И. Оразбаев поэзиясының шеберлік тұғыры
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..3
І тарау. Ақын поэзиясының тақырыптық-идеялық өрісі.
1.1 Ізденіс
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .. ..6
1.2 Өмір шындығы-поэзия
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 20
ІІ тарау. И.Оразбаев поэзиясының шеберлік тұғыры
2.1 Лирикалық образ
болмысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
2.2 Көркемдік өрнек
бедері ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
ІІІ.
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..60
ІҮ. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 63
КІРІСПЕ
Жұмыстың зәрулігі.Поэзия өнері, поэзия ұғымы қазақ
әдебиеттануында барынша зерттелген сала.Осы орайда, ұлттық поэзияның арғы-
бергі тарихы зерттеу мен зерделену тұрғысынан биік белестерге көтерілді.
Aқындық өнердің тарихы мен табиғаты, жанрлық-көркемдік жүйесі, тақырыптық-
эстетикалық нысанасы– А.Байтұрсынов,
М.Әуезов,Қ.Жұмалиев,Е.Ысмайылов,З.А хметов,З.Қабдолов, С.Қирабаев,
Т.Кәкішев, М.Базарбаев,Ә.Нарымбетов,Т.Әбдірахм анова, Қ.П.Жүсіп, Р.Нұрғали,
С.Негимов, т.б. ізденіс, еңбектерінен кең орын алды.Сондай-ақ, Ж.Дәдебаев,
Қ.Ергөбек, Б.Майтанов, Б.Кәрібаева, Б.Сарбалаев, Ә.Бөпежанова,
Б.Кәрібозұлы,С. Жәмбек, Е.Тілешев т.б. зерттеулерінде кеңінен
қарастырылды.60 жылдар поэзиясында қалам тербеген Қ.Мырзалиев,
Ә.Тәжібаев,Ғ.Қайырбеков, Х.Ерғалиев, С.Жиенбаев, С.Мәуленов, Т.Бердияров,
М.Мақатаев, Т.Айбергенов, Ж.Нәжімеденов ақындардың жырлaрында салт-
дәстүрді, қазақы тұрмысты халықтық сипатты танытатын көріністер поэзияда
айқын көрінеді. 60 жылдары күрделі теориялық мәселелердің сырын аңғаруға
бағытталған ірі қадамдар жасалды. Е.Ысмайыловтың "Ақындар" монографиясында
халық поэзиясының өркендеу жолдары, айтыс өнеріндегі дәстүр мен жаңашылдық
жайлы сөз болса.Ә.Тәжібaевтың "Поэзия және өмір" атты кітабында қазақ
лирикасының дамуы, көркемдік сырлары ажарлы да әсерлі бейнеленеді. Одан
бергі кезеңде елiміздегі саяси-қоғамдық жүйеге кірген өзгерістерге сай,
әдебиетке деген талап өзгерді.Партия қаулылары күшін жойып, шығармашылық
адамына шектеу қою біртіндеп азая бастады. Жеке адамға табынушылықты
сынаумен байланысты идеологиялық тежеу мен ой-пікірден босау қазақ
поэзиясының шындықты шынайы түрде бейнелеуіне, осы саладағы көркемдік
ізденістеріне жол ашты. Саясатқа құрылған науқандық өлеңдер азайып, адамның
рухани тіршілігін,қуанышы мен қайғысын, сүйіспеншілік сезімдері мен
табиғатпен сырластығын жырлaуға мүмкіндік туды.Туғaн жерді, елін, ұлтын
сүйе жырлауға бөгет болған жоқ.Осындай кезде әдебиетімізге келген ұрпақ
тежеу көрмеген қалпымен өмірмен еркін араласып, лириканы жаңа биік сапаға
көтерді.Бұлардың шығармашылығы шындықтың бетіне жалтақсыз қарап, ойын
бүкпесіз ашық айтумен, поэзиядaғы әр алуан жазу өнерін байытумен, бір-
біріне ұқсамайтын стильдік ерекшеліктерімен көзге түсті. Олaр өз
Отанын,Қазақстанын,қазағын сүйетін,оның ұлттық ерекшеліктері мен мінез-
құлқын кең жырлап танумен ерекшеленеді.Ақындық пафостың жоғарылығы, өмірді
танудағы, бейне есебінде ұғудағы мәдениетімен қазақ поэзиясын жоғары
көтерді. 70 жылдардағы поэзия әлеміне келген ақындардың А.Бақтыгереева,
К.Ахметова, Н.Оразалин, Қ.Бұғыбаева, Р.Ниязбек, Ж.Әбдірашев, К.Мырзабеков,
А.Егеубай, Ж.Жақыпбаев, Ұ.Есдәулетов,Г.Салықбаева шығармашылықтарын
негізге алып жазылған зерттеу жұмыстары болғанымен, олардың негізгі
қалыптасу арналарын, даму сипатын айқындауға бағытталған жұмыстар аз.
Соның ішінде ақын И.Оразбаев шығaрмашылығы жайында арнайы нысанға
aлынып,зерттелген толымды зерттеу еңбек жоқ.Біз бұл зерттеу еңбегімізде
Иранбек Оразбаев шығармашылығын арнайы зерттеу нысаны ретінде алып
отырмыз.Ақынның шығармашылығын арнайы зерттеу нысанына алып,ғылыми негізде
талдауға арналған еңбектер жоқтың қасы.Оның үстіне ақынның
шығармашылығы арқылы қазақ поэзиясында пайда болған жанрлық өзгерістер мен
пішіндік құбылыстар, көркемдік сипаттары мен қырлары, ақынның көркем
ойлау, көркем бейнелеу, көркем образдар жүйесінің белгілі бір мақсатқа
құрылу, сол арқылы жүзеге асу,ұлттық топырақтан тамыр тартып ұлттық
бейнелеу нақыштарымен ұштаса алатындығын анықтау мәселесі әлі күнге дейін
жан-жақты қарастырылмаған. Бұл осы мәселелердің арнайы зерттеу нысанына
айналдырған еңбектің зәрулігін көрсетеді.
Жұмыстың өзектілігі.ХХ-ғасырдағы қазaқ поэзиясынa жаңашыл серпінмен
келіп, қазақ әдебиетінде жаңашылдық рухтағы поэзия тудырған ақындардың
алдыңғы қатарында тұрған Иранбек Оразбаев поэзиясы қарымды зерттеуді,
жіті бақылауды талап етеді.Ақын поэзиясының даму үрдісі, көркемдік
тұтастығы мен бейнелеу құралдары, түрлік-пішіндік, идеялық-мазмұндық
сипаттары жан-жақты зерттеу нысанына айналуы тиіс.Осы тұрғыдан алғанда
аталмыш жұмыстың өзектілігі туындайды.
Жұмыстың зерттелу сипаты.Қазақ поэзиясының көркемдік мәселесі, бейнелілік
сипаты Р.Сыздықова,Т.Әбдірахманова,Қ.Мұхам етқанов, М.Базарбаев, Б.Уақатов,
Қ.Өмірәлиев, Қ.Алпысбаев, С.Негимов және өзге ғалымдардың еңбектерінде жан-
жақты талданған.С.Ержанова Тәуелсіздік кезеңіндегі қазақ поэзиясының
көркемдік тұтастығы мәселелері (авторефераты), Ж.Ә.Айтмұхамбетова "Қазақ
поэзиясындағы мифа поэтика" тақырыбындағы докторлық диссертациясының
негізінде "Иранбек Оразбаевтың "Қорқыттың көрі" драмалық дастанындағы
мифтік-аңыздық сарын" атты мақаласы, А.Кеңшілікұлы "Қазақты сүю",
Б.Кәрібозұлы "Қазақ өлеңінің ұлттық сипаты"(авторефераты),
Н.Г.Сәлімқызы"Ақын поэзиясындағы дәстүр жалғастығы" мақаласы,
С.Тұрғынбекұлы "Алдаспан ақын", Қ.Ә.Жақсылықұлы "Тәуелсіздік жылдарындағы
қазақ поэзиясы:ізденістер, проблемалар" (диссертацияның
авторефераты),Б.Бегманова "Иранбек Оразбаев өлеңдеріндегі тәрбиелік мән"
мақаласы, Құрманғали Қ.Абай жолы: (Ақын Иранбек Оразбаев туралы),
С.Омарова "Ақын үні", А.Б.Алимжанова "Ақындық өнер және көркемдік қабылдау
табиғаты" мақаласында жауқазын жырларына арнайы тоқталып қана қоймай,
ізденіс мұраттарын, көзқарас эволюциясын, ондағы сыр-сезімді, көркемдік
өрнектерді, өлеңдегі өмірін тап басып көрсетеді. Ақындық өнер мен көркемдік
қабылдау мұраты өмір тәжірибесімен, уақыт бедерінен де із береді.
Қазіргі қазақ поэзиясының көрнекті тұлғасының бірі-Иранбек Оразбаев
халқының поэтикалық тілінің бай қорын, тілдік мүмкіндіктің терең құбылысын
жасап жүр.
Поэзияның көркемдік жүйесін поэтикалық мәтін арқылы талдау негізінде
тілдік заңдылықтарға сүйене отырып әрбір сөз бөлшектерінің қуаты,
тыныс белгілік құбылысы, кескіндемелік өрнегін анықтау;
Поэзияның көркемдік құралдары, бейнелеу тәсілдері адам жанының
небір сезімдерін шебер суреттеуге мүмкіндік бeретінін дәлелдеу;
Поэтикалық тұлғасын жасайтын әдеби көркемдіктердің тұтастығы ақынның
өзіндік сөз қолдану, түрлендіру, құбылту, ауыстырудағы жетістіктерімен
ерекшеленетінің байқату;
Зерттеу жұмысының жаңалығы. Қазіргі кезде төл поэзиямызда көркемдік
жүйесімен көзге түсіп жүрген Иран-Ғайыптың шығармашылығы зерттеу нысанына
толық алынбай, даму бағыты айқындалмай келеді.Диплом жұмысында: өлеңдегі
өлшем, бірліктері мен сыр-сезім сипaттaры, шумақ пен тармақтың түрлері,
ырғақ пен бунақ үйлесімі, сөз бен дыбыс үндестігі бaйыпты
қарастырылды;Ұлттық поэзиядағы дәстүр мен сабақтастық мәселесі,көркемдік-
эстетикалық құндылықтар, ақындық ерекшелігі мен шеберлік сырлары жан-жақты
ашылды;Ақынның өлең-жырларындағы лирикалық кейіпкер,қоғамдық құбылыстары
мен кезең көріністері, табиғат суреттері нақтылы талдауларға негіз етілді;
Иран-Ғайыптың ақындық өнері шығармашылық мұраттарымен кешенді түрде
байланыстырылып, осының негізінде қазіргі қазақ поэзиясымен сабақтастықта
өріс алады.Ақын лирикасының табиғаты ашылып, ондағы көркемдік құндылығы
нақтылы талдау, зерттеу мен зерделеу жүйесін құрайды.
Зерттеу нысаны ретінде И.Оразбаев лирикасы, әр жылдары жарық көрген
жыр жинақтары мен ол туралы жазылған әдеби-сын еңбектері негіз етіле
отырып,қазақ поэзиясының сомдалған поэтикалық тұлғасын жасайтын әдеби
көркемдіктердің тұтастығы Иран-Ғайыптың өзіндік сөз қолдану, түрлендіру,
ауыстыру мен құбылтудағы қолданудағы жетістіктері зор,әдеби тілдің
әсемдігі мен әсерлілігі үшін қажетті көркемдегіш тәсілдердің,фигуралардың
түрлерін қолдануында ешкімге ұқсамайтын өзіндік дара ерекшеліктері:
мәселен,метафораны тек ұғым ауыстыру ретінде ғана емес,логикалық ұқсастығы
жағынан қолдану,эмоцияны оқырманға жеткізуде тембр мен интонация,қайталауға
да ерекше мән берген.Осындай жетістіктер поэзиямызбен тіліміздің бай қорын
жасап қана қоймай, тіліміздің мүмкіндіктері тереңде екендігінің бір
дәлелі.Ақын өлеңдері көбінесе жыр шумақтарымен жазылған. Қазақтың қара өлең
ұйқасымен қоса қазіргі қазақ поэзиясында "кетік" ұйқас деп атауға
ұсынылған, толымсыз ұйқасты да көптеп қолданған ақынның бірі.
Зерттеу жұмысының құрылымы.Зерттеу жұмысы кіріспеден,іштей екі тармаққа
жіктелген екі тараудан,қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
І АҚЫН ПОЭЗИЯСЫНЫҢ ТАҚЫРЫПТЫҚ-ИДЕЯЛЫҚ ӨРІСІ
1.1 Ізденіс жолдары
Ұлттық поэзияның ұлы мұраттарын бар қырынан ашып, биік бел-
белестерге көтерген –С.Мұқанов,Ә.Тәжібаев, С.Мәуленов, Ғ.Қайырбеков,
М.Әлімбай,М.Айтхожина,Ф.Оңғарсынова , А.Бақтыгереева, К.Ахметова,
Н.Оразалин, О.Сүлейменов, Қ.Мырза Әлі, Қ.Бұғыбаева, М.Шаханов, Ө.Нұрғалиев,
С.Иманасов, Р.Ниязбек, Ж.Әбдірашев, К.Мырзабеков, А.Егеубай, Ж.Жақыпбаев,
Ұ.Есдәулетов, Г.Салықбаева, т.б.ізденіс-еңбектері, көзқарас эволюциялары,
кеше-бүгін мәселесін жырлаудағы амал-тәсілдері қалың көптің көңілінен
шығып, рухани нәр сыйлады. Аталған ақындар шоғырының бел ортасында Иранбек
Оразбаев та бар.Халық қайғысын, ел мұның сарапқа салып,айғақтап,
бұлтартпай айтатын, мүжілмейтін кемердей, иілмейтін емендей ол кім?. Ол-
ақын!
Ал, осы- Адамзат атаулы айналып өте алмайтын мәңгіліктің қос жолы-
Өмір мен Өлімді-Аспан мен Жердей, Ай мен Күндей ажыратып бөлмей, тең көріп,
тел ұстап, қатар жырлап келе жатқан қай ақын бар деген сауалға жауап берер
болсақ, алдымен ауызға оралары- сөз жоқ, өз қатарларымның ішінде Иранбек
Оразбаев-Иран-Ғайып болар еді...[1,6].Ел-жұртына Иран-Ғайып деп танылған
ақынның аты-жөні Иранбек Оразбаев екендігін бірі білсе,бірі білмейді.
Халықта иран бағы деген ұғым бар. Иран – Эдем бағы, яғни жұмақ деген
мағынаны берсе, ғайып – арабтың ғаэб деген сөзінен (жоқ болып кету,
көзден тасалану, тылсым) шыққан. Бұл есімді сәбиге екі дүниенің де бақытын
көрсін, иман жүзді болсын деген ниетпен қояды. Ал Иранбек Оразбаевтың не
себептен Иран-Ғайып деп аталып жүргеніне келсек.Ақынның азан шақырып
қойған аты шынымен де Иран-Ғайып екен, Иранбек деп құжатқа қате жазылып,
кейінен солай кете барған.Иранбек Оразбаев 1947 жылы Қызылорда облысы,
Сырдария ауданы, Абай кеңшарында дүниеге келген. Әкесі- Әбітай сол өлкеге
белгілі атқа мінген айтулы азаматтарының бірі болған. Көп уақыт
перзент сүймей,зарығып күткен тұңғышы Иран-Ғайып туады.Иран-Ғайыптан
кейін екі ұл, бір қыз дүниеге келеді.Ақын тұңғыш бала болған соң ерте
есейген.Оның себебі әкесі аттан құлап, сегіз жыл сал болып төсек тартып
жатқанда бүкіл ауыртпашылық екі анасымен бала ақынның иығына түседі.
Болашақ ақынның алғашқы өлеңі Мектебім менің- бесігім 6-сыныпта оқып
жүргенінде Пионер газетінде жарық көреді.Ал кейіннен 11-сыныпта Ленин
жолы газетінде тұтас өлеңдері беріледі. Иранбек Оразбаев ұзақ жылдар
бойы төл мамандығы бойынша (кенші) әртүрлі қызметтер атқарады.Алғашқы
әдебиет әлеміне деген еңбек жолын Сыр бойы газетінде бастаған
ақын,1964 жылдан бастап Республикалық баспасөз беттерінде өлең-жырлары
жарияланып, оқырмандар жүрегіне жол таба бастады. Бұл күнде ел ағасы
жасының есігіне еркін еніп, ақ табалдырығын именбей аттаған ақын Иран-
Ғайыптың өз оқырмандары ақ киізге орап, хан көтергелі қашан[1,6]!.
Иран-Ғайып поэзиясының бір ерекшелігі-дәстүрлі қазақ поэзиясының негізгі
көзі болған қара өлеңнен нәр алып, көркемдік шеберлікпен кең тынысты
туынды беруінде.Ақынның ақындық өнері – талант қуатымен, көркемдік
нәрімен, сыр-сезімге толы шындық сипаттарымен даралана түседі. Мұны
ізденіс іздері де, қолтаңба мәнері де бедерлей көрсетеді. Зерттеу
мұраттарының арналы ағысы да, өзекті һәм ұтымды қырлары да осы тұстан айқын
аңғарылады.Алғашқы өлеңдерінен-ақ айырып қарауға болмайтын тең ұғымды өлең
мен ақынды жырлайды. Өлеңім кезеді өлеңінде:
...Өзім кезбеймін,
Өлеңім кезеді,
Кезігер қиянға-қиынға төзеді.
Өлмейтін мәңгілік өмірімнің өзегі
Өлеңім кезерін жүрегім сезеді[2,67]!
-деп өз өлеңдерінің болашақта өзіндік орны болатынын сезгендей жырлайды.
Әдебиет- ардың ісі дегенді айтып жүргендердің барлығы осы талапқа сай
жаза бермейді. Ал Иран-Ғайып ел атынан, қаламгер атынан қандай ортада
болсын дауысын еркін шығарады. Ол қанша ашынып, шындықтың қоясың ақтара
ашса да,келешектен зор үміт күтеді. Қазақ елінің өзекті мәселелерін ой
сарабына салып, оны өлең дастандарына арқау етіп, қазіргі құбылыс-
өзгерістерді жүрегінен өткізіп, санасында саралаған саңлақ ақынның
салиқалы ой-парасатқа толы поэзиясы көркем өнердің көш басында! Иран-
Ғайыптың түсінігі мен ұғымы да өзгешелеу, мүмкін ол, өмірге жолдама
алған мамандығына да байланысты шығар.Ол әдебиетке бірден әдебиет ауылынан
келген жоқ.Ең алдымен Қ.Сәтбаев атындағы Қазақ Ұлттық техникалық
университетінің тау-кең факультетін бітіреді. Мүмкін,әдеттегі қалыптасқан
санадан тыс ойлау сол техникалық университеттің қабырғасында қаланған
шығар.Кейіннен барып Мәскеудегі М.Горький атындағы Әдебиет институты
жанындағы жоғары әдеби курсын тәмәмдайды. Әдебиетке де әуелден-ақ көп
өлеңшілердің бірі ретінде емес, өзгеден оқшау мінезімен, өзгеше
түсінігімен келді. Иранбек Оразбаев шығармашылығына қазақтың талай
ақындары ыстық ықыласымен пікір айтып келеді.Сондай дуалы ауыз
ақындарымыздың бірі-Сырбай Мәуленов.Ақынның поэзиясы хақында: Иранбек
өлеңді табиғи күйінде, қысылмай-қымтырылмай еркін құятын, тынысы
ауқымды, адымы аршынды, суреткерлік көзінің көкжиегі мейлінше кең зергер
ақын[3,25].Ақын шығармашылығының тағы бір қыры жүрегі жарыла санасына
сәуле түсіріп, өмірден адалдық пен ізгілік іздеген жас жүрек, сол
жүректен шыққан сөздер қара сиямен ақ қағазға жазылып жатады. Иран-
Ғайыптың өмірлік өнегесі мен адамшылық қасиеттерді қадірлейтін өлеңдері
көп.
Жатар болса жүректер ынтымақпен үндесіп,
Кіршіксіз пәк тілектер көтерілмек күнде өсіп.
Адамдарға лайық емес пе осы сыйластық,
Сыйластықты ұрпаққа кетейікші мирас қып?..[2,18]
Адамдар арасындағы татулық, бауырмалдық пен сыйластықтың қаймағын
бұзбай, атадан балаға, баладан атаға мирас қылудан асқан бақыт бар
ма?!.Осындай адами қасиеттердің өзін мирас етіп қалу қандай ғанибет!
Ақын өлеңіндегі өнеге деген осы. Бүкіл әлемге жан дүниесін жайып салу
ақын адамның дүйім жұрттан жалғыз-ақ айырмасы осы шығар. Иран-Ғайып
шығармашылығының ерекшелігі де, өзіне тән дербестігі де-бүкпесіз
ақтарылып, сырласып, сенім арта біліп, сендіре білуінде.Ақын аға, бір
сұхбатында: Мен үшін өлең жазу- тамақ жеген сияқты. Тамақ жемеген адам
қалай аштан өлсе, мен де өлең жазбаған болсам, солай өліп қалар едім,
аштықтан...Өлең- Менің Рухани Қорегім[4,29]. Осы бір сөздің өзінде
ақын өмірінде шығармашылығының қаншалықты маңызды орын алатындығы айдан
анық.Иранбек Оразбаев қазақ өлеңіне өндірте жазумен ғана емес,өзінше
жазуға ұмтылысымен де танылған өнер иесі.Ақын шығармашылығы арқылы замандас
қаламгерлердің өлең-жырларынан артықшылығы мен өзіндік өзгешеліктерін
тануға болады. Мәселен, Иран-Ғайыптың "Тірілдім" атты өлеңі Мағжан
Жұмабаевтың өлеңімен көтерген тақырыбы, ой жағынан үндес болып келеді.Екі
ақынның да көркемдік жағынан берілу жолы әр түрлі болғанмен, ой үндестігі
анық көрінеді.
Тағдырым талай қырсығып,
Пәлеге мың-сан ұрындым-
Тауқымет зіліне тұншығып,
Өле де өле тірілдім.
Тірілдім...
Көзім ашылды,
Түйсініп дүлей тылсымды-
Көңілімнің нұры шашылды,
Бұлттан шыққан күн сын-ды[5,70].
Сансыз күндер ой астына көмілдім,
Қор болып ем көңілін таппай көңілдің.
Жаспен жасып, оймен азып-тозып ем,
Өліп едім, бүгін тағы тірілдім.
Жаным өлік еді,жанға жан кірді,
Тамыр кеуіп еді, ыстық қан жүгірді.
Жиегінде қорғасындай көгімнің
Бүгін ғана бақыт таңы білінді[6,114].
Қазақ жерінің көсегесін көгертіп, байытуға бекінген жас ақын, алғашқы
жырларынан-ақ поэзия пайғамбары Абайдан дәріс алып, оның шынайы
шәкірті болуға ұмтылыс-құштарлығын көрсетеді.Иранбек Оразбаев қазіргі
заман мен қоғамның бүгіні мен ертеңі туралы ащы болса да, ақиқат
ойларын ашық айтып жүрген ақындарымыздың бірі. Ал сол шындықты айту
үшін Абайдың ақыл-парасаттылығы мен өрлік-ерлік екпіні қажет.Ақын Абай
поэзиясынан нәр алып,өзінше, өзгеше жырлай бастайды.
Жақсы да жүр,
Жаман да назарымда,
Жырым менің-тірлігім,
Базарым да!
Тірі екем деп қуанам жазарымда!
Жаны сұлу жадында жырым қалса,
Қорқытпайды ауру да,
Ажалың да!...[7,87].
Ақын өлеңдерінің барлығын да деп айтсам, артық болмас. Абай
Құнанбаевті пір тұтып, өнеге етіп жазған. Ақын Иран-Ғайып көңіл
көктеміндегі сезімдері енді ғана бүршік атып, он алты жасынан асқанда өлең-
жырларын жазады. Соның бірінде:
Бір туатын ғасырда рабайда,
Мен ешкімді теңемеймін ұлы Абайға
Тұрғызбасақ бәріміз бір Абайды,
Поэзия щаңырағы құламай ма?
Қарлы шыңнан ағатын, басын құрап,
Әр жас ақын аптыққан асыл бұлақ.
Барша бұлақ бір өзен құрамаса,
Дала шөлдеп қалмай ма, ғасыр жылап.
Пейіліңнен нұр-шуақ, таппаса арай,
Тарих шенін төсіңе тақпас оңай.
Бір мұрагер қалдырған шығар, бәлки,
Аруақты арқалы, ақбас Абай [2,112]!
Ақын асқар тауға көз сүзе бергеннен көрі, сол ұлы таудың биігіне көтеріліп,
дүниеге қарағанда ғана жаны тыныштық табатынын сезінеді. Абай әлеміне
еркін еніп, оның өлең сөздегі дәстүр-өнегесін лайықты жалғастырған қазақ
ақындары (Шәкәрім, Мағжан, Сұлтанмахмұт т.б.) көркемдік-рухани мәселелерді,
адам мен оның еңбегін, өмір-тұрмысын тереңнен толғады. Әдебиеттанудағы
дәстүр жалғастығы туралы сөз қозғаған З.Ахметов Абай Құнанбаевтың
дәстүр жалғастығына тоқтала келіп: Абай шығармашылығының қоғамдық,
танымдық, көркемдік-эстетикалық мәнін толық түсіну үшін оның әдебиетте
орнықтырған бейнелеу әдіс- тәсілдері,дәстүрлері, үлгі-өнегесі қалай
жалғастық тапқанын арнайы қарастырып, тексеру қажет.Ақын тұлғасы
қаншалықты ірі болса, ықпалы соншалықты зор болатыны, айналасына түсетін
жарығы да мол болатыны анық, - дейді [8,245].
Жыр сарайын тамашалап Абайдың,
Күмбезіне көз тіктім мен талайдың.
Орда бұзар отызымның отауы-
Өзге отауға ұқсамауын қалаймын...
Сырда сырбаз еркін өскен бұлан-ай,
Ауыр сыннан өтермісің құламай.
Кім біледі- озық ойлы қаламын-
Кімге сыйлап кеткендігін Ұлы Абай?![2,66].
Бұл Иран-Ғайыптың ақындық кредосына, мақсат-мұратына айналған. Ата
ақынымыз Абайдың өмірі мен өлеңінен өнеге алған Иранбектің де бар
арман-мүддесі, Абайдай өнегелі адамның арман-мүддесімен бір арнаға
құйып, ұштасып жатыр. "Адамды алақанына салып уатып жіберетін замана
талқысына түссе де, ақын ешкімге бағынғысы келмей, оннан сайын өршеленді.
Өнерге өзгеше көзбен қарау керектігін түсінген ақын-жүрегі сезген шындықтан
аттап кете алмады.Осылайша, Иран-Ғайыптың Абайдың ұлылығын оның тағдыры
арқылы танытқан "Мен ішпеген у бар ма?!" атты драмалық дастаны дүниеге
келді. Кемеңгер Әуезовтан кейін ешкім түрен салмаған тақырыпқа батыл
барған ақын өз замандастарынан мадақ естуге тиіс-тін. Бірақ бәрі
керісінше болды. Ақынға қарсы бораған ызғарлы айыптаулар Иран-Ғайыптың
жан дүниесін күйзелтті. Дана Абайдың ұлылығын асқақтатқан жыр сүлейінің
драмалық туындысына жала жабылып жатқанда ақын жауап бермеді.Өнерді
өзімнің меншігім деп түсінетін ергежейлілердің танымына басын да
имеді"[9,93]. Ештеңенің байыбына бармаған дарақылардың айғай-шуы
басылғанда "Иран-Ғайып "Ал, дүние.." жыр жинағына енген "Пайғамбар (Абай
Ибраһим хақында)" атты мақалада: "Дүниежарықтың мезеттік қапасында:
"Мыңмен жалғыз алыстым, кінә қойма"-деп сарғайып, "Сөзімді ұғар ешкім жоқ-
моласындай бақсының жалғыз қалдым-дәп шыным!"-деп сарсылып, басын тауға
да, тасқа да ұрып, безіне, жанын егілтіп, жүрегін жылатқан Абай сол
қасірет қаймағы- "надан" қалпын бұзбаған бүгінгі Қазағының өз жерінде
тұрып, өз тілінде нан сұрап та жей алмаған мәңгүрттің кейпі-мүшкіл халін
көрсеткен өміріне дәл ризалық салауатын айтып, көрліктен көзі ашылмаған
бейшара ұрпағының мұншалықты азғын түрінен ақыл-есі адасып-өліп кетер
ме еді, кім білсін?!"[10,477]. Әрі қарай былайша орғытады: "Ақынды шын
жақсы көру-оны дәйімі түйе үстінен дәрет алдырып-жерге аяғын тигізбей-құр
мадақтай беру деп түсіну-барып тұрған надандық! Біз Абай дегенде алдымен
оның сыртқы тұлғасы-тірлік-тұрмысын, мінез-тұрқын емес, ішкі жан-дүниесін-
өлең-жырларын, ғақлия қара сөздерін дәріптейтіндігімізді ұғынуға тиіспіз.
Абай бізге,ең дұрысы, өмірімен емес, өнерімен қымбат. Әйтпесе, Абай сүрген
өмірді кім сүрмеді?! Абай туған әкеден кімдер тумады! Абай бізге қашанда,
сана қуатының астамдығымен, ақыл-ойының үстемдігімен-Абай.Абайдың айбынын
асыра түсеміз деп, оны рухани ортасының табиғатынан бөліп қарап, сол
кезгі ел билеген төбел топпен қиғаш келіп-кеңірдегін созып, кеудесін
соққылаған кей пасыққа жексұрын көрінгенін, бұ дүниенің тәтті әуесінің бірі-
өз кезеңінің ресми ғұрпы-көп қатын алуға құштар жүректің иесі болғандығын,
ретті жерінде, шектен шыққан үлкеннің бетін қайырып, жүгенсіз кеткен
кішінің әдеп-ноқтасын ықтиярсыз кигізгенін, біле-тұра жөгі жасырғанымыздан
ұтатынымыз-өкініш" [10,20],-деді, ақын Абай туралы сөзінде.Ақынның бұл
мақаласына қарсы дау айтатын адам табылмады. Табылмаған себебі, мүмкін мына
бір өлеңде жатқан болар.
Абай десем-есіме ер түседі,
Қалың елім-құнарым-жер түседі.
Абай десем-есіме қазақ түсер-
күрмелеген ғажап түсер,
күңіренген азап түсер-
Абай десем!
Абай десем-есіме тегім түсер,
Есем кеткен ескіге кегім түсер.
Абай десем-қараңғы халық деймін,
қайғыны алып деймін,
қамаулы жарық деймін-
Абай десем!
Абай десем-сарғайған сана деймін,
Абай десем-данышпан, дана деймін.
Абай десем-осылай күй дегенім,
есіңді жи дегенім,
еліңді сүй дегенім-
Абай десем![7,15]
Ата ақынымыз Абайдың өмірі мен өлеңінен өнеге алған шәкірт шайыр Иран-
Ғайыптың да бар арманы тәуелсіз елінің жарқын болашағы болуы. Ақынның хас
шындықтың құлы екендігіне шүбә келтірмейсін.Міне, ақиқат сөз сөлінің-жыр
құдыретінің сыры осында.
"Мыңмен жалғыз алыстың"!
Күнә қойман!
Мұның-бар,
Арманың-жоқ,-мұны да ойлан!
Шарқ ұрды шыбын жанын шырқыратып,
Ұрпағың күні майдан, түні майдан.
...Үнім шықпай,
Жағымда қарысып жүр,
Жүдеді
Жабылықпен жарысып жыр.
Мыңмен жалғыз алыссаң арманың не,
Менімен мыңдай күллі қазақ алысып жүр[7,113]
деп мұның шағуда....Иран-Ғайыптың бұдан былайғы сыйынары да,сүйінері
де – ұлы Абай болды. Сөйтіп, оның табынар-тәңірі де, бағынар- әмірі де
данышпан Абайға айналды.Енді ол айналасына Абайша абайлап қарайтын
болды. Абайша толғанып, Абайша торығатын болды [1,6].Абайға шәкірт
болуды армандаған Иран-Ғайыптың жан сыры:
Пайғамбарлық рухың қолдар,
Пенделіктен үздім қол...
Мен жүретін бір-ақ жол бар
Абай жолы-
Сіздің жол!..[7,35]
Кез-келген үлкен ақынға заманның жылы шырай танытпайтыны бар. Жүз рет
дәлелденіп, мың мәрте айтылғанымен, қай кезеңде болсын, ақынның жүрегінен
туған ұлы туындылар өз уақытында бағаланбай, бағынан гөрі, маңдайының
сорына айналатындығы тағы да бар-ақиқат.Бұл шындық қазақ топырағында ғана
емес. Өз мемлекетінің сайқал саясатын әшкерелеп, патшаның тойымсыздығын,
зиялының залымдығын жырлағаны үшін қудаланған, шет елде қаңғырып өлген
италияның ұлы ақыны Дантені, адамзат баласы көксеген армандарды өз
кітабына арқау еткеніне бола, діннен безген азғын ретінде, шіркеу иелері
азаптап өлтірген Англияның ұлы перзенті Томас Морды, сайтанға айналған
қоғамға қарсы шыққан үшін тірідей көмілген Гоголь.Осы ақындар биліктің
айтқанына көнбей, айдағанына жүрмеді. Заманнан озық туып, өзгеше
ойлағаннан, шеңберге сыймай, ноқтаға басының маталып жататындығы сондықтан
болар.Дүние-жалғанды жұмаққа айналдырғысы келген осындай ақындар болмаса
екі аяқты тіршілік иесінің жыртқыштық сезімі қайта оянып, ұлы
құндылықтардың бәрі тәрк етілер еді.
Көп жазарманның қарасын көбейткеннен өнер өрге баспайтынын түсінген
ақын, дүние-жалғанды өз жүрегінің дірілімен сезінгісі келген Иран-
Ғайыптың, өмірді өзгеше жырлауға құмартқан, өзіндік өнердегі мінезіне
әдебиет ортасы басында үрке қарады. Сол себептен де болар, ақын:
Жүрек-қазы
Күткеніммен кесімін,
Өнер-отау,
Ашқанымен есігін
Ене-ене ержеткенмен есімім,
Жұпар жырдың тербеткенмен бесігін-
Сан сұрақтың таба алмадым жауабын,
Таба алмадым сан жұмбақтың шешімін.
Жазу керек!-
Қазу керек!-
Ұққаным!
Жазған, қазған Абайым да, Мұхтарым!
Абайға ұқсап "мыңға" тізе бүктіріп,
Мұхтарға ұқсап шың-тұғырғы шықпадым-
Кіл итжығыс!-
Уақыт атты алыптан
Жығылмадым,
Не әлі күн жықпадым,-[11,39]
деп ақынымыз ағынан жарылады. Ақын бір сұхбатында: "Тұрмыс-тірлікті-қоя
сал... "Таңертеңгі тамақ-Тәңірден!" Қоғамдастарыма- "қарным" ашады да:
Еңбектеніп,
Іс-қылмайды-бірісі,
Ертеңіне
Пысқырмайды-бірісі,
Ел болудың
Қамын айта бастасаң-
Кеңкө...,
Мысқылдайды-бірісі...
Сауда жасап
Күйтенеді күнімен,
...Азып-тозып
Абай шалдың ұрпағы-
Құбыжық боп кеткені ме,
Шынымен?!
Ұғынықсыз
Тәуелсіз бе,
Азат па?!
Қазақ қалай айналмасын Мазаққа!
Хан тұтқаны-
Христосты хош көріп,
Қандастарын сүйрелейді тозаққа!
Пері соғып
Жын мен Шайтан шектеген-
Шоқындыдан шаруасы көп төмен:
Қаза қылған бес уақыт Намазын-
Бас Мүфтші-
Сүйіседі Поппенен... [12,4-5]"
Осылайша, шындықтың бетін ашып, ашық айтады. Нағыз ақын өзінің аяқ алысын,
алғашқы адымынан, өзінің кім екенін бірден көрсете алады. Сол сияқты,
И.Оразбаев та алғаш қолына қалам ұстанғаннан-ақ ақын табиғатын жақсы
түсінген. Ол дала және қала, ел мен жер, достық пен қастық, табиғат пен
махаббат, ақиқат пен жасампаздық туралы да жаза білген.Иран-Ғайыптың
шығармашылығы жайлы белгілі ақын Ұлықбек Есдәулетов:"Әдебиетте айсбергтің
басым бөлігі су астында қалатыны бар. Мәселе, И.Оразбаев жырларының
біреуге анық, біреуге ұғынықсыз көрінуінде емес, мәселе, ешкімді бейтарап
қалдырмайтындығы ақын үшін де, әдебиет үшін де тек жақсылық нышаны.Ақын
жаны өлең тағдырына да, әлем тағдырына да алаң, елдің келешегін де, жердің
болашағын да ойлайды". Жоғарыдағы пікірін одан әрі келіп Ұ.Есдәулетов
былайша сөзін жалғастырады:"...Әсемдік пен адамгершілік қол ұстасқан
жерде адамзаттың құдіреті мен ұлылығы айтылады. Неміс романисі Арнольд
Цвейг өз туындыларының құрылысын, арқауын мақтай берген әріптестерін
қайдағы бір теңеулерді айта бергенше, Цвейг шындықты жазатындай себеп жатыр
емес пе? деген екен. Біз ақын И.Оразбаев шығармалары шұғыласына
суарылғанын баса айтқымыз келеді"[13,7].Жалпы өлең атаулының өмірдегі
үлкен мәнің З.Қабдолов: "Өлең-еркін сөйленетін жай сөздер тіркесі емес
ырғағы мен ұйқасы белгілі қалыпқа түскен, шумағы мен бунағына дейін,
белгілі тәртіпке бағынған нақышты сөздер тізбегі. Абайша айтсақ, сөз
патшасы, сөз сарасы"[14,259]. Ал ақын болса оны былайша түсінеді:
Сөз патшасы,
Тәңір тұттым,
Табындым,
Табындым да мұң наласын тағындым[7,5]
деуі ақындық табиғатты терең сезініп, терең толғайтыны байқалады.ХХ
ғасырдың 90 жылдары ақын Москва қаласындағы Дүниежүзілік Әдебиет
институтының Жоғарғы курсын бітіріп келген соң "Қазақ әдебиеті"
газетінің поэзия бөлемінің меңгерушісі болып орналасады. "Қазақ әдебиеті"
газетінің №56 (29 январь, 1988 ж) санында "Жазушының жан сыры" айдарымен
"Ақынды заман туғызады десек..." атты Иранбек Оразбаевтың (газет
редакциясының бөлім меңгерушісі) Қазақ ССР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты,
ақын Қадыр Мырзалиевпен жүргізген әңгімесі жарияланады. Кейіннен осы
сұхбат жайында "Социалистік Қазақстанның" №30 (5 февраль, 1998 ж) санында
жедел түрде қазақ әдебиеті ақсақалдарының бірегейі Әбділда Тәжібаевтың
"Әдептен озбайық" деген реплика-мақаласы жарияланды.Ә.Тәжібаев бұл сұхбатқа
үлкен сын айтты: "Айталық, Абай тірі екен, ғасыр туралы жазылған "өрімі
жұмбақ", "өзінен басқа жан оқымайтын, оқыса түгіне түсінбейтін" өлеңнің
авторы екен дейін. Сонда, ұлы ақынымыз Абай болмай, Иранбек болады да
шығады ғой. Неге олай дейміз, неге қосыла кетеміз осындай сұмдық пікірге,
қымбатты Қадыр?! Абайда "өзінен басқа жан оқымайтын, оқи қалған күнде
түгіне түсінбейтін" өлең бар ма? Абай-қашанда Абай ғой.Иранбек халық
жазушысы атағандардың ішінде алпысқа жетпеген бірде-бір қаламгер жоқ екен,
соған қалай қарайсыз? десе, оны да сен қостап кетесің... бүгінгі таңда егер
тірі жүрген болса Абайдың да қолы халық жазушысы деген атаққа жете қоймас,
еді деп, оны күлкілі бірдеңелермен дәлелдемек болады"[15,15].
Осы Әбділда Тәжібаевтың реплика-мақаласына редакция алқасы "Тереңнен
қозғайық" атпен жауап мақала жазылады. "Лауазым, атағын өзіңіз тізіп
берген, халқының сүйікті ақыны Қадыр ма, әлде, ұлы ақынымыз Абай туралы
жаңаша сөз, жалынды пьеса жазып, онысы Қазақ академиялық драма театрында
табыспен жүріп жатқан, "Социалистік Қазақстан" өзі де жылы пікір білдірген
Иранбек пе? Егер дәл осы екі азаматты, бәлкім, асығыстау айтылған пікіріне
бола "желіккендер"деп, жерге қаратсаңыз, өзіңіз жарты ғасырдай редколлегия
мүшесі болып келе жатқан "Қазақ әдебиеті" жынойнаққа "баласаңыз", онда әлі
де болса, Әбеке, ақынын ақырын емес, ақырып айтар ескі сарынды әдеттен
арыла қоймағанымыз..."[16,7].Иран-Ғайып үнсіз отырмай, Әбділда Тәжібаевтың
сынына өз көзқарасын білдіріп "Күн шыққандай қараңғы-Кешегі түннің жарығы"
атты мақаланы газет бетіне жариялайды.Міне, осындай қанша дау мен ой
тудырған мақала,екі бөлек топты құрады.Бір топ оқырмандар Әбділда
Тәжібаевтың сөзімен келіссе, бір тобы Иранбек Оразбаевты жақтады. Туа
біткен ішкі еркіндіктің жетегінде жүріп уақытқа қарсы дау айтудың бірегей
үлгісін Иран-Ғайыптың ақынның туындыларынан байқауға болады.Ең бастысы
өлең қасиетінде,өмірдің өзіндей шынайылығында болса керек. Ақын қай
уақытта болсын халыққа керекті ой айту, ол ойды қара қылды қақ жарар
уақыт таразысына саралап, салмақтап ақ-қарасын ажыратып беретініне шүбә
келтірмейсің.Осындай да ақынның мына өлеңі ойға оралатыны сөзсіз.
Қалам тартқан қазақтың бәрі мықты,
Майрылдым мықтылармен күресем деп[17,62].
Ақын замандастарының бірі С.Хангелдин Иран-Ғайып жайлы: "Иран-Ғайыпты
ақын деу керек. Тек қана ақын деу керек. Ешкім жасай алмаған драмалық
тұлымды туындыларына қарамастан, ол-ақын, жаратылысынан ақын, еліміздің
пешенесіне бұйырған, адам таңқаларлық ғажайып ақын, драмалық ақын.Поэзияны
сахна тіліне сабақтаған ақын. Көп өлеңі драмалық көріністен тұрады. Жеке
өлеңі-шағын пьеса. Иранбектің ақындығы неде? Әрине, әуелі сөз патшалығын
жасай білуінде. Алашының зердесіне ақыл еккен,ұққан пендесін ойлы еткен,
бұрмаланған тағдырға бұлжымас билік еткен аталы сөз, төре сөз, көсем сөз,
киелі сөз мекен тапты бұл патшалықтан. Иранбектің еркімен, Иранбектің
аялауымен, Иранбектің махаббатымен, Иранбектің бұйрығымен түлеген түлкідей
құлпырып, поэзиялық өрнекке айналған қазақтың байырғы сөзі түлеп ұшты
ұядан"[18,5].
"Тепе-теңдікті табудың өзіндік құрылғысы, яғни симметриясы өзіндік
сипатымен біздің өмірге ендіріле алмаған тұста Иран-Ғайып деген шайырдың
асау да арынды һәм күпті мұхамас жырлары түренді ту көтерген. Бұл енді тек
рух иелеріне ғана ғарыштан берілетін артық қуаттың бір парасы.Еш
жылусыз сублимациялық жағдаяттар биікпен қабыса алмаған кезеңдегі
ізденістер өз-өз кезеңінде түрлі жемістерін де бере жүрді...Иран-Ғайыптың
бүгінге дейін өте аз зерттелгені қызықты әрі қиянат. Оның пасквиль
(pasguil) бағытындағы өлеңге енген жанайқайы да бір кезеңдегі ерекшелікті
ескертеді:
...Өлең емес-
Өлеңім,
Ащы айқайы жанымның...
Немесе:
Мәңгіліктің Өлеңі:
Жерде де-Абай,
Көкте-Абай!
Қоя салғым келеді-
Құр бекерге оттамай!
Бұдан арғым ұят-ты,
Болмаған соң айырма:
Түк қалмаған сияқты-
Иран-Ғайып шайырға...
Мұндай стиль әлемдік әдебиетте онша көп кездеспеуі мүмкін. ..Иран-Ғайып
өз қалтарысында дараланатын өте күрделі құбылыс...Ақынның өзінің тарам-
тарам айшықтарындағы "ағымдары" үшін, айқайларына негіздеп Иран-Ғайып
әлемін орынсыз мадақтауға да, әсіре даттауға да болмайды..."[19,10].Ізденіс
пен ізгілікке жаны құштар, жүрегі жырға, көңілі нұрға толы талантты
тұлғалардың бірі – Иран-Ғайыптың. Қазақ өлеңіндегі ізденістер мен
жаңашылдықтар, соны үрдіс, үлгілер Иранбек Оразбаев поэзиясымен байланыс-
бірлікте қарастырылып, ондағы көркемдік-эстетикалық мұраттарға, танымдық-
тағылымдық сипаттарға уақыт талаптары тұрғысынан әр алуан салыстыру,
талдаулар жасалды. Иран-Ғайып "Жиырмасыншы ғасыр жырлайды" атты қазақ
поэзиясының антологиясына кірген. Құрастырушы С.Абдрахманов ақын жайлы өз
пікірін білдіре отыра.Оның Асқар Сүлейменовке арнаған өлеңі"Нағашы",
"Сенсіз күндер өтуде...", "Мерей ас", "Поэзия құрбаны", "Тегінде сен де
жартысын", "Мұнарым", "Құлпытасқа", "Сен менен кеткенмен", "Таппай тағдыр
жөндемін", "Қара тастағы жазу" атты өлеңдері осы анталогияға енген. Өз
өмірін халқының тағдырымен бір санап, ой-санасына ел-жұртының мұң-қамын
арқалату алу ақын атаулының қолынан келе бермейді. Мұнарадай биікке
көтерілу үшін қаламгер тұлғасының асқақтығы, жан әлемінің тазалығы,
кендігі, қуат-қажыры қажет.Сондай көшелі азаматтық асуға көтерілген екені
анықталып келеді. Оның жас шағындағы лирикасы да сыртқы дүниенің күрделі
мәселелерін жүрек қойнауында шешуге ұмтылысымен ерекшеленеді.
"Әдеби-тарихи дамуда ұлы суреткерлер шығармаларында бедерлене
байқалатын жаңашылдық қырларының түп-төркіні олардың заманынан да
ілгері кезеңдерде жасаған ақын-жазушылардың туындыларынан аңғарыла
бастайды. Бұл бір жағынан-тарихи-әлеуметтік қатынастардың орнығу
эволюциясымен, соған сәйкес қоғамдық пікірдің қалыптаса бастауымен
байланысты болса, екінші жағынан әдеби дәстүр жалғастығымен де
түсіндірілсе керекті. Қоғамдық сананың бір түрі болып табылатын көркемдік
сананың осындай заңдылығы сөз өнеріміздің сан ғасырлық тарихында бірнеше
тұста мейлінше ерекшелене көзге түседі[20,283]".Е.Тілешов сөзінің дәлел
Иран-Ғайып Жерұйықты іздеген Асан Қайғыша да жырлайды, жыраулық поэзиядан
да нәр алады.
...Аяғым жоқ,
Қолым жоқ-
Жыландай боп күн көрем.
Құйрығым жоқ,
Жалым жоқ-
Құландай боп күн көрем...
Ұланым жоқ-
Ұлым жоқ,
Мұнарым жоқ...
Күнім жоқ...
Көп жоғымды түгендеп,
Түгесіліп жоқтаумен
Өле-өлгенше ішімнен
Тынардай боп күн көрем!.. [21,72]
Көркем әдебиетке ойлылық, философиялық тереңдік, психологизм тән. Қазіргі
өнерде мораль, адамгершілік мәселесі тереңдеуде. Жеке адам тағдыры мен
қоғамдық мүдделер қозғалуда. Авторлар позициясында айқындық бар. Ішкі
интеллектуальдық күрес бар. Бұрын соғыс, төңкеріс бейнеленген. Қазір ішкі
дүниедегі кереғарлық, кеңістік, дәуір мәселесінің қым-қиғаштығы орын
алуда. Жан-жүрек жылуынан, көңіл күнделігінен, сыр-сезім тұтастығынан
ақынның көркемдік әлем иірімдері, қолтаңба ерекшеліктері терең танылады.
В.Г.Белинский Халық стихиясынан шет өмір сүріп жүрген адам құр елес қана,
деп айтты. Иран-Ғайып өлеңдерінде өз басынан трагедиялық жағдайдың ғана
емес бүкіл халық басындағы күйі анық көрінеді. Əдебиеттің ұлттық болмысы,
ерекшелігі мінездің ашылуымен тікелей қатысты болатындығының дəлелі
Абай Құнанбаев поэзиясы болып табылатын болса, Иранбек Оразбаев
поэзиясында да осы ерекшелік байқалады. Яғни ақын да ұлы Абайымыз секілді
ұлттық мінез-құлықты поэзия тілімен ашудың шебері деген қорытындыға келуге
болады.Иранбек өлеңдерінде Абай шығармашылығындағы жаңашылдық түрді
салыстырып, зерттеген де ақын поэзиясы Абай Құнанбаев қол жеткізген
жетістіктердің барлығын түгел меңгермесе де.Нақты айтқанда, Абай Құнанбаев
қазақ поэзиясына жиырмаға жуық жаңа өлең түрлерін енгізді. Сол түрлердің
қай-қайсысы болсын қазіргі таңда қолданыстан түспей келеді. Абай салған
бұл дəстүр одан кейінгі ғасырларда да заңды түрде жалғасып келеді. 10
буынды өлең түрінің келуі сөзіміздің растығына дəлел. Əйтсе де мұндай жаңа
өлең түрі қазіргі қазақ поэзиясында айтарлықтай тұрақтанды дей
алмаймыз.Өлеңнің аударма арқылы енген жаңа түрлері де бар. Абай
поэзиясындағы көркемдік əдістің соншалықты жетілген түрге өтуіне жəне оның
аудармадан алған тəжірибесінің де мол əсері бар. Иранбек Оразбаев Абай
дəстүрін жалғастырушы дегенде ол Абай секілді жаңа өлең түрлерін көбейтті
деуден аулақпыз. Себебі ақын өлеңнің құрылысы, ұйқасы, ырғағы мəселелеріне
Абай секілді мол жаңалықтар қоса алмады, бірақ ол Абай поэзиясында
қалыптасқан дəстүрдің басқа белгілерін бойына сіңіре алды. Ғалым
М.Дүйсеновтың мына пікірімен түсіндіріп өткен жөн: Көркем шығармадағы
жаңашылдық, əрине, өлеңнің буын санына, ұйқасына, ырғағы мен екпініне ғана
байланысты болып, сонымен ғана шектеліп қалмайды. Демек, көркемдік түрді
жазушының оқушыға əсер етуі үшін тапқан жаңа тəсілінен, түрлі теңеулерден
ғана іздеп қойсақ, жаңашылдық түрдің шеңберін тарылтқан болар едік. Осының
барлығына шығарманың композициялық құрылысын қосу керек. Қандай болмасын
көркем шығарманың түрі мазмұнға қызмет істеуі, мазмұнның халыққа түсінікті
болуы шарт [22,5].
И.Оразбаев поэзиясындағы көркемдік тәсілдерді сөз еткенде Абай
поэзиясындағы көркемдік тәсілдерге соқпай өте алмайтынымыз заңды. Бұл
құбылыс XX ғасырдың соңғы он жылдығында қазақ поэзиясынан кеңінен
байқалды. Осы тенденцияның қалыптасуына И.Оразбаев өлеңдерінің мол әсері
бар. Көркемдік тәсіл дегенде Иранбектің үлы ақын поэзиясында кеңінен
қолданылған сыншыл реализм əдісін қайта жаңғыртқанына мəн беруіміз
керек.Өмір шындығын, туған халқымыздың бойындағы кейбір тоғышарлық
психологияны қатты сынау Иранбек Оразбаев поэзиясында 80-жылдарда
басталды. Алғашында ол бұл тәсілді Абайға өз мұңын, өз қайғысын шағынудан
бастаса, ақын келе, өз ахуал күйінен хабар беру арқылы мінез- құлықтағы
кемшіліктерді сынай түссе, кейінірек бұл мәселені лирикалық қаһарман мен
ақын арасындағы немесе құдіретті жаратушының арасындағы диалогқа ұластырды.
Өмірдегі келеңсіз құбылыстар И.Оразбаев поэзиясы, шындығында да,
сексенінші-тоқсаныншы жылдардағы қазақ поэзиясына өмірді қатқыл сынау
арқылы бейнелеу тәсілін әкелді. Өткен ғасырдың соңғы ширегіндегі қазақ
поэзиясынан көрініс берген көркемдік ізденістерге тоқталғанда сыншыл
реализм тəсілдеріне зер салудың маңызы зор.Әдебиет сыншылары бұл кездегі
поэзия жетістігіне пост линдернизм тұрғысынан қарауға ден қойды. Қазақ
поэзиясында ғана емес, қазақ прозасында да мұндай тенденциялардың орын
алғандығына шүбәміз жоқ. Осындай әдіс-тәсілдерден И.Оразбаев поэзиясының
тым алыс емес ,ондағы шындықты шырқырап отырып сынау тәсілі басым. Осы
мәселе кейінгі уақытта ділгір әдебиеттанушыларды қатты ойландыра бастады.
Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиетін бұрынғы қалпында бағалауға да, оқытуға
да болмайтындығы күннен күнге дəлелденіп, бүгінгі таңда сол
әдебиеттанушыларды сыншыл реализмнің көркемдік әдіс -тәсіліне қайта мойын
бұрудың еш әбестігі жоқ.
Ақын да жұмыр басты пенде. Пенде атаулының ортақ қасиеті жазмыштан
озмыш жоқ екенін мойындау. Бұл - өмір, тіршілік философиясы. Адамды алға
жетелейтін – үміт. Сол үмітке күш қуат беретін, төмен түскен еңсені
көтеріп, қалжыраған рухқа жан бітіретін – шүкірлік. Жаратушының күштілігін
мойындаудың басты белгісі де осы шүкірлік. Ақынның:
Қуанышыңды қалап ем,
Қайғыңды бердің Құдайым.
Сабырлық етіп санамен,
Шыдайын, шүкір қылайын.
Шымырлап тас емшегім,
Иігеніне – шүкірлік.
Келте ғұмыр, кемше күн
Сүйгеніме – шүкірлік.
...Қаралы тон дерт еміп
Кигеніме - шүкірлік.
Тозағына өртеніп,
Күйгеніме – шүкірлік...
Қарағымның артында,
Қалғаныма – шүкірлік.
Талайыңа – талқыңа -
Тағдырыңа түкірдім!
Шүкір!
Шүкір!
Арыстай
Ұл бергенің - рас-ты
Темір текті талыстай,
Кеңге жайдым құлашты (21,14)
Кітаптың өн бойында ақын Абайды бастан аяқ қайталайды. Тіпті қайталау
деген сөзді қолданудың өзі ақын шеберлігіне жасалған қиянат болар еді.
Бірақ ақынның Абайша толғап, Абайша тебіренетінін байқау қиын емес. Бұл екі
ақынның жан құбылыстарындағы өмірге, қазақи болмысқа деген көзқарас-
тарындағы ұқсастықтан туса керек. Өмірдің қысқа екенін, бірақ бітіспес
күрес екенін ақын реалистік көзқараспен білдіреді. Ақындық өнер мен
көркемдік қабылдау мұраты өмір тәжірибесімен, уақыт бедерінен де із береді.
Мұны Иранбек Оразбаев поэзиясының бел-белестерінен жіті көруге болады.
Ақынның алғашқы өлеңдерінде ізденіс іздері, адам мен оның еңбегіне
құрмет, өмірге құштарлық, игілік пен ізгілік қасиеттері, жыл мезгілдері мен
табиғат тамашалары т.б. кең орын алған.
1.2 Өмір шындығы-поэзия негізі
Ақын өлеңдерінің тақырыбы қазақ поэзиясында ортақ тақырыптарының
бірі: ел, атамекен, достық, махаббат, табиғат тағы да басқа. Дегенмен, Иран-
Ғайып өзінше жырлайды, өзіндік ерекшелігі бар. Ақынның алғашқы өлеңдерінен
буырқанған шабыттың сезімді иірімі батыл да шыншыл кестелі
ойды,қарапайым да ұғыңқы жырлары арқылы автордың өзіндік қолтаңбасы
байқалған болатын.
Жаным-жайсаң,
Жанарымда-жаз маусым,
Туған жердің таң самалы-қозғаушым,
Қазақи аспан құндағынан құйылып,
Қобыздайын қоңырласын қаз дауысым [23,66],
-деп басталған алғашқы өлеңнен бастап соңғы өлеңге дейін қоңырлаған
қаз дауыс құлағыңызға келіп тұрады.Әр ақын өзінше тебіреніп, өзінше
махаббатты жырлап өтеді. Адами қасиеттің айнасы болып табылатын адал
махаббатың жұмбақ сырын -жүрек жырын Иран-Ғайып айрықша жырлап, өзгеше
сүйіп, өзінше өрнектейтін ақынның бірі. Асқақ сезімге өртене жаздап
сүйеді. Соған қарамастан ұлтымызға тән сыпайылықтан алыстамайды.
Бұрынғыша сүйем сені,
Сүйемін!
Басымды да бұрынғыша иемін-
Қызғаныштан қызыл қарғы тағынып,
Сағыныштың сары тоның киемін! [23,155]
Немесе:
Сенсіз дертке ем қонуы-өтірік.
Төрт құбылам тең болуы- өтірік.
"Жаным " деген жылы сөзді
Түстіктен
Соққан желге "жеткіз" деймін өтініп... [7,152]
Осы өлеңнен-ақ іңкәр сезім мен таза жүрек тоғысып, жүрек ынтықтығы мен
ықыласы өрнектіліп өріліп тұр.Бірде ақын жүректегі сезім тәңірден де
күшті екенін мойындағандай болады:
Құл болам да, не қыламын,
Сен деп соққан жүрекке.
Талмай күн-түн табынамын
Табынғандай құдіретке!
Кейінгіге рәсім етем,
Бәлки, құптар ішінен:
"Жүрек күші басым екен
Құдіреттің күшінен!...[7,142]"
Өлеңді оқи отыра, ұяң сезім мен қанағат көңіл көкке өрлеп, бейне бір сол
сезімді өз басынан өткеріп жатқандай сезінесің.И.Оразбаев айналасында
болған әр түрлі болмысты өзінше, өзгеше ойлап өлең жолдарына өзек
етті. Кейде өмір қуанышына балаша мәз болса, кейде сәтсіздігі мен
өкініш жақтарына жүрегі ауырып, қапаланады.Ақынның жүрекжарды жырларын
оқыған сәтте сезімің де, ой-санаң да бір тылсым күй кешіп, болмыстағы күй
тіршіліктен безініп,жан дүниеден жаңаша күйге бөленеді. Оның өлеңдерін де
жер мен ел тағдыры үнемі сөз етіліп жүреді.
Жаса мәңгі,
О,жұмыр Жер-Жыр-Ана!
Мен жылайын!...
Сен жылама!
Жылама!-
Қасіретіңді қанымменен жуайын,
Айналайын көні кепкен жыраңа-
Жаса мәңгі,
О, жұмыр Жер-Жыр-Ана![24,3],-дейді ақын.
Немесе:
Жатсам-тұрсам дұғамдай елім деймін
Елім деуден жаңылып, жерінбеймін
Елім десем-жарылып кете жаздап
Сүті талған үрпінен желіндеймін[25,357]
Иран-Ғайыптың ағынан жарылып, ақтарыла айтқан сағыныш сырларында елін,
жерін сүйетін патриот ұлдың дауысы бар.Өлеңінен туған жерге, еліне,
халқына деген өлшеусіз махаббатты, зор сүйіспеншілікпен үнемі сезініп
отырасын.Иранбек Оразбаевтың "Жүрек жырлайды"(1974) атты өлеңдер мен
балладалардан тұратын жинағы кезінде жоғары бағаланған жинақтардың бірі.
Жинаққа жиырмадан аса ірілі-уақты өлеңдер мен ойлы балладалар енген еді.
Ақынның албырт жүрегі мен асау қанына тән жарасып тұратын жырлары мол.Өн
бойы лиризмге толы жыр жолдарынан жаңына ләззат алып, әдемі тіл, қанық
бояуымен қатар көз алдына жарасымды бейне жасайды.
Толқын жатыр шырмауықтай оралып,
Салқын сабалы, көл әдібі қоғаның.
Көк кілегей ақ айдынның үстімен,
Көгілдірге керіп қойған доғаның[25,405].
Мағынасы терең, бейнесі анық сурет.Ақын жарық дүниеден жақсылық, ізгілік
іздеген, сондай сәтте санасына сәуле түсірген, өмірдің өзегінен түйсініп-
түйген мезетте өлеңге құлшына келіп өрнектейді.Иран-Ғайыптың "Түннің
көзі"(1980) жыр жинағында негізгі жүкті "Түннің көзі" мен "Махаббат
котангенсі" цикл элегиясын арқалатқан. Түн уақыт мезгілі ретінде емес, одан
да күрделі мағынада берілген, мұнда күндей тұңғиық терең махаббат та,
қалтарысы көп ғажап өмір де, бір сыршыл саз да-бәрі, бәрі мұнда бар. Ақын
жесір, жарсыз, жалғыз қалған жанның шерлі арлы үні мен жабырқау жүзін де,
сүйініше мен күйінішін де, бар болмысын бейнелеп, суретін сызып бергендей
болады.
...Айтшы!..
Қалай?..
Кім үшін?!-
Келді өзіңді өшіргің?
Келді өзіңді өлтіргің?!
Қайғың қалың-қара түн!
Құрбандығы-сен түннің!!
Дауасы не дертіңнің?!
Келеді ме серпілгің?!
Келеді ме желпінгің?!
...Түннен тұтқа таба алмай,
Түңлігін ашып-жаба алмай.
Тұтқының боп мен тұрмын...[26,76]
Жылы да жарқын аяушылық сезімі бар, әсіре қызылдан ада. Өлеңнен бірде
нәзік мұң ессе, бірде терең сырды шертіп тұрғандай."Түннің көзі" жинағында
жұлдызды аспанды армансыз қызықтаған сол бір армансыз жастық кезең
жайлы тамаша өлеңдері бар. Олар құмарында қандырып, қиялында шарықтатады.
Ажалың-ғайып,
Дидарың-ғайып,
Дәм-ғайып,
Ғайыптың ісі- артпайық алғы таңға айып.
Қасіретінен кермек тамшысымен тұтанған,
Махаббатымыз ғайып,
Майып қып соны алмайық! [27,87]
Бұны сөз қадірін терең түсінген, ана тілінің мол қайнарынан қанып
сусындаған, қыры мен сырын жастайынан жетік меңгерген талант қана терең
толғап, жазып жеткізе алған.Сексенінші жылдары тың тақырыбында көптеген
ақын-жазушылар қалам тартты. Жасы бар, жасамысы бар қазақ ақындары тыңды
жырлауға ат салысты. Алайда Иранбек Оразбаев тыңды өзгеше қырынан жырлады.
Ақынның "Тыңнан туған тың" топтамасында тыңды айрықша суреттеді. Ақын
халқынның басындағы осындай дүбірлі шақты жырлау үшін көп ізденді. Ұлы
оқиға жайлы үлкен дүниенің ішінен өзіне керектісің дөп басып, өлеңінде
нақты-нақты фактілермен келтіріп, поэзия тілінде сайратыпғ оқырманына
жеткізе алды.Жалпы бұл жинақ жастық жайлы, дүниені дүр сілкіндірген тың
жайлы, мазасыз махаббат, сағыныштың сары тонын киген мұң мен таусылмас
болашаққа деген сенім мен үміт жайлы толғаныстардан тұрады.Ақын өлеңдері
өзге, ешкімге ұқсамайды, қайталанбайды.Иран-Ғайыптың "Дүниежарық"(1987)
жинағы туралы ақын Несіпбек Айтов "Қазақ жыры және қайта құру"
деген баяндамасында: "Ақындық стихиясы қарама қарсы ағыстардан
тұратын, бірде ұнтап немесе бірде қазып, бірде қажып сөйлейтін
Иранбек Оразбаевтың "Дүниежарығы" да -сөз жоқ сәтті жинақ. Иранбек
поэзиясының болмыс-бітімі, мақам-мәнерінің бөлектігі кейбіреулерінің көзіне
оғаш көрініп, құлағына тосаң естілуі мүмкін.Алайда "Дүниежарыққа" кірген
өлеңдерінің көпшілігі жүрек түкпірінен туындаған тегеурінді
дүниелер..."[28,4-5].Жалпы,ақынды осы "Дүниежарық" кітабы дүниеге танытты
десем қателеспеймін. Себебі, бұл жинақ ең алдымен ақынның айтары көп, тау
өзеніңдей сырқырап, күкіреп ағатын үні де, тынысы да кең, өзіндік
қолтаңбасы бар екендігін танытады.Бұл жинақта ақынның цикл өлеңдері көп
кездеседі. Лирикалық цикл ХІХ ғасырда орыс поэзиясында пайда болған. Қазақ
әдебиетінде махаббат, табиғат,жастық тақырыптарында Абай Құнанбаев,
Сұлтанмахмұт Торайғыров, Шәкәрім Құдайбердиевтарда циклдік өлеңдер жазған.
Алайда автор өзі тақырыптас, стилі мен жанры жағынан ұқсасты біріктіріп
топтастырған шығармаларды ғана тура мағынада цикл деп атауға келеді.
Цикл деген ұғым қазіргі дәуіргі әдебиетте жиі қолданып, қалыптаса
бастады.Соның дәлелі ретінде Иранбек Оразбаевтың "Дүниежарық" жинағында
да цикл топтамалары көп кездеседі. Олар: "Ақын ағаға жазған хаттардан",
"Көңілдің бибі иесі", "Көзсіз күю, ессіз сүю" деп аталады. Бұл топтамалар
жалындаған жастықпен, мазасыз махаббат, өмірдің сан қырлы мен қилы
жақтары туралы толғаныстар өзгені қайталамайтын, өзіндік өзгерістерге
толы өлең жолдары. Мәселен "Көзсіз күю,ессіз сүю" топтамасында ақын
адами ақ махаббаттың жалынды жыршысымен қатар сезімнің хас суреткері
екендігін тағы бір дәлелдейді.
Мұңым шағып, құшқанмын мен құмартып.
Елес беріп, бейнең бейсәт мұнартып.
Көріп, жеріп, білген бойда безгеннен,
Көзсіз күйіп, ессіз сүйген шын артық[24,94]
Иранбек Оразбаевтың "Жеті қазына" (1977) атты жыр жинағында бір топ
балладалар мен поэмаларын ұсынып отыр. Ақын әр тақырыбын терең толғап,
шынайы сезіммен, шабытты жырлайды."Жеті қазына" деп аталатын өлеңі әке
мен баланың диалогі ретінде берілген. Жеті қазынаны қыран, мылтық,кездік,
ат,жылымда,қақпан,тазы деп түсінген әкесіне баласы басқаша жауап
қайтарады:
-Менің асыл қазынам-туған елім,
Туған жерсіз құлазып, қурар едім.
Отан-алтын қазынам!!!
Тағы айтамын!
Жырлаймын бейбіт атар арай таңын!...
Қазына-тамыры терең білім,-дедім-
Балталаса бұзылмас тілім менің!
Қазынам-еркін еңбек...,мамандығым,
Әке, және өзінің амандығың...[29,4]
Осы өлең жолдары арқылы қазақ халқында қасиетті деп саналатын жеті санының
терең мәнге ие екендігін өлеңге арқау еткен.Иранбек Оразбаев лирикалық
өлеңдері арқылы философиялық ой тудырып,жаңа үрдісті
қалыптастырды.Қанипа Бұғыбаеваның "Мен Иранбекті философиялық ой айтатын
лирик ақын деп білемін"[30,1] деген сөзінің өзі соны қуаттайды. Ақынның
мына өлеңі де соған дәлел:
Күні ертең не боларын-білмейсің.
Керегіңнің жоғаларын-білмейсің,
Ізсіз-түссіз кеткен Бақыт тұлданып,
Кенет, қайтып ораларын-білмейсің.
Күннің алтын көремісің дидарын,
Күлемісің, жылаймысың-бимәлім.
Мүмкін, төрге, бәлки, көрге сүйрейді-
Тірлігіңде тергенің мен жиғаның...[31,210]
Құдіреті Күшті
Хақ-
Біреу!
Оның аты-
Тәңірі!
Алтын күреу-
Боқ күреу-
Бәрі-
Соның әмірі![32,8]
Ұлы жаратушының жердегі елесіндей, жүрегінде қайғының құйған уы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..3
І тарау. Ақын поэзиясының тақырыптық-идеялық өрісі.
1.1 Ізденіс
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .. ..6
1.2 Өмір шындығы-поэзия
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 20
ІІ тарау. И.Оразбаев поэзиясының шеберлік тұғыры
2.1 Лирикалық образ
болмысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
2.2 Көркемдік өрнек
бедері ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
ІІІ.
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..60
ІҮ. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 63
КІРІСПЕ
Жұмыстың зәрулігі.Поэзия өнері, поэзия ұғымы қазақ
әдебиеттануында барынша зерттелген сала.Осы орайда, ұлттық поэзияның арғы-
бергі тарихы зерттеу мен зерделену тұрғысынан биік белестерге көтерілді.
Aқындық өнердің тарихы мен табиғаты, жанрлық-көркемдік жүйесі, тақырыптық-
эстетикалық нысанасы– А.Байтұрсынов,
М.Әуезов,Қ.Жұмалиев,Е.Ысмайылов,З.А хметов,З.Қабдолов, С.Қирабаев,
Т.Кәкішев, М.Базарбаев,Ә.Нарымбетов,Т.Әбдірахм анова, Қ.П.Жүсіп, Р.Нұрғали,
С.Негимов, т.б. ізденіс, еңбектерінен кең орын алды.Сондай-ақ, Ж.Дәдебаев,
Қ.Ергөбек, Б.Майтанов, Б.Кәрібаева, Б.Сарбалаев, Ә.Бөпежанова,
Б.Кәрібозұлы,С. Жәмбек, Е.Тілешев т.б. зерттеулерінде кеңінен
қарастырылды.60 жылдар поэзиясында қалам тербеген Қ.Мырзалиев,
Ә.Тәжібаев,Ғ.Қайырбеков, Х.Ерғалиев, С.Жиенбаев, С.Мәуленов, Т.Бердияров,
М.Мақатаев, Т.Айбергенов, Ж.Нәжімеденов ақындардың жырлaрында салт-
дәстүрді, қазақы тұрмысты халықтық сипатты танытатын көріністер поэзияда
айқын көрінеді. 60 жылдары күрделі теориялық мәселелердің сырын аңғаруға
бағытталған ірі қадамдар жасалды. Е.Ысмайыловтың "Ақындар" монографиясында
халық поэзиясының өркендеу жолдары, айтыс өнеріндегі дәстүр мен жаңашылдық
жайлы сөз болса.Ә.Тәжібaевтың "Поэзия және өмір" атты кітабында қазақ
лирикасының дамуы, көркемдік сырлары ажарлы да әсерлі бейнеленеді. Одан
бергі кезеңде елiміздегі саяси-қоғамдық жүйеге кірген өзгерістерге сай,
әдебиетке деген талап өзгерді.Партия қаулылары күшін жойып, шығармашылық
адамына шектеу қою біртіндеп азая бастады. Жеке адамға табынушылықты
сынаумен байланысты идеологиялық тежеу мен ой-пікірден босау қазақ
поэзиясының шындықты шынайы түрде бейнелеуіне, осы саладағы көркемдік
ізденістеріне жол ашты. Саясатқа құрылған науқандық өлеңдер азайып, адамның
рухани тіршілігін,қуанышы мен қайғысын, сүйіспеншілік сезімдері мен
табиғатпен сырластығын жырлaуға мүмкіндік туды.Туғaн жерді, елін, ұлтын
сүйе жырлауға бөгет болған жоқ.Осындай кезде әдебиетімізге келген ұрпақ
тежеу көрмеген қалпымен өмірмен еркін араласып, лириканы жаңа биік сапаға
көтерді.Бұлардың шығармашылығы шындықтың бетіне жалтақсыз қарап, ойын
бүкпесіз ашық айтумен, поэзиядaғы әр алуан жазу өнерін байытумен, бір-
біріне ұқсамайтын стильдік ерекшеліктерімен көзге түсті. Олaр өз
Отанын,Қазақстанын,қазағын сүйетін,оның ұлттық ерекшеліктері мен мінез-
құлқын кең жырлап танумен ерекшеленеді.Ақындық пафостың жоғарылығы, өмірді
танудағы, бейне есебінде ұғудағы мәдениетімен қазақ поэзиясын жоғары
көтерді. 70 жылдардағы поэзия әлеміне келген ақындардың А.Бақтыгереева,
К.Ахметова, Н.Оразалин, Қ.Бұғыбаева, Р.Ниязбек, Ж.Әбдірашев, К.Мырзабеков,
А.Егеубай, Ж.Жақыпбаев, Ұ.Есдәулетов,Г.Салықбаева шығармашылықтарын
негізге алып жазылған зерттеу жұмыстары болғанымен, олардың негізгі
қалыптасу арналарын, даму сипатын айқындауға бағытталған жұмыстар аз.
Соның ішінде ақын И.Оразбаев шығaрмашылығы жайында арнайы нысанға
aлынып,зерттелген толымды зерттеу еңбек жоқ.Біз бұл зерттеу еңбегімізде
Иранбек Оразбаев шығармашылығын арнайы зерттеу нысаны ретінде алып
отырмыз.Ақынның шығармашылығын арнайы зерттеу нысанына алып,ғылыми негізде
талдауға арналған еңбектер жоқтың қасы.Оның үстіне ақынның
шығармашылығы арқылы қазақ поэзиясында пайда болған жанрлық өзгерістер мен
пішіндік құбылыстар, көркемдік сипаттары мен қырлары, ақынның көркем
ойлау, көркем бейнелеу, көркем образдар жүйесінің белгілі бір мақсатқа
құрылу, сол арқылы жүзеге асу,ұлттық топырақтан тамыр тартып ұлттық
бейнелеу нақыштарымен ұштаса алатындығын анықтау мәселесі әлі күнге дейін
жан-жақты қарастырылмаған. Бұл осы мәселелердің арнайы зерттеу нысанына
айналдырған еңбектің зәрулігін көрсетеді.
Жұмыстың өзектілігі.ХХ-ғасырдағы қазaқ поэзиясынa жаңашыл серпінмен
келіп, қазақ әдебиетінде жаңашылдық рухтағы поэзия тудырған ақындардың
алдыңғы қатарында тұрған Иранбек Оразбаев поэзиясы қарымды зерттеуді,
жіті бақылауды талап етеді.Ақын поэзиясының даму үрдісі, көркемдік
тұтастығы мен бейнелеу құралдары, түрлік-пішіндік, идеялық-мазмұндық
сипаттары жан-жақты зерттеу нысанына айналуы тиіс.Осы тұрғыдан алғанда
аталмыш жұмыстың өзектілігі туындайды.
Жұмыстың зерттелу сипаты.Қазақ поэзиясының көркемдік мәселесі, бейнелілік
сипаты Р.Сыздықова,Т.Әбдірахманова,Қ.Мұхам етқанов, М.Базарбаев, Б.Уақатов,
Қ.Өмірәлиев, Қ.Алпысбаев, С.Негимов және өзге ғалымдардың еңбектерінде жан-
жақты талданған.С.Ержанова Тәуелсіздік кезеңіндегі қазақ поэзиясының
көркемдік тұтастығы мәселелері (авторефераты), Ж.Ә.Айтмұхамбетова "Қазақ
поэзиясындағы мифа поэтика" тақырыбындағы докторлық диссертациясының
негізінде "Иранбек Оразбаевтың "Қорқыттың көрі" драмалық дастанындағы
мифтік-аңыздық сарын" атты мақаласы, А.Кеңшілікұлы "Қазақты сүю",
Б.Кәрібозұлы "Қазақ өлеңінің ұлттық сипаты"(авторефераты),
Н.Г.Сәлімқызы"Ақын поэзиясындағы дәстүр жалғастығы" мақаласы,
С.Тұрғынбекұлы "Алдаспан ақын", Қ.Ә.Жақсылықұлы "Тәуелсіздік жылдарындағы
қазақ поэзиясы:ізденістер, проблемалар" (диссертацияның
авторефераты),Б.Бегманова "Иранбек Оразбаев өлеңдеріндегі тәрбиелік мән"
мақаласы, Құрманғали Қ.Абай жолы: (Ақын Иранбек Оразбаев туралы),
С.Омарова "Ақын үні", А.Б.Алимжанова "Ақындық өнер және көркемдік қабылдау
табиғаты" мақаласында жауқазын жырларына арнайы тоқталып қана қоймай,
ізденіс мұраттарын, көзқарас эволюциясын, ондағы сыр-сезімді, көркемдік
өрнектерді, өлеңдегі өмірін тап басып көрсетеді. Ақындық өнер мен көркемдік
қабылдау мұраты өмір тәжірибесімен, уақыт бедерінен де із береді.
Қазіргі қазақ поэзиясының көрнекті тұлғасының бірі-Иранбек Оразбаев
халқының поэтикалық тілінің бай қорын, тілдік мүмкіндіктің терең құбылысын
жасап жүр.
Поэзияның көркемдік жүйесін поэтикалық мәтін арқылы талдау негізінде
тілдік заңдылықтарға сүйене отырып әрбір сөз бөлшектерінің қуаты,
тыныс белгілік құбылысы, кескіндемелік өрнегін анықтау;
Поэзияның көркемдік құралдары, бейнелеу тәсілдері адам жанының
небір сезімдерін шебер суреттеуге мүмкіндік бeретінін дәлелдеу;
Поэтикалық тұлғасын жасайтын әдеби көркемдіктердің тұтастығы ақынның
өзіндік сөз қолдану, түрлендіру, құбылту, ауыстырудағы жетістіктерімен
ерекшеленетінің байқату;
Зерттеу жұмысының жаңалығы. Қазіргі кезде төл поэзиямызда көркемдік
жүйесімен көзге түсіп жүрген Иран-Ғайыптың шығармашылығы зерттеу нысанына
толық алынбай, даму бағыты айқындалмай келеді.Диплом жұмысында: өлеңдегі
өлшем, бірліктері мен сыр-сезім сипaттaры, шумақ пен тармақтың түрлері,
ырғақ пен бунақ үйлесімі, сөз бен дыбыс үндестігі бaйыпты
қарастырылды;Ұлттық поэзиядағы дәстүр мен сабақтастық мәселесі,көркемдік-
эстетикалық құндылықтар, ақындық ерекшелігі мен шеберлік сырлары жан-жақты
ашылды;Ақынның өлең-жырларындағы лирикалық кейіпкер,қоғамдық құбылыстары
мен кезең көріністері, табиғат суреттері нақтылы талдауларға негіз етілді;
Иран-Ғайыптың ақындық өнері шығармашылық мұраттарымен кешенді түрде
байланыстырылып, осының негізінде қазіргі қазақ поэзиясымен сабақтастықта
өріс алады.Ақын лирикасының табиғаты ашылып, ондағы көркемдік құндылығы
нақтылы талдау, зерттеу мен зерделеу жүйесін құрайды.
Зерттеу нысаны ретінде И.Оразбаев лирикасы, әр жылдары жарық көрген
жыр жинақтары мен ол туралы жазылған әдеби-сын еңбектері негіз етіле
отырып,қазақ поэзиясының сомдалған поэтикалық тұлғасын жасайтын әдеби
көркемдіктердің тұтастығы Иран-Ғайыптың өзіндік сөз қолдану, түрлендіру,
ауыстыру мен құбылтудағы қолданудағы жетістіктері зор,әдеби тілдің
әсемдігі мен әсерлілігі үшін қажетті көркемдегіш тәсілдердің,фигуралардың
түрлерін қолдануында ешкімге ұқсамайтын өзіндік дара ерекшеліктері:
мәселен,метафораны тек ұғым ауыстыру ретінде ғана емес,логикалық ұқсастығы
жағынан қолдану,эмоцияны оқырманға жеткізуде тембр мен интонация,қайталауға
да ерекше мән берген.Осындай жетістіктер поэзиямызбен тіліміздің бай қорын
жасап қана қоймай, тіліміздің мүмкіндіктері тереңде екендігінің бір
дәлелі.Ақын өлеңдері көбінесе жыр шумақтарымен жазылған. Қазақтың қара өлең
ұйқасымен қоса қазіргі қазақ поэзиясында "кетік" ұйқас деп атауға
ұсынылған, толымсыз ұйқасты да көптеп қолданған ақынның бірі.
Зерттеу жұмысының құрылымы.Зерттеу жұмысы кіріспеден,іштей екі тармаққа
жіктелген екі тараудан,қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
І АҚЫН ПОЭЗИЯСЫНЫҢ ТАҚЫРЫПТЫҚ-ИДЕЯЛЫҚ ӨРІСІ
1.1 Ізденіс жолдары
Ұлттық поэзияның ұлы мұраттарын бар қырынан ашып, биік бел-
белестерге көтерген –С.Мұқанов,Ә.Тәжібаев, С.Мәуленов, Ғ.Қайырбеков,
М.Әлімбай,М.Айтхожина,Ф.Оңғарсынова , А.Бақтыгереева, К.Ахметова,
Н.Оразалин, О.Сүлейменов, Қ.Мырза Әлі, Қ.Бұғыбаева, М.Шаханов, Ө.Нұрғалиев,
С.Иманасов, Р.Ниязбек, Ж.Әбдірашев, К.Мырзабеков, А.Егеубай, Ж.Жақыпбаев,
Ұ.Есдәулетов, Г.Салықбаева, т.б.ізденіс-еңбектері, көзқарас эволюциялары,
кеше-бүгін мәселесін жырлаудағы амал-тәсілдері қалың көптің көңілінен
шығып, рухани нәр сыйлады. Аталған ақындар шоғырының бел ортасында Иранбек
Оразбаев та бар.Халық қайғысын, ел мұның сарапқа салып,айғақтап,
бұлтартпай айтатын, мүжілмейтін кемердей, иілмейтін емендей ол кім?. Ол-
ақын!
Ал, осы- Адамзат атаулы айналып өте алмайтын мәңгіліктің қос жолы-
Өмір мен Өлімді-Аспан мен Жердей, Ай мен Күндей ажыратып бөлмей, тең көріп,
тел ұстап, қатар жырлап келе жатқан қай ақын бар деген сауалға жауап берер
болсақ, алдымен ауызға оралары- сөз жоқ, өз қатарларымның ішінде Иранбек
Оразбаев-Иран-Ғайып болар еді...[1,6].Ел-жұртына Иран-Ғайып деп танылған
ақынның аты-жөні Иранбек Оразбаев екендігін бірі білсе,бірі білмейді.
Халықта иран бағы деген ұғым бар. Иран – Эдем бағы, яғни жұмақ деген
мағынаны берсе, ғайып – арабтың ғаэб деген сөзінен (жоқ болып кету,
көзден тасалану, тылсым) шыққан. Бұл есімді сәбиге екі дүниенің де бақытын
көрсін, иман жүзді болсын деген ниетпен қояды. Ал Иранбек Оразбаевтың не
себептен Иран-Ғайып деп аталып жүргеніне келсек.Ақынның азан шақырып
қойған аты шынымен де Иран-Ғайып екен, Иранбек деп құжатқа қате жазылып,
кейінен солай кете барған.Иранбек Оразбаев 1947 жылы Қызылорда облысы,
Сырдария ауданы, Абай кеңшарында дүниеге келген. Әкесі- Әбітай сол өлкеге
белгілі атқа мінген айтулы азаматтарының бірі болған. Көп уақыт
перзент сүймей,зарығып күткен тұңғышы Иран-Ғайып туады.Иран-Ғайыптан
кейін екі ұл, бір қыз дүниеге келеді.Ақын тұңғыш бала болған соң ерте
есейген.Оның себебі әкесі аттан құлап, сегіз жыл сал болып төсек тартып
жатқанда бүкіл ауыртпашылық екі анасымен бала ақынның иығына түседі.
Болашақ ақынның алғашқы өлеңі Мектебім менің- бесігім 6-сыныпта оқып
жүргенінде Пионер газетінде жарық көреді.Ал кейіннен 11-сыныпта Ленин
жолы газетінде тұтас өлеңдері беріледі. Иранбек Оразбаев ұзақ жылдар
бойы төл мамандығы бойынша (кенші) әртүрлі қызметтер атқарады.Алғашқы
әдебиет әлеміне деген еңбек жолын Сыр бойы газетінде бастаған
ақын,1964 жылдан бастап Республикалық баспасөз беттерінде өлең-жырлары
жарияланып, оқырмандар жүрегіне жол таба бастады. Бұл күнде ел ағасы
жасының есігіне еркін еніп, ақ табалдырығын именбей аттаған ақын Иран-
Ғайыптың өз оқырмандары ақ киізге орап, хан көтергелі қашан[1,6]!.
Иран-Ғайып поэзиясының бір ерекшелігі-дәстүрлі қазақ поэзиясының негізгі
көзі болған қара өлеңнен нәр алып, көркемдік шеберлікпен кең тынысты
туынды беруінде.Ақынның ақындық өнері – талант қуатымен, көркемдік
нәрімен, сыр-сезімге толы шындық сипаттарымен даралана түседі. Мұны
ізденіс іздері де, қолтаңба мәнері де бедерлей көрсетеді. Зерттеу
мұраттарының арналы ағысы да, өзекті һәм ұтымды қырлары да осы тұстан айқын
аңғарылады.Алғашқы өлеңдерінен-ақ айырып қарауға болмайтын тең ұғымды өлең
мен ақынды жырлайды. Өлеңім кезеді өлеңінде:
...Өзім кезбеймін,
Өлеңім кезеді,
Кезігер қиянға-қиынға төзеді.
Өлмейтін мәңгілік өмірімнің өзегі
Өлеңім кезерін жүрегім сезеді[2,67]!
-деп өз өлеңдерінің болашақта өзіндік орны болатынын сезгендей жырлайды.
Әдебиет- ардың ісі дегенді айтып жүргендердің барлығы осы талапқа сай
жаза бермейді. Ал Иран-Ғайып ел атынан, қаламгер атынан қандай ортада
болсын дауысын еркін шығарады. Ол қанша ашынып, шындықтың қоясың ақтара
ашса да,келешектен зор үміт күтеді. Қазақ елінің өзекті мәселелерін ой
сарабына салып, оны өлең дастандарына арқау етіп, қазіргі құбылыс-
өзгерістерді жүрегінен өткізіп, санасында саралаған саңлақ ақынның
салиқалы ой-парасатқа толы поэзиясы көркем өнердің көш басында! Иран-
Ғайыптың түсінігі мен ұғымы да өзгешелеу, мүмкін ол, өмірге жолдама
алған мамандығына да байланысты шығар.Ол әдебиетке бірден әдебиет ауылынан
келген жоқ.Ең алдымен Қ.Сәтбаев атындағы Қазақ Ұлттық техникалық
университетінің тау-кең факультетін бітіреді. Мүмкін,әдеттегі қалыптасқан
санадан тыс ойлау сол техникалық университеттің қабырғасында қаланған
шығар.Кейіннен барып Мәскеудегі М.Горький атындағы Әдебиет институты
жанындағы жоғары әдеби курсын тәмәмдайды. Әдебиетке де әуелден-ақ көп
өлеңшілердің бірі ретінде емес, өзгеден оқшау мінезімен, өзгеше
түсінігімен келді. Иранбек Оразбаев шығармашылығына қазақтың талай
ақындары ыстық ықыласымен пікір айтып келеді.Сондай дуалы ауыз
ақындарымыздың бірі-Сырбай Мәуленов.Ақынның поэзиясы хақында: Иранбек
өлеңді табиғи күйінде, қысылмай-қымтырылмай еркін құятын, тынысы
ауқымды, адымы аршынды, суреткерлік көзінің көкжиегі мейлінше кең зергер
ақын[3,25].Ақын шығармашылығының тағы бір қыры жүрегі жарыла санасына
сәуле түсіріп, өмірден адалдық пен ізгілік іздеген жас жүрек, сол
жүректен шыққан сөздер қара сиямен ақ қағазға жазылып жатады. Иран-
Ғайыптың өмірлік өнегесі мен адамшылық қасиеттерді қадірлейтін өлеңдері
көп.
Жатар болса жүректер ынтымақпен үндесіп,
Кіршіксіз пәк тілектер көтерілмек күнде өсіп.
Адамдарға лайық емес пе осы сыйластық,
Сыйластықты ұрпаққа кетейікші мирас қып?..[2,18]
Адамдар арасындағы татулық, бауырмалдық пен сыйластықтың қаймағын
бұзбай, атадан балаға, баладан атаға мирас қылудан асқан бақыт бар
ма?!.Осындай адами қасиеттердің өзін мирас етіп қалу қандай ғанибет!
Ақын өлеңіндегі өнеге деген осы. Бүкіл әлемге жан дүниесін жайып салу
ақын адамның дүйім жұрттан жалғыз-ақ айырмасы осы шығар. Иран-Ғайып
шығармашылығының ерекшелігі де, өзіне тән дербестігі де-бүкпесіз
ақтарылып, сырласып, сенім арта біліп, сендіре білуінде.Ақын аға, бір
сұхбатында: Мен үшін өлең жазу- тамақ жеген сияқты. Тамақ жемеген адам
қалай аштан өлсе, мен де өлең жазбаған болсам, солай өліп қалар едім,
аштықтан...Өлең- Менің Рухани Қорегім[4,29]. Осы бір сөздің өзінде
ақын өмірінде шығармашылығының қаншалықты маңызды орын алатындығы айдан
анық.Иранбек Оразбаев қазақ өлеңіне өндірте жазумен ғана емес,өзінше
жазуға ұмтылысымен де танылған өнер иесі.Ақын шығармашылығы арқылы замандас
қаламгерлердің өлең-жырларынан артықшылығы мен өзіндік өзгешеліктерін
тануға болады. Мәселен, Иран-Ғайыптың "Тірілдім" атты өлеңі Мағжан
Жұмабаевтың өлеңімен көтерген тақырыбы, ой жағынан үндес болып келеді.Екі
ақынның да көркемдік жағынан берілу жолы әр түрлі болғанмен, ой үндестігі
анық көрінеді.
Тағдырым талай қырсығып,
Пәлеге мың-сан ұрындым-
Тауқымет зіліне тұншығып,
Өле де өле тірілдім.
Тірілдім...
Көзім ашылды,
Түйсініп дүлей тылсымды-
Көңілімнің нұры шашылды,
Бұлттан шыққан күн сын-ды[5,70].
Сансыз күндер ой астына көмілдім,
Қор болып ем көңілін таппай көңілдің.
Жаспен жасып, оймен азып-тозып ем,
Өліп едім, бүгін тағы тірілдім.
Жаным өлік еді,жанға жан кірді,
Тамыр кеуіп еді, ыстық қан жүгірді.
Жиегінде қорғасындай көгімнің
Бүгін ғана бақыт таңы білінді[6,114].
Қазақ жерінің көсегесін көгертіп, байытуға бекінген жас ақын, алғашқы
жырларынан-ақ поэзия пайғамбары Абайдан дәріс алып, оның шынайы
шәкірті болуға ұмтылыс-құштарлығын көрсетеді.Иранбек Оразбаев қазіргі
заман мен қоғамның бүгіні мен ертеңі туралы ащы болса да, ақиқат
ойларын ашық айтып жүрген ақындарымыздың бірі. Ал сол шындықты айту
үшін Абайдың ақыл-парасаттылығы мен өрлік-ерлік екпіні қажет.Ақын Абай
поэзиясынан нәр алып,өзінше, өзгеше жырлай бастайды.
Жақсы да жүр,
Жаман да назарымда,
Жырым менің-тірлігім,
Базарым да!
Тірі екем деп қуанам жазарымда!
Жаны сұлу жадында жырым қалса,
Қорқытпайды ауру да,
Ажалың да!...[7,87].
Ақын өлеңдерінің барлығын да деп айтсам, артық болмас. Абай
Құнанбаевті пір тұтып, өнеге етіп жазған. Ақын Иран-Ғайып көңіл
көктеміндегі сезімдері енді ғана бүршік атып, он алты жасынан асқанда өлең-
жырларын жазады. Соның бірінде:
Бір туатын ғасырда рабайда,
Мен ешкімді теңемеймін ұлы Абайға
Тұрғызбасақ бәріміз бір Абайды,
Поэзия щаңырағы құламай ма?
Қарлы шыңнан ағатын, басын құрап,
Әр жас ақын аптыққан асыл бұлақ.
Барша бұлақ бір өзен құрамаса,
Дала шөлдеп қалмай ма, ғасыр жылап.
Пейіліңнен нұр-шуақ, таппаса арай,
Тарих шенін төсіңе тақпас оңай.
Бір мұрагер қалдырған шығар, бәлки,
Аруақты арқалы, ақбас Абай [2,112]!
Ақын асқар тауға көз сүзе бергеннен көрі, сол ұлы таудың биігіне көтеріліп,
дүниеге қарағанда ғана жаны тыныштық табатынын сезінеді. Абай әлеміне
еркін еніп, оның өлең сөздегі дәстүр-өнегесін лайықты жалғастырған қазақ
ақындары (Шәкәрім, Мағжан, Сұлтанмахмұт т.б.) көркемдік-рухани мәселелерді,
адам мен оның еңбегін, өмір-тұрмысын тереңнен толғады. Әдебиеттанудағы
дәстүр жалғастығы туралы сөз қозғаған З.Ахметов Абай Құнанбаевтың
дәстүр жалғастығына тоқтала келіп: Абай шығармашылығының қоғамдық,
танымдық, көркемдік-эстетикалық мәнін толық түсіну үшін оның әдебиетте
орнықтырған бейнелеу әдіс- тәсілдері,дәстүрлері, үлгі-өнегесі қалай
жалғастық тапқанын арнайы қарастырып, тексеру қажет.Ақын тұлғасы
қаншалықты ірі болса, ықпалы соншалықты зор болатыны, айналасына түсетін
жарығы да мол болатыны анық, - дейді [8,245].
Жыр сарайын тамашалап Абайдың,
Күмбезіне көз тіктім мен талайдың.
Орда бұзар отызымның отауы-
Өзге отауға ұқсамауын қалаймын...
Сырда сырбаз еркін өскен бұлан-ай,
Ауыр сыннан өтермісің құламай.
Кім біледі- озық ойлы қаламын-
Кімге сыйлап кеткендігін Ұлы Абай?![2,66].
Бұл Иран-Ғайыптың ақындық кредосына, мақсат-мұратына айналған. Ата
ақынымыз Абайдың өмірі мен өлеңінен өнеге алған Иранбектің де бар
арман-мүддесі, Абайдай өнегелі адамның арман-мүддесімен бір арнаға
құйып, ұштасып жатыр. "Адамды алақанына салып уатып жіберетін замана
талқысына түссе де, ақын ешкімге бағынғысы келмей, оннан сайын өршеленді.
Өнерге өзгеше көзбен қарау керектігін түсінген ақын-жүрегі сезген шындықтан
аттап кете алмады.Осылайша, Иран-Ғайыптың Абайдың ұлылығын оның тағдыры
арқылы танытқан "Мен ішпеген у бар ма?!" атты драмалық дастаны дүниеге
келді. Кемеңгер Әуезовтан кейін ешкім түрен салмаған тақырыпқа батыл
барған ақын өз замандастарынан мадақ естуге тиіс-тін. Бірақ бәрі
керісінше болды. Ақынға қарсы бораған ызғарлы айыптаулар Иран-Ғайыптың
жан дүниесін күйзелтті. Дана Абайдың ұлылығын асқақтатқан жыр сүлейінің
драмалық туындысына жала жабылып жатқанда ақын жауап бермеді.Өнерді
өзімнің меншігім деп түсінетін ергежейлілердің танымына басын да
имеді"[9,93]. Ештеңенің байыбына бармаған дарақылардың айғай-шуы
басылғанда "Иран-Ғайып "Ал, дүние.." жыр жинағына енген "Пайғамбар (Абай
Ибраһим хақында)" атты мақалада: "Дүниежарықтың мезеттік қапасында:
"Мыңмен жалғыз алыстым, кінә қойма"-деп сарғайып, "Сөзімді ұғар ешкім жоқ-
моласындай бақсының жалғыз қалдым-дәп шыным!"-деп сарсылып, басын тауға
да, тасқа да ұрып, безіне, жанын егілтіп, жүрегін жылатқан Абай сол
қасірет қаймағы- "надан" қалпын бұзбаған бүгінгі Қазағының өз жерінде
тұрып, өз тілінде нан сұрап та жей алмаған мәңгүрттің кейпі-мүшкіл халін
көрсеткен өміріне дәл ризалық салауатын айтып, көрліктен көзі ашылмаған
бейшара ұрпағының мұншалықты азғын түрінен ақыл-есі адасып-өліп кетер
ме еді, кім білсін?!"[10,477]. Әрі қарай былайша орғытады: "Ақынды шын
жақсы көру-оны дәйімі түйе үстінен дәрет алдырып-жерге аяғын тигізбей-құр
мадақтай беру деп түсіну-барып тұрған надандық! Біз Абай дегенде алдымен
оның сыртқы тұлғасы-тірлік-тұрмысын, мінез-тұрқын емес, ішкі жан-дүниесін-
өлең-жырларын, ғақлия қара сөздерін дәріптейтіндігімізді ұғынуға тиіспіз.
Абай бізге,ең дұрысы, өмірімен емес, өнерімен қымбат. Әйтпесе, Абай сүрген
өмірді кім сүрмеді?! Абай туған әкеден кімдер тумады! Абай бізге қашанда,
сана қуатының астамдығымен, ақыл-ойының үстемдігімен-Абай.Абайдың айбынын
асыра түсеміз деп, оны рухани ортасының табиғатынан бөліп қарап, сол
кезгі ел билеген төбел топпен қиғаш келіп-кеңірдегін созып, кеудесін
соққылаған кей пасыққа жексұрын көрінгенін, бұ дүниенің тәтті әуесінің бірі-
өз кезеңінің ресми ғұрпы-көп қатын алуға құштар жүректің иесі болғандығын,
ретті жерінде, шектен шыққан үлкеннің бетін қайырып, жүгенсіз кеткен
кішінің әдеп-ноқтасын ықтиярсыз кигізгенін, біле-тұра жөгі жасырғанымыздан
ұтатынымыз-өкініш" [10,20],-деді, ақын Абай туралы сөзінде.Ақынның бұл
мақаласына қарсы дау айтатын адам табылмады. Табылмаған себебі, мүмкін мына
бір өлеңде жатқан болар.
Абай десем-есіме ер түседі,
Қалың елім-құнарым-жер түседі.
Абай десем-есіме қазақ түсер-
күрмелеген ғажап түсер,
күңіренген азап түсер-
Абай десем!
Абай десем-есіме тегім түсер,
Есем кеткен ескіге кегім түсер.
Абай десем-қараңғы халық деймін,
қайғыны алып деймін,
қамаулы жарық деймін-
Абай десем!
Абай десем-сарғайған сана деймін,
Абай десем-данышпан, дана деймін.
Абай десем-осылай күй дегенім,
есіңді жи дегенім,
еліңді сүй дегенім-
Абай десем![7,15]
Ата ақынымыз Абайдың өмірі мен өлеңінен өнеге алған шәкірт шайыр Иран-
Ғайыптың да бар арманы тәуелсіз елінің жарқын болашағы болуы. Ақынның хас
шындықтың құлы екендігіне шүбә келтірмейсін.Міне, ақиқат сөз сөлінің-жыр
құдыретінің сыры осында.
"Мыңмен жалғыз алыстың"!
Күнә қойман!
Мұның-бар,
Арманың-жоқ,-мұны да ойлан!
Шарқ ұрды шыбын жанын шырқыратып,
Ұрпағың күні майдан, түні майдан.
...Үнім шықпай,
Жағымда қарысып жүр,
Жүдеді
Жабылықпен жарысып жыр.
Мыңмен жалғыз алыссаң арманың не,
Менімен мыңдай күллі қазақ алысып жүр[7,113]
деп мұның шағуда....Иран-Ғайыптың бұдан былайғы сыйынары да,сүйінері
де – ұлы Абай болды. Сөйтіп, оның табынар-тәңірі де, бағынар- әмірі де
данышпан Абайға айналды.Енді ол айналасына Абайша абайлап қарайтын
болды. Абайша толғанып, Абайша торығатын болды [1,6].Абайға шәкірт
болуды армандаған Иран-Ғайыптың жан сыры:
Пайғамбарлық рухың қолдар,
Пенделіктен үздім қол...
Мен жүретін бір-ақ жол бар
Абай жолы-
Сіздің жол!..[7,35]
Кез-келген үлкен ақынға заманның жылы шырай танытпайтыны бар. Жүз рет
дәлелденіп, мың мәрте айтылғанымен, қай кезеңде болсын, ақынның жүрегінен
туған ұлы туындылар өз уақытында бағаланбай, бағынан гөрі, маңдайының
сорына айналатындығы тағы да бар-ақиқат.Бұл шындық қазақ топырағында ғана
емес. Өз мемлекетінің сайқал саясатын әшкерелеп, патшаның тойымсыздығын,
зиялының залымдығын жырлағаны үшін қудаланған, шет елде қаңғырып өлген
италияның ұлы ақыны Дантені, адамзат баласы көксеген армандарды өз
кітабына арқау еткеніне бола, діннен безген азғын ретінде, шіркеу иелері
азаптап өлтірген Англияның ұлы перзенті Томас Морды, сайтанға айналған
қоғамға қарсы шыққан үшін тірідей көмілген Гоголь.Осы ақындар биліктің
айтқанына көнбей, айдағанына жүрмеді. Заманнан озық туып, өзгеше
ойлағаннан, шеңберге сыймай, ноқтаға басының маталып жататындығы сондықтан
болар.Дүние-жалғанды жұмаққа айналдырғысы келген осындай ақындар болмаса
екі аяқты тіршілік иесінің жыртқыштық сезімі қайта оянып, ұлы
құндылықтардың бәрі тәрк етілер еді.
Көп жазарманның қарасын көбейткеннен өнер өрге баспайтынын түсінген
ақын, дүние-жалғанды өз жүрегінің дірілімен сезінгісі келген Иран-
Ғайыптың, өмірді өзгеше жырлауға құмартқан, өзіндік өнердегі мінезіне
әдебиет ортасы басында үрке қарады. Сол себептен де болар, ақын:
Жүрек-қазы
Күткеніммен кесімін,
Өнер-отау,
Ашқанымен есігін
Ене-ене ержеткенмен есімім,
Жұпар жырдың тербеткенмен бесігін-
Сан сұрақтың таба алмадым жауабын,
Таба алмадым сан жұмбақтың шешімін.
Жазу керек!-
Қазу керек!-
Ұққаным!
Жазған, қазған Абайым да, Мұхтарым!
Абайға ұқсап "мыңға" тізе бүктіріп,
Мұхтарға ұқсап шың-тұғырғы шықпадым-
Кіл итжығыс!-
Уақыт атты алыптан
Жығылмадым,
Не әлі күн жықпадым,-[11,39]
деп ақынымыз ағынан жарылады. Ақын бір сұхбатында: "Тұрмыс-тірлікті-қоя
сал... "Таңертеңгі тамақ-Тәңірден!" Қоғамдастарыма- "қарным" ашады да:
Еңбектеніп,
Іс-қылмайды-бірісі,
Ертеңіне
Пысқырмайды-бірісі,
Ел болудың
Қамын айта бастасаң-
Кеңкө...,
Мысқылдайды-бірісі...
Сауда жасап
Күйтенеді күнімен,
...Азып-тозып
Абай шалдың ұрпағы-
Құбыжық боп кеткені ме,
Шынымен?!
Ұғынықсыз
Тәуелсіз бе,
Азат па?!
Қазақ қалай айналмасын Мазаққа!
Хан тұтқаны-
Христосты хош көріп,
Қандастарын сүйрелейді тозаққа!
Пері соғып
Жын мен Шайтан шектеген-
Шоқындыдан шаруасы көп төмен:
Қаза қылған бес уақыт Намазын-
Бас Мүфтші-
Сүйіседі Поппенен... [12,4-5]"
Осылайша, шындықтың бетін ашып, ашық айтады. Нағыз ақын өзінің аяқ алысын,
алғашқы адымынан, өзінің кім екенін бірден көрсете алады. Сол сияқты,
И.Оразбаев та алғаш қолына қалам ұстанғаннан-ақ ақын табиғатын жақсы
түсінген. Ол дала және қала, ел мен жер, достық пен қастық, табиғат пен
махаббат, ақиқат пен жасампаздық туралы да жаза білген.Иран-Ғайыптың
шығармашылығы жайлы белгілі ақын Ұлықбек Есдәулетов:"Әдебиетте айсбергтің
басым бөлігі су астында қалатыны бар. Мәселе, И.Оразбаев жырларының
біреуге анық, біреуге ұғынықсыз көрінуінде емес, мәселе, ешкімді бейтарап
қалдырмайтындығы ақын үшін де, әдебиет үшін де тек жақсылық нышаны.Ақын
жаны өлең тағдырына да, әлем тағдырына да алаң, елдің келешегін де, жердің
болашағын да ойлайды". Жоғарыдағы пікірін одан әрі келіп Ұ.Есдәулетов
былайша сөзін жалғастырады:"...Әсемдік пен адамгершілік қол ұстасқан
жерде адамзаттың құдіреті мен ұлылығы айтылады. Неміс романисі Арнольд
Цвейг өз туындыларының құрылысын, арқауын мақтай берген әріптестерін
қайдағы бір теңеулерді айта бергенше, Цвейг шындықты жазатындай себеп жатыр
емес пе? деген екен. Біз ақын И.Оразбаев шығармалары шұғыласына
суарылғанын баса айтқымыз келеді"[13,7].Жалпы өлең атаулының өмірдегі
үлкен мәнің З.Қабдолов: "Өлең-еркін сөйленетін жай сөздер тіркесі емес
ырғағы мен ұйқасы белгілі қалыпқа түскен, шумағы мен бунағына дейін,
белгілі тәртіпке бағынған нақышты сөздер тізбегі. Абайша айтсақ, сөз
патшасы, сөз сарасы"[14,259]. Ал ақын болса оны былайша түсінеді:
Сөз патшасы,
Тәңір тұттым,
Табындым,
Табындым да мұң наласын тағындым[7,5]
деуі ақындық табиғатты терең сезініп, терең толғайтыны байқалады.ХХ
ғасырдың 90 жылдары ақын Москва қаласындағы Дүниежүзілік Әдебиет
институтының Жоғарғы курсын бітіріп келген соң "Қазақ әдебиеті"
газетінің поэзия бөлемінің меңгерушісі болып орналасады. "Қазақ әдебиеті"
газетінің №56 (29 январь, 1988 ж) санында "Жазушының жан сыры" айдарымен
"Ақынды заман туғызады десек..." атты Иранбек Оразбаевтың (газет
редакциясының бөлім меңгерушісі) Қазақ ССР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты,
ақын Қадыр Мырзалиевпен жүргізген әңгімесі жарияланады. Кейіннен осы
сұхбат жайында "Социалистік Қазақстанның" №30 (5 февраль, 1998 ж) санында
жедел түрде қазақ әдебиеті ақсақалдарының бірегейі Әбділда Тәжібаевтың
"Әдептен озбайық" деген реплика-мақаласы жарияланды.Ә.Тәжібаев бұл сұхбатқа
үлкен сын айтты: "Айталық, Абай тірі екен, ғасыр туралы жазылған "өрімі
жұмбақ", "өзінен басқа жан оқымайтын, оқыса түгіне түсінбейтін" өлеңнің
авторы екен дейін. Сонда, ұлы ақынымыз Абай болмай, Иранбек болады да
шығады ғой. Неге олай дейміз, неге қосыла кетеміз осындай сұмдық пікірге,
қымбатты Қадыр?! Абайда "өзінен басқа жан оқымайтын, оқи қалған күнде
түгіне түсінбейтін" өлең бар ма? Абай-қашанда Абай ғой.Иранбек халық
жазушысы атағандардың ішінде алпысқа жетпеген бірде-бір қаламгер жоқ екен,
соған қалай қарайсыз? десе, оны да сен қостап кетесің... бүгінгі таңда егер
тірі жүрген болса Абайдың да қолы халық жазушысы деген атаққа жете қоймас,
еді деп, оны күлкілі бірдеңелермен дәлелдемек болады"[15,15].
Осы Әбділда Тәжібаевтың реплика-мақаласына редакция алқасы "Тереңнен
қозғайық" атпен жауап мақала жазылады. "Лауазым, атағын өзіңіз тізіп
берген, халқының сүйікті ақыны Қадыр ма, әлде, ұлы ақынымыз Абай туралы
жаңаша сөз, жалынды пьеса жазып, онысы Қазақ академиялық драма театрында
табыспен жүріп жатқан, "Социалистік Қазақстан" өзі де жылы пікір білдірген
Иранбек пе? Егер дәл осы екі азаматты, бәлкім, асығыстау айтылған пікіріне
бола "желіккендер"деп, жерге қаратсаңыз, өзіңіз жарты ғасырдай редколлегия
мүшесі болып келе жатқан "Қазақ әдебиеті" жынойнаққа "баласаңыз", онда әлі
де болса, Әбеке, ақынын ақырын емес, ақырып айтар ескі сарынды әдеттен
арыла қоймағанымыз..."[16,7].Иран-Ғайып үнсіз отырмай, Әбділда Тәжібаевтың
сынына өз көзқарасын білдіріп "Күн шыққандай қараңғы-Кешегі түннің жарығы"
атты мақаланы газет бетіне жариялайды.Міне, осындай қанша дау мен ой
тудырған мақала,екі бөлек топты құрады.Бір топ оқырмандар Әбділда
Тәжібаевтың сөзімен келіссе, бір тобы Иранбек Оразбаевты жақтады. Туа
біткен ішкі еркіндіктің жетегінде жүріп уақытқа қарсы дау айтудың бірегей
үлгісін Иран-Ғайыптың ақынның туындыларынан байқауға болады.Ең бастысы
өлең қасиетінде,өмірдің өзіндей шынайылығында болса керек. Ақын қай
уақытта болсын халыққа керекті ой айту, ол ойды қара қылды қақ жарар
уақыт таразысына саралап, салмақтап ақ-қарасын ажыратып беретініне шүбә
келтірмейсің.Осындай да ақынның мына өлеңі ойға оралатыны сөзсіз.
Қалам тартқан қазақтың бәрі мықты,
Майрылдым мықтылармен күресем деп[17,62].
Ақын замандастарының бірі С.Хангелдин Иран-Ғайып жайлы: "Иран-Ғайыпты
ақын деу керек. Тек қана ақын деу керек. Ешкім жасай алмаған драмалық
тұлымды туындыларына қарамастан, ол-ақын, жаратылысынан ақын, еліміздің
пешенесіне бұйырған, адам таңқаларлық ғажайып ақын, драмалық ақын.Поэзияны
сахна тіліне сабақтаған ақын. Көп өлеңі драмалық көріністен тұрады. Жеке
өлеңі-шағын пьеса. Иранбектің ақындығы неде? Әрине, әуелі сөз патшалығын
жасай білуінде. Алашының зердесіне ақыл еккен,ұққан пендесін ойлы еткен,
бұрмаланған тағдырға бұлжымас билік еткен аталы сөз, төре сөз, көсем сөз,
киелі сөз мекен тапты бұл патшалықтан. Иранбектің еркімен, Иранбектің
аялауымен, Иранбектің махаббатымен, Иранбектің бұйрығымен түлеген түлкідей
құлпырып, поэзиялық өрнекке айналған қазақтың байырғы сөзі түлеп ұшты
ұядан"[18,5].
"Тепе-теңдікті табудың өзіндік құрылғысы, яғни симметриясы өзіндік
сипатымен біздің өмірге ендіріле алмаған тұста Иран-Ғайып деген шайырдың
асау да арынды һәм күпті мұхамас жырлары түренді ту көтерген. Бұл енді тек
рух иелеріне ғана ғарыштан берілетін артық қуаттың бір парасы.Еш
жылусыз сублимациялық жағдаяттар биікпен қабыса алмаған кезеңдегі
ізденістер өз-өз кезеңінде түрлі жемістерін де бере жүрді...Иран-Ғайыптың
бүгінге дейін өте аз зерттелгені қызықты әрі қиянат. Оның пасквиль
(pasguil) бағытындағы өлеңге енген жанайқайы да бір кезеңдегі ерекшелікті
ескертеді:
...Өлең емес-
Өлеңім,
Ащы айқайы жанымның...
Немесе:
Мәңгіліктің Өлеңі:
Жерде де-Абай,
Көкте-Абай!
Қоя салғым келеді-
Құр бекерге оттамай!
Бұдан арғым ұят-ты,
Болмаған соң айырма:
Түк қалмаған сияқты-
Иран-Ғайып шайырға...
Мұндай стиль әлемдік әдебиетте онша көп кездеспеуі мүмкін. ..Иран-Ғайып
өз қалтарысында дараланатын өте күрделі құбылыс...Ақынның өзінің тарам-
тарам айшықтарындағы "ағымдары" үшін, айқайларына негіздеп Иран-Ғайып
әлемін орынсыз мадақтауға да, әсіре даттауға да болмайды..."[19,10].Ізденіс
пен ізгілікке жаны құштар, жүрегі жырға, көңілі нұрға толы талантты
тұлғалардың бірі – Иран-Ғайыптың. Қазақ өлеңіндегі ізденістер мен
жаңашылдықтар, соны үрдіс, үлгілер Иранбек Оразбаев поэзиясымен байланыс-
бірлікте қарастырылып, ондағы көркемдік-эстетикалық мұраттарға, танымдық-
тағылымдық сипаттарға уақыт талаптары тұрғысынан әр алуан салыстыру,
талдаулар жасалды. Иран-Ғайып "Жиырмасыншы ғасыр жырлайды" атты қазақ
поэзиясының антологиясына кірген. Құрастырушы С.Абдрахманов ақын жайлы өз
пікірін білдіре отыра.Оның Асқар Сүлейменовке арнаған өлеңі"Нағашы",
"Сенсіз күндер өтуде...", "Мерей ас", "Поэзия құрбаны", "Тегінде сен де
жартысын", "Мұнарым", "Құлпытасқа", "Сен менен кеткенмен", "Таппай тағдыр
жөндемін", "Қара тастағы жазу" атты өлеңдері осы анталогияға енген. Өз
өмірін халқының тағдырымен бір санап, ой-санасына ел-жұртының мұң-қамын
арқалату алу ақын атаулының қолынан келе бермейді. Мұнарадай биікке
көтерілу үшін қаламгер тұлғасының асқақтығы, жан әлемінің тазалығы,
кендігі, қуат-қажыры қажет.Сондай көшелі азаматтық асуға көтерілген екені
анықталып келеді. Оның жас шағындағы лирикасы да сыртқы дүниенің күрделі
мәселелерін жүрек қойнауында шешуге ұмтылысымен ерекшеленеді.
"Әдеби-тарихи дамуда ұлы суреткерлер шығармаларында бедерлене
байқалатын жаңашылдық қырларының түп-төркіні олардың заманынан да
ілгері кезеңдерде жасаған ақын-жазушылардың туындыларынан аңғарыла
бастайды. Бұл бір жағынан-тарихи-әлеуметтік қатынастардың орнығу
эволюциясымен, соған сәйкес қоғамдық пікірдің қалыптаса бастауымен
байланысты болса, екінші жағынан әдеби дәстүр жалғастығымен де
түсіндірілсе керекті. Қоғамдық сананың бір түрі болып табылатын көркемдік
сананың осындай заңдылығы сөз өнеріміздің сан ғасырлық тарихында бірнеше
тұста мейлінше ерекшелене көзге түседі[20,283]".Е.Тілешов сөзінің дәлел
Иран-Ғайып Жерұйықты іздеген Асан Қайғыша да жырлайды, жыраулық поэзиядан
да нәр алады.
...Аяғым жоқ,
Қолым жоқ-
Жыландай боп күн көрем.
Құйрығым жоқ,
Жалым жоқ-
Құландай боп күн көрем...
Ұланым жоқ-
Ұлым жоқ,
Мұнарым жоқ...
Күнім жоқ...
Көп жоғымды түгендеп,
Түгесіліп жоқтаумен
Өле-өлгенше ішімнен
Тынардай боп күн көрем!.. [21,72]
Көркем әдебиетке ойлылық, философиялық тереңдік, психологизм тән. Қазіргі
өнерде мораль, адамгершілік мәселесі тереңдеуде. Жеке адам тағдыры мен
қоғамдық мүдделер қозғалуда. Авторлар позициясында айқындық бар. Ішкі
интеллектуальдық күрес бар. Бұрын соғыс, төңкеріс бейнеленген. Қазір ішкі
дүниедегі кереғарлық, кеңістік, дәуір мәселесінің қым-қиғаштығы орын
алуда. Жан-жүрек жылуынан, көңіл күнделігінен, сыр-сезім тұтастығынан
ақынның көркемдік әлем иірімдері, қолтаңба ерекшеліктері терең танылады.
В.Г.Белинский Халық стихиясынан шет өмір сүріп жүрген адам құр елес қана,
деп айтты. Иран-Ғайып өлеңдерінде өз басынан трагедиялық жағдайдың ғана
емес бүкіл халық басындағы күйі анық көрінеді. Əдебиеттің ұлттық болмысы,
ерекшелігі мінездің ашылуымен тікелей қатысты болатындығының дəлелі
Абай Құнанбаев поэзиясы болып табылатын болса, Иранбек Оразбаев
поэзиясында да осы ерекшелік байқалады. Яғни ақын да ұлы Абайымыз секілді
ұлттық мінез-құлықты поэзия тілімен ашудың шебері деген қорытындыға келуге
болады.Иранбек өлеңдерінде Абай шығармашылығындағы жаңашылдық түрді
салыстырып, зерттеген де ақын поэзиясы Абай Құнанбаев қол жеткізген
жетістіктердің барлығын түгел меңгермесе де.Нақты айтқанда, Абай Құнанбаев
қазақ поэзиясына жиырмаға жуық жаңа өлең түрлерін енгізді. Сол түрлердің
қай-қайсысы болсын қазіргі таңда қолданыстан түспей келеді. Абай салған
бұл дəстүр одан кейінгі ғасырларда да заңды түрде жалғасып келеді. 10
буынды өлең түрінің келуі сөзіміздің растығына дəлел. Əйтсе де мұндай жаңа
өлең түрі қазіргі қазақ поэзиясында айтарлықтай тұрақтанды дей
алмаймыз.Өлеңнің аударма арқылы енген жаңа түрлері де бар. Абай
поэзиясындағы көркемдік əдістің соншалықты жетілген түрге өтуіне жəне оның
аудармадан алған тəжірибесінің де мол əсері бар. Иранбек Оразбаев Абай
дəстүрін жалғастырушы дегенде ол Абай секілді жаңа өлең түрлерін көбейтті
деуден аулақпыз. Себебі ақын өлеңнің құрылысы, ұйқасы, ырғағы мəселелеріне
Абай секілді мол жаңалықтар қоса алмады, бірақ ол Абай поэзиясында
қалыптасқан дəстүрдің басқа белгілерін бойына сіңіре алды. Ғалым
М.Дүйсеновтың мына пікірімен түсіндіріп өткен жөн: Көркем шығармадағы
жаңашылдық, əрине, өлеңнің буын санына, ұйқасына, ырғағы мен екпініне ғана
байланысты болып, сонымен ғана шектеліп қалмайды. Демек, көркемдік түрді
жазушының оқушыға əсер етуі үшін тапқан жаңа тəсілінен, түрлі теңеулерден
ғана іздеп қойсақ, жаңашылдық түрдің шеңберін тарылтқан болар едік. Осының
барлығына шығарманың композициялық құрылысын қосу керек. Қандай болмасын
көркем шығарманың түрі мазмұнға қызмет істеуі, мазмұнның халыққа түсінікті
болуы шарт [22,5].
И.Оразбаев поэзиясындағы көркемдік тәсілдерді сөз еткенде Абай
поэзиясындағы көркемдік тәсілдерге соқпай өте алмайтынымыз заңды. Бұл
құбылыс XX ғасырдың соңғы он жылдығында қазақ поэзиясынан кеңінен
байқалды. Осы тенденцияның қалыптасуына И.Оразбаев өлеңдерінің мол әсері
бар. Көркемдік тәсіл дегенде Иранбектің үлы ақын поэзиясында кеңінен
қолданылған сыншыл реализм əдісін қайта жаңғыртқанына мəн беруіміз
керек.Өмір шындығын, туған халқымыздың бойындағы кейбір тоғышарлық
психологияны қатты сынау Иранбек Оразбаев поэзиясында 80-жылдарда
басталды. Алғашында ол бұл тәсілді Абайға өз мұңын, өз қайғысын шағынудан
бастаса, ақын келе, өз ахуал күйінен хабар беру арқылы мінез- құлықтағы
кемшіліктерді сынай түссе, кейінірек бұл мәселені лирикалық қаһарман мен
ақын арасындағы немесе құдіретті жаратушының арасындағы диалогқа ұластырды.
Өмірдегі келеңсіз құбылыстар И.Оразбаев поэзиясы, шындығында да,
сексенінші-тоқсаныншы жылдардағы қазақ поэзиясына өмірді қатқыл сынау
арқылы бейнелеу тәсілін әкелді. Өткен ғасырдың соңғы ширегіндегі қазақ
поэзиясынан көрініс берген көркемдік ізденістерге тоқталғанда сыншыл
реализм тəсілдеріне зер салудың маңызы зор.Әдебиет сыншылары бұл кездегі
поэзия жетістігіне пост линдернизм тұрғысынан қарауға ден қойды. Қазақ
поэзиясында ғана емес, қазақ прозасында да мұндай тенденциялардың орын
алғандығына шүбәміз жоқ. Осындай әдіс-тәсілдерден И.Оразбаев поэзиясының
тым алыс емес ,ондағы шындықты шырқырап отырып сынау тәсілі басым. Осы
мәселе кейінгі уақытта ділгір әдебиеттанушыларды қатты ойландыра бастады.
Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиетін бұрынғы қалпында бағалауға да, оқытуға
да болмайтындығы күннен күнге дəлелденіп, бүгінгі таңда сол
әдебиеттанушыларды сыншыл реализмнің көркемдік әдіс -тәсіліне қайта мойын
бұрудың еш әбестігі жоқ.
Ақын да жұмыр басты пенде. Пенде атаулының ортақ қасиеті жазмыштан
озмыш жоқ екенін мойындау. Бұл - өмір, тіршілік философиясы. Адамды алға
жетелейтін – үміт. Сол үмітке күш қуат беретін, төмен түскен еңсені
көтеріп, қалжыраған рухқа жан бітіретін – шүкірлік. Жаратушының күштілігін
мойындаудың басты белгісі де осы шүкірлік. Ақынның:
Қуанышыңды қалап ем,
Қайғыңды бердің Құдайым.
Сабырлық етіп санамен,
Шыдайын, шүкір қылайын.
Шымырлап тас емшегім,
Иігеніне – шүкірлік.
Келте ғұмыр, кемше күн
Сүйгеніме – шүкірлік.
...Қаралы тон дерт еміп
Кигеніме - шүкірлік.
Тозағына өртеніп,
Күйгеніме – шүкірлік...
Қарағымның артында,
Қалғаныма – шүкірлік.
Талайыңа – талқыңа -
Тағдырыңа түкірдім!
Шүкір!
Шүкір!
Арыстай
Ұл бергенің - рас-ты
Темір текті талыстай,
Кеңге жайдым құлашты (21,14)
Кітаптың өн бойында ақын Абайды бастан аяқ қайталайды. Тіпті қайталау
деген сөзді қолданудың өзі ақын шеберлігіне жасалған қиянат болар еді.
Бірақ ақынның Абайша толғап, Абайша тебіренетінін байқау қиын емес. Бұл екі
ақынның жан құбылыстарындағы өмірге, қазақи болмысқа деген көзқарас-
тарындағы ұқсастықтан туса керек. Өмірдің қысқа екенін, бірақ бітіспес
күрес екенін ақын реалистік көзқараспен білдіреді. Ақындық өнер мен
көркемдік қабылдау мұраты өмір тәжірибесімен, уақыт бедерінен де із береді.
Мұны Иранбек Оразбаев поэзиясының бел-белестерінен жіті көруге болады.
Ақынның алғашқы өлеңдерінде ізденіс іздері, адам мен оның еңбегіне
құрмет, өмірге құштарлық, игілік пен ізгілік қасиеттері, жыл мезгілдері мен
табиғат тамашалары т.б. кең орын алған.
1.2 Өмір шындығы-поэзия негізі
Ақын өлеңдерінің тақырыбы қазақ поэзиясында ортақ тақырыптарының
бірі: ел, атамекен, достық, махаббат, табиғат тағы да басқа. Дегенмен, Иран-
Ғайып өзінше жырлайды, өзіндік ерекшелігі бар. Ақынның алғашқы өлеңдерінен
буырқанған шабыттың сезімді иірімі батыл да шыншыл кестелі
ойды,қарапайым да ұғыңқы жырлары арқылы автордың өзіндік қолтаңбасы
байқалған болатын.
Жаным-жайсаң,
Жанарымда-жаз маусым,
Туған жердің таң самалы-қозғаушым,
Қазақи аспан құндағынан құйылып,
Қобыздайын қоңырласын қаз дауысым [23,66],
-деп басталған алғашқы өлеңнен бастап соңғы өлеңге дейін қоңырлаған
қаз дауыс құлағыңызға келіп тұрады.Әр ақын өзінше тебіреніп, өзінше
махаббатты жырлап өтеді. Адами қасиеттің айнасы болып табылатын адал
махаббатың жұмбақ сырын -жүрек жырын Иран-Ғайып айрықша жырлап, өзгеше
сүйіп, өзінше өрнектейтін ақынның бірі. Асқақ сезімге өртене жаздап
сүйеді. Соған қарамастан ұлтымызға тән сыпайылықтан алыстамайды.
Бұрынғыша сүйем сені,
Сүйемін!
Басымды да бұрынғыша иемін-
Қызғаныштан қызыл қарғы тағынып,
Сағыныштың сары тоның киемін! [23,155]
Немесе:
Сенсіз дертке ем қонуы-өтірік.
Төрт құбылам тең болуы- өтірік.
"Жаным " деген жылы сөзді
Түстіктен
Соққан желге "жеткіз" деймін өтініп... [7,152]
Осы өлеңнен-ақ іңкәр сезім мен таза жүрек тоғысып, жүрек ынтықтығы мен
ықыласы өрнектіліп өріліп тұр.Бірде ақын жүректегі сезім тәңірден де
күшті екенін мойындағандай болады:
Құл болам да, не қыламын,
Сен деп соққан жүрекке.
Талмай күн-түн табынамын
Табынғандай құдіретке!
Кейінгіге рәсім етем,
Бәлки, құптар ішінен:
"Жүрек күші басым екен
Құдіреттің күшінен!...[7,142]"
Өлеңді оқи отыра, ұяң сезім мен қанағат көңіл көкке өрлеп, бейне бір сол
сезімді өз басынан өткеріп жатқандай сезінесің.И.Оразбаев айналасында
болған әр түрлі болмысты өзінше, өзгеше ойлап өлең жолдарына өзек
етті. Кейде өмір қуанышына балаша мәз болса, кейде сәтсіздігі мен
өкініш жақтарына жүрегі ауырып, қапаланады.Ақынның жүрекжарды жырларын
оқыған сәтте сезімің де, ой-санаң да бір тылсым күй кешіп, болмыстағы күй
тіршіліктен безініп,жан дүниеден жаңаша күйге бөленеді. Оның өлеңдерін де
жер мен ел тағдыры үнемі сөз етіліп жүреді.
Жаса мәңгі,
О,жұмыр Жер-Жыр-Ана!
Мен жылайын!...
Сен жылама!
Жылама!-
Қасіретіңді қанымменен жуайын,
Айналайын көні кепкен жыраңа-
Жаса мәңгі,
О, жұмыр Жер-Жыр-Ана![24,3],-дейді ақын.
Немесе:
Жатсам-тұрсам дұғамдай елім деймін
Елім деуден жаңылып, жерінбеймін
Елім десем-жарылып кете жаздап
Сүті талған үрпінен желіндеймін[25,357]
Иран-Ғайыптың ағынан жарылып, ақтарыла айтқан сағыныш сырларында елін,
жерін сүйетін патриот ұлдың дауысы бар.Өлеңінен туған жерге, еліне,
халқына деген өлшеусіз махаббатты, зор сүйіспеншілікпен үнемі сезініп
отырасын.Иранбек Оразбаевтың "Жүрек жырлайды"(1974) атты өлеңдер мен
балладалардан тұратын жинағы кезінде жоғары бағаланған жинақтардың бірі.
Жинаққа жиырмадан аса ірілі-уақты өлеңдер мен ойлы балладалар енген еді.
Ақынның албырт жүрегі мен асау қанына тән жарасып тұратын жырлары мол.Өн
бойы лиризмге толы жыр жолдарынан жаңына ләззат алып, әдемі тіл, қанық
бояуымен қатар көз алдына жарасымды бейне жасайды.
Толқын жатыр шырмауықтай оралып,
Салқын сабалы, көл әдібі қоғаның.
Көк кілегей ақ айдынның үстімен,
Көгілдірге керіп қойған доғаның[25,405].
Мағынасы терең, бейнесі анық сурет.Ақын жарық дүниеден жақсылық, ізгілік
іздеген, сондай сәтте санасына сәуле түсірген, өмірдің өзегінен түйсініп-
түйген мезетте өлеңге құлшына келіп өрнектейді.Иран-Ғайыптың "Түннің
көзі"(1980) жыр жинағында негізгі жүкті "Түннің көзі" мен "Махаббат
котангенсі" цикл элегиясын арқалатқан. Түн уақыт мезгілі ретінде емес, одан
да күрделі мағынада берілген, мұнда күндей тұңғиық терең махаббат та,
қалтарысы көп ғажап өмір де, бір сыршыл саз да-бәрі, бәрі мұнда бар. Ақын
жесір, жарсыз, жалғыз қалған жанның шерлі арлы үні мен жабырқау жүзін де,
сүйініше мен күйінішін де, бар болмысын бейнелеп, суретін сызып бергендей
болады.
...Айтшы!..
Қалай?..
Кім үшін?!-
Келді өзіңді өшіргің?
Келді өзіңді өлтіргің?!
Қайғың қалың-қара түн!
Құрбандығы-сен түннің!!
Дауасы не дертіңнің?!
Келеді ме серпілгің?!
Келеді ме желпінгің?!
...Түннен тұтқа таба алмай,
Түңлігін ашып-жаба алмай.
Тұтқының боп мен тұрмын...[26,76]
Жылы да жарқын аяушылық сезімі бар, әсіре қызылдан ада. Өлеңнен бірде
нәзік мұң ессе, бірде терең сырды шертіп тұрғандай."Түннің көзі" жинағында
жұлдызды аспанды армансыз қызықтаған сол бір армансыз жастық кезең
жайлы тамаша өлеңдері бар. Олар құмарында қандырып, қиялында шарықтатады.
Ажалың-ғайып,
Дидарың-ғайып,
Дәм-ғайып,
Ғайыптың ісі- артпайық алғы таңға айып.
Қасіретінен кермек тамшысымен тұтанған,
Махаббатымыз ғайып,
Майып қып соны алмайық! [27,87]
Бұны сөз қадірін терең түсінген, ана тілінің мол қайнарынан қанып
сусындаған, қыры мен сырын жастайынан жетік меңгерген талант қана терең
толғап, жазып жеткізе алған.Сексенінші жылдары тың тақырыбында көптеген
ақын-жазушылар қалам тартты. Жасы бар, жасамысы бар қазақ ақындары тыңды
жырлауға ат салысты. Алайда Иранбек Оразбаев тыңды өзгеше қырынан жырлады.
Ақынның "Тыңнан туған тың" топтамасында тыңды айрықша суреттеді. Ақын
халқынның басындағы осындай дүбірлі шақты жырлау үшін көп ізденді. Ұлы
оқиға жайлы үлкен дүниенің ішінен өзіне керектісің дөп басып, өлеңінде
нақты-нақты фактілермен келтіріп, поэзия тілінде сайратыпғ оқырманына
жеткізе алды.Жалпы бұл жинақ жастық жайлы, дүниені дүр сілкіндірген тың
жайлы, мазасыз махаббат, сағыныштың сары тонын киген мұң мен таусылмас
болашаққа деген сенім мен үміт жайлы толғаныстардан тұрады.Ақын өлеңдері
өзге, ешкімге ұқсамайды, қайталанбайды.Иран-Ғайыптың "Дүниежарық"(1987)
жинағы туралы ақын Несіпбек Айтов "Қазақ жыры және қайта құру"
деген баяндамасында: "Ақындық стихиясы қарама қарсы ағыстардан
тұратын, бірде ұнтап немесе бірде қазып, бірде қажып сөйлейтін
Иранбек Оразбаевтың "Дүниежарығы" да -сөз жоқ сәтті жинақ. Иранбек
поэзиясының болмыс-бітімі, мақам-мәнерінің бөлектігі кейбіреулерінің көзіне
оғаш көрініп, құлағына тосаң естілуі мүмкін.Алайда "Дүниежарыққа" кірген
өлеңдерінің көпшілігі жүрек түкпірінен туындаған тегеурінді
дүниелер..."[28,4-5].Жалпы,ақынды осы "Дүниежарық" кітабы дүниеге танытты
десем қателеспеймін. Себебі, бұл жинақ ең алдымен ақынның айтары көп, тау
өзеніңдей сырқырап, күкіреп ағатын үні де, тынысы да кең, өзіндік
қолтаңбасы бар екендігін танытады.Бұл жинақта ақынның цикл өлеңдері көп
кездеседі. Лирикалық цикл ХІХ ғасырда орыс поэзиясында пайда болған. Қазақ
әдебиетінде махаббат, табиғат,жастық тақырыптарында Абай Құнанбаев,
Сұлтанмахмұт Торайғыров, Шәкәрім Құдайбердиевтарда циклдік өлеңдер жазған.
Алайда автор өзі тақырыптас, стилі мен жанры жағынан ұқсасты біріктіріп
топтастырған шығармаларды ғана тура мағынада цикл деп атауға келеді.
Цикл деген ұғым қазіргі дәуіргі әдебиетте жиі қолданып, қалыптаса
бастады.Соның дәлелі ретінде Иранбек Оразбаевтың "Дүниежарық" жинағында
да цикл топтамалары көп кездеседі. Олар: "Ақын ағаға жазған хаттардан",
"Көңілдің бибі иесі", "Көзсіз күю, ессіз сүю" деп аталады. Бұл топтамалар
жалындаған жастықпен, мазасыз махаббат, өмірдің сан қырлы мен қилы
жақтары туралы толғаныстар өзгені қайталамайтын, өзіндік өзгерістерге
толы өлең жолдары. Мәселен "Көзсіз күю,ессіз сүю" топтамасында ақын
адами ақ махаббаттың жалынды жыршысымен қатар сезімнің хас суреткері
екендігін тағы бір дәлелдейді.
Мұңым шағып, құшқанмын мен құмартып.
Елес беріп, бейнең бейсәт мұнартып.
Көріп, жеріп, білген бойда безгеннен,
Көзсіз күйіп, ессіз сүйген шын артық[24,94]
Иранбек Оразбаевтың "Жеті қазына" (1977) атты жыр жинағында бір топ
балладалар мен поэмаларын ұсынып отыр. Ақын әр тақырыбын терең толғап,
шынайы сезіммен, шабытты жырлайды."Жеті қазына" деп аталатын өлеңі әке
мен баланың диалогі ретінде берілген. Жеті қазынаны қыран, мылтық,кездік,
ат,жылымда,қақпан,тазы деп түсінген әкесіне баласы басқаша жауап
қайтарады:
-Менің асыл қазынам-туған елім,
Туған жерсіз құлазып, қурар едім.
Отан-алтын қазынам!!!
Тағы айтамын!
Жырлаймын бейбіт атар арай таңын!...
Қазына-тамыры терең білім,-дедім-
Балталаса бұзылмас тілім менің!
Қазынам-еркін еңбек...,мамандығым,
Әке, және өзінің амандығың...[29,4]
Осы өлең жолдары арқылы қазақ халқында қасиетті деп саналатын жеті санының
терең мәнге ие екендігін өлеңге арқау еткен.Иранбек Оразбаев лирикалық
өлеңдері арқылы философиялық ой тудырып,жаңа үрдісті
қалыптастырды.Қанипа Бұғыбаеваның "Мен Иранбекті философиялық ой айтатын
лирик ақын деп білемін"[30,1] деген сөзінің өзі соны қуаттайды. Ақынның
мына өлеңі де соған дәлел:
Күні ертең не боларын-білмейсің.
Керегіңнің жоғаларын-білмейсің,
Ізсіз-түссіз кеткен Бақыт тұлданып,
Кенет, қайтып ораларын-білмейсің.
Күннің алтын көремісің дидарын,
Күлемісің, жылаймысың-бимәлім.
Мүмкін, төрге, бәлки, көрге сүйрейді-
Тірлігіңде тергенің мен жиғаның...[31,210]
Құдіреті Күшті
Хақ-
Біреу!
Оның аты-
Тәңірі!
Алтын күреу-
Боқ күреу-
Бәрі-
Соның әмірі![32,8]
Ұлы жаратушының жердегі елесіндей, жүрегінде қайғының құйған уы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz