
элементтермен байланыстыра алады.
Delphi 7 қосқаннан кейін, алғашқы бес терезе ашылады:
▪ негізгі терезе (Delphi 7 – Project1);
▪ объектілердің ағаш шолушының (обозреватель) терезесі
(Object Tree Viev);
▪ инспектор объектінің терезесі (Object Inspector);
▪ коструктор формасының терезесі (Form1);
▪ редактор кодтың терезесі (Unit1.pas);
▪ сілтеуіш кодтың терезесі (Exploring Unit1.pas).
Экранда жоғарыда айтылған терезелерден басқа, сонымен бірге басқа да,
терезелер болуы мүмкін. Оларды сәйкесінше құралдар арқылы шақырғанда көруге
болады, мысалы, Суреттің редакторы (Image Editor).
Көп терезелердің болуына қарамастан, Delphi бірқұжатты орта болып
табылады да, тек қана бір уақытта қосымшаның бір жобамен жұмыс істеуге
рұқсат береді.
Delphi-дің негізгі терезесіне кіреді:
▪ негізгі меню;
▪ инструменттер панелі;
▪ компоненттер палитрасы.
Негізгі менюде Delphi-дің функцияларына кіру үшін кең көлемдегі
командалар орналасқан.
Инструменттер панелі негізгі менюінің сол жағының астында орналасқан.
Онда ең жиі қолданатын батырмалар орналасқан, мысалы FileOpen (ФайлАшу)
немесе RunRun (ОрындалуыОрындау). Барлығы алты панель инструменттер бар:
standart (стандартты), view (қарау), debug (отладки), custom
(қолданушының), desktop (жұмыс үстелі), internet (интернет).
Компоненттер палитрасы негізгі менюінің оң жағының астында орналасқан
және онда көптеген компоненттер орналасқан. Компоненттер өзінің атқаратын
қызметіне сай топ бойынша бөлек парақтардан тұрады, ал компоненттердің
өздері пиктограмма ретінде берілген. Delphi-дің алғашқы версиясында
жетпіске жуық компоненттер бар болса, қазіргі версиясында, яғни Delphi 7
төрт жүзден астам компоненттер бар. Компоненттер палитрасының осындай
беттері бар: Standart, Additional, Win32, System, Data Access, Data
Controls, dbExpress, DataSnap, BDE, ADO, InterBase, SOAP, InternetExpress6
Internet, FastNet, Decision Cube, Rave, QReport, Dialogs, Win 3.1, Samples,
ActiveX, COM және т.б. Соның ішінде Standart бетінің компоненттеріне
тоқталайық. Standart бетінде палитра компоненттерінің Windows-тің стандарты
интерфейстік элементтеріне жасауға арналған жиі қолданатын компоненттер
орналасқан.
MainMenu – программаның негізгі менюін жасайды және бұл компонент
арқылы иерархиялық менюді жасауға болады.
PopupMenu – жергілікті немесе көмекші меню. Ол тышқанның оң жақ
пернесін басқанда жеке терезеде орындалады.
Label – таңба (метка). Бұл компонент арқылы текст немесе сөйлем жазуға
болады.
Edit – бұл бірөлшемді текстік редактор. Тексті енгізу және шығару үшін
арналған.
Button – командалық перне. Ол Onclick оқиғасы арқылы қызмет атқарады.
Checkbox – тәуелсіз жанып-сөндіргіш. Оны таңдау кезінде checked
қасиеті орындалады.
RadioButton – тәуелді жанып-сөндіргіш.
ListBox – таңдау тізімі. Берілгендерді нұсқау бойынша таңдау қызметін
атқарады.
Memo – көп жолдық текстік редактор.
ComboBox – тізіммен текстік редакторының комбинациясынан құралған
таңдау тізімі.
ScrollBar – басқару сызығы. Ол арқылы көлденең немесе тік сызықтарды
программада таңдауыңызға болады.
Groupbox – типтеріне сай топталған элементтердің жиынтығы.
Panel – Groupbox сияқты бірнеше компоненттерді біріктіруге арналған.
Конструктор формасының терезесі басында экранның ортасында орналасады
да, онда Form1 тақырыбы жазылып тұрады. Онда процесс кезінде Компоненттер
палитрасынан керекті компоненттер алынып, форманың жобалауы орындалады.
Конструктор формасын жобалау кезінде кадрдың артында қалғандай сияқты
қалады да, өңдеуші тек қана форманың өзімен жұмыс істейді, сондықтан
Конструктор терезесін Форма терезесі немесе Форма деп атай береді.
Редактор код терезесі (тақырыбы Unit1.pas) текст программасын өзгерту
және құру үшін арналған. Бұл текст арнайы ережелер және программаның жұмыс
алгоритмдерінің сипатталуы бойынша жасалынады. Осы текст ережелерінің
жиынтығы программалау тілі деп аталады.
Delphi-дің визуалді ортасы программалау тілінің жаңартылған версиясы
Object Pascal тілін қолданады.
Редактор код терезесі алғашқы кезде, тек Windows терезесінің толық
түріндегі бос форманың қалыпты қызметін атқаратын текстен тұрады.
Программист жұмыс істей келе программаға қажетті толықтырулар енгізеді.
Сілтеуіш код терезесі (Exploring Unit1.pas) Редактор код терезесінің
сол жағында орналасқан. Онда ағаш сияқты форма модулінің барлық объектілері
көрінеді, мысалы, процедулар мен айынамлылар. Сілтеуіш код терезесінде
қосымша объектілерді қарап шығуға болады, және тез арада қажетті
объектілерге кешіп өтуге болады.
Инспектор объектінің терезесінде екі парақ бар:
1) Properties – қасиет;
2) Events – оқиға.
Бірінші парақта компоненттің қажетті қасиетін орнатуға болады. Ал
екінші парақта компоненттің оқиға деген реакциясын анықтауыңызға болады.
Формада орналастырылатын әрбір компонент параметрлер жиынымен сипатталады:
өлшемі, түсі, орнатылған орны т.с.с. Кейбір компоненттің өлшемін
программист форма терезесінде де өзгерте алады. Компоненттің қасиеті
формадағы көрінетін бөлігіне әсер етсе, оқиғасының атқаратын қызметіне де
әсер етеді. Ол үшін оқиғаның парағына келіп, қажетті қызметін таңдап,
тышқанның пернесін екі рет басып, алдыңызға программа код терезесіндегі
сәйкес процедура шығады.
Жоба құрамы. Delphi ортада құралған қосымша жобаға біріктірілген
бірнеше элементтерден тұрады. Жобаның құрамына келесі элементтер кіреді:
▪ жобаның коды (DPR);
▪ формалардың сипаттамасы (DFM);
▪ формалардың модульдері (PAS);
▪ модульдер (PAS);
▪ жобаның параметрлері (DOF);
▪ ресурсттардың сипаттамасы (RES).
Жоғарыда айтылған файлдардан басқа, автоматты түрде басқа да файлдар
құрылуы мүмкін, мысалы: файлдардың резервтегі көшірмелері: ~DP – DPR
кеңейтілуімен файлдарға; ~PA – PAS кеңейтілуімен файлдарға.
Delphi-ді іске қосқан кезде, автоматты түрде Project1 аты бар жаңа
жоба құралады. Осы жобаның құрамында тек қана бірақ форма орналасқан:
Form1. Өңдеуші сол жобаның атын, сонымен бірге Delphi қосылғаннан кейін
автоматты түрде ең соңғы жұмыс істеген қосымша ашылатындай етіп, жобаның
параметрлерін өзгерте алады.
2.2 Деректер қорын құруға компоненттер
МБ құруға арналған компоненттерді қарастырайық.
Мәліметтерді басқару үшін Delphi 7 BDE бетінің компоненттер
палитрасынан (Сурет2) визуалды емес Table компоненті пайдалынылады. Бір
уақытта тек қана МБ бір кестесімен байланыса алатын Table компоненті өзімен
мәліметтердің жиынтығын ұсынады.
1-сурет. BDE беті
Кесте мен Table компонентінің арасында байланысты орнату үшін
TFileName типтік TableName қасиеті пайдалынылады. TableName қасиетін
орнатқанда, файлдың аты мен кеңейтілуі көрсетіледі.
Қосымшаны жасаған кезде кестелердің барлық аттары Инспектор
объектілердің ашылған тізімінен алуға болады. Осы тізімге DatabaseName
қасиетінде көрстеліген, біздің жағдайда Бюджет, кестелер түседі және
олардың файлдары каталогтарда орналасқан.
Data Access бетінде (Сурет 2.4.2.2) мәліметтер базасында сақталынған
ақпаратпен жұмыс істеуге қамтамасыз ететін алты компонент орналасқан.
Ерекше айтқым келеді: осы компоненттер мәліметтерге рұқсат алу үшін қандай
да бір нақты мехнизммен байланысты емес, әсіресе BDE немесе dbExpress.
Бірақ біздің қосымшада мәліметтермен жұмыс істеу үшін кейбір
компоненттерді қолдану керек.
2-сурет. Access беті
Мәліметтермен байланысты ұйымдастыру үшін визуалды емес DataSource
(мәліметтер қайнары) компоненті арналған.
Мәліметтер қайнарымен байланысқан мәліметтердің жиынтығын көрсету
үшін, TDataset типтік DataSet қасиеті қолданылады. Визуалды компоненттер
өзінің қайнарымен DataSource қасиеттері арқылы байланысқан.
Data Controls (Сурет 2.4.2.3) бетінде мәліметтерді басқаратын визуалды
компоненттер орналасқан:
▪ DBGrid (тор немесе кесте);
▪ DBNavigator (навигациялық интерфейс);
▪ DBText (жазу);
▪ DBEdit (біржазулы редактор);
▪ DBComboBox (қиыстырылған тізім);
▪ DBRadiogroup.
Data Controls бетінен DBGrid және DBNavigator визуалды компонентер
қолданылған.
DBGrid компоненті мәліметтерді электрондық кестенің парағына ұқсас
кесте түрінде көрсетуге және редакциялауға арналған. Осы компонент арқылы
жаңа жазуларды қоюға, өшіруге және бар болған жазуларды редакциялауға
немесе жай қарауға болады. Қосымша жұмыс істеген кезде қолданушылар DBGrid
компонентінде көрсетілген мәліметтермен электрондық кестедегідей немесе сол
бетте орналасқан DBNavigator компонентімен жұмыс істей алады.
3-сурет. Data Controls беті
DBNavigator (Сурет 2.4.2.5) – кестеде тасымалдау жасау үшін, сонымен
бірге кестеге жазуларды қосу, өшіру, редакциялау үшін арналған. Ол келесі
қалқып шығушы сыбыр сөз батырмалардан тұрады:
▪ Бірінші жазу – бірінші жазуға өту;
▪ Алдынғы жазу – алдындағы жазуға өту;
▪ Келесі жазу – келесі жазуға өту;
▪ Соңғы жазу – соңғы жазуға өту;
▪ Жаңа жазу – жаңа жазу енгізу;
▪ Өшіру – агымдагы жазуды өшiру;
▪ Редакциялау – агымдагы жазуды редакциялау;
▪ Өзгерту – жазудың өзгертуiнiң нәтижесін бекіту;
▪ Мәліметтерді жаңарту – мәлiметтерде хабарды жаңарту.
Ағымдағы жазуға өзгертулер енгізсеңіз, міндетті түрде DBNavigator
сәйкес батырмасы арқылы өзгертулерді сақтаңыз.
4-сурет. DBNavigator компоненті
2.3 Borland Database Engine кітапханасын баптау
Delphi көмегімен жасалған қосымша жұмыс барысында деректер қорына
қатынай алу үшін IDAPI технологиясына негізделген BDE кітапханасын
қолданады. Бұл кітапхана Delphi орнатылған кезде автоматты түрде
орнатылады. Үнсіз келсім бойынша ол C:\ Program Files\ Borland\ Common
Files\ BDE каталогына орналасады.
BDE құрамына кіретін файлдарын DELPHI -да құрылған қосымшалар ғана
емес, сонымен қатар Borland-тың басқа (Visual dBase, Paradox, Borland
DELPHI, IntraBuilder) өнімдерінің негізінде құрылған қосымшалары және Corel
(мысалы, Quattro Pro электрондық кестесімен) офистік қосымшасы, Crystal
Reports (Seagate Software) есеп беру генераторы қолдана алады.
5-сурет. Қосымшалардың BDE көмегімен деректер көздерімен байланысуы
Құрылған қосымшалар үшін BDE келесідей мүмкіндіктер береді:
• Жергілікті деректер қорына (dBase, Paradox, текстік файлдар) қол
жеткізу;
• Borland SQL Links драйверлер көмегімен SQL-серверлеріне (Oracle,
Sybase, MS SQL Server, InterBase, Informix, DB2) қол жеткізу;
• ODBC (Open DataBase Connectivity) драйверлері бар кез келген дерек
көзіне қол жеткізу. Мысалы, SQL Links (GuptaCentura) драйверлері жоқ
электронды кестелер файлдарына (Excel, Lotus 1-2-3) және деректер
қорының серверіне қол жеткізе аламыз;
• Түрлі мәліметтерді қолданатын клиент-серверлік қосымшаларды құру;
• Жазық кестелермен жұмыс істегенде өнімділігі жоғары болады;
• жергілікті мәліметтермен жұмыс істегенде SQL-ді қолдану мүмкіндігін
береді;
• қосымшаларды тілдік құралдардан оқшаулайды;
• қосымшаларды жүйе мен желі конфигурациясынан оқшаулауды.
Borland Database Engine баптау
Delphi-дегі МБ-ның жұмысының негізі Borland Database Engine
(BDE)процессорында. BDE жақсы жақтары:
• көптеген форматпен жұмыс істеуі. Шынымен BDE көптеген формат
енгізілген. Ол автоматты түрде ОЖ-гі ODBC-драйверін (Open Database
Connectivity- мәліметер базасының интерфейсі) қанағаттандырады;
• қосымша стандартты функциялармен жұмыс істей білуі. Мысалы, сервер
SQL – сұраныстың жауабын қайтарғанда ол ешқашан екі бағытта жүрмеуі
керек, өйткені ол бағыт тек алға қарай болады. BDE мәліметтерді
жадыда сақтайды. Сіз алдыңғы мәліметті сұрағанда, BDE мәліметті
кэштен алып шығады. Егер бұл іс болмаса, сұранысты серверден сұрау
керек еді;
• мықты үйренушілік және артына қалдырушылық. Ол арқылы қателерді тез
табуға ыңғайлы болады.
BDE кітапханасы мәліметтер базасындағы файлға (кестеге) кіру үшін
каталог атын емес, оның псевдонимін алиасын қолданады. Алиас - мәліметтер
базасының жолын тура көрсетуге мүмкіндік береді . Бұл жерде мәліметтер
базасының жолы, түрі, тілдік драйвері туралы ақпарат көрсетіледі. Алиас
арқылы SQL базасына өтуге болады. Жаңа МБ құрмай тұрып, алиасын құру
қажет. Жаңа мәліметтер базасын құру мына сатыларды қамтиды:
– BDE Administrator;
– Borland Database Engine (BDE);
– Database Desktop.
Мәліметтерге қатынау керек ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz