Зеренді өңірінің мәдени, тарихи және табиғи ескерткіштері
Мазмұндама
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Зеренді өңірінің табиғи
ескерткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..8
2. Зеренді өңірінің мәдени
ескерткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..15
3. Зеренді өңірінің тарихи
ескерткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..28
4. Зеренді өңірінің жүргізіліп жатқан археологиялық
жұмыстар ... ...33
5. Зеренді өңірінің ұлттық саябақтары мен
қорықтары ... ... ... ... ... ... 41
6. Зеренді аумақтық экологиялық
жағдай ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...46
7. Зеренді өңірінің санаториялары мен демалыс
кешендері ... ... ... ... ..51
8. Зеренді өңірінде саяхат бағдарларын ұйымдастыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..56
9. Зеренді өңіріндегі жаяу саяхат
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
10. Зеренді өңіріндегі саяхатшылық, аңшылық
бағдарламаларын ұйымдастыру жолдары ... ... ... ... ... ... 65
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... .70
Қолданылған
әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .73
Кіріспе
Туризм елдің толықтай аудандарының экономикасына белсенді түрде әсер
етіп отыр. Туризм саласында шаруашылық субъектілерін құрастыру және
жұмысқа салу, жол көлігі, сауда, коммуналдық, мәдени, медициналық қызмет
көрсетумен тығыз байланысты. Осылайша туризм өндірісі басқа да көптеген
экономикалық секторларға қарағанда мультипликатордың күшті әсеріне ие
десе болады.
Туризм – демалыс, көңіл көтеру, спорт және мәдениет пен табиғат
қатынасымен тығыз байланысты қызмет, ол алдын ала жоспарланады және жекелей
және ұжымдық жетілдіру құралы ретінде тәжірибеден өтеді. Ол жағдайда ол
өзіндік білім алу, толеранттық және халықтар мен мәдениеттің арасындағы
айырмашылықты танудың таптырмас факторына айналады.
Туризмнің жедел әрі әркездік өсуін, қоршаған ортаға, экономиканың
бар секторына және қоғамның әл-ауқатына күрделі әсерін ескерте отырып
Үкімет Қазақстан дамуының ұзақ мерзімді бағдарламасында туристік саланы
басты деп анықтап отыр.
Қазақстандағы туризмнің тарихи алғы шарты ретінде біздің дәуірімізге
дейінгі үшінші мыңжылдықта бастауын ұлы Жібек жолының қалыптасуы мен
дамуын алуымызға болады.
Қазақстан тәуелсіздігін алған уақытқа дейін экономиканың басқа да
салалары әспетті туризм орталықпен қатаң реттеліп отыратын болған. ССРО –
дағы негізгі туристік қызмет аймақтары – Кавказ, Қырым, Балтық жағалауы,
Ресей мен Орта Азияның тарихи орталықтары. Сонымен қатар Қазақстандағы
көптеген сәулеттік, археологиялық, мәдени ескерткіштердің және табиғи
көрікті жерлер іс жүзінде жарнамаланбады және сұраныссыз қалып отырды.
Қазақстандағы туризм кеңес кезеңінде мәдени-ағарту істің бір көрініс
ретінде ғана алынып отырады, ол идеологиялық қызметті атқарды, оның
басты роліне қарамастан қалдықты принцип негізінде қаржыландырылды және
оның экономикалық маңызы болмады десек те болады. Қазақстандағы туризм
өндірісінің дамуының бір себебі ретінде мемлекеттік деңгейде оған
бағытты түрде экономика саласы ретінде назар бөлінбеуі деп түсіндіре
аламыз. Кешенді болжауға, ұзақ мерзімді жоспарлауға, туризмнің аймақтақ
ұйымдастырылуына және мемлекеттік емес туристік құрылымдағы тіптен назар
аударылмады. Саланың дамуына кедергі болған тағы бір себеп туризмнен
түскен табыстың басым көпшілігі жергілікті бюджетке түсіп отырғанына
қарамастан туристік қызметті жергілікті басқару ұйымдары басты қызмет деп
қарамады.
Қазақстан егемендік алғаннан соң туристік қызметті реттеудің
негізі қаланды, қазақ халқының тарихи және мәдени мұрасын жаңғырту
қолға алынды.
Туризм саласының халықаралық қатынасқа дамуындағы басты бір кезең
ретінде Қазақстанның 1993 жылы Дүниежүзілік Туристік Ұйымның міндетті
мүшелігіне енуін, туризм саласында ынтымақтастық туралы халықаралық келісім
шарт жасасуды алуға болады. Қазақстанды бай туристік негізі бар ел деп
танып болашағы мол елдердің бірінен санап, шетелдік мемлекет үкіметтері
келісім шарт жасады.
Қазақстан елінің туристері жиі бартын елдер: Ресей, Қытай, Германия,
Корея Республикасы, Польша, Түркия, БАӘ. Біздің республикаға көбінесе
Ресей, Қытай, Германия, Корея Республикасы, Пакистан, Польша, Түркия
елдерінен туристер келеді.
Туристік қызметті сараптау көрсетіп отырғандай, көптеген туристік
фирмалар туристердің шығуымен айналысады екен, бірінші кезекті қаржы
қаражат Қазақстаннан басқа елдерге көшіп жатыр. Тауарларды шет елдерден
көтерме бағамен сатып алып, оны әрі қарай елімізде сату үшін туристік
сапарға шығу бүгінгі күні әлі өзектілігін жойған жоқ, ал шоп-туризм
Қазақстандағы туристік қызметтің көрсеткіші болып отыр. Экономикалық
дағдарыс кезінде ол туристік қызметке деген мол сұранысты туғызды, соның
нәтижесінде туристік фирмалар көбейді, оның басым көпшілігі
тәжірибелері жоқтығынан арадағы делдалдық қызметпен ғана шектеліп
отырды. Алып-сатарлық бизнес Қазақстан нарығының төрттен бір бизнесін
тауармен қанықтырып отыр, негізінен алғанда сату саласында 150 мың адамды
жұмыспен қамтып отыр. Қазақстандағы сыртқытауарлық айналымының жыл
сайынғы алып-сатарлық сауданың аумағы шамамен 2 миллиард АҚШ долларын
құрап отыр.
Сонымен қатар шоп-туризмнің келеңсіз жағы да бар, бастысы елдің
бюджеті. Шоп-туризмнің көтерілуі туристік қызмет көрсету деңгейінің өсуіне
еш әсер етпейді.
Барлық өркениетті ел туристік ағымды өзіне тартуға тырысады, себебі
туристік қызмет мемлекеттік бюджеттің табыс бөлігінің мыңызды түрі болып
табылады. Сондықтан Қазақстан шетелдік туристерді тартуға бар күш
жігерін жұмсауы қажет. Осы мақсатта туристік ұйым қызметтері қайта
қарастыру қажет, олардың басым көпшілігін келу туризміне бағыттаумыз
қажет, ал ол бірінші кезекте көліктің жағдайына, орналастыруға, кадрлық
қамтамасыз етілуге байланысты.
Көлік бүгінгі таңда Қазақстанның халықаралық авиажелілері Германия,
Үндістан, бірліккен Араб Әмірлігі, Түркия, Корея Республикасы, Венгрия,
Израиль, Қытай, Тайланд елдерімен қатынайды. Авиатасымалдаулар ұлттық
тасымалдаушы Эйр-Қазақстан және басқа да авиакомпаниялармен іске
асырылады. Көптеген туристер сервис және қызметтің сенімділігі тұрғысына
шетелдік тасымалдаушыларды таңдайды, ол өз кезегінде еліміздің
тасымалдаушыларының авиарейстеріндегі жолаушылар санын күрт азайтады.
Онымен бірге авиабилеттер құнының тым қымбаттады да Қазақстан
турөнімдерінің құнын қымбаттайды, соған сәйкес халықаралық нарықта біз
бәсекелестік қабілетімізден айырыламыз.
Автокөлік шоп-туризмде шекаралас елдерге және экскурсиялық
бағыттарды жүзеге асыруда қолданылады. Алайда оның дамуы негізінен жолға
және көліктерге сәйкес техникалық қызмет көрсету мүмкіндігіне
байланысты. Республиканың автобус паркінің жағдайы өте нашар, сонымен
бірге өздерінің ыңғайлы автобустары да жоқтың қасы, ол туристерге
жоғары деңгейдегі қызметті қамтамасыз ете алмайды.
Негізгі темір жол тасымалдаушысы Қазақстан темір жолы Республикалық
мемлекеттік кәсіпорны 14 бағыт бойынша жолаушы тасымалдайды.
Қазақстанның темір жолдарымен қырғызстан, Өзбекстан, Ресей, Тәжікстан,
Түркменстан елдерінің транзиттік жолаушы поездары өтеді.
Болашақта қоғамдық экологиялық таза туристік көліктерінің дамуына
басты назар аударылуы қажет.
Ақмола облысы табиғаттың ерекше тамаша көріністеріне толы өлке. Оның
ең бір керемет бұрышы Қазақстан Швейцариясы деген поэтикалық атаққа
ие болған - Көкшетау өңірі болып табылады. Сондықтан да бұл өлкені қазақтың
көптеген ақындарының жырлауы да тегін емес. Мыңдаған көгілдір көлдерді,
аңыздар мен жұмбақ ертегілерге негіз болған шыңдар қоршап тұр. Бурабай және
Зерендінің елуден астам шипажайлары осы өлкенің тұрғындары мен
қонақтарының сүйікті демалыс орнына айналған. Ақмола облысында жануарлар
мен өсімдік әлемін сақтауға арналған 15 табиғатты ерекше қорғалатын
аумағы бар:
1 (бір) – Қорғалжын – мемлекеттік табиғи қорық;
2 (екі) – Көкшетау және Бурабай мемлекеттік ұлттық табиғи парктері;
4 (төрт) – мемлекеттік табиғи зоологиялық тапсырулар;
8 (сегіз) – табиғат ескерткіштері.
Ақмола облысы Қазақстан Республикасының орталық бөлігінің
солтүстігінде орналасқан. Ол Павлодар, Солтүстік Қазақстан, Қостанай,
Қарағанды облыстарымен, және Ресей Челябі, Түмен, Қорған, Омбы
облыстарымен шектеседі, және бұлармен ұзақ мерзімді экономикалық
байланысты қалыптастырған.
Әкімшілік орталығы Көкшетау қаласы. Облыс ауқымы 146,2 мың кв.м.,
республикасының 5,4% құрайды. Облыс халқы 719,9 мың адам, соның ішінде:
қалалықтар 337,9 мың, ауылдықтар 382,0 мың адам.
Облыс ауқымында: Көкшетау және Степногор екі облыстық маңызы бар
қала және Шортан, Атбасар, Макинск, ақкөл, Державин, Ерейментау, Есіл,
Степняк аудандық маңызы бар қалалар орналасқан.
Көкшетау Қазақстанның қызық та өзгеше қаласының бірі.
Көкшетау атауы Көкшетау тауы мен шатқалының атына байланысты,
алғашқыда қала орналастыру жоспарымен аталған. Көкшетау шыңы ауа райы ашық
кезде, оңдаған шақырым жерден көрінеді. Қоршаған ортаның сұлулығы тек
қазақстандықтарға ғана мәлім емес. Шипалы қылқан жапырақты орман басқан
таулары, көгілдір көлдері, таза ауасы бұл жерге халықты өзіне тартады.
Бұл сұлу өлкеге Ақан Сері, Біржан Сал, Үкілі Ыбырай, Жаяу Мұса, Мағжан
Жұмабаев, Ілияс Жансүгіров, Сәкен Сейфуллин сияқты ақындар жырларын
арнаған.
Қазір Көкшетау Қазақстанның бас қаласы Астананың серік – қаласы болып
келеді.
Зеренді кәзіргі кездегі туризм саласына үлесін қосып келе жатқан
аймақтың бірі. Бұл өңірде атап айтқанда Зерен, Сұңқар, Мәлік Ғабдуллин
атындағы балалар сауықтыру кешені секілді туристік кәсіпорындар кәзіргі
күнде жұмыс істеуде. Зеренді өңірінің туристтік қызметінің Қазақстан
Республикасының экономикасына қосатын үлесі мол.
Тарау 1. Зеренді өңірінің табиғи ескерткіштері.
Ақмола облысының солтүстігінің әкімшілік бөлік. 1935 жылы құрылған.
1997 жылы Көкшетау ауданымен біріктірілді. Жерінің аумағы 80 мың км2.
тұрғыны 50,2 мың адам 1999 жылғы мәлімет бойынша. Ауданда 85 елді мекен 11
ауылдық, 3 кенттік әкімшілік округтері біріктірілген. Аудан орталығы -
Зеренді Көкшетау қыратының солтүстігін алып жатыр.
Жер бедері аласа таулы, ұсақ шоқылы, ойлы-белесті жазық. Ірі таулары
Зеренді (587 м) Жыланды (609 м). Қараүңгір, Қаратау, Қошқарбай, Шымылдықты,
Байөтер (551м). Елікті (502 м), Нарөлген (489 м) тағы басқалары бар.
Кен байлықтарынан алтын, алмас, титан, уран, темір, қызғылт гранит,
доломит. Құрылысқа жарамды тас, құм, каолин, емдік саз секілділер көптеп
кездеседі. Климаты континенттік: қысы ұзақ ( қар 140-160 күн жатады, суық,
қары аз 20 см, жазы жылы әрі құрғақ. Ауаның орташа температурасы қаңтарда
-180С, шілдеде 190С. Жауын шашының жылдық мөлшері 350-400 мм. Ауданың
оңтүстігінен солтүстігіне қарай шағалалы өзені ағады. Оның оң жақ саласы –
қышықты өзені ағып өтеді. Оң түстігінде Есілдің салалары – Жабайы мен
Кіші Түкті өңірінде қайыңды теректі ормандар өседі. Орманда қарақат,
таңқурай, мойыл, итмұрын, бүлдірген секілді жеміс жидектер өседі, ал ашық
жерлерде қарағай тобылғы, бұталар өседі. Қалың алғындық астық
тұқымдастар түрлері, қызғылт селеусін, сәбіз шөп, бетеге, Жусан
тастақты жерлерде ғана өседі.
Аршалы, Қошқарбай бастау алатын аудан аймағында көл көп, олардың
ішіндегі ірілері, Зеренді, Қарағайлы, Айдабол, Бірқыз, Шымылдықты, Құмды
көлдер. Қараүңгір, Жамантұз, Жолдыбай секілді көптеген тұнық көлдер
Зеренді аумағын көркейтіп тұр.
Аудан жерінде шіріндісі мол қара және күрең қоңыр топырақ кең
таралған. Тың игеру кезінде ауданның көп жері жыртылған. Ауданның солтүстік
бөлігін қалың терек шоқтары өскен ормандар алып жатыр. Қыраттың биік
жерлері мен қыраттарында қарағай өседі, Зеренді өңірінде қылқан
жапырақты орман, Кіші Түкті өңірінде қайыңды теректі ормандар өседі.
Ормандарында қасқыр, бұлан, елік, түлкі, қарсақ суыр жиын, далалы
алқаптарында ұсақ кемірушілер мекен етеді. Зеренді аумағында су
құстарының 200-ден астамы мекендейді. Олардың ішінде 150- дейі ұя
салады. Ауданда Куйбышев, Сарыбай, Зеренді, Кіші Түкті секілді орман
шаруашылықтары жұмыс жасайды. Зеренді ауданының тұрғындарының тығыздығы
1-км2 – ге 6,1 – адам келеді. Ірі елді мекендері: Айдабол, Алексеевка,
Бірлестік, Зеренді, Шағалалы, Викторовка, Куропаткино, Семфиропольское,
Аккол секілді шағын ауылды аймақтар кіреді. Ауданда доломит кенші тас
ұстатын зауыт Алексеевка комбинаты орналасқан. Ал Айдабол ауылында спірт
өндіріледі, басқа да шағын бидай қабылдайтын, нан пісіретін шаруашылықтар
көптеп жұмыс жасайды. Зеренді ауданының басты салаларына мыналар негіз
көрсетеді: басты салалары егін және мал шаруашылығының пайдаланатын
жерлері 642,4-мың-га, оның ішндегі егістік жерлерінің көлемі 249,1 гек,
тыңайған жерлері 112,0 мың гектар, шабындықа жері 3,1 мың гектар
жаылымдық жері 278,2 мың гектар. Ормандық алқап 85,9 мың гектар жерді
қамтиды. Бұрынғы 16-астық, 2- шошқа, 2- картоп, 4 – ет, 1- жылқы, 1-
баубақша, 1- көкөніс – сүт кеңшарлары қазіргі негізгі екі акционерлік қоғам
(Целина, Болашақ), 2-өндірістік кооператив (Зеренді, Картофель), 39-
ЖШС, 176 – шаруа қожалығы құрылған. Егін шаруашылығының басты салаларының
негізгі өнімдері: астық, жем, шөп, картоп көкөніс жеміс-жидек өндіру ал
мал шаруашылығыныкі: Сиыр, қой, ешкі, шошқа, жылқы, құс өнімдерін өндіру
және оларды өсіру. Ауданда негізінен 5 мектепке дейінгі балалар мекемесі,
42 – жалпы білім беретін мектеп, музыка, спорт мектептері, 2 – кәсіптік
техникалық мектеп, мәдениет үйлері мен клубтар кітапханалар, 80 – емдеу
сауықтыру орталықтары, оның ішінде 65-ке жуық фельдш-акушерлік пункт бар.
Ауданды басқа аймақтармен қатынастыратын тас жолдарды салаларында әр
алуан зымырап жатыр, мысалға Зеренді ауданын басып өтетін Алматы,
Петропавл, Қостанай, Барнауыл тас жолдары, Алматы, Петропавл, Атбасар,
Көкшетау, Саумалкөл, Шортанды аудандарын басып өтетін тас жолдар қысы жазы
жолаушылардан үзілген емес.
Ақмола облысы Зеренді аудандағы облыстық мәні бар Зоологиялық
қорықша 1979 – жылдан бастап құрылған. Аудандық 23 мыңға жуық гектар жерін
алып жатыр. Қорықша ауданға қыраты төбелі жазық жерлер гранитті тоқылар
мен адырлы қырқаларға ұласады. Олардың баурайында қарағайлы қалың орман,
астық тұқымдас өсімдіктер мен жүркі шөптер араласа өскен. Қорықшада бұлан,
елек, борсық, тиын тағы басқа көптеген аң түрлерімекендейді. Көкшетау
қыраттарының орталық бөлігіндегі орманды – таулы алқап, Ақмола облысы
Зеренді ауданында орналасқан, Батыстан шығысқа – солтүстік шығысқа қарай
28-км созылған ені 18-20 км. Батысында Жыланды тауы ұласады, биіктігі 587
м. Жер қыртысы палеозойға дейінгі гнейс, мәрмәр және кристалды
тақтатастан, сондай ақ девон және тас көмір кеңінің шөгінділерінен
түзілген Зеренді тауларын қарағайлы, қайыңды, ормандар көшкеріп жатыр.
Таудың төңірегі тұшы көлдерге, бұлақтарға бай.
Зеренді өңірінің табиғи, тарихи және мәдени ескерткіштерін туристік
қызмет көрсету айналымына кіргізудің кейбір жолдары.
Көкшетау қаласының оңтүстік – батыс Ығында көгілдір көлдер мен
сыңғырлаған бал бұлақтары бар, қалың қарағайлы таулары мен тіп-тік өскен
терегі мол ойпаттары бар ақ нұрымен ажарланған ақ қайынды жайқалған
жазықтары бар, тапал өскен талға толы сай-салалары бар ұзындығы 60-
шақырымдай көлденеңі 25-30 шақырым жайсаң жеді Зеренді алқабы алып жатыр.
Бұл алқап Көкшетау табиғи паркінің негізін құрайды. Жоғарыда жалпылама
айтылған табиғи көріністер адам қойған атаулар және заман өзгерістерін
өз бойына сіңірген тарам – тарам тарихы бар ескерткіштерін емес пе?
Ескерткіш дегеніміз ескерту, еске түсіру, есте сақтау ұғымдарының негізгі
жиынтығы. Сондықтан мен Зеренді өңірінің тарихи және табиғи
ескерткіштерге көз жүгіртіп оқырмандары ой бөлісуге шақырып отырмын.
Кезінде әйгілі Ақан сері Қараоткелге келіп, балбыраған Балқадиша
апамызды әнге қосып, Жыланды тауын жырына арқау етсе, Тінібек би мен
Шәкей билер бергі Шыңғыс заманында Атығай-Қарауылдық сойылын соғып, сөзін
сөйлеген. Әз Бөгенбай бабамыз Кенесары қырғызға барғанда ақырғы ақылын
әділ айтса да, Хан Кенеміз мерт болған еді. Мұсақұлдай палуан - батырды
Қанай бидей асылымыз өзбеке апарып, сөз додасында дүл – дүл атанып,
Тәшкентте сұлтан болғаны елге тарихтан мәлім. Тарағайдың ұрпағы асқақ
ақын Еркеш Ибраһим Зеренді Көкшетауды жырлап өтті. Жазушы Жанайдар Мусин
ағамыз Қараөткелдің Ақ аланын, Мұздыбұлақ – Саздыағашын сәнді сипаттап,
повестеріне қоса жазған. Ақын Дулат Мәженов бірде Жыланды мен Қошқарбай,
олар жатыр үйсініп мәнгі еншісін қосқандай - деп толғанса, Алматыдан
ініміз Қорғанбек Аманжолов Зеренді қарағайларын сағыныш тіліне тірек
еткен. Иран – ғайып санды атақты ақын – драмматургіміз де қылды қарауылдан
екендігін жаңа естіп жүрміз. Міне, осының бәрі біздің таңдаулы
тарихымыз, мәнді мәдениетіміз ретінде саяхатшы қонақтарға айтар
сөзіміздің арқауы болмақ.
Зеренді өңірі Абылайхан заманынан бері қарай 250-300 жылдай
аралықта Мәшектің қарт және Бөлекей ұлдарының ұрпақтары тұрып мекен
еткенге ұқсайды. Ал Зеренді өңірінің тау, жер, су атауларында да өзіндік
ерекшеліктері бар. Зеренді атауы Зерен – Церен – Джейрен – Жайран деген аң
атауынан шыққан сияқты. Бұл сөздің түбірінде қалмақ сөзінің иісі
шығып тұрғандай. Демек қалмақ заманының да Зеренді тарихына қатысты
тұстары баршылық. Мәселен, Қошқарбай, Кенөткел ауылдарында маңайында
қазірдің өзінде ескі қалама зираттары кездеседі. Жыланды Сандықтау атаулар
да табиғи көріністерден қалыптасқан болуы керек.
Ал Қошқарбай тауының атауы да адам атына қатысты екендігі көрініп
тұр. Қошқарбай (батыр ма, би ме) ол туралы ел алдында әңгімелер баршылық.
Бірақ жан-жақты зерттеліп, деректі түрде жазылған Қошқарбай туралы нақты
деректер жоқ.
Қараөткел ауылы мен Үлгілі ауылының орта кезінде Кейкі батыр
атты төбе бар. Ел ауызында Кейкі төбесі деп атап кеткен. Төбенің басында
кейкінің зираты бар деп қарттар айтып отырады.
Тарау 2. Зеренді өңірінің тарихи
ескерткіштері.
Зеренді өңірінің мәдени ескерткіштерін аз емес екендігі бәрімізге
мәлім. Атап айтар болсақ, Зеренді өңірінде туған батыр би жыраулар бізге
белгісі Бөгенбай би, Мәлік Ғабдуллиннің атасы Қанай би 1695-1775 жылдары
өмір сүрген, кейіннен қайтыс
Түркістанға апарылып қойылған. Тарихқа жүгінетін болсақ, Зеренді
өңірі қазақтың үш жүзінің басын қосқан Абылай ханның да ордасы болған
делінеді. Зерендінің батысында Қараөткел мен Үлгілі ауылдарының
ортасында Кейкі батыр төбесі бар. Кейкі төбесінің басындағы зиратта
Кейкі батырдың мүрдесі жатыр. Бізге бұл деректердің тарихтан
алынғалы белгілі. Негізі мақтап тұрып тарихи мәдени тұлға ретінде біздің
Қазақ халқына мәлім қаһарман ғалым ұлдары Мәлік Ғабдуллин Ғабдолла ұлының
алатын үлесі арасан зор. Көкше жерінен Зеренді өңірінен шыққан Мәлік
Ғабдуллин туралы оның ерліктері, қайсарлығы, өжеттілігі, ақындығы туралы
көп, жазылған қазақтың бір туарларының бірі болғандықтан.
Мәлік Ғабдуллинді Зеренді өңірінің ең асыл мәдени мұрасы ретінде
елге таныту үшін оның өмір баянымен, еңбектеріне көз жүгіртіп, сұраптап,
баға бере отырып, кеңінен тоқталып талдап өтуі қажет еттік.
Батырым - Мәлік беренім,
Жүйрігім – озған өренім.
Халық сүйген қалаулым,
Жырымды саған төгемін – деп
Жырын төккен Жамбыл атамызда Мәлік Ғабдуллин ағамыздың ерліктерін,
батырлығын сомдап, оны шын жүректен елі үшін туған ұл деп оған сонау
соғыстың сұрапыл жылдарында өз батасын берген болатын.
Аса көрнекті педагог, ғылым, жазушы, Қоғам Қайраткері, Совет
одағының батыры, Мәлік Ғабдуллиннің өнегелі өмірі мен жемісті творчествосы
арнайы зерттеуді қажет етеді. Ұлағатты ұстаз әскери мемуарист, жалынды
публицист, ғұлама білімпаздық бай мұрасы жан – жақты да байсалды
қарастырылып өзінің лайықты ғылыми бағасын ала берері кәміл. Бұл жағын
жұмыста біз дарынды ғалымның өмірі мен творчествосына әсіресе қазақ совет
фольклористикасын дамытуға қосқан қомақты үлесіне қысқаша шолу жасауды
ғана мақсат еттік. Алдымен абзал азаматтың өмір өткелдері туралы бірер
сөз. Ол 1915 жылы 15-ші қарашада осы күнгі Көкшетау облысының Зеренді
аудандағы Қой салған деген жерде (қазіргі Мәлік Ғабдуллин атындағы
ауылда) кедей шаруа семьясында дүниеге келген. Бастауыш мектепті ауылда
оқып, Көкшетау қаласындағы балалар коммунасында
жетінші классты бітіреді. Білім жетілдіру мақсатында Алматыға барып,
жұмысшы факультетінде оқығаннан кейін 1931 жылы Қазақтың Абай атындағы
мемлекеттік педагогикалық институтына қабылданды, осы институттың Қазақ
тілі мен әдебиеті факультетін 1935 жылы ойдағыдай бітіріп республикалық
Пионер газеті редакторының орынбасары қызметіне тағайындалды. 1936
жылы Қызыл Армия қатарына шақырылады, әскери борышын сәтті өтеп қайтады.
1938 жылы ССР Ғылым академиясы Қазақстандағы филиалының Ұлт
мәдениеті институтында кіші Ғылыми қызметкер болады. Кейін Каз Пидің
аспирантурасына ауысады. 1940 – жылы Коммунистік партияның қатарына
алынады.
Енді қолыңызға қарау алып, жауға қарсы күреске барасыз,
аспирантураға және ғылыми жұмысыңызға соғыстан кейін оралатын боласыз, -
дейді.
1941 жылдың 11-шілдесінде облыстық соғыс комиссарына шақырылып,
майданға аттануға бел буады.
Сөйтіп ол генерал И.В. Панфиловтың басқарылуымен Алматыда
жасақталған 316 – дивизияға ротаның саяси жетекшісі болып қабылданды. Үш
ай әскери дайарлықтан өткеннен кейін, сол жылы қазан айының ортасында
Мәскеудің батыс жағында 150- километрдей қашықтықта орналасқан Осташево
қаласын қорғау үшін болған шайқасқа қатысты, осыдан бастап майданның
алдыңғы шебінде жүрді. Әлденеше ерлік көрсетті. СССР Жоғарғы советі
Президиумының 1943 жылғы 30-қаңтардағы Указымен оған Совет Одағының Батыры
атағы берілді. Содан кейін Мәлік Ғабдуллиннің майдандағы ерліктері
жайында көптеген очерктер суреттермен, хабарлар жазыла бастады. Олардың
бірсыпырасы әр кезде жеке-жеке кітапша болып басылды.
Қазақтың Абай атындағы мемлекеттік педагогикалық институты мен
Қазақстан жазушылар одағы 1943 – жылы Мәлікке арналып жинақ құрастырып
шығарды. Мұнда С. Мұқановтың, Қ. Жұмағалиевтің, Е. Ысмайловтың, Б.
Кенжебаевтың тағы басқа көптеген арнау өлеңдері жарияланды.
Ұлы отан соғысы кезінде және соғыстан кейінгі жылдары қазақ
жазушылары халық ақындары батырды дәрінтеп жыр – талғаулар, дастандар
шығарды. Ержүрек жауынгердің майдандас достары Бауыржан Момышұлы,
Балтабек Жетпісбаев өздерінің кітаптарында ол туралы тебірене жазады.
Мәлік Ғабдуллиннің майдандағы ерлігі мағыналы өмірі творчество адамдарын
әлі де шабыттандыра береді. Саттар Сейтхазин мен Мыңбай Рашевтің соғыс
жылдарында жазған поэмаларын, Әзілхан Нұршайықовтың деректі повесін бұған
мысал етуге болады. Мәлік Ғабдуллин 1944-1946 жылдары СССР Қорғаныс
министрлігі саяси бас басқармасында жұмыс істейді. 1946 жылдың көктемінде
әскери қызметтен басап, Алматыға қайта оралады. Алғашында Қазақ ССР Ғылым
академиясы М.О. Әуезов атындағы әдебиет және өнер институтында, алғашында
қолжазба және текстология бөлімінен кейін фольклор бөлімінің меңгерушісі
болып істейді.
Соғыстан соңғы уақытта Мәлік Ғабдуллиннің творчествосындағы
үздіксіз өсу, өрлеу жылдары болды. Ол 1947 жылы Қобыланды батыр жырын
зерттеу проблемалары деген тақырыпта диссертация қорғап, филология
ғылымдардың кандидаты ғылыми дәрежесін алды. 1958 – жылы Қазақ халқының
дәстүрлі ауыз Әдебиеті зертеуі үшін филология ғылымдарының докторы
дәрежесіне ие болады. Оған 1952 жылы доцент, 1962 жылы профессор атағы
берілді. 1959 – жылы СССР Педагогикалық ғылымдар академиясының толық
мүшесі (академигі) болып сайланды. 1961 - жылы Қазақ ССР – нің ғылымға
еңбегі сіңген қайраткері құрмет атағын алды. Жас талапкерлердің
көпшілігі тәрізді Мәлік те жазуды өлеңнен бастады. Мәліктің қабырға
газетінде жарияланған тырнақалдысын айтпағанда балауса өлеңдердің
жастар газетінде жарық көруі 1931 – жылы екен. Ленинсіз сегіз жыл атты
өлеңі Әдебиет майданы журналының 1932 жылғы екінші санында бірінші
бетке басылды. Алайда қабілеттік жастық қаламын ұштай түскен шағы Ұлы
Отан соғысының тұсы болды. Өзінің қарулас серіктерін жанқиярлық
ерліктері оны тебірентпей қоймады. Жауынгер ағамыздың Менің майдандас
достарым атты жазбалары 1943 жылы майдандық көп тиражды газеттерде және
Социалистік Қазақстанда жариялана бастады. Мәлік Ғабдуллин өзінің
жазушылық творчествосында майдандас достарының – ержүрек жауынгерлерінің
қаһармандығын, интернационалдық достығын, адалдығын, адамгершілігін
социалистік отанға шексіз бермегендігін асқап сүйіспеншілікпен жыр етті.
Оның талантты шығармалары қазақ әдебиетінде Ұлы Отан соғысы тақырыбын
игеруге қосылған елеулі үлесі болып қалды. Ғалымның Қазақ халқының ауыз
әдебиеті (1958), Ата – аналарға тәрбие туралы кеңес (1966), Қазақ
халқының батырлық жыры (1972), Монографиялары, оқулықтары, қыруар
мақалалары өзінің ғылымдық педагогикалық мән – маңызын ешқашан жайған
емес.
Мәлік Ғабдуллин СССР Жоғарғы Советтің ІІ – ІV – шақыруында депутат
болып сайланды. СССР Жоғарғы Советі парламенттік тобының құрамында
Финляндияда (1953), Белгияда 1957), Югославияда (1957) жылдары болып
қайтты. 1945 – жылы күзде Лондонда өткен бүкіл дүние жүзі демократияшыл
жастардың тұңғыш конференциясында қатысты. Енбешілер депутаттардың Алматы
облыстық, қалалық Фрунзе аудандық комитеттеріне мүше болып бірнеше рет
сайланды. Ленин ордені, Қызыл Ту, Еңбек қызыл ту, Қызыл жұлдыз, 1 –
дәрежелі Отан Соғысы ордендерімен және көптеген медальдармен марапатталды.
Соғысқа дейінгі ат жалын тартып мінген әрбір азаматтың өмір баяны. Егер
ол майданнан аман есен оралса, шартты түрде үш кезенге бөлуге болатын
сияқты: Балалық, студенттік, Ұлы отан соғысы және соғыстан кейінгі бейбіт
өмір жылы. Егер сұрапыл соғыс болмағанда оқу-білім және ғылыми –
педагогикалық қызмет жүйесімен үздіксіз өрбіген кәдімгі зиялы азаматтық
қарапайым тағдырымен ант ішер еді. Ұлы Отан соғысы өзге де адамдар
секілді. Оның да өміріне төрт жыл өзгеріс әкелді, бұл кезді ауызға алмау
мүмкін емес. Оның есімі отанды сан кездегі отанымызды жаулардан сақтап
қалған отты жылдармен тығыз байланысты. 1941 жылғы қазан айының он
алтысы күні күн найзадай көтеріліп қалған. Алыстан зеңбірек дауысы
естілді. Мәлік Ғабдуллиннің ротасына Осташево қаласының ортасынан өтуі
Руза өзеніндегі көпірді қорғау, оған жауды жақындатпауды тапсырады.
Фашистер қалың зеңбірекпен атып, самолеттен бомбылай бастады. Біздің
артиллеристер де толассыз атып, тойтарыс беруде. Қала көк ала түтінге
бөленді. Бір кезде жау танкілері де баса – көктеп көпірге жақын қалды.
Жасыл шинелді фашистер үлкен шығынға ұшырады. Олар көпірге жақындай алмай
кері қайтты.
Бұл Мәлік Ғабдуллиннің ұрысқа алғашқы енуі еді. Бұдан кейінде батыр
ағамыздың жаумен бетпе – бет қаншама рет кездескенінде сан жоқ шығар.
Қазақтың жас фольклорист ғалымы - Мәлік Ғабдуллин соғыс кезінде әйгілі
панфиловшылар девизиясында өз еркімен келген жауынгер – туған даласында
өзі де фольклор қаһарманға айналды. Мәлік Ғабдуллиннің жауынгершілік
өмірін оның майдандық очерктерінен бөліп қарауға болады . Өйткені оның
очерктері деректі оқиғалар ізімен жазылған күнделікті майдан өмірінің
шежіресі. Соғыстан бұрын да қаламы төселіп қалған журналист, ғалым
қарудан қолы босаса, қаламын алып, көрген білгенін қалың дәптеріне
түгендей түсіріп жүрген.
Әрине, Түйенің қомы, аттың жалында - қатерлі қарбаласта барлығына
бірдей мүмкіндік бола бермейтін. Қайткенде – де қандай да бір мүмкіндікті
жібермей көз алдында көрген азаматтың ерлігін өз күнделігіне түсіріп отыру
Мәліктің басты мақсаты.
Ол майданда өз көзімен көргенді, мен соларды окопта отырып соғысып
жүріп жаздым осы жинаққа енген Бауыржан Момышұлы, қазтай Сәдуақасов
секілді көптеген очерктер өзінің шыншылдығымен өз оқырмандарын қызықтыра
жазылған. Автор өзінің жазғандарын жинап бастыруға соғыстан кейін ғана
мүмкіндік алды.
Қаһарман ғалым - Мәлік Ғабдуллиннің Ұлы Отан соғысы жылдарында жазған
шығармалары тарихилық және көркемдік мәнімен де өзгешеленеді. Сөз өнерін
ардақтап кие тұтқан, қазақ баласына деген өлшеусіз құштарлықтың, ізгілік
– адамгершілік қасиеттің, рух – жігері асқақ қайраттың иесі Ер Мәлік
лапылдаған оттың, Көк ала түтіні бұрқырап дүрсілдеген оқтың ішінде жүріп,
өнімді өнікті еңбектеніп телегей шығармалар туындатқанына қайран қалмасқа
болмайды. Ол 1942 – жылдың 12- мамырында Ғабит Мүсіреповке жазған хатында
былай дейді: Менің шатаспаған жерім аз деймін. Соғысқа келісімен күнделік
жазуға кірістім. Оның барлығы батырлар бір соғыста оқ ұшырып кетті.
Соңынан Қазақ баласы - деген атпен көптеген нәрсе жаздым. Көлемі 750
беттен артық, дәптер бетімен санағанда, мұнда Бауыржан Момышұлы, Мұқан
Салмқұлов, Балтабек Жетпісбаев секілді кісілердің ерліктері және көптеген
эпизодтар жиналды.
Мәлік Ғабдуллиннің Бауыржанның кол басшылық өнері, үлгі - өнегесі
шешендік қабілетін, терең дүниетанымымен, батырлық болмысы Бауыржан
Момышұлы дейтін мемуарлық повесі (19411942) мен Қазақ мақаланың күші
деген эссесінде (1943) әдемі сипаттады. Бұл шығармалар терең сынданып
кейін келе үлкен шығармалар кітапқа айналып шығарылады. Қазақ батырларының
ерлігін ел оқып, мақтан тұтып мерейлене оқитыны анық.
Жуырда мен бір адамнан хат алдым. Ол кісі хатында былай дейді:
Мәлік – ау, осы сенде не арман бар екен? Арманың жоқ та шығар. Оқу – оқып,
білім алдың. Майданға барып, елге атағың шықты. Сені халық мақтан етіп
отыр. Жаңа туған жас балаларына көп адамдар сенің атыңды қойып жатыр,
сенің атыңда ауылдар мен жаңа мектептер ашуда. Мұндай дәрежеге жеткен
адамның арманы болмауы тиісті депті.
Бұл жөнінде менің өз пікірімді білгің келетін болар. Онда мен мынаны
айтар едім: Сенің арманың жоқ деушілік қарабастың қамын ойлаушылықтан
туған сөз. Ол мен бәрін істеп болдым, енді мен еш нәрсе істемеймін. Мен
үшін басқалары істесін, олар мені киіндірсін, тамақтандырсын, мен
шалқайып жатайын деген сөз.
Анадан туып, өмірге, жарық дүниеге келгеннен кейін, тәрбие алып, ес
білгеннен соң адамда арман дегеннен көп нәрсе болмайды.
Адамның арманы әлеуметтік және жекелік болып екіге бөлінеді. Ананың
құрсағында жатқан кезде немесе қара жерге енген кезде ғана арман болмайды.
Одан басқа уақыттың ішінде арманнан көп нәрсе жоқ. Біреу оқу оқып білім
алсам екен дейді. Екіншілері мал көбейтіп, байысам екен, жан – жанданып
молайсам екен дейді. Бұлар да арман. Адамның арманы көп және әртүрлі
болады.
Менің де арманым көп еді. Рас олардың біразын іске асырдым. Бір
арманым орындалды. Бір арманым орындала бергенде сап етіп екіншісі туады.
Ол іске асысымен мен мұндалап үшіншісі шыға келеді. Мұның адамдық қара
басынан, адамның ойынан емес, олар өмір тілегінен әлеуметтік салт –
сананың өсуі өркендеуіне туады. Осы күнде менде арманнан көп нәрсе жоқ.
Майданға қатысып жүрген басқа жауынгерлер секілді, меніңде арман
ететінім: соғысты жеңіспен аяқтап, елге аман сау қайтсақ екен деймін.
Содан кейін қаладан келгенше халыққа пайдалы қызмет етсем екен деп арман
еттім. Бұларға байланысты арманым мыңнан асады, өте көп. Демек мен де
арман жоқ емес, қайта көбейіп кетті деп ойымда болды.
Мәлік Ғабдуллин ағамыздың терең көз қарасына қарай әр сөзін талдай,
сараптасақ ол кісі де алға қойған мақсаты, еліне деген ыстық - ынтасы,
отанға деген шынайы сүйіспеншілігі, ыстық – ықыласымен бітпес арманы осы
бір хаттың иесінің сұрағынан толық түсініп, мәлік арманын әрмен қарай
растай түскім келеді. әр адамның өз туған жері, туған ауылы өзіне туған
жерін сұрапыл соғыс жылдары бір көріп кету сол арманның бірі болуы мүмкін
еді, бірақ ол арманы да, орындалған секілді, 1944 – жылдың жазы.
Өмірмен өлім беттескен сұрапыл соғыс жүріп жатқан кез. Мәлік
Ғабдуллин қысқы мерзімді демалыспен елге келді. Майдан даласынан қайтқан
батырдың ет жүрегі елжіреп, туған жерін әбден аңсап сағынып қалыпты. Басар
олар емес. Бейне бір жүз жыл көрмегендей сүйікті Көкше тауына көзі
талмайды., құмарта қарай береді. Көкшетау вокзалына табаны тиісімен
сүйікті Қойсалғанына, қысы – жазы төбесіне жел ойнақ салған жалаңаш
Желтаудың бауырына, қандай қақаған аязда да бастауы мөлдірлей шымырлап,
қайнап жатқан Бұлақ басына асықты.
Ауылға облыс пен аудан басшылары өздері әкелді. Ауылдың ақсақалдары
мен әжелері келіп Мәлікке амандасып, көздеріне жас алып құшақтап сүйіп
жатыр. Ғабдолла қарттың үйінің алды бала базарына айналып кеткен десе де
болады.
Бала елдің туып - өскен Көкшетауда,
Оранып қызыл гүлге, бақша - бауға.
Бұл күнде қатал жаумен күрес салған,
Туысқан Герой Мәлік денің саума. – деп
ақын ғалым Малдыбаевтің 1943 жылдың сәуірінде жазған Мәлікке Сәлем атты
музыкалық өлеңін сүйкімді дауыспен, екпінді ырғақпен төгілте шаршы топтан
шыққан бір бала орындап берді. Мәлік! – дейді қарттар жағы. Ел бақыты
үшін, халықтың болашағы үшін күресіп жүрген ұлдардың, ерліктерін ауыл
ақсақалдары мен әжелер балаларға мақтана әңгімелеп, көптен бері сауық
сайран, сән салттанатты ұмытқан ауыл адамдарын бір сілкіп тастағандай
болады. Ол – қатты сағынатын туған жерді. Сол ауасын талғап – толғап
жұтсам да, ауылдас ағалы туғанды құмарлана сүйсем де, әлі мауқым басылар
емес.
Меймандарым айып етпесе, мен мына екі жігітпен ауылдың қара домалақтарын
ертіп, Желтаудың басына шығып, Бұлақ басындағы балалық шағы өткен ескі
жұртқа барып, туып - өскен жердің сай – саласын, тау – тасын,, аралап
біраз жүріп келсем деп едім. Желтаудың басына шығып көз жетер жердегі
байтақ далаға, зерні Зеренді өңіріне түгел бір сәлем берсем деп едім.
Міне Желтауды ұшар басы. Ат шаптырым айнала түгел көрінеді.
Мәлік жүзін сәт шуақты ңұр ойнап, мейірлене күлімсіреді. Жер
шоқтығы болмаса да, Желтаудың аз биіктігі өзіне тым қымбат.
Мәлік Көкшетау жаққа бұрады. Қалаға дейін көп болса 30-35 – шақырымдай
болар деп шамалады. Екі арада айнадай жарқырап Солдат көлі көрінеді.
Көкшетауға апаратын тура жол асы.
Мәлік көз жетер аймақты түгел бір шолып шығып, төбесіне төнген тауға
мінбелей қоршаған қарағайлы орман жасыл шымылдық тұтқан қара көк айдынына
тылсымды, сыр ұялататын табиғатқа тамсана таңырқанды, мекемелер
кітапханалар ашыла бастады.
Қазіргі Зеренді ауданының өзінде Мәлік Ғабдуллин атындағы қазақ
мектебі, сауықтыру спорт кешені салынған. Бұның бәрі қаһарман ғалым Совет
одағының батыры, біздің қазақтың мыңан бір туар ұлына деген құрмет екені
ойдан анық. Еліміз егемендік алып, тәуелсіз мемлекет болғаннан беріде міне
қанша жыл болды. Сол тәуелсіздік үшін күресіп өткен ағаларымыз,
аталарымыздың бірі, Мәлік Ғабдуллин екендігі рас. өткен жылы облыс
орталығындағы ескі мұражайды құлатып, орнына жаңадан үлкен мұражай
салды. Бұл мұражай облыс басшылары қолдауымен әсемдей әдемі кең болып
салынды мұражайдың ашылу салтанатына Еліміздің Президенті Нұрсұлтан
Назарбаев қатысып өз көзімен көріп кетті. Қазіргі мұражайға кірген
кезеңінен бастап шыққанша Мәлік Ғабдуллиннің балалық шағы, ата тарихы,
мектептік өмірі, студенттік өмірі, Ұлы Отан соғысы кезіндегі өмірі. Қандай
ұстаған қаруы, жан досы болған достары, майдандас достары, ұстаздары,
қолбасшылары, алған сияпаты, берген атақ даңқы, тұрған, туып өскен
Қойсалған ауылына дейін толық бейнеленген.
Батыр Мәлік Ғабдуллинмен өзіңізді бірге жүргендей сезінесіз, іштей
мақтанып, қуанасыз. Көкше өңірінен шыққан қаһарман ғалым.
Құрмет жұтып асқақ биікке көтеріп отырған қазақтың атын өшірмес, әр
ұлына мыңда – бір рахмет айтып, мақтан тұтқың келеді.
Бұл мұражайға келген әрбір қазақ баласы Мәлікті шын сүйгендіктен,
оның жазған кітап шығармаларына сүйене оқығандықтан оны халық қаһарманы
ретінде мәңгі есте сақталғандықтан келер деп ойлаймын.
Мұражайдың ірге тасын кезінде Мәліктің әкесі қалап кеткен болса. Енді
бүгінгі күні облыс басшылары мен қоса Мәлік Ғабдуллиннің балалары,
немерелері, ағайын туысқандары да, аталары үшін істеп атқарып жүрген
бүгінгі мұражайды халыққа таныстырып Мәлік Ғабдуллин ұлдарының өшпес үні,
естен кетпес бейнесі біз боламыз деп, аналарын елге паш етіп таныстырып
отыр. Мұның өзі біздің қазақ халқы үшін үлкен мақтаныш.
Қазақтың қаһарман ұлы Мәлік Ғабдуллиннің істеген еңбектері, жазған
кітаптары біз үшін таусылмас мұра. Біз оны тек қана айтып қоймай. Оны
ұрпақтан ұрпаққа жеткізе білуіміз әр қазақтың парызы. Көкше өңірінің
мақтан тұратын тарихтан ізі өшпес ұлы тұлға Мәлік Ғабдуллин ұлы туралы
осындай ой жүгіртіп, көз талдырмайтын мұраны мәңгілікке жырлап өткен.
Мәліктей тұлғалар Зеренді өңірінде туа берсін дегім келді.
Тарау 3. Зеренді өңірінің мәдени тарихи
ескерткіштері
Зеренді өңірінің тарихи ескерткіштеріне де шамалап көңіл бөлейік.
Тарихқа көз жіберіп Зеренді ауыл аймақтарына қалай қазақша ат беру
мүмкін екендігін оны қайдан бастаймыз деген ой туады.
Еліміздің ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық экономика жүйесіне соңғы
екі жүз жылда түбегейлі өзгерістерге ұшырағаны белгілі. Әсіресе, патша
үкіметі кезіндегі отаршылдық , кейіннен кеңес жүйесінің тоталитарлық
саясатына қыЗмет етуге мәжбүр болатынын жұртшылық жақсы біледі. Осы
жүйенің саяси идеологиялары ономастиканы жергілікті халықтың тарихи
мәдени санасына кері әсер етудің саяси құралына айналды. Нәтижесінде
анамастикасының өзіндік болмысында, ұлттық ерекшелігіне орасан зиян
келтіріп, еліміздің картасы едәуір бұрмалауға ұшырады. Солардың бірі
ретінде Зеренді ауданындағы Айдабол көлінің маңындағы мекендеген халық
Көмекей ауылдардың тарихын еске алайық.
ХІХ – ғасырдың екінші жартысында Бөліп ал да билей бер саясатын
ұстанған патша үкіметінің отаршылдарының бірі Виктор Лосев жергілікті
қазақтарды көл маңынан қуып, өз есімін және фамильясына байланысты екі
ауылдың қазығын қағады. Бүгігілерді – де қарапайым ауылдық жерлер
құрметінде үлкен ауыл Викторовка ал кішісі Лосевка деп атауда. Ауыл
ақсақалдарының айтуына қарағанда Айдабол көлінің маңы ол кезде Ит тұмсығы
деп аталған. Ну ормандары отынға пайдаланған, жаңа қоныстаушылар.
Осы жиналыста зейнеткерлер:Ж. Меңдібаев, Ш. Байтуғанов және тағы басқа
жергілікті тұрғындар Бөгенбай бидің өмірі мен қызметі жайында сыр шертеді.
Соңынан бұл мәселе жергілікті тұрғындардың дауысына салады, 105 адамның
қадауынан аудандық маслихатының қарауына жіберіледі. Ол жеңімпаз
жергілікті селолық округ әкімі Қ.Албаевтің қолы қойылған шешімі бар.
Аудандық маслихаттың оң шешіміне ие болып, аудан әкімі Н. Рамазановтың
қолдауын тапқан бұл мәселе облыстық маслихат пен облыс әкімінің қарауында
жақында тіл саясаты және ономастика комиссиясының мәжілісінде көптеген
елді мекендер мен қатар Лосевка селосы атауын Бөгенбай би ауылына өзгерту
мәселесі қаралып, мақұлданды. Аталған елді мекен атауларын өзгерту
жөніндегі құжаттарды ҚР Ұкіметі жанындағы мемлекеттік ономистика
комиссиясының қарауына жолдадық, - деген облыстық әкім жағындағы тіл
саясаты және ономистика комиссиясының төрағасы облыс әкімінің орынбасары
Ғалым Бекмағамбетовтың қолы қойылған құжат бар. Бірақ, ондағылар бұл
мәселені облыстағылар да шеше алады, - деп әлгі құжаттарды кейін
қайтарыпты. Жуырда осы мәселені анық – қойылғанын білмекші болып, облыстық
тілдерді дамыту басқармасындағы ономистикалық жұмыс және көрнекі
ақпараттарды бақылау бөлімінің бастығы Айгүл Талпақоваға жолықтық аталған
басқарманың атауы тілдерді дамыту болып өзгергеннен бері олардың ұлт
аралық достықтың қаймағын бұзбауға тырмысатындарын мұндай мәселелерді
шешуге анықтайтындарын алғашқы күннен – ақ сенген едік. Аталған бастық
Бөгенбай би жайында тарихи деректер бар ма?- деп жергілікті тұрғындардың
аузынан сөзіне құлақ аспайтынын білдірді.
Бұл жердің табиғатына орын толмас нұқсан келтірген. Бұл күндері
аталған екі село мен 6 шақырым жерде орналасқан Қызылқайнар ауылының
арасында бірде – бір ағаш өспейді. Шұрайлы жерлерінен айырылған әз
(кейіннен ХVІІпартсъезд) ауылы оның оң жағына қоныстануға мәжбүр болды.
Екі ауылдың адамдар аталас- ағайынды болғандықтан, біріншісін үлкен,
кейінгісін кіші ауыл, - деп те атады. Бүгінде Әз ауылы тұрғындарының бәрі
Лосевка селосына қоныс аударды. Осы село пайда болмастан бұрын бұл жерде
Бөгенбай би ауылы болатын оны село іргесінде жатқан ағайынды Әз бен
Бөгенбай бидің беттері дәлелдейді. Ал жергілікті тұрғындардың тарихи
шындықты қалпына келтіреміз, - деп ұмтылғандарының өзі оң бастама екенін
біреу түсінсе, екіншілердің естігілері де келмейтіні өкінішті – ақ. Ал,
Бөгенбай би болса Кенесары заманында оның кеңесшісі ханның өзі балағайым
деп қалықтатқан әулие ел ішінің көрнекті қоғам қайраткері болған. Ол қазақ
қырғыз елдері арасында елшілік мамлегерлік қызмет атқарған дипломат адам.
Сөзге шешен, ақыл парасаты мол Бөгенбай би екі елді жалғастыруда көп
еңбекшісі және қарапайым халықтың тірегі бола білген Бөгенбай би өзінің
ата қонысында 105 жасында көз жұмған. Ол жайында жазушылар: М. Бижановтің,
Т. Садуақасовтің кітаптарында кеңінен әңгімелейді. 2003 жылдың 11
наурызында Лосевка селосын Бөгенбай би ауылы, - деп атауы жөнінде
жергілікті тұрғындардың жиналысы болып, оған Зеренді ауданы әкімінің
орынбасары Е. Нұғманов аудандық білім бөлімінің меңгерушісі Б. Жүсіпов
Викторовка селолық округінің әкімі К. Албаевтар қатысады. Жиналғандар
алдына сөз алған аудан әкімінің орынбасары ауданда ономостикалық комиссия
жұмыс істейтінін елді мекеннің тарихи атаулары қайтарылатынын айтады.
Сол кезде жазуы болмаған жергілікті тұрғындардың ауыз әдебиетінен
пайдалары үшін ғана жазған жоқ па?дерек бар болса да олардың беретініне
күмәнданбай көріңіз. Тек кейіннен ғана ұрпақтардан ұрпаққа тарайтын ауыз
екі әңгімелерден жоғарыда аталған Бөгенбай би жайында кітаптар пайда
болғанын білім бастығына біз де айттық. Жергілікті тұрғындардың айтуына
қарағанда облыстық мәжілістің депутатының жауапкершілігі шектеулі
Викторовка серіктестігінің директоры В.Андрюхин депутат ретінде ұлт
аралық достықтық шырайына көлеңке түсіреді, орыс – қазақты алакөз қылады,
дейтін ескі әдісті беттерде қалтырып, бұл істі алға бастыртпай отырса
керек. Ол жер келімсектерге дейін қазақтың ата қонысы болғанына Ондрюхиннің
шаруасы қанша, қолына тиген байлық пен биліктен айырылып қалмаса болды. Ал
ұлтаралық мәселеге келсек оны Андрюхин жергілікті халықтың жерге деген
пайым дұрыс бермей ұлтына қарап жұмысқа алатын көрінеді. Шәріп Байтуғанов
ақсақал негізін қалап атады. Ал В. Андрюхин облыстық маслихатта жергілікті
тұрғындардың Бөгенбай би жайындағы сөздерін жоққа шығарып отырған, оған
сенген депутаттардың би ұрпақтарын жерге қаратып отырған. Міне осындай
азапқа түскен жерлерді қазақтың жерлеріне осы атауларды берер болатын
болсақ біздің атап өткен Викторовка, Лосевка секілді атаударды өзгерту
керектігі бүгінгі тәуелсіз мемлекетіміздің басты міндеттердің бірі, бұны
біздің облыс басшылары көзі ашық ағаларымыз еске алып, ауылдарымызға
бабаларымыздың аттарын беріп халқының армандары орындалып жатса бұл да
біздің асар белестеріміздің біртіндеп азайғанын білдірер еді. Ондай
біздің республикамыздың барлық өңірінде қолдану керектігі белгілі. Негізі
біздің келер қонақтарға өзіміздің сол дәстүрімізді таныстырғанда
тарихымызды қолданатынымыз анық. Сонда бұл ауылдардың аттары ақын, батыр,
би, ағаларымыздың атын атап таныстырсақ, қандай адамның да болса ойына,
сезіміне тез әсер етері анық.
Тарау 4. Зеренді өңірінде жүргізілген археологиялық жұмыстар
Көкшетау қаласынан 130 – мың халқын ауыз сумен қамтамасыз етіп отырған
Шағалалы өзеннің негізінен Ақбұлақ Үлгілі елді мекендеріндегі бұлақтардан
бастау алса, оған Жыланды, Зеренді, Қошқарбай тауларының етегіндегі сай
салалар қосылады.
Осы Шағалалы өзенінің басында қаншама тарихи және мәдени
ескерткіштер бар десеңізші. Облыстық өлкетану мұражайының деректеріне
жүгінсек, соңғы жылдары Зеренді өңірінен археологиялық зерттеу жұмыстары
әжептәуір деңгейде жүріп жатыр дейді. Мұнда Кеңөткел ауылының жанындағы
неолит дәуірінің қызықты құралдары ыдыс- аяқ, бұйымдар және тағы басқа
мәдени ескерткіштер табылған, ал Қарсақ жерінде де қола дәуірінің іздері
айқындалған. Зеренді өңірінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Зеренді өңірінің табиғи
ескерткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..8
2. Зеренді өңірінің мәдени
ескерткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..15
3. Зеренді өңірінің тарихи
ескерткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..28
4. Зеренді өңірінің жүргізіліп жатқан археологиялық
жұмыстар ... ...33
5. Зеренді өңірінің ұлттық саябақтары мен
қорықтары ... ... ... ... ... ... 41
6. Зеренді аумақтық экологиялық
жағдай ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...46
7. Зеренді өңірінің санаториялары мен демалыс
кешендері ... ... ... ... ..51
8. Зеренді өңірінде саяхат бағдарларын ұйымдастыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..56
9. Зеренді өңіріндегі жаяу саяхат
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
10. Зеренді өңіріндегі саяхатшылық, аңшылық
бағдарламаларын ұйымдастыру жолдары ... ... ... ... ... ... 65
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... .70
Қолданылған
әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .73
Кіріспе
Туризм елдің толықтай аудандарының экономикасына белсенді түрде әсер
етіп отыр. Туризм саласында шаруашылық субъектілерін құрастыру және
жұмысқа салу, жол көлігі, сауда, коммуналдық, мәдени, медициналық қызмет
көрсетумен тығыз байланысты. Осылайша туризм өндірісі басқа да көптеген
экономикалық секторларға қарағанда мультипликатордың күшті әсеріне ие
десе болады.
Туризм – демалыс, көңіл көтеру, спорт және мәдениет пен табиғат
қатынасымен тығыз байланысты қызмет, ол алдын ала жоспарланады және жекелей
және ұжымдық жетілдіру құралы ретінде тәжірибеден өтеді. Ол жағдайда ол
өзіндік білім алу, толеранттық және халықтар мен мәдениеттің арасындағы
айырмашылықты танудың таптырмас факторына айналады.
Туризмнің жедел әрі әркездік өсуін, қоршаған ортаға, экономиканың
бар секторына және қоғамның әл-ауқатына күрделі әсерін ескерте отырып
Үкімет Қазақстан дамуының ұзақ мерзімді бағдарламасында туристік саланы
басты деп анықтап отыр.
Қазақстандағы туризмнің тарихи алғы шарты ретінде біздің дәуірімізге
дейінгі үшінші мыңжылдықта бастауын ұлы Жібек жолының қалыптасуы мен
дамуын алуымызға болады.
Қазақстан тәуелсіздігін алған уақытқа дейін экономиканың басқа да
салалары әспетті туризм орталықпен қатаң реттеліп отыратын болған. ССРО –
дағы негізгі туристік қызмет аймақтары – Кавказ, Қырым, Балтық жағалауы,
Ресей мен Орта Азияның тарихи орталықтары. Сонымен қатар Қазақстандағы
көптеген сәулеттік, археологиялық, мәдени ескерткіштердің және табиғи
көрікті жерлер іс жүзінде жарнамаланбады және сұраныссыз қалып отырды.
Қазақстандағы туризм кеңес кезеңінде мәдени-ағарту істің бір көрініс
ретінде ғана алынып отырады, ол идеологиялық қызметті атқарды, оның
басты роліне қарамастан қалдықты принцип негізінде қаржыландырылды және
оның экономикалық маңызы болмады десек те болады. Қазақстандағы туризм
өндірісінің дамуының бір себебі ретінде мемлекеттік деңгейде оған
бағытты түрде экономика саласы ретінде назар бөлінбеуі деп түсіндіре
аламыз. Кешенді болжауға, ұзақ мерзімді жоспарлауға, туризмнің аймақтақ
ұйымдастырылуына және мемлекеттік емес туристік құрылымдағы тіптен назар
аударылмады. Саланың дамуына кедергі болған тағы бір себеп туризмнен
түскен табыстың басым көпшілігі жергілікті бюджетке түсіп отырғанына
қарамастан туристік қызметті жергілікті басқару ұйымдары басты қызмет деп
қарамады.
Қазақстан егемендік алғаннан соң туристік қызметті реттеудің
негізі қаланды, қазақ халқының тарихи және мәдени мұрасын жаңғырту
қолға алынды.
Туризм саласының халықаралық қатынасқа дамуындағы басты бір кезең
ретінде Қазақстанның 1993 жылы Дүниежүзілік Туристік Ұйымның міндетті
мүшелігіне енуін, туризм саласында ынтымақтастық туралы халықаралық келісім
шарт жасасуды алуға болады. Қазақстанды бай туристік негізі бар ел деп
танып болашағы мол елдердің бірінен санап, шетелдік мемлекет үкіметтері
келісім шарт жасады.
Қазақстан елінің туристері жиі бартын елдер: Ресей, Қытай, Германия,
Корея Республикасы, Польша, Түркия, БАӘ. Біздің республикаға көбінесе
Ресей, Қытай, Германия, Корея Республикасы, Пакистан, Польша, Түркия
елдерінен туристер келеді.
Туристік қызметті сараптау көрсетіп отырғандай, көптеген туристік
фирмалар туристердің шығуымен айналысады екен, бірінші кезекті қаржы
қаражат Қазақстаннан басқа елдерге көшіп жатыр. Тауарларды шет елдерден
көтерме бағамен сатып алып, оны әрі қарай елімізде сату үшін туристік
сапарға шығу бүгінгі күні әлі өзектілігін жойған жоқ, ал шоп-туризм
Қазақстандағы туристік қызметтің көрсеткіші болып отыр. Экономикалық
дағдарыс кезінде ол туристік қызметке деген мол сұранысты туғызды, соның
нәтижесінде туристік фирмалар көбейді, оның басым көпшілігі
тәжірибелері жоқтығынан арадағы делдалдық қызметпен ғана шектеліп
отырды. Алып-сатарлық бизнес Қазақстан нарығының төрттен бір бизнесін
тауармен қанықтырып отыр, негізінен алғанда сату саласында 150 мың адамды
жұмыспен қамтып отыр. Қазақстандағы сыртқытауарлық айналымының жыл
сайынғы алып-сатарлық сауданың аумағы шамамен 2 миллиард АҚШ долларын
құрап отыр.
Сонымен қатар шоп-туризмнің келеңсіз жағы да бар, бастысы елдің
бюджеті. Шоп-туризмнің көтерілуі туристік қызмет көрсету деңгейінің өсуіне
еш әсер етпейді.
Барлық өркениетті ел туристік ағымды өзіне тартуға тырысады, себебі
туристік қызмет мемлекеттік бюджеттің табыс бөлігінің мыңызды түрі болып
табылады. Сондықтан Қазақстан шетелдік туристерді тартуға бар күш
жігерін жұмсауы қажет. Осы мақсатта туристік ұйым қызметтері қайта
қарастыру қажет, олардың басым көпшілігін келу туризміне бағыттаумыз
қажет, ал ол бірінші кезекте көліктің жағдайына, орналастыруға, кадрлық
қамтамасыз етілуге байланысты.
Көлік бүгінгі таңда Қазақстанның халықаралық авиажелілері Германия,
Үндістан, бірліккен Араб Әмірлігі, Түркия, Корея Республикасы, Венгрия,
Израиль, Қытай, Тайланд елдерімен қатынайды. Авиатасымалдаулар ұлттық
тасымалдаушы Эйр-Қазақстан және басқа да авиакомпаниялармен іске
асырылады. Көптеген туристер сервис және қызметтің сенімділігі тұрғысына
шетелдік тасымалдаушыларды таңдайды, ол өз кезегінде еліміздің
тасымалдаушыларының авиарейстеріндегі жолаушылар санын күрт азайтады.
Онымен бірге авиабилеттер құнының тым қымбаттады да Қазақстан
турөнімдерінің құнын қымбаттайды, соған сәйкес халықаралық нарықта біз
бәсекелестік қабілетімізден айырыламыз.
Автокөлік шоп-туризмде шекаралас елдерге және экскурсиялық
бағыттарды жүзеге асыруда қолданылады. Алайда оның дамуы негізінен жолға
және көліктерге сәйкес техникалық қызмет көрсету мүмкіндігіне
байланысты. Республиканың автобус паркінің жағдайы өте нашар, сонымен
бірге өздерінің ыңғайлы автобустары да жоқтың қасы, ол туристерге
жоғары деңгейдегі қызметті қамтамасыз ете алмайды.
Негізгі темір жол тасымалдаушысы Қазақстан темір жолы Республикалық
мемлекеттік кәсіпорны 14 бағыт бойынша жолаушы тасымалдайды.
Қазақстанның темір жолдарымен қырғызстан, Өзбекстан, Ресей, Тәжікстан,
Түркменстан елдерінің транзиттік жолаушы поездары өтеді.
Болашақта қоғамдық экологиялық таза туристік көліктерінің дамуына
басты назар аударылуы қажет.
Ақмола облысы табиғаттың ерекше тамаша көріністеріне толы өлке. Оның
ең бір керемет бұрышы Қазақстан Швейцариясы деген поэтикалық атаққа
ие болған - Көкшетау өңірі болып табылады. Сондықтан да бұл өлкені қазақтың
көптеген ақындарының жырлауы да тегін емес. Мыңдаған көгілдір көлдерді,
аңыздар мен жұмбақ ертегілерге негіз болған шыңдар қоршап тұр. Бурабай және
Зерендінің елуден астам шипажайлары осы өлкенің тұрғындары мен
қонақтарының сүйікті демалыс орнына айналған. Ақмола облысында жануарлар
мен өсімдік әлемін сақтауға арналған 15 табиғатты ерекше қорғалатын
аумағы бар:
1 (бір) – Қорғалжын – мемлекеттік табиғи қорық;
2 (екі) – Көкшетау және Бурабай мемлекеттік ұлттық табиғи парктері;
4 (төрт) – мемлекеттік табиғи зоологиялық тапсырулар;
8 (сегіз) – табиғат ескерткіштері.
Ақмола облысы Қазақстан Республикасының орталық бөлігінің
солтүстігінде орналасқан. Ол Павлодар, Солтүстік Қазақстан, Қостанай,
Қарағанды облыстарымен, және Ресей Челябі, Түмен, Қорған, Омбы
облыстарымен шектеседі, және бұлармен ұзақ мерзімді экономикалық
байланысты қалыптастырған.
Әкімшілік орталығы Көкшетау қаласы. Облыс ауқымы 146,2 мың кв.м.,
республикасының 5,4% құрайды. Облыс халқы 719,9 мың адам, соның ішінде:
қалалықтар 337,9 мың, ауылдықтар 382,0 мың адам.
Облыс ауқымында: Көкшетау және Степногор екі облыстық маңызы бар
қала және Шортан, Атбасар, Макинск, ақкөл, Державин, Ерейментау, Есіл,
Степняк аудандық маңызы бар қалалар орналасқан.
Көкшетау Қазақстанның қызық та өзгеше қаласының бірі.
Көкшетау атауы Көкшетау тауы мен шатқалының атына байланысты,
алғашқыда қала орналастыру жоспарымен аталған. Көкшетау шыңы ауа райы ашық
кезде, оңдаған шақырым жерден көрінеді. Қоршаған ортаның сұлулығы тек
қазақстандықтарға ғана мәлім емес. Шипалы қылқан жапырақты орман басқан
таулары, көгілдір көлдері, таза ауасы бұл жерге халықты өзіне тартады.
Бұл сұлу өлкеге Ақан Сері, Біржан Сал, Үкілі Ыбырай, Жаяу Мұса, Мағжан
Жұмабаев, Ілияс Жансүгіров, Сәкен Сейфуллин сияқты ақындар жырларын
арнаған.
Қазір Көкшетау Қазақстанның бас қаласы Астананың серік – қаласы болып
келеді.
Зеренді кәзіргі кездегі туризм саласына үлесін қосып келе жатқан
аймақтың бірі. Бұл өңірде атап айтқанда Зерен, Сұңқар, Мәлік Ғабдуллин
атындағы балалар сауықтыру кешені секілді туристік кәсіпорындар кәзіргі
күнде жұмыс істеуде. Зеренді өңірінің туристтік қызметінің Қазақстан
Республикасының экономикасына қосатын үлесі мол.
Тарау 1. Зеренді өңірінің табиғи ескерткіштері.
Ақмола облысының солтүстігінің әкімшілік бөлік. 1935 жылы құрылған.
1997 жылы Көкшетау ауданымен біріктірілді. Жерінің аумағы 80 мың км2.
тұрғыны 50,2 мың адам 1999 жылғы мәлімет бойынша. Ауданда 85 елді мекен 11
ауылдық, 3 кенттік әкімшілік округтері біріктірілген. Аудан орталығы -
Зеренді Көкшетау қыратының солтүстігін алып жатыр.
Жер бедері аласа таулы, ұсақ шоқылы, ойлы-белесті жазық. Ірі таулары
Зеренді (587 м) Жыланды (609 м). Қараүңгір, Қаратау, Қошқарбай, Шымылдықты,
Байөтер (551м). Елікті (502 м), Нарөлген (489 м) тағы басқалары бар.
Кен байлықтарынан алтын, алмас, титан, уран, темір, қызғылт гранит,
доломит. Құрылысқа жарамды тас, құм, каолин, емдік саз секілділер көптеп
кездеседі. Климаты континенттік: қысы ұзақ ( қар 140-160 күн жатады, суық,
қары аз 20 см, жазы жылы әрі құрғақ. Ауаның орташа температурасы қаңтарда
-180С, шілдеде 190С. Жауын шашының жылдық мөлшері 350-400 мм. Ауданың
оңтүстігінен солтүстігіне қарай шағалалы өзені ағады. Оның оң жақ саласы –
қышықты өзені ағып өтеді. Оң түстігінде Есілдің салалары – Жабайы мен
Кіші Түкті өңірінде қайыңды теректі ормандар өседі. Орманда қарақат,
таңқурай, мойыл, итмұрын, бүлдірген секілді жеміс жидектер өседі, ал ашық
жерлерде қарағай тобылғы, бұталар өседі. Қалың алғындық астық
тұқымдастар түрлері, қызғылт селеусін, сәбіз шөп, бетеге, Жусан
тастақты жерлерде ғана өседі.
Аршалы, Қошқарбай бастау алатын аудан аймағында көл көп, олардың
ішіндегі ірілері, Зеренді, Қарағайлы, Айдабол, Бірқыз, Шымылдықты, Құмды
көлдер. Қараүңгір, Жамантұз, Жолдыбай секілді көптеген тұнық көлдер
Зеренді аумағын көркейтіп тұр.
Аудан жерінде шіріндісі мол қара және күрең қоңыр топырақ кең
таралған. Тың игеру кезінде ауданның көп жері жыртылған. Ауданның солтүстік
бөлігін қалың терек шоқтары өскен ормандар алып жатыр. Қыраттың биік
жерлері мен қыраттарында қарағай өседі, Зеренді өңірінде қылқан
жапырақты орман, Кіші Түкті өңірінде қайыңды теректі ормандар өседі.
Ормандарында қасқыр, бұлан, елік, түлкі, қарсақ суыр жиын, далалы
алқаптарында ұсақ кемірушілер мекен етеді. Зеренді аумағында су
құстарының 200-ден астамы мекендейді. Олардың ішінде 150- дейі ұя
салады. Ауданда Куйбышев, Сарыбай, Зеренді, Кіші Түкті секілді орман
шаруашылықтары жұмыс жасайды. Зеренді ауданының тұрғындарының тығыздығы
1-км2 – ге 6,1 – адам келеді. Ірі елді мекендері: Айдабол, Алексеевка,
Бірлестік, Зеренді, Шағалалы, Викторовка, Куропаткино, Семфиропольское,
Аккол секілді шағын ауылды аймақтар кіреді. Ауданда доломит кенші тас
ұстатын зауыт Алексеевка комбинаты орналасқан. Ал Айдабол ауылында спірт
өндіріледі, басқа да шағын бидай қабылдайтын, нан пісіретін шаруашылықтар
көптеп жұмыс жасайды. Зеренді ауданының басты салаларына мыналар негіз
көрсетеді: басты салалары егін және мал шаруашылығының пайдаланатын
жерлері 642,4-мың-га, оның ішндегі егістік жерлерінің көлемі 249,1 гек,
тыңайған жерлері 112,0 мың гектар, шабындықа жері 3,1 мың гектар
жаылымдық жері 278,2 мың гектар. Ормандық алқап 85,9 мың гектар жерді
қамтиды. Бұрынғы 16-астық, 2- шошқа, 2- картоп, 4 – ет, 1- жылқы, 1-
баубақша, 1- көкөніс – сүт кеңшарлары қазіргі негізгі екі акционерлік қоғам
(Целина, Болашақ), 2-өндірістік кооператив (Зеренді, Картофель), 39-
ЖШС, 176 – шаруа қожалығы құрылған. Егін шаруашылығының басты салаларының
негізгі өнімдері: астық, жем, шөп, картоп көкөніс жеміс-жидек өндіру ал
мал шаруашылығыныкі: Сиыр, қой, ешкі, шошқа, жылқы, құс өнімдерін өндіру
және оларды өсіру. Ауданда негізінен 5 мектепке дейінгі балалар мекемесі,
42 – жалпы білім беретін мектеп, музыка, спорт мектептері, 2 – кәсіптік
техникалық мектеп, мәдениет үйлері мен клубтар кітапханалар, 80 – емдеу
сауықтыру орталықтары, оның ішінде 65-ке жуық фельдш-акушерлік пункт бар.
Ауданды басқа аймақтармен қатынастыратын тас жолдарды салаларында әр
алуан зымырап жатыр, мысалға Зеренді ауданын басып өтетін Алматы,
Петропавл, Қостанай, Барнауыл тас жолдары, Алматы, Петропавл, Атбасар,
Көкшетау, Саумалкөл, Шортанды аудандарын басып өтетін тас жолдар қысы жазы
жолаушылардан үзілген емес.
Ақмола облысы Зеренді аудандағы облыстық мәні бар Зоологиялық
қорықша 1979 – жылдан бастап құрылған. Аудандық 23 мыңға жуық гектар жерін
алып жатыр. Қорықша ауданға қыраты төбелі жазық жерлер гранитті тоқылар
мен адырлы қырқаларға ұласады. Олардың баурайында қарағайлы қалың орман,
астық тұқымдас өсімдіктер мен жүркі шөптер араласа өскен. Қорықшада бұлан,
елек, борсық, тиын тағы басқа көптеген аң түрлерімекендейді. Көкшетау
қыраттарының орталық бөлігіндегі орманды – таулы алқап, Ақмола облысы
Зеренді ауданында орналасқан, Батыстан шығысқа – солтүстік шығысқа қарай
28-км созылған ені 18-20 км. Батысында Жыланды тауы ұласады, биіктігі 587
м. Жер қыртысы палеозойға дейінгі гнейс, мәрмәр және кристалды
тақтатастан, сондай ақ девон және тас көмір кеңінің шөгінділерінен
түзілген Зеренді тауларын қарағайлы, қайыңды, ормандар көшкеріп жатыр.
Таудың төңірегі тұшы көлдерге, бұлақтарға бай.
Зеренді өңірінің табиғи, тарихи және мәдени ескерткіштерін туристік
қызмет көрсету айналымына кіргізудің кейбір жолдары.
Көкшетау қаласының оңтүстік – батыс Ығында көгілдір көлдер мен
сыңғырлаған бал бұлақтары бар, қалың қарағайлы таулары мен тіп-тік өскен
терегі мол ойпаттары бар ақ нұрымен ажарланған ақ қайынды жайқалған
жазықтары бар, тапал өскен талға толы сай-салалары бар ұзындығы 60-
шақырымдай көлденеңі 25-30 шақырым жайсаң жеді Зеренді алқабы алып жатыр.
Бұл алқап Көкшетау табиғи паркінің негізін құрайды. Жоғарыда жалпылама
айтылған табиғи көріністер адам қойған атаулар және заман өзгерістерін
өз бойына сіңірген тарам – тарам тарихы бар ескерткіштерін емес пе?
Ескерткіш дегеніміз ескерту, еске түсіру, есте сақтау ұғымдарының негізгі
жиынтығы. Сондықтан мен Зеренді өңірінің тарихи және табиғи
ескерткіштерге көз жүгіртіп оқырмандары ой бөлісуге шақырып отырмын.
Кезінде әйгілі Ақан сері Қараоткелге келіп, балбыраған Балқадиша
апамызды әнге қосып, Жыланды тауын жырына арқау етсе, Тінібек би мен
Шәкей билер бергі Шыңғыс заманында Атығай-Қарауылдық сойылын соғып, сөзін
сөйлеген. Әз Бөгенбай бабамыз Кенесары қырғызға барғанда ақырғы ақылын
әділ айтса да, Хан Кенеміз мерт болған еді. Мұсақұлдай палуан - батырды
Қанай бидей асылымыз өзбеке апарып, сөз додасында дүл – дүл атанып,
Тәшкентте сұлтан болғаны елге тарихтан мәлім. Тарағайдың ұрпағы асқақ
ақын Еркеш Ибраһим Зеренді Көкшетауды жырлап өтті. Жазушы Жанайдар Мусин
ағамыз Қараөткелдің Ақ аланын, Мұздыбұлақ – Саздыағашын сәнді сипаттап,
повестеріне қоса жазған. Ақын Дулат Мәженов бірде Жыланды мен Қошқарбай,
олар жатыр үйсініп мәнгі еншісін қосқандай - деп толғанса, Алматыдан
ініміз Қорғанбек Аманжолов Зеренді қарағайларын сағыныш тіліне тірек
еткен. Иран – ғайып санды атақты ақын – драмматургіміз де қылды қарауылдан
екендігін жаңа естіп жүрміз. Міне, осының бәрі біздің таңдаулы
тарихымыз, мәнді мәдениетіміз ретінде саяхатшы қонақтарға айтар
сөзіміздің арқауы болмақ.
Зеренді өңірі Абылайхан заманынан бері қарай 250-300 жылдай
аралықта Мәшектің қарт және Бөлекей ұлдарының ұрпақтары тұрып мекен
еткенге ұқсайды. Ал Зеренді өңірінің тау, жер, су атауларында да өзіндік
ерекшеліктері бар. Зеренді атауы Зерен – Церен – Джейрен – Жайран деген аң
атауынан шыққан сияқты. Бұл сөздің түбірінде қалмақ сөзінің иісі
шығып тұрғандай. Демек қалмақ заманының да Зеренді тарихына қатысты
тұстары баршылық. Мәселен, Қошқарбай, Кенөткел ауылдарында маңайында
қазірдің өзінде ескі қалама зираттары кездеседі. Жыланды Сандықтау атаулар
да табиғи көріністерден қалыптасқан болуы керек.
Ал Қошқарбай тауының атауы да адам атына қатысты екендігі көрініп
тұр. Қошқарбай (батыр ма, би ме) ол туралы ел алдында әңгімелер баршылық.
Бірақ жан-жақты зерттеліп, деректі түрде жазылған Қошқарбай туралы нақты
деректер жоқ.
Қараөткел ауылы мен Үлгілі ауылының орта кезінде Кейкі батыр
атты төбе бар. Ел ауызында Кейкі төбесі деп атап кеткен. Төбенің басында
кейкінің зираты бар деп қарттар айтып отырады.
Тарау 2. Зеренді өңірінің тарихи
ескерткіштері.
Зеренді өңірінің мәдени ескерткіштерін аз емес екендігі бәрімізге
мәлім. Атап айтар болсақ, Зеренді өңірінде туған батыр би жыраулар бізге
белгісі Бөгенбай би, Мәлік Ғабдуллиннің атасы Қанай би 1695-1775 жылдары
өмір сүрген, кейіннен қайтыс
Түркістанға апарылып қойылған. Тарихқа жүгінетін болсақ, Зеренді
өңірі қазақтың үш жүзінің басын қосқан Абылай ханның да ордасы болған
делінеді. Зерендінің батысында Қараөткел мен Үлгілі ауылдарының
ортасында Кейкі батыр төбесі бар. Кейкі төбесінің басындағы зиратта
Кейкі батырдың мүрдесі жатыр. Бізге бұл деректердің тарихтан
алынғалы белгілі. Негізі мақтап тұрып тарихи мәдени тұлға ретінде біздің
Қазақ халқына мәлім қаһарман ғалым ұлдары Мәлік Ғабдуллин Ғабдолла ұлының
алатын үлесі арасан зор. Көкше жерінен Зеренді өңірінен шыққан Мәлік
Ғабдуллин туралы оның ерліктері, қайсарлығы, өжеттілігі, ақындығы туралы
көп, жазылған қазақтың бір туарларының бірі болғандықтан.
Мәлік Ғабдуллинді Зеренді өңірінің ең асыл мәдени мұрасы ретінде
елге таныту үшін оның өмір баянымен, еңбектеріне көз жүгіртіп, сұраптап,
баға бере отырып, кеңінен тоқталып талдап өтуі қажет еттік.
Батырым - Мәлік беренім,
Жүйрігім – озған өренім.
Халық сүйген қалаулым,
Жырымды саған төгемін – деп
Жырын төккен Жамбыл атамызда Мәлік Ғабдуллин ағамыздың ерліктерін,
батырлығын сомдап, оны шын жүректен елі үшін туған ұл деп оған сонау
соғыстың сұрапыл жылдарында өз батасын берген болатын.
Аса көрнекті педагог, ғылым, жазушы, Қоғам Қайраткері, Совет
одағының батыры, Мәлік Ғабдуллиннің өнегелі өмірі мен жемісті творчествосы
арнайы зерттеуді қажет етеді. Ұлағатты ұстаз әскери мемуарист, жалынды
публицист, ғұлама білімпаздық бай мұрасы жан – жақты да байсалды
қарастырылып өзінің лайықты ғылыми бағасын ала берері кәміл. Бұл жағын
жұмыста біз дарынды ғалымның өмірі мен творчествосына әсіресе қазақ совет
фольклористикасын дамытуға қосқан қомақты үлесіне қысқаша шолу жасауды
ғана мақсат еттік. Алдымен абзал азаматтың өмір өткелдері туралы бірер
сөз. Ол 1915 жылы 15-ші қарашада осы күнгі Көкшетау облысының Зеренді
аудандағы Қой салған деген жерде (қазіргі Мәлік Ғабдуллин атындағы
ауылда) кедей шаруа семьясында дүниеге келген. Бастауыш мектепті ауылда
оқып, Көкшетау қаласындағы балалар коммунасында
жетінші классты бітіреді. Білім жетілдіру мақсатында Алматыға барып,
жұмысшы факультетінде оқығаннан кейін 1931 жылы Қазақтың Абай атындағы
мемлекеттік педагогикалық институтына қабылданды, осы институттың Қазақ
тілі мен әдебиеті факультетін 1935 жылы ойдағыдай бітіріп республикалық
Пионер газеті редакторының орынбасары қызметіне тағайындалды. 1936
жылы Қызыл Армия қатарына шақырылады, әскери борышын сәтті өтеп қайтады.
1938 жылы ССР Ғылым академиясы Қазақстандағы филиалының Ұлт
мәдениеті институтында кіші Ғылыми қызметкер болады. Кейін Каз Пидің
аспирантурасына ауысады. 1940 – жылы Коммунистік партияның қатарына
алынады.
Енді қолыңызға қарау алып, жауға қарсы күреске барасыз,
аспирантураға және ғылыми жұмысыңызға соғыстан кейін оралатын боласыз, -
дейді.
1941 жылдың 11-шілдесінде облыстық соғыс комиссарына шақырылып,
майданға аттануға бел буады.
Сөйтіп ол генерал И.В. Панфиловтың басқарылуымен Алматыда
жасақталған 316 – дивизияға ротаның саяси жетекшісі болып қабылданды. Үш
ай әскери дайарлықтан өткеннен кейін, сол жылы қазан айының ортасында
Мәскеудің батыс жағында 150- километрдей қашықтықта орналасқан Осташево
қаласын қорғау үшін болған шайқасқа қатысты, осыдан бастап майданның
алдыңғы шебінде жүрді. Әлденеше ерлік көрсетті. СССР Жоғарғы советі
Президиумының 1943 жылғы 30-қаңтардағы Указымен оған Совет Одағының Батыры
атағы берілді. Содан кейін Мәлік Ғабдуллиннің майдандағы ерліктері
жайында көптеген очерктер суреттермен, хабарлар жазыла бастады. Олардың
бірсыпырасы әр кезде жеке-жеке кітапша болып басылды.
Қазақтың Абай атындағы мемлекеттік педагогикалық институты мен
Қазақстан жазушылар одағы 1943 – жылы Мәлікке арналып жинақ құрастырып
шығарды. Мұнда С. Мұқановтың, Қ. Жұмағалиевтің, Е. Ысмайловтың, Б.
Кенжебаевтың тағы басқа көптеген арнау өлеңдері жарияланды.
Ұлы отан соғысы кезінде және соғыстан кейінгі жылдары қазақ
жазушылары халық ақындары батырды дәрінтеп жыр – талғаулар, дастандар
шығарды. Ержүрек жауынгердің майдандас достары Бауыржан Момышұлы,
Балтабек Жетпісбаев өздерінің кітаптарында ол туралы тебірене жазады.
Мәлік Ғабдуллиннің майдандағы ерлігі мағыналы өмірі творчество адамдарын
әлі де шабыттандыра береді. Саттар Сейтхазин мен Мыңбай Рашевтің соғыс
жылдарында жазған поэмаларын, Әзілхан Нұршайықовтың деректі повесін бұған
мысал етуге болады. Мәлік Ғабдуллин 1944-1946 жылдары СССР Қорғаныс
министрлігі саяси бас басқармасында жұмыс істейді. 1946 жылдың көктемінде
әскери қызметтен басап, Алматыға қайта оралады. Алғашында Қазақ ССР Ғылым
академиясы М.О. Әуезов атындағы әдебиет және өнер институтында, алғашында
қолжазба және текстология бөлімінен кейін фольклор бөлімінің меңгерушісі
болып істейді.
Соғыстан соңғы уақытта Мәлік Ғабдуллиннің творчествосындағы
үздіксіз өсу, өрлеу жылдары болды. Ол 1947 жылы Қобыланды батыр жырын
зерттеу проблемалары деген тақырыпта диссертация қорғап, филология
ғылымдардың кандидаты ғылыми дәрежесін алды. 1958 – жылы Қазақ халқының
дәстүрлі ауыз Әдебиеті зертеуі үшін филология ғылымдарының докторы
дәрежесіне ие болады. Оған 1952 жылы доцент, 1962 жылы профессор атағы
берілді. 1959 – жылы СССР Педагогикалық ғылымдар академиясының толық
мүшесі (академигі) болып сайланды. 1961 - жылы Қазақ ССР – нің ғылымға
еңбегі сіңген қайраткері құрмет атағын алды. Жас талапкерлердің
көпшілігі тәрізді Мәлік те жазуды өлеңнен бастады. Мәліктің қабырға
газетінде жарияланған тырнақалдысын айтпағанда балауса өлеңдердің
жастар газетінде жарық көруі 1931 – жылы екен. Ленинсіз сегіз жыл атты
өлеңі Әдебиет майданы журналының 1932 жылғы екінші санында бірінші
бетке басылды. Алайда қабілеттік жастық қаламын ұштай түскен шағы Ұлы
Отан соғысының тұсы болды. Өзінің қарулас серіктерін жанқиярлық
ерліктері оны тебірентпей қоймады. Жауынгер ағамыздың Менің майдандас
достарым атты жазбалары 1943 жылы майдандық көп тиражды газеттерде және
Социалистік Қазақстанда жариялана бастады. Мәлік Ғабдуллин өзінің
жазушылық творчествосында майдандас достарының – ержүрек жауынгерлерінің
қаһармандығын, интернационалдық достығын, адалдығын, адамгершілігін
социалистік отанға шексіз бермегендігін асқап сүйіспеншілікпен жыр етті.
Оның талантты шығармалары қазақ әдебиетінде Ұлы Отан соғысы тақырыбын
игеруге қосылған елеулі үлесі болып қалды. Ғалымның Қазақ халқының ауыз
әдебиеті (1958), Ата – аналарға тәрбие туралы кеңес (1966), Қазақ
халқының батырлық жыры (1972), Монографиялары, оқулықтары, қыруар
мақалалары өзінің ғылымдық педагогикалық мән – маңызын ешқашан жайған
емес.
Мәлік Ғабдуллин СССР Жоғарғы Советтің ІІ – ІV – шақыруында депутат
болып сайланды. СССР Жоғарғы Советі парламенттік тобының құрамында
Финляндияда (1953), Белгияда 1957), Югославияда (1957) жылдары болып
қайтты. 1945 – жылы күзде Лондонда өткен бүкіл дүние жүзі демократияшыл
жастардың тұңғыш конференциясында қатысты. Енбешілер депутаттардың Алматы
облыстық, қалалық Фрунзе аудандық комитеттеріне мүше болып бірнеше рет
сайланды. Ленин ордені, Қызыл Ту, Еңбек қызыл ту, Қызыл жұлдыз, 1 –
дәрежелі Отан Соғысы ордендерімен және көптеген медальдармен марапатталды.
Соғысқа дейінгі ат жалын тартып мінген әрбір азаматтың өмір баяны. Егер
ол майданнан аман есен оралса, шартты түрде үш кезенге бөлуге болатын
сияқты: Балалық, студенттік, Ұлы отан соғысы және соғыстан кейінгі бейбіт
өмір жылы. Егер сұрапыл соғыс болмағанда оқу-білім және ғылыми –
педагогикалық қызмет жүйесімен үздіксіз өрбіген кәдімгі зиялы азаматтық
қарапайым тағдырымен ант ішер еді. Ұлы Отан соғысы өзге де адамдар
секілді. Оның да өміріне төрт жыл өзгеріс әкелді, бұл кезді ауызға алмау
мүмкін емес. Оның есімі отанды сан кездегі отанымызды жаулардан сақтап
қалған отты жылдармен тығыз байланысты. 1941 жылғы қазан айының он
алтысы күні күн найзадай көтеріліп қалған. Алыстан зеңбірек дауысы
естілді. Мәлік Ғабдуллиннің ротасына Осташево қаласының ортасынан өтуі
Руза өзеніндегі көпірді қорғау, оған жауды жақындатпауды тапсырады.
Фашистер қалың зеңбірекпен атып, самолеттен бомбылай бастады. Біздің
артиллеристер де толассыз атып, тойтарыс беруде. Қала көк ала түтінге
бөленді. Бір кезде жау танкілері де баса – көктеп көпірге жақын қалды.
Жасыл шинелді фашистер үлкен шығынға ұшырады. Олар көпірге жақындай алмай
кері қайтты.
Бұл Мәлік Ғабдуллиннің ұрысқа алғашқы енуі еді. Бұдан кейінде батыр
ағамыздың жаумен бетпе – бет қаншама рет кездескенінде сан жоқ шығар.
Қазақтың жас фольклорист ғалымы - Мәлік Ғабдуллин соғыс кезінде әйгілі
панфиловшылар девизиясында өз еркімен келген жауынгер – туған даласында
өзі де фольклор қаһарманға айналды. Мәлік Ғабдуллиннің жауынгершілік
өмірін оның майдандық очерктерінен бөліп қарауға болады . Өйткені оның
очерктері деректі оқиғалар ізімен жазылған күнделікті майдан өмірінің
шежіресі. Соғыстан бұрын да қаламы төселіп қалған журналист, ғалым
қарудан қолы босаса, қаламын алып, көрген білгенін қалың дәптеріне
түгендей түсіріп жүрген.
Әрине, Түйенің қомы, аттың жалында - қатерлі қарбаласта барлығына
бірдей мүмкіндік бола бермейтін. Қайткенде – де қандай да бір мүмкіндікті
жібермей көз алдында көрген азаматтың ерлігін өз күнделігіне түсіріп отыру
Мәліктің басты мақсаты.
Ол майданда өз көзімен көргенді, мен соларды окопта отырып соғысып
жүріп жаздым осы жинаққа енген Бауыржан Момышұлы, қазтай Сәдуақасов
секілді көптеген очерктер өзінің шыншылдығымен өз оқырмандарын қызықтыра
жазылған. Автор өзінің жазғандарын жинап бастыруға соғыстан кейін ғана
мүмкіндік алды.
Қаһарман ғалым - Мәлік Ғабдуллиннің Ұлы Отан соғысы жылдарында жазған
шығармалары тарихилық және көркемдік мәнімен де өзгешеленеді. Сөз өнерін
ардақтап кие тұтқан, қазақ баласына деген өлшеусіз құштарлықтың, ізгілік
– адамгершілік қасиеттің, рух – жігері асқақ қайраттың иесі Ер Мәлік
лапылдаған оттың, Көк ала түтіні бұрқырап дүрсілдеген оқтың ішінде жүріп,
өнімді өнікті еңбектеніп телегей шығармалар туындатқанына қайран қалмасқа
болмайды. Ол 1942 – жылдың 12- мамырында Ғабит Мүсіреповке жазған хатында
былай дейді: Менің шатаспаған жерім аз деймін. Соғысқа келісімен күнделік
жазуға кірістім. Оның барлығы батырлар бір соғыста оқ ұшырып кетті.
Соңынан Қазақ баласы - деген атпен көптеген нәрсе жаздым. Көлемі 750
беттен артық, дәптер бетімен санағанда, мұнда Бауыржан Момышұлы, Мұқан
Салмқұлов, Балтабек Жетпісбаев секілді кісілердің ерліктері және көптеген
эпизодтар жиналды.
Мәлік Ғабдуллиннің Бауыржанның кол басшылық өнері, үлгі - өнегесі
шешендік қабілетін, терең дүниетанымымен, батырлық болмысы Бауыржан
Момышұлы дейтін мемуарлық повесі (19411942) мен Қазақ мақаланың күші
деген эссесінде (1943) әдемі сипаттады. Бұл шығармалар терең сынданып
кейін келе үлкен шығармалар кітапқа айналып шығарылады. Қазақ батырларының
ерлігін ел оқып, мақтан тұтып мерейлене оқитыны анық.
Жуырда мен бір адамнан хат алдым. Ол кісі хатында былай дейді:
Мәлік – ау, осы сенде не арман бар екен? Арманың жоқ та шығар. Оқу – оқып,
білім алдың. Майданға барып, елге атағың шықты. Сені халық мақтан етіп
отыр. Жаңа туған жас балаларына көп адамдар сенің атыңды қойып жатыр,
сенің атыңда ауылдар мен жаңа мектептер ашуда. Мұндай дәрежеге жеткен
адамның арманы болмауы тиісті депті.
Бұл жөнінде менің өз пікірімді білгің келетін болар. Онда мен мынаны
айтар едім: Сенің арманың жоқ деушілік қарабастың қамын ойлаушылықтан
туған сөз. Ол мен бәрін істеп болдым, енді мен еш нәрсе істемеймін. Мен
үшін басқалары істесін, олар мені киіндірсін, тамақтандырсын, мен
шалқайып жатайын деген сөз.
Анадан туып, өмірге, жарық дүниеге келгеннен кейін, тәрбие алып, ес
білгеннен соң адамда арман дегеннен көп нәрсе болмайды.
Адамның арманы әлеуметтік және жекелік болып екіге бөлінеді. Ананың
құрсағында жатқан кезде немесе қара жерге енген кезде ғана арман болмайды.
Одан басқа уақыттың ішінде арманнан көп нәрсе жоқ. Біреу оқу оқып білім
алсам екен дейді. Екіншілері мал көбейтіп, байысам екен, жан – жанданып
молайсам екен дейді. Бұлар да арман. Адамның арманы көп және әртүрлі
болады.
Менің де арманым көп еді. Рас олардың біразын іске асырдым. Бір
арманым орындалды. Бір арманым орындала бергенде сап етіп екіншісі туады.
Ол іске асысымен мен мұндалап үшіншісі шыға келеді. Мұның адамдық қара
басынан, адамның ойынан емес, олар өмір тілегінен әлеуметтік салт –
сананың өсуі өркендеуіне туады. Осы күнде менде арманнан көп нәрсе жоқ.
Майданға қатысып жүрген басқа жауынгерлер секілді, меніңде арман
ететінім: соғысты жеңіспен аяқтап, елге аман сау қайтсақ екен деймін.
Содан кейін қаладан келгенше халыққа пайдалы қызмет етсем екен деп арман
еттім. Бұларға байланысты арманым мыңнан асады, өте көп. Демек мен де
арман жоқ емес, қайта көбейіп кетті деп ойымда болды.
Мәлік Ғабдуллин ағамыздың терең көз қарасына қарай әр сөзін талдай,
сараптасақ ол кісі де алға қойған мақсаты, еліне деген ыстық - ынтасы,
отанға деген шынайы сүйіспеншілігі, ыстық – ықыласымен бітпес арманы осы
бір хаттың иесінің сұрағынан толық түсініп, мәлік арманын әрмен қарай
растай түскім келеді. әр адамның өз туған жері, туған ауылы өзіне туған
жерін сұрапыл соғыс жылдары бір көріп кету сол арманның бірі болуы мүмкін
еді, бірақ ол арманы да, орындалған секілді, 1944 – жылдың жазы.
Өмірмен өлім беттескен сұрапыл соғыс жүріп жатқан кез. Мәлік
Ғабдуллин қысқы мерзімді демалыспен елге келді. Майдан даласынан қайтқан
батырдың ет жүрегі елжіреп, туған жерін әбден аңсап сағынып қалыпты. Басар
олар емес. Бейне бір жүз жыл көрмегендей сүйікті Көкше тауына көзі
талмайды., құмарта қарай береді. Көкшетау вокзалына табаны тиісімен
сүйікті Қойсалғанына, қысы – жазы төбесіне жел ойнақ салған жалаңаш
Желтаудың бауырына, қандай қақаған аязда да бастауы мөлдірлей шымырлап,
қайнап жатқан Бұлақ басына асықты.
Ауылға облыс пен аудан басшылары өздері әкелді. Ауылдың ақсақалдары
мен әжелері келіп Мәлікке амандасып, көздеріне жас алып құшақтап сүйіп
жатыр. Ғабдолла қарттың үйінің алды бала базарына айналып кеткен десе де
болады.
Бала елдің туып - өскен Көкшетауда,
Оранып қызыл гүлге, бақша - бауға.
Бұл күнде қатал жаумен күрес салған,
Туысқан Герой Мәлік денің саума. – деп
ақын ғалым Малдыбаевтің 1943 жылдың сәуірінде жазған Мәлікке Сәлем атты
музыкалық өлеңін сүйкімді дауыспен, екпінді ырғақпен төгілте шаршы топтан
шыққан бір бала орындап берді. Мәлік! – дейді қарттар жағы. Ел бақыты
үшін, халықтың болашағы үшін күресіп жүрген ұлдардың, ерліктерін ауыл
ақсақалдары мен әжелер балаларға мақтана әңгімелеп, көптен бері сауық
сайран, сән салттанатты ұмытқан ауыл адамдарын бір сілкіп тастағандай
болады. Ол – қатты сағынатын туған жерді. Сол ауасын талғап – толғап
жұтсам да, ауылдас ағалы туғанды құмарлана сүйсем де, әлі мауқым басылар
емес.
Меймандарым айып етпесе, мен мына екі жігітпен ауылдың қара домалақтарын
ертіп, Желтаудың басына шығып, Бұлақ басындағы балалық шағы өткен ескі
жұртқа барып, туып - өскен жердің сай – саласын, тау – тасын,, аралап
біраз жүріп келсем деп едім. Желтаудың басына шығып көз жетер жердегі
байтақ далаға, зерні Зеренді өңіріне түгел бір сәлем берсем деп едім.
Міне Желтауды ұшар басы. Ат шаптырым айнала түгел көрінеді.
Мәлік жүзін сәт шуақты ңұр ойнап, мейірлене күлімсіреді. Жер
шоқтығы болмаса да, Желтаудың аз биіктігі өзіне тым қымбат.
Мәлік Көкшетау жаққа бұрады. Қалаға дейін көп болса 30-35 – шақырымдай
болар деп шамалады. Екі арада айнадай жарқырап Солдат көлі көрінеді.
Көкшетауға апаратын тура жол асы.
Мәлік көз жетер аймақты түгел бір шолып шығып, төбесіне төнген тауға
мінбелей қоршаған қарағайлы орман жасыл шымылдық тұтқан қара көк айдынына
тылсымды, сыр ұялататын табиғатқа тамсана таңырқанды, мекемелер
кітапханалар ашыла бастады.
Қазіргі Зеренді ауданының өзінде Мәлік Ғабдуллин атындағы қазақ
мектебі, сауықтыру спорт кешені салынған. Бұның бәрі қаһарман ғалым Совет
одағының батыры, біздің қазақтың мыңан бір туар ұлына деген құрмет екені
ойдан анық. Еліміз егемендік алып, тәуелсіз мемлекет болғаннан беріде міне
қанша жыл болды. Сол тәуелсіздік үшін күресіп өткен ағаларымыз,
аталарымыздың бірі, Мәлік Ғабдуллин екендігі рас. өткен жылы облыс
орталығындағы ескі мұражайды құлатып, орнына жаңадан үлкен мұражай
салды. Бұл мұражай облыс басшылары қолдауымен әсемдей әдемі кең болып
салынды мұражайдың ашылу салтанатына Еліміздің Президенті Нұрсұлтан
Назарбаев қатысып өз көзімен көріп кетті. Қазіргі мұражайға кірген
кезеңінен бастап шыққанша Мәлік Ғабдуллиннің балалық шағы, ата тарихы,
мектептік өмірі, студенттік өмірі, Ұлы Отан соғысы кезіндегі өмірі. Қандай
ұстаған қаруы, жан досы болған достары, майдандас достары, ұстаздары,
қолбасшылары, алған сияпаты, берген атақ даңқы, тұрған, туып өскен
Қойсалған ауылына дейін толық бейнеленген.
Батыр Мәлік Ғабдуллинмен өзіңізді бірге жүргендей сезінесіз, іштей
мақтанып, қуанасыз. Көкше өңірінен шыққан қаһарман ғалым.
Құрмет жұтып асқақ биікке көтеріп отырған қазақтың атын өшірмес, әр
ұлына мыңда – бір рахмет айтып, мақтан тұтқың келеді.
Бұл мұражайға келген әрбір қазақ баласы Мәлікті шын сүйгендіктен,
оның жазған кітап шығармаларына сүйене оқығандықтан оны халық қаһарманы
ретінде мәңгі есте сақталғандықтан келер деп ойлаймын.
Мұражайдың ірге тасын кезінде Мәліктің әкесі қалап кеткен болса. Енді
бүгінгі күні облыс басшылары мен қоса Мәлік Ғабдуллиннің балалары,
немерелері, ағайын туысқандары да, аталары үшін істеп атқарып жүрген
бүгінгі мұражайды халыққа таныстырып Мәлік Ғабдуллин ұлдарының өшпес үні,
естен кетпес бейнесі біз боламыз деп, аналарын елге паш етіп таныстырып
отыр. Мұның өзі біздің қазақ халқы үшін үлкен мақтаныш.
Қазақтың қаһарман ұлы Мәлік Ғабдуллиннің істеген еңбектері, жазған
кітаптары біз үшін таусылмас мұра. Біз оны тек қана айтып қоймай. Оны
ұрпақтан ұрпаққа жеткізе білуіміз әр қазақтың парызы. Көкше өңірінің
мақтан тұратын тарихтан ізі өшпес ұлы тұлға Мәлік Ғабдуллин ұлы туралы
осындай ой жүгіртіп, көз талдырмайтын мұраны мәңгілікке жырлап өткен.
Мәліктей тұлғалар Зеренді өңірінде туа берсін дегім келді.
Тарау 3. Зеренді өңірінің мәдени тарихи
ескерткіштері
Зеренді өңірінің тарихи ескерткіштеріне де шамалап көңіл бөлейік.
Тарихқа көз жіберіп Зеренді ауыл аймақтарына қалай қазақша ат беру
мүмкін екендігін оны қайдан бастаймыз деген ой туады.
Еліміздің ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық экономика жүйесіне соңғы
екі жүз жылда түбегейлі өзгерістерге ұшырағаны белгілі. Әсіресе, патша
үкіметі кезіндегі отаршылдық , кейіннен кеңес жүйесінің тоталитарлық
саясатына қыЗмет етуге мәжбүр болатынын жұртшылық жақсы біледі. Осы
жүйенің саяси идеологиялары ономастиканы жергілікті халықтың тарихи
мәдени санасына кері әсер етудің саяси құралына айналды. Нәтижесінде
анамастикасының өзіндік болмысында, ұлттық ерекшелігіне орасан зиян
келтіріп, еліміздің картасы едәуір бұрмалауға ұшырады. Солардың бірі
ретінде Зеренді ауданындағы Айдабол көлінің маңындағы мекендеген халық
Көмекей ауылдардың тарихын еске алайық.
ХІХ – ғасырдың екінші жартысында Бөліп ал да билей бер саясатын
ұстанған патша үкіметінің отаршылдарының бірі Виктор Лосев жергілікті
қазақтарды көл маңынан қуып, өз есімін және фамильясына байланысты екі
ауылдың қазығын қағады. Бүгігілерді – де қарапайым ауылдық жерлер
құрметінде үлкен ауыл Викторовка ал кішісі Лосевка деп атауда. Ауыл
ақсақалдарының айтуына қарағанда Айдабол көлінің маңы ол кезде Ит тұмсығы
деп аталған. Ну ормандары отынға пайдаланған, жаңа қоныстаушылар.
Осы жиналыста зейнеткерлер:Ж. Меңдібаев, Ш. Байтуғанов және тағы басқа
жергілікті тұрғындар Бөгенбай бидің өмірі мен қызметі жайында сыр шертеді.
Соңынан бұл мәселе жергілікті тұрғындардың дауысына салады, 105 адамның
қадауынан аудандық маслихатының қарауына жіберіледі. Ол жеңімпаз
жергілікті селолық округ әкімі Қ.Албаевтің қолы қойылған шешімі бар.
Аудандық маслихаттың оң шешіміне ие болып, аудан әкімі Н. Рамазановтың
қолдауын тапқан бұл мәселе облыстық маслихат пен облыс әкімінің қарауында
жақында тіл саясаты және ономастика комиссиясының мәжілісінде көптеген
елді мекендер мен қатар Лосевка селосы атауын Бөгенбай би ауылына өзгерту
мәселесі қаралып, мақұлданды. Аталған елді мекен атауларын өзгерту
жөніндегі құжаттарды ҚР Ұкіметі жанындағы мемлекеттік ономистика
комиссиясының қарауына жолдадық, - деген облыстық әкім жағындағы тіл
саясаты және ономистика комиссиясының төрағасы облыс әкімінің орынбасары
Ғалым Бекмағамбетовтың қолы қойылған құжат бар. Бірақ, ондағылар бұл
мәселені облыстағылар да шеше алады, - деп әлгі құжаттарды кейін
қайтарыпты. Жуырда осы мәселені анық – қойылғанын білмекші болып, облыстық
тілдерді дамыту басқармасындағы ономистикалық жұмыс және көрнекі
ақпараттарды бақылау бөлімінің бастығы Айгүл Талпақоваға жолықтық аталған
басқарманың атауы тілдерді дамыту болып өзгергеннен бері олардың ұлт
аралық достықтың қаймағын бұзбауға тырмысатындарын мұндай мәселелерді
шешуге анықтайтындарын алғашқы күннен – ақ сенген едік. Аталған бастық
Бөгенбай би жайында тарихи деректер бар ма?- деп жергілікті тұрғындардың
аузынан сөзіне құлақ аспайтынын білдірді.
Бұл жердің табиғатына орын толмас нұқсан келтірген. Бұл күндері
аталған екі село мен 6 шақырым жерде орналасқан Қызылқайнар ауылының
арасында бірде – бір ағаш өспейді. Шұрайлы жерлерінен айырылған әз
(кейіннен ХVІІпартсъезд) ауылы оның оң жағына қоныстануға мәжбүр болды.
Екі ауылдың адамдар аталас- ағайынды болғандықтан, біріншісін үлкен,
кейінгісін кіші ауыл, - деп те атады. Бүгінде Әз ауылы тұрғындарының бәрі
Лосевка селосына қоныс аударды. Осы село пайда болмастан бұрын бұл жерде
Бөгенбай би ауылы болатын оны село іргесінде жатқан ағайынды Әз бен
Бөгенбай бидің беттері дәлелдейді. Ал жергілікті тұрғындардың тарихи
шындықты қалпына келтіреміз, - деп ұмтылғандарының өзі оң бастама екенін
біреу түсінсе, екіншілердің естігілері де келмейтіні өкінішті – ақ. Ал,
Бөгенбай би болса Кенесары заманында оның кеңесшісі ханның өзі балағайым
деп қалықтатқан әулие ел ішінің көрнекті қоғам қайраткері болған. Ол қазақ
қырғыз елдері арасында елшілік мамлегерлік қызмет атқарған дипломат адам.
Сөзге шешен, ақыл парасаты мол Бөгенбай би екі елді жалғастыруда көп
еңбекшісі және қарапайым халықтың тірегі бола білген Бөгенбай би өзінің
ата қонысында 105 жасында көз жұмған. Ол жайында жазушылар: М. Бижановтің,
Т. Садуақасовтің кітаптарында кеңінен әңгімелейді. 2003 жылдың 11
наурызында Лосевка селосын Бөгенбай би ауылы, - деп атауы жөнінде
жергілікті тұрғындардың жиналысы болып, оған Зеренді ауданы әкімінің
орынбасары Е. Нұғманов аудандық білім бөлімінің меңгерушісі Б. Жүсіпов
Викторовка селолық округінің әкімі К. Албаевтар қатысады. Жиналғандар
алдына сөз алған аудан әкімінің орынбасары ауданда ономостикалық комиссия
жұмыс істейтінін елді мекеннің тарихи атаулары қайтарылатынын айтады.
Сол кезде жазуы болмаған жергілікті тұрғындардың ауыз әдебиетінен
пайдалары үшін ғана жазған жоқ па?дерек бар болса да олардың беретініне
күмәнданбай көріңіз. Тек кейіннен ғана ұрпақтардан ұрпаққа тарайтын ауыз
екі әңгімелерден жоғарыда аталған Бөгенбай би жайында кітаптар пайда
болғанын білім бастығына біз де айттық. Жергілікті тұрғындардың айтуына
қарағанда облыстық мәжілістің депутатының жауапкершілігі шектеулі
Викторовка серіктестігінің директоры В.Андрюхин депутат ретінде ұлт
аралық достықтық шырайына көлеңке түсіреді, орыс – қазақты алакөз қылады,
дейтін ескі әдісті беттерде қалтырып, бұл істі алға бастыртпай отырса
керек. Ол жер келімсектерге дейін қазақтың ата қонысы болғанына Ондрюхиннің
шаруасы қанша, қолына тиген байлық пен биліктен айырылып қалмаса болды. Ал
ұлтаралық мәселеге келсек оны Андрюхин жергілікті халықтың жерге деген
пайым дұрыс бермей ұлтына қарап жұмысқа алатын көрінеді. Шәріп Байтуғанов
ақсақал негізін қалап атады. Ал В. Андрюхин облыстық маслихатта жергілікті
тұрғындардың Бөгенбай би жайындағы сөздерін жоққа шығарып отырған, оған
сенген депутаттардың би ұрпақтарын жерге қаратып отырған. Міне осындай
азапқа түскен жерлерді қазақтың жерлеріне осы атауларды берер болатын
болсақ біздің атап өткен Викторовка, Лосевка секілді атаударды өзгерту
керектігі бүгінгі тәуелсіз мемлекетіміздің басты міндеттердің бірі, бұны
біздің облыс басшылары көзі ашық ағаларымыз еске алып, ауылдарымызға
бабаларымыздың аттарын беріп халқының армандары орындалып жатса бұл да
біздің асар белестеріміздің біртіндеп азайғанын білдірер еді. Ондай
біздің республикамыздың барлық өңірінде қолдану керектігі белгілі. Негізі
біздің келер қонақтарға өзіміздің сол дәстүрімізді таныстырғанда
тарихымызды қолданатынымыз анық. Сонда бұл ауылдардың аттары ақын, батыр,
би, ағаларымыздың атын атап таныстырсақ, қандай адамның да болса ойына,
сезіміне тез әсер етері анық.
Тарау 4. Зеренді өңірінде жүргізілген археологиялық жұмыстар
Көкшетау қаласынан 130 – мың халқын ауыз сумен қамтамасыз етіп отырған
Шағалалы өзеннің негізінен Ақбұлақ Үлгілі елді мекендеріндегі бұлақтардан
бастау алса, оған Жыланды, Зеренді, Қошқарбай тауларының етегіндегі сай
салалар қосылады.
Осы Шағалалы өзенінің басында қаншама тарихи және мәдени
ескерткіштер бар десеңізші. Облыстық өлкетану мұражайының деректеріне
жүгінсек, соңғы жылдары Зеренді өңірінен археологиялық зерттеу жұмыстары
әжептәуір деңгейде жүріп жатыр дейді. Мұнда Кеңөткел ауылының жанындағы
неолит дәуірінің қызықты құралдары ыдыс- аяқ, бұйымдар және тағы басқа
мәдени ескерткіштер табылған, ал Қарсақ жерінде де қола дәуірінің іздері
айқындалған. Зеренді өңірінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz