5-сыныпта әдеби теориялық ұғымдарды қалыптастырудың ғылыми негіздері мен оны оқытудың әдіс-тәсілдері
Мазмұны
І Кіріспе бөлім
1.1. Қазақ әдебиеті оқыту әдістемесі ғылымының зерттелуі
1.2. Қазақ әдебиеті оқулығының бағдарламасына шолу
ІІ Негізгі бөлім
2.1. 5-сыныпта әдеби теориялық ұғымдарды қалыптастырудың ғылыми негіздері
мен оны оқытудың әдіс-тәсілдері
а) Фольклор жанрын оқыту
2.2. Қазіргі замандағы әдіс тәсілдердің қолданудң жолдары.
ІІІ Қорытынды бөлім
ІV Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Дипломдық жұмысының өзектілігі: әлемдік деңгейде кең қанат жайып келе
жатқан ғаламдану процесінде әр халықтың өзіндік өркениет талаптарына сай
жетілдіру мәселесі зор маңызға тар ағыныныа төтеп беруі және жан-жақтан
еніп жатқан жат түсініктер тасқынына ілесіп кетпеуі үшін жас ұрпақтың
білімінің берік білігінің бекем болуы тиіс. Әрине, ол жалпы білім беретін
мекемелердегі оқу тәрбие жүйесінің қалай ұйымдастырылуына тікелей тәуелді.
Әсіресе, пәндік білімге ғана негізденіп отырған оқу процессінде баланаң
жалпы дүниетанымының қалыптасуы, өміртанымдық дағдыларының жетілдірілуі
гуманитарлық пәндердің жаңарған мақсат міндеттерінен бастап оқытудың
әдістемелік жүйесінің әр бөлігінің (білім, мазмұны, оқыту түрлері, оқыту
әдістері, білім нәтижелері) түбегейлі өзгертілу деңгейіне қатысты екені
сөзсіз. Бұл орайда ұлттың бүкіл танымдық әлемінің көрінісі, рухани
мәдениетінің дамуының тетігі ана тілі сабақтарындағы халық ауыз әдебиеті
үлгілерінің, оқушының ішкі сұраным қажеттігіне сай бағытта оқытылуы шешілуі
рөл атқарады.
Пәнді меңгерту мазмұндық жүйесін саралауда сананы дамытуға,
әдістемелік сипатын жетілдіруде білімді оқушының ішкі мүддесінен
үйлестіруге басымдылық беру қажеттілігі айқындалып отыр. Өйткені білім
мазмұнында оқушының өзіндік ойлау қабілеттіліктерін, жеке көз қарасын
дамытуға тірек болар негізгі өзекті тауып, баланың ұғым-түсініктерін соған
сәйкестендіре жүйелеу қандай маңызды болса, сабақта баланың білімді
өздігінен меңгеруіне, өзіне деген сенімділігн арттыруға, әр түрлі өмір
жағдайттарында дұрыс жол табатындай қажетті іскерліктерді қалыптастыруға
бағытталатын жұмыстарды үйлестіре жүргізудің де мәні соншалық үлкен. Соңғы
жылдары отандықта шетелдікте де әдіскерлердің еңбектерінде пәндерді оқытуға
қатысты айтылып жүрген ой-тұжырымдамаларын сралап қарағанда, мынадай
әдісшаманың ұстанымдардың ерекшеленіп көрінетіні байқалады: білім беру
мақсатының қоғамдық-әлеуметтік сұранымға сәйкестендірілуі; білімді оқушының
өміріне ең қажетті біліктіліктерін жетілдірудің базасы ретінде жүйелеу; жас
буынға ана тілін меңгерту, халқымыздың салт-дәстүрлерін, әдет-ғұрпын, үлгі-
өнегесін, тәлім-тәрбиесін дәріптеу, елдің тарихын, ұлттың мәдениеттерін
таныту, өнерін жаңғырту ең өзекті мәселелер болып табылады.
Әдебиетті оқытудағы оқу бағдарламасындағы берілген әдеби теориялық
мәселені әдістемелік тұрғыда қарастыру, зерттеу, дипломдық жұмысымыздың
өзектілігін бекіте түседі.
Теориялық ұғымдарды жеке меңгерту оқушының талғамына сай, өз бетімен
оқыған көркем шығарманың идеялық-көркемдік ерекшеліктерінажыртып, оған баға
бере білудің негізі бола алады.
Көркем шығармадағы әдеби теориялық ұғымдарды оқытудың ғылыми-
әдістемелік негіздерін айқындай отырып, оның біліммазмұнындағы орнын
белгілеудің көкейкестілігін дәлектеуге негіз болады.
Дипломдық жұмыснысаны: Жалпы білім беретін орта мектепке арналған 5-
сынып әдебиет оқулығы, бағдарлама. 5-сынып әдебиет құралындағы әдеби
теориялық ұғымдарды тиімді оқыту жолдарын қарастыру.
Зерттеу пәні 5-сынып әдебиет оқулығы.
Дипломдық жұмыс мақсаты: әдеби теориялық ұғымдарды оқытудың ғылыми
негіздерін қарастыру, оны м еңгертудің тиімді әдіс-тәсілдерін жүйелеу.
Дипломдық жұмыс міндеттері:
- Ғылыми әдебиеттерге талдау жасау арқылы. Әдеби теориялық ұғымдарды
оқытудың негізгі бағыттарын анықтау.;
- Халық ауыз әдебиеті үлгілерінің оқушылардың ой-өрісін, тілін дамытуға,
тәлім-тәрбиесіне әсер-ықпалын айқындау;
- Әдебиет теориялық ұғымдарды оқытудың тиімді әдіс-тәсілдердіңжүйесін
жасау арқылы ана тілін оқытудың тиімділігін арттыруға жол ашатын
ұсыныстар дайындау.
Кіріспе бөлім
А.1. Қазақ әдебиеті оқыту әдістемесі ғылымының зерттелуі.
Көркем әдебиет оқушыға беймәлім өмірді танытатын қуатты құрал. Адамға
тәрбие беруші әуелі ата-ана, сонан соң ұстаз, мектеп, тұрмысындағы төңірек.
Өнер ғылым жоқ жұртта адам тәрбиесін төңірегінен алады. Өнер ғылым бар
адамдар тәрбиегі ата-анадан да, төңірегінен де, мектептен де және
әдебиеттен де алады.
Өткен ғасырда Ахмет Байтұрсынұлы айтқан осынау сөздің қазіргі, болашақ
қоғам үшін де маңызды екеніне ешкім жоққа шығара қоймас.
Әдебиет жан дүниені, он екі мүшені, алпыс екі тамырды түгелдей
жайлап, еш уақытта да көзге көрінбейтінсезім қылдары арқылы ақыл иесі –
адамды өз ырқына жетелеп алатын қасиетті дүние. Оның оқытудың қызықтылығы
да, күрделілігі де осында жатса керек.
Әдебиет пәнінің алдына қоятын мақсаты – оқушылардың рухани дүниесін
байыта отырып, эстетикалық, интелектуалдық, көркемдік, сезімджік,
адамгершілік, азаматтық тәрбие беру; оқырманда тұрақты ынта-ықыласты, биік
талғамды қалыптастыру, әдеби мұраны және онда бейнеленген құбылысты
эстетикалық қабылдауына қажетті білім және белектілікпен қаруландыру;
логикалық ойын, ауызекі және жазбаша тіл мәдениетін қалыптастыру. Бір
сөзбен айтқанда, жеке тұлғаны дамыту болып табылады.
Қазақ әдебиетінің оқыту әдістемесі пәнінің методологикалық-
әдістемелік, психологиялық-педагогикалық негіздерінің қалыптасуы мен
дамуына тоқтала отырып, дидактиканың негізгі сұрақтары болып табылатын нені
оқыту керек? Неліктен оқыту керек? Және қалай оқыту керек? Деген
методикалық ғылыми-әдістемелік мәселелерге тоқталуды жөн көрдік. Жеке пән
әдістемесі педагогикалық ғылым болғандықтан әдебиетті оқыту әдістемесінің
өзіндік ерекшеліктері мен даму тарихы - әлеуметтік сұраныс ретінде көрінді.
Қазақ әдебиеті бойынша 1930-40-жылдары негізінен нақты білім беру
жағдайлары қарастырылып, оқушының сол білімді қайта айтып беруіне ғана
басты назар аударуды да әдістемеге назар аударылмады. 50-жылдардан бастап
жалпы білім беретін оқу пәндерді әдәстемесін жасау қолға алынды. Г.Н.
поспелов, М.Н. Скаткин, М.А. Рыбникова, Н.Ф. Галызина, Д.Б. Эльконин, П.Я.
Гальперин, Я.Я. Роткович, В.В. Голубков, Л.М. Выготский, Л.В. Занков,
Т.Тәжібаев, Ә.Қоңыратпаев, Ш.Кәрібаев, А.Көшімбаев, С. Қирабаев, М.Мұқанов,
С.Рахметжанова, Т.Ақшолақова, С.Қалиев, Ә.Дайырова, С. Тілешова сияқты
психолог, әдістер ғалымдар білімді меңгерту, біліктер мен дағдыларды
қалыптастыру, оқушының ойлау қызметі мен танымдық іс-әрекеттерін дамыту
мәселелері бойынша еңбектенді. Бұндай зерттеулер нәтижесінде біршама
әдістемелік құралдар пайда болып кеңестік жүйеге негізделген мектептегі
жеке пәндерге ортақ әдістемелердің құрылымы мен мазмұны қалыптасты. [2,19]
Әдебиетті оқыту жүйесі тұтас курс ретінде тек совет мектептерінде
ғана туып қалыптасты. Оның мақсаты жеке шығармаларды оқып үйрену, көркем
сөз ерекшелігі жөнінде бастауыш білім алу.
Совет мектебінде әдебиетті оқыту үш түрлі кезеңнен өтті:
1) 1917-1927 жылдар арасында бастауыш оқу мен әдебиетті оқыту арасында жік
қойылмай, қоғамтану түріндегі оқу жүрді. 2) 1928-1938 жылдардағы оқу
мектептің типіне негізделмеген тарихи әдебиеттік курс болды. 3) бастауыш
оқу, әдебиетті оқыту және тарихи курс программыс тек 1938 жылдан соң ғана
аталған үш жүйе түрінде қалыптасты. [1,27]
Қазақ әдебиеті оқыту әдістемесі ғылымының өзіндік ерекшеліктерін жеке
пәндер әдістемесіндегі алатын орнын негізге ала отырып Жалпы білім беретін
орта мектептегі қазақ әдебиетінің оқыту әдістемесінің құрылымы төмендегі
мәселелерді қамтуы тиіс.
1. Қазақ әдебиеті оқыту әдістемесінің қалыптасуы мен дамуы.
2. Қазақ әдебиеті оқыту әдістемесі – ғылыми пән оның мақсаты мен
міндеттері.
3. Әдеби білім мазмұны және оны анықтайтын ұстанымдар.
4. Пәнді оқыту әдістері мен тәсілдері.
5. Білім, білік дағдыларын қалыптастыру.ъ
6. Оқытуды ұйымдастырудың түрлері мен жолдары.
7. Қазақ әдебиетінің басқа пәндермен байланысы.
8. Сыныптан тыс және факультетатив жұмыстары.
9. Қазақ әдебиеті пәнінің мұғалімі.
10. Қазақ әдебиетінің оқу-әдістемелік кешені.
Қазақ әдебиеті оқыту әдістемесінің қалыптасу тарихында 1957 жылы
Алматы қаласында Мектепте ана тілі мен әдебиетті оқыту мәселелері деген
атпен қазақ тілі мен әдебиеті оқушыларының республикалық кеңесі жөнінде
айтылды. Кеңесте 1940-57 жылдар аралығында қазақ тілі мен әдебиетін
мектепте оқытудың жағдайы қорытындыланып, республиканың түкпір-түкпірінен
келген озат тәжірибелі оқушылардың іс-тәжірибелі, ой-пікірлері ортаға
салынып, оқу бадарламаларын, оқулықтарды сыныптан тыс жетілдіру мәселелері
арнайы сөз болды және осы санадағы жұмыстар саралана отырып, алдағы
жылдарда атқарулдар істердің бағыттары айқындалды. Мектепте ана тілі мен
әдебиетін оқыту жөніндегі ғылыми зерттеу баяндамасының жайы мен міндеттері
туралы. А.Ысқақовтың жасаған баяндамасының ресми құжаттық мәнділігімен
мазмұны болып табылатын білім мазмұнын қалыптасытру жетілдіру мәселелерінің
қол жеткен жетістіктері қорытындыоанып, кемшіліктері сарапталды.
Ы.Алтынсарин оқу методикасын қазақ тәрбиесіне тұғғыш рет енгізуге
отырып, төрт түрлі факторда бірге алып қарайды. Олар 1! Иамтериал, 2) соның
берілу тәртібі, мен методикасы, 3) оқушы, 4) мұғалім. [1,22] деп атап
көрсетті.
Материал балалардың жас ерекшелігіне, педагогиканың халықтық
процессшіл талаптарына лайық сұрапталып алынған әдеби шығарма үлгілері.
Методиканы тудыру үшін әуәлі программаны оқудың мақсат мазмұнын айқындау
керек. Алтынсарин кезінде мұның ешқайсысы жоқ еді. Ол мәселені программа
жасаудан емес, хрестоматия жасаудан бастаған.
Хрестоматия жасау арқылы Алтынсарин қазақ жерінде тұңғыш рет
әдебиетті пән ретінде таныта отырып, қазақ методикасына жол салды. Ыбырай
хрестоматиясына халық әдебиеті мен жазба әдебиетінің идеялы, мазмұнды, ең
жақсы үлгілері енді де, текстердің білімдік, тәрбиелік және эстетикалық
жағы тұтас көзделді. Соған қарамастан Ы.Алтынсарин хрестоматиясы мектепте
шет тілі мен ұлт әдебиетін енгізудің бастамасы болды.
Ыбырайдың әдеби оқу методикасына тән бір жаңалығы өлең жаттату
тәсілі, әрі материалды оқушыға жеткізуге екі әдіс: бірі – қазақ балаларына
орыс тілін оқытудың әдісі, екіншісі – бастауыш мектептің екінші сатысында
ересек балаларға әдеби тексті оқыту әдісін енгізді.
Пәнді білу дегеніміз – оқулықтың құрғақ ережелерін жаттап, әдебиет
пәніні қисыр сөзге айналдыру емес, болмаса шығарманың құр текстін оқи
салып, соны жадағыай баяндап оқушыларға өз айтқанын қайталатып айтқызук да
емес, әдеби үлгіні ішкі ерекшеліктеріне еніп, көркем сөзге тән тақырып
образ компазиция, тілі, идея, автор көзқарастарын жеке шығарма тусында
таныту – дейді Алтынсарин [1,26]
Оқушыларға талапты Алтынсарин төмендегідей көрсеткен.
1. халық мектептері үшін ең керектісі – оқытушы
2. оқушыларға зор талап қояды.
3. баланың өз бетімен оқып, білімдерін арттыру үшін кітаптар және оқу
құралдарымен қамтамасыз ететін кітапханалар ашылуына зор ықыласын
кіріседі.
4. Сабақ оқымайтын тәртіпсіз балаларды емес, мектепті кінәләйді.
Қазақ әдебиеті әдістемесінің тарихында 60- жыфлдардың қанақты екендігін
осы кезде дүниеге келген филология ғылымдарының докторы, әдіскер
Ә.Қоңыратпаев әдебиетті оқыту әдістемесінің очерктері (1962) Әдебиетті
оқыту әдістемесі (1966), А.Көшімбаетың Қазақ әдебиетін оқыту
творчествасын оқыту (1969) сияқты іргелі зерттеулермен қатар әдебиетті
оқыту әдістемесінің басқа да жеке саласы брйынша ғылыми-зерттеу жұмыстары
жүргізіледі. С Тілешова 5-8 класстарда әдеби теориялық ұғымдар
қалыптасытру, Ә.Дайырова 10-класста мәтінмен жұмыс істеу сияқты
тақырыптарды зерттеп, нәтижесі әдістемелік құрал ретінде мұғалімге
ұсынады. Осы кезде кеңестік білім беру жүйесінде болған өзгерістерге
байланысты Қазақ әдебиет бағдарламалары қайта жасалып оларға құрылымдық,
жүйелік елеулі өзгерістер енгізілді. Қазақ әдебиетінің 6-10-классатрға
арналған жаңа бағдарламалары (авторы Ә.Дайырова) негізінде оқулықтар
даярланды. [24,22].
5-сынып оқу бағдарламасына шолу.
12. Оқулық осы жаңа бағдарлама [3,1] бойынша жазылған. Жаңа білім
мазмұнын ашуды айқындауда жетекші әдіснамалық ұстаным ретінде ұлттық
таным, ұлттық рухани сана қажет деген. Философиялық, тұғырнамалық
көзқарасқа сүйеніп жазылған. Менің пікірімше, бұл көзқарас қоғамдық
сұраныспен қазіргі қоғамдық ғылымдардың ғылыми педагогикалық ойдың білім
беруде ұстанып отырған қазіргі бағыттары мен толығымен үндес. Толығырақ
тоқтала кетсем, білім мазмұнын жаңартудың негізі өткендегі мәдени, рхани
құндылықтарды тірек ете отырып тарихи мәдени экологияны қалпына келтіру;
оқушылар санасында атаның халқының өмірі мен өз өміріндегі тарихи
тамырластық сезімін орнықтыру. Олардағы ізгілік, имандылық, азаматтық,
отаншылдық, үлгі өнегелерді, озық идеяларды оқушы бойына сіңіру, сол
негізде басқа халыистік сана қалыптастыру. Әдебиет пәнінің мазмұны
негізінен менің пікірімше құндылықтарға құрылған. Оқу мақсатында оқушының
дамытуға басымдылық (приоритет) берілуне орай, оқу әдістемелік жүйені
жаңартудың негізіне қазіргі заманғы педагогикалық, психологиялық дамыта
отырып оқыту идеясы салынған. Қазақ әдебиеті бағдарламасы
Концентричность принципі бойынша жасалынған белгілі нәрседен жаңалыққа
жеңілдеп қиынға жүйелік принципі сақталған (мысалы 5-сынып фольклор, 6-
сынып, көркем әдебиет әлемі, 7-сынып көркем әдебиетінің қоғамдық мәні,
эстетикалық тәрбиелік құдыреті). Бұл бағдарлама орыс әдебиеті
бағдарламаларына сәйкестендіріліп жасалынған. Әрбір бағдарламаның курсы:
1. көркем шығармаларды оқу үшін-мұғалім басшылық етеді.
2. Көркем шығармаларды таңдау үшін, оқушы өзі оқиды, анализді мұғаліммен
бірге жасайды.
3. Көркем шығармаларды сыныптан тыс оқу үшін бөлінген шығарманы
(туындыны) өз беттерімен оқып таңдауға беріледі.
Пәннің алдына қоятын мақсаты оқушылардың рухани дүниесін байыта отырып
эстетикалық, интелектуалдық, көркемдік, сезімдік, адамгершілік, азаматтық
тәрбие беру; оқырмандық тұрақты ынта ықыласты биік талғамды қалыптастыру
әдеби мұраны және қажетті білім және биіктілікпен қаруландыру. Логикалық
ойын аузекі және жазбаша тіл мәдениетін қалыптастыру. Бір сөзбен
айтқанда, жеке тұлғаны дамыту, қалыптастыру болып табылады. Аталған
мақсатқа қол жеткізу үшін [4,4] пән алдына мынадай міндеттер жүктеледі.
Оқушының:
- бағдарламаға сай көркем әдебиет туындыларын толық оқуы және игеруі
оөқулығының әржақтылығы, жүйелігі, мақсаттылығы;
- әдебитті өрнер табиғатына сай оқи білуі, оны идеялық, эстетикалық
мағынасы терең бойлап тебірене қабылдау;
- көркем әдебиеті оқуға деген қызығушылығын ынтазарлығын ояту, жоғары
эстетикалық талғам мен қажеттілікті қалыптастыру.
- сөз өнерінің ерекшеліктерін түсініп, тануға ой көзімен зерделуге негіз
болатын білім, білік икем-дағдылар қалыптастыру.
- әдебиетті оқытудың шығармашылық сипатын күшейту оқушылар
шығармашылығына жүйелі педагогикалық ықпал жасау.
- оқушының оқу еңбегіндегі ой дербестігін, оқу әрекетін образды ойлау
қайта елестете алу қабілеттерін дамытуға ықпал ету.
- Ойын сауатты ауызша (жазбаша) айтады, жазады, білу, байланыстырып
сөйлеудегі тіл мәдентін қалыптастыру және дамыту, өзіндік ой-пікірін
дәлекті, жүйелі айта білуге ұтымды шешен сөйлеуге баулу болып
табылады.
ІІ тарау
2.1. Мектепте оқытылатын әрбір пәннің жас жеткеншілік өміріндегі мән
маңызы ерекше. Соның бірі - әдебиет пәні, әдебиет өнер болғанымен, әрбір
оқушыдан өнер адамын жасау емес, сол өнерді түсіне, сүгіс білуге, одан
жай жүрегіне қажет нәр, ләззат алып рухани рахаттан білу. Тәрбиелеу
эстетикалық таным мен толғамын қалыптастыру. [5,41]. Олай болса әдебиет
жас жеткеншілікке өмірдің сан алуан қырларын танытып қана қоймай ақ пен
қараның, асыл мен бақырдың парқын салмақтай біліп, әр нәрсені өзінше
бағалап, өзінше ой түюге саналы өмір сүруге тәрбиелейді. Жоғарыда атлған
барлық жақсы қасиеттері сабақ процессі арқылы жүзеге асырылады. 5-сынып
оқушысы үшін Әдебиет жаңа пән. 12-сыныпты бітіргенше оқитын осы пәннің
тағдыры бірінші сабаққа тікелей байланысты. Әдебиеттің алғашқы басқышы 5-
7 сынып аралығында. 5-сынып оқулығындағы материлдарды игеруге барлығы 102
сағат аптасына 3 сағат бөлінген. Мұғалім берілегн 102 сағатты әр блокты
кіші жүйелеріне мемлекеттік стандарттың талаптарын сақтай отырып жіктеп
күнтізбелік жоспар жасайды. Әдебиет өнердің бір түрі, олай болса 5-сынып
сезімін тәрбиелеу үшін әдеби арнаның тегін, түрлерін ажыратуы керек.
Мектепте әдебиетті оқыту өте жауапты іс. Кез келген тақырыпта сабақ өтуді
қолға алмас бұрын мұғалымнің алдымен мына жайтты ескергені жөн. Сабаққа
кіріспес бұрын оқушылардың әдеби теориялық дайындығы болуы керектігі.
Шығармадағы белең алған метофора, пейзаж, портрет, тағы сол сияқты
ажырата білерлік шәкірттердің әзірліктері болуы керек. Осы орайда ғалым
Қуандық Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің пікіріне жүйесін әдебиеттен сабақ беруде
ең көп таралған және ең басты кемшілікке басын назар аударған жөн. Ол
қандай кемшілік? Ол көркем шығарма мазмұны мұғалімнің ауызша баяндап
беруі. Кейіннен оқушылардың да сол туындыны неғұрлым толық мазмұндауын
талап етуі. Бірақ бұл сабақ су шықпаса да құдық қазғаны үшін ақша алған
су маманының аң атып әкелмесе де, қанша сағат ағ іздегені, мылтығынан оқ
шығарғаны үшін жалақы талап еткен аңшының нәтижесі еңбегіне аңсамай ма
екен? [6,5]. Әдеби теориялық ұғымы, көркем өнер табиғатты жайлы тұрлаулы
түсінігі көркемдік-эстетикалық толғамы белгілі дәрежеде қалыптаспаған
шәкірттер сабаққа селсоқ қарайды, қызықпайды. Оларға көркем туынды,
ондағы түрлі дағдылар сан сала оқиғалар сондықтанда түсініксіз.
Түсініксіз болған соң әрине қызықсыз. Қызықсыз болғандықтан, әрине
шәкірттер қулықсыз болады. Мектеп бітірушілер Білім стандарты талаптарына
сәйкес қазақ әдебиетінің тарихын және бүгінгі әдеби процесс
жетістіктерімен жақсы білумен қатар әдеби теориялық негізгі ұғымдарды да
орнықты игеріп, ол білімдерін көркем шығапрмаларды таңдау барысында
таныта лауы сөз өнерінің ерекшеліктерін байыптай білу міндетті
ІІ негізгі бөлім
2.1. 5-сыныпта әдеби теориялық ұғымдарды қалыптастырудың ғылыми негіздері
мен оны оқытудың әдіс-тәсілдері. Оқушыларға әдеби теориялық ұғымдар беру
сынып жоғарылаған сайын бағдарламаға сәйес ол ұғым білімдері жаңа
материалдар негізінле әр қырынан толықтыра түсіп шәкірттердің теориялық
білімдерін жетілдіре отыр ұстаз міндетті, әдебиет сабақтарының басты
мақсаттарының бірі 5-сыныпта оқу жылы бойына өтілетін көркем
туындыларлына орый 20 әдеби теориялық ұғымдарға түсінік беру және олар
жайлы оқушылардың алғашқы теориялық ұғымдарын қалыптастыру міндеттеледі.
Атап өтсек әдебиет берілген ұғымдар: 1) пейзаж (188 бетте), портрет (169-
бетте), кейіптеу (148-бетте) мысалдыр (133-бетте), әдеби ертегілер (125-
бетте), шешендік сөздер (104-бетте), аңыз-әңгімелер (90-бетте), кейіпкер
туралы (74-бетте), ертегілер (25-бетте), жұмбақтар 23-бетте), мақал-
мәтелдер (16-бетте), тұрмыс-салт жырлары (6-бетте), халық ауыз әдебиеті
туралы түсінік оқулықтың 5-бетінде берілген. Аталған 13 теориялық ұғым 5-
сынып оқулығында берліген. Қалған 7 теориялық ұғым меторфора, эпитет,
теңдеу, шумақ, тармақ, ырғақ, ұйқас бағдарламада оқушыларға таныстыру
нұсқалынды.
Демеке, осы орайда мектеп мұғалімі теориялық ұғымдарда бір жүйеге
келтіріп оқушыларға танытуда М.Жанпейісованың [7,9] модульдік оқыту
технологиясын негізге ала отырып төмендегідей жүйелеуге болады.
1. блок
1.2 блок
3. блок
Бірінші болк негізінде әдеби теориялық ұғым, бағдарламада
көрсетілген халық ауыз әдебиеті бөлігін тұтас қабылдаумен сәйкес келеді.
Алдымен халық ауыз әдебиеті туралы түсінікті оқушылар ұғымына тұрақтандыру
мақсатында ойларында қалған бөлімдерін топтастыру қажет.
Мектептің бастауыш сатысында қазақ халық ауыз әдебиеті үлгілерін
оқытудың ғылыми-әдістемелік негізі өте зор.[8,5].
Фольклорлық шығармалардан халықтың дүниетанымы, өмірге көзқарасы
көрінеді, халықтың ұғымы мен түсінігі байқалады. Халық ауыз әдебиетін
халықтың ауызша шығарған, ауызекі айту түрінде таратқан көркем шығармаларды
қарайды. Халық фольклорының ішінде қазақ балалар фольклорының өзіндік орны
мен маңызы зор.
Халық ауыз әдебиеті туралы түсінік беруге 5-сынып оқулық
бағдарламасында 6 сағат бөлінген. Халық ауыз әдебиеті үлгілерінің, тұрмыс-
салт жырлары, олардың түрлері, ерекшелігі жан-жануарларға және наурызға
байланысты жырлар; мақал-мәтелдер; ерекшеліктерін аңғарту; мақал-
мәтелдердің тура мағынасы, ауыспалы мағынасы, жұмбақтар, олардың мәні,
жұмбақтардың ой шапшаңдығын тәрбиелейтін өзіндік ерекшеліктер, ертегілер,
ертегінің жанрлық ерекшелігі, аңыз-әңгімелер, шешендік сөздерге теориялық
түсінік беру қамтылды.
Фольклорлық туындылардың ішіндегі қазақ балалар фольклоры – тек
балаларға арналған халықтық шығармалар. Қазақ әдебиеті энциклопедиясында:
Қазақ балалары фольклоры – ауыз әдебиетіндегі балалар тәжірибесіне
арналған халықтық педагогиканың өмір тәжірибесінен алынған шығармалар
жиынтығы. Қазақ балалар фольклоры балалардың психологиясына, олардың жас
ерекшелігіне қарай қалыптасып, оларды адамгершілік, ізгілік қасиеттерге
тәрбиелейтін ең сенімді құрам болып келді. Негізгі салалары – бесік жыры,
жаңылтпаш, жұмбақ, өтірік өлең, мақал-мәтел, ертегі, аңыз-әңгіме, батырлық
жырлар - деген анықтама берілген. [9,382].
Балалар фольклорына негізінен, үлкендердің балаларға шығарған
шығармалары, баларға тән болып кеткен үлкендердің шығармалары және де
балалардың өзінің шығармашылыған туған халықтық шығармалар жатады. Мұндай
шығармалардың басты ерекшеігінің өзі балалардың жас ерекшелігін есепке
алуынан, баланың жан-дүниесін танытудан көрінеді. [8,15]
Қазақ Совет энциклопедиясында Ауыз әдебиеті шығармаларында халық
өзінің өмірін, тұрмыс-тіршілігін, дүние танымын, әлеуметтік таптық
көзқарасын, еңбек кәсібін, басынан кешірген тарихи жағдайларын, қуанышы мен
күйінішін, арман мүддесін, таптық-қоғамдық тілектерін бейнелеген. Ауыз
әдебиетін тудырушы және оның иесі – халық... [10,580] делінсе,
фольклоратнушылардың зерттеулері бойынша да халық ауыз әдебиетінің өзіндік
ерекшеліктері бар екендігі дәлелденеді. Бірінші ерекшелігі – халық ауыз
әдебиеті шығармаларының белгілі авторының болмауы. Мұның себебін ауыз
әдебиетін зерттеуші ғалым М.Ғабдуллин былай түсіндіреді: ... ертегі,
әңгіме, жырларының қайсысын болса да, әуел баста жеке авторлар шығарған.
Бірақ ол кезде жазу-сызу өнер болмағандықтан автордың өмірбаяны, аты-жөні
сақталмаған. Ал, шығармалары ауызша айту ретімен тарап кеткен. Олардың
авторлары халықтың өзі болған. Ауыз әдебиетін – халық әдебиеті деп
танушылық осылай туған [11,33]. Екінші ерекшелігі – ауыз әдебиеті
шығармаларының көп нұсқалығы. Үшінші ерекшелігі – ауыз әдебиетінде
қалыптасқан дағдылығы сөздер мен сөйлемдер, сөз тіркестері, тұрақталған
ұйқастардың жиі кездесетіндігі. Төртінші ерекшелігі – ауыз әдебиеті
шығармаларында өнердің бір қатар түрінің араласып келуі. Халық ауыз
әдебиетін аттап өтуге болмайды. Өйткені, халық ауыз әдебиеті – балалар
әдебиетінің алтын қоры, алтын бесігі-деп айтқан [12,9].
1.1 Блок жүйесі бойынша құрылған тірек сызбаға сүйене отырып, ғылыми
тұрғыда қарастырып, жан-жақты пікірлерге жүгініп, әрбір теориялық ұғымға
мағлұмат беруді негізгі бөлімнің нысаны ретінде қарастырдық.
Осыған орай, балаларға арналған фольклор жанрларын ұтымды схемаға
салуды жөн көрдік:
Балаларға арналған халық ауыз Олардың ішкі жанрлық түрлері
әдебиеті үлгілері
1 2
1. Баларға арналған салт-жырлары Бесік жыры
Тұсау кесер жыры
Төрт түлік жыры
Наурыз жырлары, Жарапазан
Арнау-тілек өлеңдері
2. Фольклорлық өлең тақпақтар Өтірік өлең
Ойын өлеңдері
Санамақ, қалашақ, сұрамақ, мазақтама
3. Жаңылтпаштар
4. Жұмбақтар
5. Мақал-мәтелдер
6. Ертегілер Хайуанат туралы, тұрмыс-салт
ертегілері, қиял-ғажайып ертегілері
7. Аңыздар Аңыз-әңгімелер (қорқыт ата, Асан
Қайғы, Жиренше шешен, Қожанасыр,
Алдар Көсе)
8. Батырлық ертегілер мен батырлар Ер Төстік, Алпамыс, Қамбар батыр, Ер
жырынан үзінділер Тарғын туралы батырлық ертегілер
және батырлар жыынан үзінділер
Дипломдық жұмысты зерттеу объектісі – 5-сыныпқа арналған әдебиет
оқулығы. Сондықтан алдымен оқулықты басшылыққа ала отырдық.
5-сыныпқа арналған оқулықта 3-бетінде әдебиет жаңа пән болғандықтан
Әдебиет сөзіне жалпы түсінік берілген. Кейінгі 5-бетте халықауыз әдебиеті
жанрына келіп тоқталады. Толық ауыз әдебиетінің жазба әдебиетінен
ерекшелігін атай келіп оның түрлеріне тоқталған.
Қазақ ауыз әдебиетінің үлкен саласы тұрмыс-салт жырлары. Күнделікті
тұрмыста өлең айту қазақтың аса қасиетті салты болған. Ондай өлеңдерді,
жырларды сондықтан да тұрмыс-салт жырлары деп атайды [16,6].
Тұрмыс-салт жырларын өтпес бұрын жыр жанры туралы мағлұмат беру
қажет.
Жыр қазақ халық поэзиясының жанрлық түрі, түпкі, негізімағынасында
өлеңмен баяндалып жырла айтылатын оқиғаны, көлемді поэзиялық шығарма
(батырлық жыры, эпостық хашықтық жырлар). Сонымен бірге стильдік
ерекшеліктері, өлең арнау жағынан оларға ұқсас талғау, терме секілді көлемі
ықшамдау поэзиялық үлгілер де жыр деп аталған [17,169].
Осы орайда орайда, Төреқұлов Н. Қазақ совет халық поэзиясының
жанрлық ерекшеліктері еңбегіне сүйене отырып [18,39] қазақ халық
лирикасына төмендегідей схемада ұсындық:
Жалпы 5-сыныпта қазақ әдебиетінен берілетін білім көлемі төмендегідей:
- оқылып жатқан шығармалардың авторының аты-жөнін білу;
- әдебиет пен фольклордың ұлттық ерекшелігін таныту;
- әдебиет пен қазақ фольклорының жанрлары туралы мәлімет (салт-дәстүр
поэзиясы, мақал-мәтел, ертегі, жұмбақ т.б.) беру;
- көркем туындының тақырыбы мен идеясы;
- көркемдеуіш құралдар (гипербола, эпитет, метофора)
- лирикалық шығармадағы пейзаж
5-сынып оқушысы: оқылған шығарма бойынша төмендегілерді білуі қажет,
кейіпкерлерге мінездеме бере білу;
- бір кейіпкерді басқа кейіпкермен қарым-қатынаста және оның жасаған іс-
әрекетіне қарап салыстыра білу;
- көркемдеуіш құралдардың мағынасын түсіндіру;
- көркем шығарманың тақырыбын және басты идеясын тану;
- көркем шығарманың эпизодын қысқаша, нақтыла й баяндау, мазмұндау;
- ертегі, мысалды, шешендік сөздерді инсцинировкалау;
- фольклор шығармалар мен авторлы шығармалармен салыстыру;
- шығарма немесе мазмұндамаға жоспар жасау;
- әдеби тақырыптарға шығарма жазу (бір-екі бетке дейін);
- жатқа бірнеше мақал-мәтелдер, жұмбақтар, мысал, жырлардан үзінді оқу
(жатқа);
Мектепте әркім көркем шығарманы оқып үйретуде талдауда өзіне тән
жанрлық ерекшелігі (әдеби жанрмен түрлері) есепке алынады, көркем
шығармаларды оқу, талдау жұмыстарының әдіс-тәсілдерін олардың жанрлық
ерекшелігіне бейімдей жүргізу үшін оқытушы бағдарламадағы шығармалардың
ерекшелік жақтарымен танысып, оларды түр-түрге жіктеп, қайсысы қай жанрға
жататынын алдын-ала анықтап алады.
Алдымен, тек деген терминге тоқталсақ, тек шындықты бейнелеу әдісі
(эпикалық, лирикалық, драмалық) деп, ол жанр көркем түрдің типі деп
білеміз (роман, поэма) [13,8].
Жанр дегеніміз – оқиғаны, сюжеттік материалды белгілі бір мақсатпен
тұтас мазмұнды, айқын идеясы шығармаға айналдырудың әдісі, жолы, құрамы
[14,17].
Біздің ғылымда жанр термині екі мағынада қолданылады. Көбінесе жанр
деп баяғыдан бері әдебиеттің тектері болып саналатын эпосты, лириканы,
драманы айтып жүр. Этимологиялық жағынан келгенде бұл дұрыс – француздың
genre (латынның genus сөзінен алынған) сөзі тек деген ұғымды
білдіреді. Ол дәстүр бойынша жанр сөзімен әдебиет тектерін емес, сол тек
тектердің ішкі бөлшектерін атайтын. Мәселен, эпопея, роман, новелла, очерк,
немесе о да, элегия, эпидрамма: я болмаса трагедия, комедия, водевиль т.б.
[14,8].
Бүкіл одақтық ғылымда жанр термині түр мағынасында алынып, ол
әдебиетте де, фольклорда да бірдей деп саналып жүр. Бұл пікір біздің ұлттық
филологиямызда орын алған. Мысалы: Қ.Жұмалиев әдебиет теориясында былай
деп жазады: Бұрын да, кейін де әдебиеттің тектері деудің орнына жанр
дейтін эпостық жанр, лирикалық жанр, драмалық жанр. Дұрысының өзі де осы
[15,28]. Осы пікірді профессор Л.Тимофеев пен Н.Венгр әдебиет тегін жанр
деп атау дұрысырақ дейді. Осыдан қорыта келіп, әдебиет тегі мен әдебиет
жанры деген терминдер бір ұғымда қолданылады.
Әдеби жанрлар екі мағынада қолданылады: тек-жанр, әдеби шығарма
-жанрлық
түр.
Эпос Лирика Драма
Шағын орта, (поэзия,) (комедия, трагедия)
кең көлемді баллада, ода
үш түрі бар:
1. очерк, новелла
оқиғалы өлеңдер
2. повесть, поэма
3. роман, эпопея
Жанр түрлерін осылайша бөліп, нақтылап алу, мұғалім үшін төмендегідей
маңызы бар:
1. Оқушыларға әдебиеттік жанрдың өзара айырмашылық белгілерін таныту
үшін;
2. Шығарманың өзінің табиғи өзгешелігіне байланысты талдау жұмысын қалай
жүргізуді белгілеу үшін керек.
Жоғарыда атап көрсеткен жанр түрлерін оқушыларға түсіндіру мақсатында
мұғалім сабақ тақырыбы мен мақсатын, құрылысы мен мазмұнын тиімді, қолайлы
деп тапқан негізгі және көмекші әдіс-амалдарын қолданады. Мәселен:
Баяндау әдісі: әдебиетті оқытуда қолданылатын негізгі әдістердің бірі.
Әдебиет сақтарында баяндау әдісі ірілі-ұсақты көптеген мәселелер
түсіндіріледі. Мысалы 5-сыныпта, өтілгелі тұрған шығарма жайындағы тарихи-
әдебиеттік түсініктеме, түсініксіз сөздер мен әдеби-теориялық ұғымдар,
мазмұндама, шығарма жазу жұмыстарына байланысты айтылатын сөздер.
Сұрақ-жауап түріндегі әңгіме әдісі: әдебиет сабақтарында жиі
кездесетін негізгі әдебиеттердің бірі М; бұрын өтілген метериалдармен жаңа
өтілген материалдарды қайталап, пысықтап бекіту, қорыту. Оқылған
шығармашылық мазмұны қаншалықты ұққандығын байқау, шығарманы талдау,
ауызша, жазбаша тіл дамыту сияқы жұмыстарымен байланысты қолданылады.
Көркем сөз тексін мәнерлеп оқу әдісі: Бұл әдіс 4-6-сыныптарды
қолданылады. Кез келген көркем шығарманы оқу мәнерін сақтауға үйретуде
қолданылады.
Түсініктеме бере отырып оқу әдісі: Бұл әдіс көлемі шағын шығармаларды
қызықты үзінділерді текстің мазмұнын жігіне қарай бөліп оқи отырып, жол
жөнекей талдау жасай отыру мақсатымен 4-8-сыныптарында қолданылады.
Көрнекілік әдісі: дидактиканың практикалық әдістерінің бірі. Бұл әдіс
оқу түсіндіру, жаттықтыру, үйрету, балардың өзіндік жұмыс тұсында
қолданылатын көмекші тәсілдердің бірі. Оқу процессінде оқушылардың
дүниетанымы қалыптасады, дамиды. Осы процессте оқушының барлық сезім-
мүшелері қызмет етіп, солардың іс-әрекеттерінің нәтижесінде білім мазмұны
санада жинақталады. Сонда берілетін білім мазмұны көрнекілік-иллюстрациялық
жолмен де беріліп, оқушы санасында оқыту бейнесі қалыптасуға жиі әсерін
тигізе алады. Мысалы: Аяз би ертегісіндегі Мадан ханның бейнесі сөз арқылы
сомдата отырып, оларды сурет арқылы көрсетсе, көрнекі қабылдаудың әсері
шығарманы түсінуге үлкен көмек береді.
Фольклордың таңдаулы шығарманың идеялық көркемдік қасиетін
оқушылардың санасына жеткізу үшін, өзіне лайық оқып үйрету жолында,
жоғарыда аталған әдіс-тәсілдерді кеңінен қолдануға болады. Бұл әдеби
үлгілерді, яғни фольклорды оқып үйренуде келістіріп оқу мен ауызша
көркемдепмазмұндау ертегілерде айрықша орын алады. Ауыз әдебиеті түрлерін
оқытуда оның басты ерекшелігін ескерту керек:
1. Ауыз әдебиеті шығармасының ауызша шығарылып бірнеше нұсқада таралуы;
2. бір-біріне ұқсас кейіпкерлермен сюжеттік мотивтердің болуы;
3. Айтылудағы дағдылы тіркестері мен қайталаулардың кездесуі;
4. ауыз әдебиеті жанрының санкретті түрде араласып келуі.
Эвристикалық әдіс – Мектепте оқытуды пікірлесу арқылы ұйымдастырудың
түрі, эвристикалық пікірлесі көркем шығарманы талдауда шәкірттің
интелектуалдық ойлау қабілетін қалыптастырады. Әдеби шығарманың бойындағы
адамгершілік, отаншылдық, философиялық құндылықтар жөнінде шәкірт түсінігін
қалыптастыруда эвристикалық әдістің өзіндік орны бар.
Зерттеу әдісі – Оқушының алдына жоғары дәрежедегі теориялық және
практикалық зерттеу міндеттерін қояды. Оқушылардың әдеби материалдар
жөнінде деректер жинау (ьәжірибе, эксперимент, бақылау, кітаппен жұмыс
т.б.) және оны жүйелеу, жинақтау, теориялық талдау жасау қабілеттері
зерттеу әдісін қолдану процессінде қалыптасып дамиды. Зерттеу әдісі
сыныптағы әрбір әдебиет сабағын проблема төңірегіндегі жеке зерттеу жұмысын
жүргізуге лайықты. Зерттеу әдісі жас шәкірттерді ғылымға жетелейді.
Лепропуктивті әдіс (жаңғырмалы әдіс). Бұл әдіс мұғалімнің
басшылығымен жүзеге асырылады. Мұғалім қосымша материал береді. Білімді
берілген қалпындау арқылы, екінші жақтың ойын ұғып, қабылдауға, еске
сақтауға үйретеді.
Мектепте әдебиет пәнін оқытуда жоғарыда айтылған әдіс-амалдардың қай-
қайсысы да көбінесе дара күйінде қолданылмайды. Олар сабақтың тақырыбы мен
мақсатына сай, оқу материалының өзгешілігіне байланысты араласып, тоғысып
келіп отырады. Бұлардың қайсысын, қашан, қайда және қалай қолдану әдебиет
мұғалімінің билігіне беріледі.
Аңыз-әңгімелер, шешендік сөздерді тәрбиелік маңызы зор. Сондықтан
мұғалім жалаң баяндау мен шектелмей, ізденіп, тауып, қолданып, көріп және
осындай сөз маржанын өздері тудыруға әрекет жасау керек. Бұл әрекеттің
бәрінің реттеушісі, режиссері – мұғалім [4,27].
Оқушыларға аңыз-әңгімелерді, өзінің ата-аналарынан естіген тарихи
әңнімелерін сюжет етіп, әңгіме жазуға талпындыру керек.
Мысал жанрын оқыту:
Мектеп оқулағанда мысалдарға түсінік беріледі. Шағын көлемді оқиғалы,
адамға сабақ болатын тағылымдылық шығарманы мысал дейді. [16,133]. Осыған
қатар, аллегорияға да мәлімет беріледі. Мысалдарды жануарлар мен жәндіктер
адам істейтін әрекеттерді жасайды. Бұлай көрсетуді аллегория дейді
[16,133].
Мысалдардан А.Байтұрсынұлының Өгіз бен бақа, егіннің бастары
беріледі.
Тұрмыс-салт жырларын оқытуда бірінші көңіл аударатын мәселе –идеялық
мазмұны. Көлемі шағын бір сәтте жыршы аузынан төрт түлік иесіне айтылған
тілекте халықтың еңбек тәжірибесі мен игі тілегі айтылады. Той думандарға
байланысты салт жарларының маңыздылығыерте замандағы қазақ халқының тұрмыс
қалпын, арман-тілегін, салт-санасынкөрсетуде маңызды екендігін оқушыларға
баяндау керек.
Тұрмыс, Салт деген сөздерді балаларға мұғалім түсіндіруі тиіс.
Сөздердщің мағынасын түсінген оқушыларға Тұрмыс салт жырлары деген әдеби
терминнң атауының себебін түсіндіреді.
Қазақ деген халық Дүние есігін өлеңмен ашып, өмірден өлеңмен
көшетін (бесік жырымен келіп, қоштасу, жоқтаумен аяқталатын өмір), өмірін
тоймен өткізіп, салт-дәстүрінің бәрін өлеңмен өрнектеген, тіпті алдында
айдап жүрген малына да арнап өлең шығаратын талантты халық. Сөзімізді
дәлелдеу үшін [16,7] төрт-түлік малға байланысты өлеңдерді оқытамыз.
1. Сезімдік оқу арқылы – балалар көркем текстің өзін оқып, содан тікелей
білім, эстетикалық-қоғамдық таным, әсер алады.
2. Таңдап оқу арқылы – жаттығуға негізделеді. Шығарманың формасы, тілі,
образы, сюжеті, суреттеу тәсілдері, бірлескен классикалық жұмыс
жаттығулардың жаңа бір сатысы ретінде көрінуі тиіс.
3. Творчествалық оқу арқылы – ол алғашқы екі түрлі оқудың нәтижесін
жинақтайды. Үшінші оқудың түрі алғашқы екі түрлі оқудан ауыр,
міндеттері бөлек.
Оқулықтың 13-бетінде, наурыз өлеңдері және оған қысқөаша теориялық мәлімет
берілген. Наурыз өлеңдерін оқушыларға оқытқан кезде, Наурыз көжеге
тоқталып кетуге болады. Жыл басы келген күні Наурыз көже жасап, оған жеті
түрлі дәнді ас, сүр ет, ақ (сүт, айран) қосып жұрт ел ішін аралай қыдырып
көже ішіп, Ұлыс оң болсын, ақ мол болсын! деп жақсы тілектер айтқан.
Салт өлеңдерінің бір ғана Той бастар [6,14] түрі берілген. Мұғалім
оқушылардан қазақ халқының салт дәстүрлері туралы не білетіндіктерін сұрап,
оқушыларды сөйлетеді. Оны төмендегідей келтіруге болады:
Тұрмыс-салт жарлары дегеніміз не? Тұрмыс-салт жарлары дегеніміз:
Білемін Білгім келеді Үйрендім
Ой шақыру әдісі жар-жар
Бесік жыры
(балалар, сәби дүниеге
келгенде, қандай
өлең айтады?)
Жарапазан Бата беру
Наурыз өлеңдері
Той бастар
Әрбір жанрды өту қызықты болуда, 5-сыныпта мынадай жұмыс жүргізуге
болады:
Әдебиет – сөз өнері деген ұғымнан басталады. (оқулық туралы мағлұмат
беру, оқулықтағы шартты белгілердің мәнін түсіндіру). Яғни оқушылар Әдебиет
ауылымен танысты. Содан соң малды ауылға қонақ болады.
Мұнда төрт түлік мал туралы түсінік беріледі. Ақылдастар ауылында –
қазақ халқының мақал-мәтелдер туралы мағлұматтар береді. Тапқыштар ауылында
жұмбақ жанры бойынша түсінік беріледі. Тіл ұстарту ауылында оқушылар
жаңылтпаштар мен танысады. Содан балалардың өзінің сүйіп тыңдайтын
ертегілер еліне келіп жеттік деген түрде ұйымдастыруға болады.
Фольклор жанрының бір түрі – мақал-мәтелдер 5-сыныбына арналған
оқулықтың 16-бетінде берілген. Оқулықта мақал-мәтелге мынадай ереже
беріледі. Мақал-мәтелдер – ауыз әдебиетінің түрі. Мақал-мәтелдерде көбінесе
нақыл айтылады. [16,16]. Осыған қоса мақал-мәтелдерге теориялық мәліметтер,
толықтырулар енгізуге болады. Мәселен – мақал халықтың поэзиясының жанрлық
түрі, түйінді ойды білдіретін, тура мағынасына орай астарлы мағынада бере
алатын ықшамды нақыл сөз [17,222].
Мақал – араб сөзі.
Мақал-мәтелдер талай замандар бойы қалыптасқан, ұрпақтан-ұрпаққа
ауысып келген халықтық мұра, асқан шеберлікпен жасалған сөз өнері [19,19].
Мақал-мәтелдерден халықтық ақыл-ой, даналығы мен тапқырлығын көреміз. Олар
киелі ой, кең мазмұнды. Бір-ақ ауыз сөзбен айтып, қорытынды жасаудың тамаша
үлгісі, халық тапқырлығымен айтқанда тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні.
Мақалдармен мәтелдің ара жігін оқушыларға ашып берудің осы орпйда маңызы
өте зор. Мақалдарда ой тұжырымдалып, даналық қорытында, түйінді пікір
түрінде айтылады. Мысалы: кең болсаң, кем болмайсың Әзіл айтсаң да әділ
айт. Бидайдың кеудесін көтергені – дақыл жоқтығы, жігіттің кеудесін
көтергені – ақыл жоқтығы. Тұз астың дәмін келтірсе, мақал сөздің мәнін
келтірер. Мақал-мәтерлдердің басты тақырыптары Отан, Туған жер, Еңбек,
Бірлік, оқу білімге байланысты.
Мәтелдердің ой-пікірі мақалдардағыдай тікелей кесіп, айту түрінде
емес, жаңашалап нұсқай салу (ишере) түрінде айтылады. Мысалы: айдағаны екі-
ақ ешкі, ысқырғаны жер жарады. Фольклорист М.Әуезов қазақ мақлдарымен
мәтелдерінің көпшілігі өлең түрінде келетіндігін, ондағы ассонанс,
аллитерациялардың мол болатындығын атап көрсеткен. Мысалы:
Туған елдің қадірін,
Шетте жүрсең білерсің
Тепкі көріп тентіреп
Текке жүрсең білерсің.
1-сызба Мақалдардың айтылу стильдері:
2-сызба Мақал-мәтелдердің басты тақырыптары
Мақал-мәтел
Отан, туған жер, халық
Еңбек эөнінде
Ерлік, батырлық
Ынтысақ, бірлік, татулық
Достық, жолдастық
Оқу, білім, өнер
Адамгершілік және адам мен жамандық
Үнемшілдік жайында
Отбасы ата-ананы қадірлеу, үлкенді сыйлау
Төрт түлік мал
Кәсіп, егіншілік
3-сызба
Өлең түрінде
Басқа сөзбен алмастыруға
келмейді, тұрақты келеді.
Сол сияқты Тозған қазды топтанған қарға алады. Сұлу сұлу емес,
сүйген сұлу. Аталған мақал-мәтелдердің көркемдік құны олардың ұйқастарымен
ырғақтарында.
Осы орайда мақал-мәтелдер өлең түрінде келетіндігін ескере отырып.
өлең сөздің қара сөзден құрылыс жағынан айырмасын, яғни онда мөлшерлі ырғақ
болатындығын атап кеткеніміз дұрыс. Өлең өлшемдері бунақ, ұйқас, тармақ,
шумақ туралы мәлімет беру керек. Қазақ өлеңдері силлабикалық (силлаьо-
грекше буын деген сөз) жүйеге жатады.
Тармақ – қазақ поэзиясында өлең ырғағының негізгі бөлшегі, буын саны
тұрақты келетін өлең жолы. Ең жиі қолданылатын тармақтар жеті буынды, жеті-
сегіз буынды, он бір буынды.
Тармақтың өзіне тән ырғағын анықтайтын тек ондағы буындардың жалпы
саны ғыны емес. Буындар белгілі ретпен, белгілі мөлшерде топтасып, әр
тармақтың бірнеше қысқа бөлінуіне мүмкіндік береді. Тармақтың осындай
ырғақтық құрылысы жағынан жекелеген бір бөлшегін құрайтын буындар тобын
бунақ дейміз.
Мысалы: Өлеңнің әр тармағы екі, үш, төрт буынды бунақтарға бөлінеді.
Он бір буынды тармақ үш бунақтан құралады.
4 буын 3 буын 4 буын
Терін сатпай телміріп көзін сатып
3 буын 4 буын 4 буын
Теп-тегіс жұрттың бәрі болды аларман
Жеті буынды тармақ екі бунақтан тұрады:
4 буын 3 буын
Күнде жақсы бола ма ,
4 буын 3 буын
Бір қылығы жаққанға?
Ұйқас - өлең жырларды тармақтың (өлең жолы) соңындағы бірнеше буынның
келесі тармақтағы сәйкес буындармен үйлесуі немесе кезекті ұйқас (абаб)
қаусырмалы ұйқас немесе орама ұйқас (ааба)
Шумақ - өлең жырларды, дастан-поэмаларда өлең тармақтарының
(жолдарының) белгілі ретпен топтасуы. Көлемді өлең-жырларда ең көп
кездесетін шумақ төрт тармақты.
Бұл көрсетілген өлең құрылысы мен өлшемдері, мақал-мәтелдерде дерлік
кездеседі. Сондықтан теориядан жоғарыдағы мәліметтердің бастауы беріледі.
Ауыз әдебиетінің басқа түрлеріне қарағанда, мақалдың өзіне тән
ерекшеліктері мен өзгешіліктері бар. Әдебиеттік жағынан алғанда, мақал
үлкен талғау образ арқылы берілген логикалық ой қорытындысы болып келеді
[15,72]. Ол адам өмірінде, тұрмыс тіршілікте, қоғамдық жағдайларда
кездесетін әр түрлі құбылыстарға, тарихи мәні бар оқиғаларға берілген
даналық баға, тұжырымды түйін есебінде қолданылады. М.Горькийдің Мақал мен
мәтін еңбекші халықтың тарихын әлеуметтік барлық өмір тәжірибелерін үлгілі,
қысқа түрде айтып береді - дейді [11,182].
Қандай мақалды алсақ та, оның шығуына үлкен оқиға, мәнді әңгіме себеп
болған. Мақал соларға берілген баға, жасалған қорытынды. Халық аз сөзге көп
мағына сыйдыра отырып, өзінің өмірінде көргенін, бастан кешірген
кезеңдерін, алған тәжірибелерін мақал арқылы айтып береді. Бұл жағынан
алғанда көптеген мақалдар, ақыл-өсиет, нақыл сөз есебінде қызмет атқарады.
Демек, мақалды тудырушы – еңбекші халық. Ол халық данышпандығының алтын
қазөыналы мұрасы болып табылады.
Мақал-мәтелдерді оқыту арқылы қалыптаса дамытыла түсетін әдеби
теориялық ұғым (тақырыппен идеяның бірлігі және поэтикалық көркмедігі,
ырғағы, ұйқасы, тармағы). Мәселен, Еңбек етсең емерсің. Егер осы мақалдың
тақырыбы мен идеясы қандай десек, оқушысы ойланып қалады да сәлден кейін,
мақалдың тақырыбы – еңбек ету, идеясы – нәтижесін көру дегенді ашып береді.
Оқулықта түрлі тақырыпқа топтасқан мақалдар берілген. Осы мақал-
мәтелдердегі тақырып пен идеяны ашу, қандай поэтикалық көркемдікпен
жасалғанын білгізу үшінсұрақ, тапсырмалар беру мұғалімнің ең басты ісі.
Мақал-мәтелдермен жұмыс жүргізу баланың ойлауын және қиялын ұштайды,
сезімдерін сергітеді. Халықтың ой топшалануына, сөз зергектігіне
сергектікпен қарауға, оның мағынасына мән беруге үйретеді. Мақал-мәтелдер
баланы нақты ойлауға, сөздің астарлы мағынасын терең түсіне білуге
жетелейді. Оқушылармен төмендегідей жұмыс жүргізуге болады:
Мақалдардың екінші сыңарын тауып, мағынасын түсіндіру. Мақал мен мәтел
түрлерін ажырату. Қай тақырыптарға арналған?
1. Ит – тойған жеріне, ер ... ... ... ... ... (туған жеріне)
2. Ит ашуын тырнадан ... ... ... .(алады)
3. Кәрі келсе – асқа, ... ... ... ... ..(жас келсе іске)
Үйге тапсырма түрінде түрлі ұлт өкілдерінің мақал-мәтелдерін тергізу.
Мысалы: Өзбек мақал-мәтелдерінен:
а) Пірің көп болғанша,
Білімің көп болсын
б) Жер - қазына, су – алтын.
Қырғыз мақал-мәтелдерінен:
Қыз-қыз болсын
Қыс-қыс болсын.
Татар мақал-мәтелдерінен:
Ата-ананың өлгені-
Баланың қорлық көргені
Әзірбайжан мақал-мәтелдерінен:
Күншілдің күні қараша
Ұйғыр мақал-мәтелдерінен:
Қызғанға құрт түсер
Түркімен мақал-мәтелдерінен:
Ел аңқау болса,
Доңыз төбеге шығады.
Сөздікпен жұмыс ретінде көп қорқытады, терең батырады мақалдың шығу
төркінін баяндату.
Кім көп біледі? ойынын жүргізуге болады. Шарты: Қызықты сұрақтар
арқылы тиісті мақал-мәтелдерді тауып, мақал мен мәтел түрін ажырату,
әдебиет еториясы:
1) Кімнің қызы қай кезде таранады?
(Қойшының қызы, қой келгенде таранады).
2) Қорқақ неден қорқады?
(Қорқақ көлеңкесінен де қорқады).
3) Қандай балалар бір-бірімен ойнамайды?
(Аш бала тоқ баламен ойнамайды).
4) Бос сөзге үйір, іске жалқау адамды қалай атайды?
(Тілге шешен, іске мешел).
Мақал-мәтелдердің орысша аудырмасын дұрыс айтқызуға үйрету.
(М.Әлімбаевтың Маржан сөз кітабы бойынша)
1) Сәуір-суымен,
Мамыр – гүлімен (орыс мақалы)
Апрель с водою.
А май с травою.
2) Қаламның ұшында, найзаның сусы бар (араб мақалы)
Язык что секущий меч, слово-это ...
3) Оқыс өрмелеген қапыста құлайды (ағылшын мақалы
Поспешно взбирающее внезапно падают.
4) Қарыз дегенше, қарғыс де (Шығыс мақалы)
Долг проклятие
Мақал мәтелдермен оқушылар 1-сыныпта таныса бастайды. Сондықтан мақал-
мәтелдерді оқытуда оқушылардан төмендегілерді талап ету қажет:
1) әр тақырыпқа арналған мақал-мәтелдерден жаттау;
2) Мақал – сөздің мәйегі немесе Сөздің көркі – мақал атты
тақырыпшыларға шығарма жаздыру.
3) Өз бетінше мақал-мәтелдер жинақтату, оларды арнайы дәптерге жазу.
4) Мақал-мәтелдер айтысын (ойындар, жарыстар) өткізу.
5) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І Кіріспе бөлім
1.1. Қазақ әдебиеті оқыту әдістемесі ғылымының зерттелуі
1.2. Қазақ әдебиеті оқулығының бағдарламасына шолу
ІІ Негізгі бөлім
2.1. 5-сыныпта әдеби теориялық ұғымдарды қалыптастырудың ғылыми негіздері
мен оны оқытудың әдіс-тәсілдері
а) Фольклор жанрын оқыту
2.2. Қазіргі замандағы әдіс тәсілдердің қолданудң жолдары.
ІІІ Қорытынды бөлім
ІV Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Дипломдық жұмысының өзектілігі: әлемдік деңгейде кең қанат жайып келе
жатқан ғаламдану процесінде әр халықтың өзіндік өркениет талаптарына сай
жетілдіру мәселесі зор маңызға тар ағыныныа төтеп беруі және жан-жақтан
еніп жатқан жат түсініктер тасқынына ілесіп кетпеуі үшін жас ұрпақтың
білімінің берік білігінің бекем болуы тиіс. Әрине, ол жалпы білім беретін
мекемелердегі оқу тәрбие жүйесінің қалай ұйымдастырылуына тікелей тәуелді.
Әсіресе, пәндік білімге ғана негізденіп отырған оқу процессінде баланаң
жалпы дүниетанымының қалыптасуы, өміртанымдық дағдыларының жетілдірілуі
гуманитарлық пәндердің жаңарған мақсат міндеттерінен бастап оқытудың
әдістемелік жүйесінің әр бөлігінің (білім, мазмұны, оқыту түрлері, оқыту
әдістері, білім нәтижелері) түбегейлі өзгертілу деңгейіне қатысты екені
сөзсіз. Бұл орайда ұлттың бүкіл танымдық әлемінің көрінісі, рухани
мәдениетінің дамуының тетігі ана тілі сабақтарындағы халық ауыз әдебиеті
үлгілерінің, оқушының ішкі сұраным қажеттігіне сай бағытта оқытылуы шешілуі
рөл атқарады.
Пәнді меңгерту мазмұндық жүйесін саралауда сананы дамытуға,
әдістемелік сипатын жетілдіруде білімді оқушының ішкі мүддесінен
үйлестіруге басымдылық беру қажеттілігі айқындалып отыр. Өйткені білім
мазмұнында оқушының өзіндік ойлау қабілеттіліктерін, жеке көз қарасын
дамытуға тірек болар негізгі өзекті тауып, баланың ұғым-түсініктерін соған
сәйкестендіре жүйелеу қандай маңызды болса, сабақта баланың білімді
өздігінен меңгеруіне, өзіне деген сенімділігн арттыруға, әр түрлі өмір
жағдайттарында дұрыс жол табатындай қажетті іскерліктерді қалыптастыруға
бағытталатын жұмыстарды үйлестіре жүргізудің де мәні соншалық үлкен. Соңғы
жылдары отандықта шетелдікте де әдіскерлердің еңбектерінде пәндерді оқытуға
қатысты айтылып жүрген ой-тұжырымдамаларын сралап қарағанда, мынадай
әдісшаманың ұстанымдардың ерекшеленіп көрінетіні байқалады: білім беру
мақсатының қоғамдық-әлеуметтік сұранымға сәйкестендірілуі; білімді оқушының
өміріне ең қажетті біліктіліктерін жетілдірудің базасы ретінде жүйелеу; жас
буынға ана тілін меңгерту, халқымыздың салт-дәстүрлерін, әдет-ғұрпын, үлгі-
өнегесін, тәлім-тәрбиесін дәріптеу, елдің тарихын, ұлттың мәдениеттерін
таныту, өнерін жаңғырту ең өзекті мәселелер болып табылады.
Әдебиетті оқытудағы оқу бағдарламасындағы берілген әдеби теориялық
мәселені әдістемелік тұрғыда қарастыру, зерттеу, дипломдық жұмысымыздың
өзектілігін бекіте түседі.
Теориялық ұғымдарды жеке меңгерту оқушының талғамына сай, өз бетімен
оқыған көркем шығарманың идеялық-көркемдік ерекшеліктерінажыртып, оған баға
бере білудің негізі бола алады.
Көркем шығармадағы әдеби теориялық ұғымдарды оқытудың ғылыми-
әдістемелік негіздерін айқындай отырып, оның біліммазмұнындағы орнын
белгілеудің көкейкестілігін дәлектеуге негіз болады.
Дипломдық жұмыснысаны: Жалпы білім беретін орта мектепке арналған 5-
сынып әдебиет оқулығы, бағдарлама. 5-сынып әдебиет құралындағы әдеби
теориялық ұғымдарды тиімді оқыту жолдарын қарастыру.
Зерттеу пәні 5-сынып әдебиет оқулығы.
Дипломдық жұмыс мақсаты: әдеби теориялық ұғымдарды оқытудың ғылыми
негіздерін қарастыру, оны м еңгертудің тиімді әдіс-тәсілдерін жүйелеу.
Дипломдық жұмыс міндеттері:
- Ғылыми әдебиеттерге талдау жасау арқылы. Әдеби теориялық ұғымдарды
оқытудың негізгі бағыттарын анықтау.;
- Халық ауыз әдебиеті үлгілерінің оқушылардың ой-өрісін, тілін дамытуға,
тәлім-тәрбиесіне әсер-ықпалын айқындау;
- Әдебиет теориялық ұғымдарды оқытудың тиімді әдіс-тәсілдердіңжүйесін
жасау арқылы ана тілін оқытудың тиімділігін арттыруға жол ашатын
ұсыныстар дайындау.
Кіріспе бөлім
А.1. Қазақ әдебиеті оқыту әдістемесі ғылымының зерттелуі.
Көркем әдебиет оқушыға беймәлім өмірді танытатын қуатты құрал. Адамға
тәрбие беруші әуелі ата-ана, сонан соң ұстаз, мектеп, тұрмысындағы төңірек.
Өнер ғылым жоқ жұртта адам тәрбиесін төңірегінен алады. Өнер ғылым бар
адамдар тәрбиегі ата-анадан да, төңірегінен де, мектептен де және
әдебиеттен де алады.
Өткен ғасырда Ахмет Байтұрсынұлы айтқан осынау сөздің қазіргі, болашақ
қоғам үшін де маңызды екеніне ешкім жоққа шығара қоймас.
Әдебиет жан дүниені, он екі мүшені, алпыс екі тамырды түгелдей
жайлап, еш уақытта да көзге көрінбейтінсезім қылдары арқылы ақыл иесі –
адамды өз ырқына жетелеп алатын қасиетті дүние. Оның оқытудың қызықтылығы
да, күрделілігі де осында жатса керек.
Әдебиет пәнінің алдына қоятын мақсаты – оқушылардың рухани дүниесін
байыта отырып, эстетикалық, интелектуалдық, көркемдік, сезімджік,
адамгершілік, азаматтық тәрбие беру; оқырманда тұрақты ынта-ықыласты, биік
талғамды қалыптастыру, әдеби мұраны және онда бейнеленген құбылысты
эстетикалық қабылдауына қажетті білім және белектілікпен қаруландыру;
логикалық ойын, ауызекі және жазбаша тіл мәдениетін қалыптастыру. Бір
сөзбен айтқанда, жеке тұлғаны дамыту болып табылады.
Қазақ әдебиетінің оқыту әдістемесі пәнінің методологикалық-
әдістемелік, психологиялық-педагогикалық негіздерінің қалыптасуы мен
дамуына тоқтала отырып, дидактиканың негізгі сұрақтары болып табылатын нені
оқыту керек? Неліктен оқыту керек? Және қалай оқыту керек? Деген
методикалық ғылыми-әдістемелік мәселелерге тоқталуды жөн көрдік. Жеке пән
әдістемесі педагогикалық ғылым болғандықтан әдебиетті оқыту әдістемесінің
өзіндік ерекшеліктері мен даму тарихы - әлеуметтік сұраныс ретінде көрінді.
Қазақ әдебиеті бойынша 1930-40-жылдары негізінен нақты білім беру
жағдайлары қарастырылып, оқушының сол білімді қайта айтып беруіне ғана
басты назар аударуды да әдістемеге назар аударылмады. 50-жылдардан бастап
жалпы білім беретін оқу пәндерді әдәстемесін жасау қолға алынды. Г.Н.
поспелов, М.Н. Скаткин, М.А. Рыбникова, Н.Ф. Галызина, Д.Б. Эльконин, П.Я.
Гальперин, Я.Я. Роткович, В.В. Голубков, Л.М. Выготский, Л.В. Занков,
Т.Тәжібаев, Ә.Қоңыратпаев, Ш.Кәрібаев, А.Көшімбаев, С. Қирабаев, М.Мұқанов,
С.Рахметжанова, Т.Ақшолақова, С.Қалиев, Ә.Дайырова, С. Тілешова сияқты
психолог, әдістер ғалымдар білімді меңгерту, біліктер мен дағдыларды
қалыптастыру, оқушының ойлау қызметі мен танымдық іс-әрекеттерін дамыту
мәселелері бойынша еңбектенді. Бұндай зерттеулер нәтижесінде біршама
әдістемелік құралдар пайда болып кеңестік жүйеге негізделген мектептегі
жеке пәндерге ортақ әдістемелердің құрылымы мен мазмұны қалыптасты. [2,19]
Әдебиетті оқыту жүйесі тұтас курс ретінде тек совет мектептерінде
ғана туып қалыптасты. Оның мақсаты жеке шығармаларды оқып үйрену, көркем
сөз ерекшелігі жөнінде бастауыш білім алу.
Совет мектебінде әдебиетті оқыту үш түрлі кезеңнен өтті:
1) 1917-1927 жылдар арасында бастауыш оқу мен әдебиетті оқыту арасында жік
қойылмай, қоғамтану түріндегі оқу жүрді. 2) 1928-1938 жылдардағы оқу
мектептің типіне негізделмеген тарихи әдебиеттік курс болды. 3) бастауыш
оқу, әдебиетті оқыту және тарихи курс программыс тек 1938 жылдан соң ғана
аталған үш жүйе түрінде қалыптасты. [1,27]
Қазақ әдебиеті оқыту әдістемесі ғылымының өзіндік ерекшеліктерін жеке
пәндер әдістемесіндегі алатын орнын негізге ала отырып Жалпы білім беретін
орта мектептегі қазақ әдебиетінің оқыту әдістемесінің құрылымы төмендегі
мәселелерді қамтуы тиіс.
1. Қазақ әдебиеті оқыту әдістемесінің қалыптасуы мен дамуы.
2. Қазақ әдебиеті оқыту әдістемесі – ғылыми пән оның мақсаты мен
міндеттері.
3. Әдеби білім мазмұны және оны анықтайтын ұстанымдар.
4. Пәнді оқыту әдістері мен тәсілдері.
5. Білім, білік дағдыларын қалыптастыру.ъ
6. Оқытуды ұйымдастырудың түрлері мен жолдары.
7. Қазақ әдебиетінің басқа пәндермен байланысы.
8. Сыныптан тыс және факультетатив жұмыстары.
9. Қазақ әдебиеті пәнінің мұғалімі.
10. Қазақ әдебиетінің оқу-әдістемелік кешені.
Қазақ әдебиеті оқыту әдістемесінің қалыптасу тарихында 1957 жылы
Алматы қаласында Мектепте ана тілі мен әдебиетті оқыту мәселелері деген
атпен қазақ тілі мен әдебиеті оқушыларының республикалық кеңесі жөнінде
айтылды. Кеңесте 1940-57 жылдар аралығында қазақ тілі мен әдебиетін
мектепте оқытудың жағдайы қорытындыланып, республиканың түкпір-түкпірінен
келген озат тәжірибелі оқушылардың іс-тәжірибелі, ой-пікірлері ортаға
салынып, оқу бадарламаларын, оқулықтарды сыныптан тыс жетілдіру мәселелері
арнайы сөз болды және осы санадағы жұмыстар саралана отырып, алдағы
жылдарда атқарулдар істердің бағыттары айқындалды. Мектепте ана тілі мен
әдебиетін оқыту жөніндегі ғылыми зерттеу баяндамасының жайы мен міндеттері
туралы. А.Ысқақовтың жасаған баяндамасының ресми құжаттық мәнділігімен
мазмұны болып табылатын білім мазмұнын қалыптасытру жетілдіру мәселелерінің
қол жеткен жетістіктері қорытындыоанып, кемшіліктері сарапталды.
Ы.Алтынсарин оқу методикасын қазақ тәрбиесіне тұғғыш рет енгізуге
отырып, төрт түрлі факторда бірге алып қарайды. Олар 1! Иамтериал, 2) соның
берілу тәртібі, мен методикасы, 3) оқушы, 4) мұғалім. [1,22] деп атап
көрсетті.
Материал балалардың жас ерекшелігіне, педагогиканың халықтық
процессшіл талаптарына лайық сұрапталып алынған әдеби шығарма үлгілері.
Методиканы тудыру үшін әуәлі программаны оқудың мақсат мазмұнын айқындау
керек. Алтынсарин кезінде мұның ешқайсысы жоқ еді. Ол мәселені программа
жасаудан емес, хрестоматия жасаудан бастаған.
Хрестоматия жасау арқылы Алтынсарин қазақ жерінде тұңғыш рет
әдебиетті пән ретінде таныта отырып, қазақ методикасына жол салды. Ыбырай
хрестоматиясына халық әдебиеті мен жазба әдебиетінің идеялы, мазмұнды, ең
жақсы үлгілері енді де, текстердің білімдік, тәрбиелік және эстетикалық
жағы тұтас көзделді. Соған қарамастан Ы.Алтынсарин хрестоматиясы мектепте
шет тілі мен ұлт әдебиетін енгізудің бастамасы болды.
Ыбырайдың әдеби оқу методикасына тән бір жаңалығы өлең жаттату
тәсілі, әрі материалды оқушыға жеткізуге екі әдіс: бірі – қазақ балаларына
орыс тілін оқытудың әдісі, екіншісі – бастауыш мектептің екінші сатысында
ересек балаларға әдеби тексті оқыту әдісін енгізді.
Пәнді білу дегеніміз – оқулықтың құрғақ ережелерін жаттап, әдебиет
пәніні қисыр сөзге айналдыру емес, болмаса шығарманың құр текстін оқи
салып, соны жадағыай баяндап оқушыларға өз айтқанын қайталатып айтқызук да
емес, әдеби үлгіні ішкі ерекшеліктеріне еніп, көркем сөзге тән тақырып
образ компазиция, тілі, идея, автор көзқарастарын жеке шығарма тусында
таныту – дейді Алтынсарин [1,26]
Оқушыларға талапты Алтынсарин төмендегідей көрсеткен.
1. халық мектептері үшін ең керектісі – оқытушы
2. оқушыларға зор талап қояды.
3. баланың өз бетімен оқып, білімдерін арттыру үшін кітаптар және оқу
құралдарымен қамтамасыз ететін кітапханалар ашылуына зор ықыласын
кіріседі.
4. Сабақ оқымайтын тәртіпсіз балаларды емес, мектепті кінәләйді.
Қазақ әдебиеті әдістемесінің тарихында 60- жыфлдардың қанақты екендігін
осы кезде дүниеге келген филология ғылымдарының докторы, әдіскер
Ә.Қоңыратпаев әдебиетті оқыту әдістемесінің очерктері (1962) Әдебиетті
оқыту әдістемесі (1966), А.Көшімбаетың Қазақ әдебиетін оқыту
творчествасын оқыту (1969) сияқты іргелі зерттеулермен қатар әдебиетті
оқыту әдістемесінің басқа да жеке саласы брйынша ғылыми-зерттеу жұмыстары
жүргізіледі. С Тілешова 5-8 класстарда әдеби теориялық ұғымдар
қалыптасытру, Ә.Дайырова 10-класста мәтінмен жұмыс істеу сияқты
тақырыптарды зерттеп, нәтижесі әдістемелік құрал ретінде мұғалімге
ұсынады. Осы кезде кеңестік білім беру жүйесінде болған өзгерістерге
байланысты Қазақ әдебиет бағдарламалары қайта жасалып оларға құрылымдық,
жүйелік елеулі өзгерістер енгізілді. Қазақ әдебиетінің 6-10-классатрға
арналған жаңа бағдарламалары (авторы Ә.Дайырова) негізінде оқулықтар
даярланды. [24,22].
5-сынып оқу бағдарламасына шолу.
12. Оқулық осы жаңа бағдарлама [3,1] бойынша жазылған. Жаңа білім
мазмұнын ашуды айқындауда жетекші әдіснамалық ұстаным ретінде ұлттық
таным, ұлттық рухани сана қажет деген. Философиялық, тұғырнамалық
көзқарасқа сүйеніп жазылған. Менің пікірімше, бұл көзқарас қоғамдық
сұраныспен қазіргі қоғамдық ғылымдардың ғылыми педагогикалық ойдың білім
беруде ұстанып отырған қазіргі бағыттары мен толығымен үндес. Толығырақ
тоқтала кетсем, білім мазмұнын жаңартудың негізі өткендегі мәдени, рхани
құндылықтарды тірек ете отырып тарихи мәдени экологияны қалпына келтіру;
оқушылар санасында атаның халқының өмірі мен өз өміріндегі тарихи
тамырластық сезімін орнықтыру. Олардағы ізгілік, имандылық, азаматтық,
отаншылдық, үлгі өнегелерді, озық идеяларды оқушы бойына сіңіру, сол
негізде басқа халыистік сана қалыптастыру. Әдебиет пәнінің мазмұны
негізінен менің пікірімше құндылықтарға құрылған. Оқу мақсатында оқушының
дамытуға басымдылық (приоритет) берілуне орай, оқу әдістемелік жүйені
жаңартудың негізіне қазіргі заманғы педагогикалық, психологиялық дамыта
отырып оқыту идеясы салынған. Қазақ әдебиеті бағдарламасы
Концентричность принципі бойынша жасалынған белгілі нәрседен жаңалыққа
жеңілдеп қиынға жүйелік принципі сақталған (мысалы 5-сынып фольклор, 6-
сынып, көркем әдебиет әлемі, 7-сынып көркем әдебиетінің қоғамдық мәні,
эстетикалық тәрбиелік құдыреті). Бұл бағдарлама орыс әдебиеті
бағдарламаларына сәйкестендіріліп жасалынған. Әрбір бағдарламаның курсы:
1. көркем шығармаларды оқу үшін-мұғалім басшылық етеді.
2. Көркем шығармаларды таңдау үшін, оқушы өзі оқиды, анализді мұғаліммен
бірге жасайды.
3. Көркем шығармаларды сыныптан тыс оқу үшін бөлінген шығарманы
(туындыны) өз беттерімен оқып таңдауға беріледі.
Пәннің алдына қоятын мақсаты оқушылардың рухани дүниесін байыта отырып
эстетикалық, интелектуалдық, көркемдік, сезімдік, адамгершілік, азаматтық
тәрбие беру; оқырмандық тұрақты ынта ықыласты биік талғамды қалыптастыру
әдеби мұраны және қажетті білім және биіктілікпен қаруландыру. Логикалық
ойын аузекі және жазбаша тіл мәдениетін қалыптастыру. Бір сөзбен
айтқанда, жеке тұлғаны дамыту, қалыптастыру болып табылады. Аталған
мақсатқа қол жеткізу үшін [4,4] пән алдына мынадай міндеттер жүктеледі.
Оқушының:
- бағдарламаға сай көркем әдебиет туындыларын толық оқуы және игеруі
оөқулығының әржақтылығы, жүйелігі, мақсаттылығы;
- әдебитті өрнер табиғатына сай оқи білуі, оны идеялық, эстетикалық
мағынасы терең бойлап тебірене қабылдау;
- көркем әдебиеті оқуға деген қызығушылығын ынтазарлығын ояту, жоғары
эстетикалық талғам мен қажеттілікті қалыптастыру.
- сөз өнерінің ерекшеліктерін түсініп, тануға ой көзімен зерделуге негіз
болатын білім, білік икем-дағдылар қалыптастыру.
- әдебиетті оқытудың шығармашылық сипатын күшейту оқушылар
шығармашылығына жүйелі педагогикалық ықпал жасау.
- оқушының оқу еңбегіндегі ой дербестігін, оқу әрекетін образды ойлау
қайта елестете алу қабілеттерін дамытуға ықпал ету.
- Ойын сауатты ауызша (жазбаша) айтады, жазады, білу, байланыстырып
сөйлеудегі тіл мәдентін қалыптастыру және дамыту, өзіндік ой-пікірін
дәлекті, жүйелі айта білуге ұтымды шешен сөйлеуге баулу болып
табылады.
ІІ тарау
2.1. Мектепте оқытылатын әрбір пәннің жас жеткеншілік өміріндегі мән
маңызы ерекше. Соның бірі - әдебиет пәні, әдебиет өнер болғанымен, әрбір
оқушыдан өнер адамын жасау емес, сол өнерді түсіне, сүгіс білуге, одан
жай жүрегіне қажет нәр, ләззат алып рухани рахаттан білу. Тәрбиелеу
эстетикалық таным мен толғамын қалыптастыру. [5,41]. Олай болса әдебиет
жас жеткеншілікке өмірдің сан алуан қырларын танытып қана қоймай ақ пен
қараның, асыл мен бақырдың парқын салмақтай біліп, әр нәрсені өзінше
бағалап, өзінше ой түюге саналы өмір сүруге тәрбиелейді. Жоғарыда атлған
барлық жақсы қасиеттері сабақ процессі арқылы жүзеге асырылады. 5-сынып
оқушысы үшін Әдебиет жаңа пән. 12-сыныпты бітіргенше оқитын осы пәннің
тағдыры бірінші сабаққа тікелей байланысты. Әдебиеттің алғашқы басқышы 5-
7 сынып аралығында. 5-сынып оқулығындағы материлдарды игеруге барлығы 102
сағат аптасына 3 сағат бөлінген. Мұғалім берілегн 102 сағатты әр блокты
кіші жүйелеріне мемлекеттік стандарттың талаптарын сақтай отырып жіктеп
күнтізбелік жоспар жасайды. Әдебиет өнердің бір түрі, олай болса 5-сынып
сезімін тәрбиелеу үшін әдеби арнаның тегін, түрлерін ажыратуы керек.
Мектепте әдебиетті оқыту өте жауапты іс. Кез келген тақырыпта сабақ өтуді
қолға алмас бұрын мұғалымнің алдымен мына жайтты ескергені жөн. Сабаққа
кіріспес бұрын оқушылардың әдеби теориялық дайындығы болуы керектігі.
Шығармадағы белең алған метофора, пейзаж, портрет, тағы сол сияқты
ажырата білерлік шәкірттердің әзірліктері болуы керек. Осы орайда ғалым
Қуандық Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің пікіріне жүйесін әдебиеттен сабақ беруде
ең көп таралған және ең басты кемшілікке басын назар аударған жөн. Ол
қандай кемшілік? Ол көркем шығарма мазмұны мұғалімнің ауызша баяндап
беруі. Кейіннен оқушылардың да сол туындыны неғұрлым толық мазмұндауын
талап етуі. Бірақ бұл сабақ су шықпаса да құдық қазғаны үшін ақша алған
су маманының аң атып әкелмесе де, қанша сағат ағ іздегені, мылтығынан оқ
шығарғаны үшін жалақы талап еткен аңшының нәтижесі еңбегіне аңсамай ма
екен? [6,5]. Әдеби теориялық ұғымы, көркем өнер табиғатты жайлы тұрлаулы
түсінігі көркемдік-эстетикалық толғамы белгілі дәрежеде қалыптаспаған
шәкірттер сабаққа селсоқ қарайды, қызықпайды. Оларға көркем туынды,
ондағы түрлі дағдылар сан сала оқиғалар сондықтанда түсініксіз.
Түсініксіз болған соң әрине қызықсыз. Қызықсыз болғандықтан, әрине
шәкірттер қулықсыз болады. Мектеп бітірушілер Білім стандарты талаптарына
сәйкес қазақ әдебиетінің тарихын және бүгінгі әдеби процесс
жетістіктерімен жақсы білумен қатар әдеби теориялық негізгі ұғымдарды да
орнықты игеріп, ол білімдерін көркем шығапрмаларды таңдау барысында
таныта лауы сөз өнерінің ерекшеліктерін байыптай білу міндетті
ІІ негізгі бөлім
2.1. 5-сыныпта әдеби теориялық ұғымдарды қалыптастырудың ғылыми негіздері
мен оны оқытудың әдіс-тәсілдері. Оқушыларға әдеби теориялық ұғымдар беру
сынып жоғарылаған сайын бағдарламаға сәйес ол ұғым білімдері жаңа
материалдар негізінле әр қырынан толықтыра түсіп шәкірттердің теориялық
білімдерін жетілдіре отыр ұстаз міндетті, әдебиет сабақтарының басты
мақсаттарының бірі 5-сыныпта оқу жылы бойына өтілетін көркем
туындыларлына орый 20 әдеби теориялық ұғымдарға түсінік беру және олар
жайлы оқушылардың алғашқы теориялық ұғымдарын қалыптастыру міндеттеледі.
Атап өтсек әдебиет берілген ұғымдар: 1) пейзаж (188 бетте), портрет (169-
бетте), кейіптеу (148-бетте) мысалдыр (133-бетте), әдеби ертегілер (125-
бетте), шешендік сөздер (104-бетте), аңыз-әңгімелер (90-бетте), кейіпкер
туралы (74-бетте), ертегілер (25-бетте), жұмбақтар 23-бетте), мақал-
мәтелдер (16-бетте), тұрмыс-салт жырлары (6-бетте), халық ауыз әдебиеті
туралы түсінік оқулықтың 5-бетінде берілген. Аталған 13 теориялық ұғым 5-
сынып оқулығында берліген. Қалған 7 теориялық ұғым меторфора, эпитет,
теңдеу, шумақ, тармақ, ырғақ, ұйқас бағдарламада оқушыларға таныстыру
нұсқалынды.
Демеке, осы орайда мектеп мұғалімі теориялық ұғымдарда бір жүйеге
келтіріп оқушыларға танытуда М.Жанпейісованың [7,9] модульдік оқыту
технологиясын негізге ала отырып төмендегідей жүйелеуге болады.
1. блок
1.2 блок
3. блок
Бірінші болк негізінде әдеби теориялық ұғым, бағдарламада
көрсетілген халық ауыз әдебиеті бөлігін тұтас қабылдаумен сәйкес келеді.
Алдымен халық ауыз әдебиеті туралы түсінікті оқушылар ұғымына тұрақтандыру
мақсатында ойларында қалған бөлімдерін топтастыру қажет.
Мектептің бастауыш сатысында қазақ халық ауыз әдебиеті үлгілерін
оқытудың ғылыми-әдістемелік негізі өте зор.[8,5].
Фольклорлық шығармалардан халықтың дүниетанымы, өмірге көзқарасы
көрінеді, халықтың ұғымы мен түсінігі байқалады. Халық ауыз әдебиетін
халықтың ауызша шығарған, ауызекі айту түрінде таратқан көркем шығармаларды
қарайды. Халық фольклорының ішінде қазақ балалар фольклорының өзіндік орны
мен маңызы зор.
Халық ауыз әдебиеті туралы түсінік беруге 5-сынып оқулық
бағдарламасында 6 сағат бөлінген. Халық ауыз әдебиеті үлгілерінің, тұрмыс-
салт жырлары, олардың түрлері, ерекшелігі жан-жануарларға және наурызға
байланысты жырлар; мақал-мәтелдер; ерекшеліктерін аңғарту; мақал-
мәтелдердің тура мағынасы, ауыспалы мағынасы, жұмбақтар, олардың мәні,
жұмбақтардың ой шапшаңдығын тәрбиелейтін өзіндік ерекшеліктер, ертегілер,
ертегінің жанрлық ерекшелігі, аңыз-әңгімелер, шешендік сөздерге теориялық
түсінік беру қамтылды.
Фольклорлық туындылардың ішіндегі қазақ балалар фольклоры – тек
балаларға арналған халықтық шығармалар. Қазақ әдебиеті энциклопедиясында:
Қазақ балалары фольклоры – ауыз әдебиетіндегі балалар тәжірибесіне
арналған халықтық педагогиканың өмір тәжірибесінен алынған шығармалар
жиынтығы. Қазақ балалар фольклоры балалардың психологиясына, олардың жас
ерекшелігіне қарай қалыптасып, оларды адамгершілік, ізгілік қасиеттерге
тәрбиелейтін ең сенімді құрам болып келді. Негізгі салалары – бесік жыры,
жаңылтпаш, жұмбақ, өтірік өлең, мақал-мәтел, ертегі, аңыз-әңгіме, батырлық
жырлар - деген анықтама берілген. [9,382].
Балалар фольклорына негізінен, үлкендердің балаларға шығарған
шығармалары, баларға тән болып кеткен үлкендердің шығармалары және де
балалардың өзінің шығармашылыған туған халықтық шығармалар жатады. Мұндай
шығармалардың басты ерекшеігінің өзі балалардың жас ерекшелігін есепке
алуынан, баланың жан-дүниесін танытудан көрінеді. [8,15]
Қазақ Совет энциклопедиясында Ауыз әдебиеті шығармаларында халық
өзінің өмірін, тұрмыс-тіршілігін, дүние танымын, әлеуметтік таптық
көзқарасын, еңбек кәсібін, басынан кешірген тарихи жағдайларын, қуанышы мен
күйінішін, арман мүддесін, таптық-қоғамдық тілектерін бейнелеген. Ауыз
әдебиетін тудырушы және оның иесі – халық... [10,580] делінсе,
фольклоратнушылардың зерттеулері бойынша да халық ауыз әдебиетінің өзіндік
ерекшеліктері бар екендігі дәлелденеді. Бірінші ерекшелігі – халық ауыз
әдебиеті шығармаларының белгілі авторының болмауы. Мұның себебін ауыз
әдебиетін зерттеуші ғалым М.Ғабдуллин былай түсіндіреді: ... ертегі,
әңгіме, жырларының қайсысын болса да, әуел баста жеке авторлар шығарған.
Бірақ ол кезде жазу-сызу өнер болмағандықтан автордың өмірбаяны, аты-жөні
сақталмаған. Ал, шығармалары ауызша айту ретімен тарап кеткен. Олардың
авторлары халықтың өзі болған. Ауыз әдебиетін – халық әдебиеті деп
танушылық осылай туған [11,33]. Екінші ерекшелігі – ауыз әдебиеті
шығармаларының көп нұсқалығы. Үшінші ерекшелігі – ауыз әдебиетінде
қалыптасқан дағдылығы сөздер мен сөйлемдер, сөз тіркестері, тұрақталған
ұйқастардың жиі кездесетіндігі. Төртінші ерекшелігі – ауыз әдебиеті
шығармаларында өнердің бір қатар түрінің араласып келуі. Халық ауыз
әдебиетін аттап өтуге болмайды. Өйткені, халық ауыз әдебиеті – балалар
әдебиетінің алтын қоры, алтын бесігі-деп айтқан [12,9].
1.1 Блок жүйесі бойынша құрылған тірек сызбаға сүйене отырып, ғылыми
тұрғыда қарастырып, жан-жақты пікірлерге жүгініп, әрбір теориялық ұғымға
мағлұмат беруді негізгі бөлімнің нысаны ретінде қарастырдық.
Осыған орай, балаларға арналған фольклор жанрларын ұтымды схемаға
салуды жөн көрдік:
Балаларға арналған халық ауыз Олардың ішкі жанрлық түрлері
әдебиеті үлгілері
1 2
1. Баларға арналған салт-жырлары Бесік жыры
Тұсау кесер жыры
Төрт түлік жыры
Наурыз жырлары, Жарапазан
Арнау-тілек өлеңдері
2. Фольклорлық өлең тақпақтар Өтірік өлең
Ойын өлеңдері
Санамақ, қалашақ, сұрамақ, мазақтама
3. Жаңылтпаштар
4. Жұмбақтар
5. Мақал-мәтелдер
6. Ертегілер Хайуанат туралы, тұрмыс-салт
ертегілері, қиял-ғажайып ертегілері
7. Аңыздар Аңыз-әңгімелер (қорқыт ата, Асан
Қайғы, Жиренше шешен, Қожанасыр,
Алдар Көсе)
8. Батырлық ертегілер мен батырлар Ер Төстік, Алпамыс, Қамбар батыр, Ер
жырынан үзінділер Тарғын туралы батырлық ертегілер
және батырлар жыынан үзінділер
Дипломдық жұмысты зерттеу объектісі – 5-сыныпқа арналған әдебиет
оқулығы. Сондықтан алдымен оқулықты басшылыққа ала отырдық.
5-сыныпқа арналған оқулықта 3-бетінде әдебиет жаңа пән болғандықтан
Әдебиет сөзіне жалпы түсінік берілген. Кейінгі 5-бетте халықауыз әдебиеті
жанрына келіп тоқталады. Толық ауыз әдебиетінің жазба әдебиетінен
ерекшелігін атай келіп оның түрлеріне тоқталған.
Қазақ ауыз әдебиетінің үлкен саласы тұрмыс-салт жырлары. Күнделікті
тұрмыста өлең айту қазақтың аса қасиетті салты болған. Ондай өлеңдерді,
жырларды сондықтан да тұрмыс-салт жырлары деп атайды [16,6].
Тұрмыс-салт жырларын өтпес бұрын жыр жанры туралы мағлұмат беру
қажет.
Жыр қазақ халық поэзиясының жанрлық түрі, түпкі, негізімағынасында
өлеңмен баяндалып жырла айтылатын оқиғаны, көлемді поэзиялық шығарма
(батырлық жыры, эпостық хашықтық жырлар). Сонымен бірге стильдік
ерекшеліктері, өлең арнау жағынан оларға ұқсас талғау, терме секілді көлемі
ықшамдау поэзиялық үлгілер де жыр деп аталған [17,169].
Осы орайда орайда, Төреқұлов Н. Қазақ совет халық поэзиясының
жанрлық ерекшеліктері еңбегіне сүйене отырып [18,39] қазақ халық
лирикасына төмендегідей схемада ұсындық:
Жалпы 5-сыныпта қазақ әдебиетінен берілетін білім көлемі төмендегідей:
- оқылып жатқан шығармалардың авторының аты-жөнін білу;
- әдебиет пен фольклордың ұлттық ерекшелігін таныту;
- әдебиет пен қазақ фольклорының жанрлары туралы мәлімет (салт-дәстүр
поэзиясы, мақал-мәтел, ертегі, жұмбақ т.б.) беру;
- көркем туындының тақырыбы мен идеясы;
- көркемдеуіш құралдар (гипербола, эпитет, метофора)
- лирикалық шығармадағы пейзаж
5-сынып оқушысы: оқылған шығарма бойынша төмендегілерді білуі қажет,
кейіпкерлерге мінездеме бере білу;
- бір кейіпкерді басқа кейіпкермен қарым-қатынаста және оның жасаған іс-
әрекетіне қарап салыстыра білу;
- көркемдеуіш құралдардың мағынасын түсіндіру;
- көркем шығарманың тақырыбын және басты идеясын тану;
- көркем шығарманың эпизодын қысқаша, нақтыла й баяндау, мазмұндау;
- ертегі, мысалды, шешендік сөздерді инсцинировкалау;
- фольклор шығармалар мен авторлы шығармалармен салыстыру;
- шығарма немесе мазмұндамаға жоспар жасау;
- әдеби тақырыптарға шығарма жазу (бір-екі бетке дейін);
- жатқа бірнеше мақал-мәтелдер, жұмбақтар, мысал, жырлардан үзінді оқу
(жатқа);
Мектепте әркім көркем шығарманы оқып үйретуде талдауда өзіне тән
жанрлық ерекшелігі (әдеби жанрмен түрлері) есепке алынады, көркем
шығармаларды оқу, талдау жұмыстарының әдіс-тәсілдерін олардың жанрлық
ерекшелігіне бейімдей жүргізу үшін оқытушы бағдарламадағы шығармалардың
ерекшелік жақтарымен танысып, оларды түр-түрге жіктеп, қайсысы қай жанрға
жататынын алдын-ала анықтап алады.
Алдымен, тек деген терминге тоқталсақ, тек шындықты бейнелеу әдісі
(эпикалық, лирикалық, драмалық) деп, ол жанр көркем түрдің типі деп
білеміз (роман, поэма) [13,8].
Жанр дегеніміз – оқиғаны, сюжеттік материалды белгілі бір мақсатпен
тұтас мазмұнды, айқын идеясы шығармаға айналдырудың әдісі, жолы, құрамы
[14,17].
Біздің ғылымда жанр термині екі мағынада қолданылады. Көбінесе жанр
деп баяғыдан бері әдебиеттің тектері болып саналатын эпосты, лириканы,
драманы айтып жүр. Этимологиялық жағынан келгенде бұл дұрыс – француздың
genre (латынның genus сөзінен алынған) сөзі тек деген ұғымды
білдіреді. Ол дәстүр бойынша жанр сөзімен әдебиет тектерін емес, сол тек
тектердің ішкі бөлшектерін атайтын. Мәселен, эпопея, роман, новелла, очерк,
немесе о да, элегия, эпидрамма: я болмаса трагедия, комедия, водевиль т.б.
[14,8].
Бүкіл одақтық ғылымда жанр термині түр мағынасында алынып, ол
әдебиетте де, фольклорда да бірдей деп саналып жүр. Бұл пікір біздің ұлттық
филологиямызда орын алған. Мысалы: Қ.Жұмалиев әдебиет теориясында былай
деп жазады: Бұрын да, кейін де әдебиеттің тектері деудің орнына жанр
дейтін эпостық жанр, лирикалық жанр, драмалық жанр. Дұрысының өзі де осы
[15,28]. Осы пікірді профессор Л.Тимофеев пен Н.Венгр әдебиет тегін жанр
деп атау дұрысырақ дейді. Осыдан қорыта келіп, әдебиет тегі мен әдебиет
жанры деген терминдер бір ұғымда қолданылады.
Әдеби жанрлар екі мағынада қолданылады: тек-жанр, әдеби шығарма
-жанрлық
түр.
Эпос Лирика Драма
Шағын орта, (поэзия,) (комедия, трагедия)
кең көлемді баллада, ода
үш түрі бар:
1. очерк, новелла
оқиғалы өлеңдер
2. повесть, поэма
3. роман, эпопея
Жанр түрлерін осылайша бөліп, нақтылап алу, мұғалім үшін төмендегідей
маңызы бар:
1. Оқушыларға әдебиеттік жанрдың өзара айырмашылық белгілерін таныту
үшін;
2. Шығарманың өзінің табиғи өзгешелігіне байланысты талдау жұмысын қалай
жүргізуді белгілеу үшін керек.
Жоғарыда атап көрсеткен жанр түрлерін оқушыларға түсіндіру мақсатында
мұғалім сабақ тақырыбы мен мақсатын, құрылысы мен мазмұнын тиімді, қолайлы
деп тапқан негізгі және көмекші әдіс-амалдарын қолданады. Мәселен:
Баяндау әдісі: әдебиетті оқытуда қолданылатын негізгі әдістердің бірі.
Әдебиет сақтарында баяндау әдісі ірілі-ұсақты көптеген мәселелер
түсіндіріледі. Мысалы 5-сыныпта, өтілгелі тұрған шығарма жайындағы тарихи-
әдебиеттік түсініктеме, түсініксіз сөздер мен әдеби-теориялық ұғымдар,
мазмұндама, шығарма жазу жұмыстарына байланысты айтылатын сөздер.
Сұрақ-жауап түріндегі әңгіме әдісі: әдебиет сабақтарында жиі
кездесетін негізгі әдебиеттердің бірі М; бұрын өтілген метериалдармен жаңа
өтілген материалдарды қайталап, пысықтап бекіту, қорыту. Оқылған
шығармашылық мазмұны қаншалықты ұққандығын байқау, шығарманы талдау,
ауызша, жазбаша тіл дамыту сияқы жұмыстарымен байланысты қолданылады.
Көркем сөз тексін мәнерлеп оқу әдісі: Бұл әдіс 4-6-сыныптарды
қолданылады. Кез келген көркем шығарманы оқу мәнерін сақтауға үйретуде
қолданылады.
Түсініктеме бере отырып оқу әдісі: Бұл әдіс көлемі шағын шығармаларды
қызықты үзінділерді текстің мазмұнын жігіне қарай бөліп оқи отырып, жол
жөнекей талдау жасай отыру мақсатымен 4-8-сыныптарында қолданылады.
Көрнекілік әдісі: дидактиканың практикалық әдістерінің бірі. Бұл әдіс
оқу түсіндіру, жаттықтыру, үйрету, балардың өзіндік жұмыс тұсында
қолданылатын көмекші тәсілдердің бірі. Оқу процессінде оқушылардың
дүниетанымы қалыптасады, дамиды. Осы процессте оқушының барлық сезім-
мүшелері қызмет етіп, солардың іс-әрекеттерінің нәтижесінде білім мазмұны
санада жинақталады. Сонда берілетін білім мазмұны көрнекілік-иллюстрациялық
жолмен де беріліп, оқушы санасында оқыту бейнесі қалыптасуға жиі әсерін
тигізе алады. Мысалы: Аяз би ертегісіндегі Мадан ханның бейнесі сөз арқылы
сомдата отырып, оларды сурет арқылы көрсетсе, көрнекі қабылдаудың әсері
шығарманы түсінуге үлкен көмек береді.
Фольклордың таңдаулы шығарманың идеялық көркемдік қасиетін
оқушылардың санасына жеткізу үшін, өзіне лайық оқып үйрету жолында,
жоғарыда аталған әдіс-тәсілдерді кеңінен қолдануға болады. Бұл әдеби
үлгілерді, яғни фольклорды оқып үйренуде келістіріп оқу мен ауызша
көркемдепмазмұндау ертегілерде айрықша орын алады. Ауыз әдебиеті түрлерін
оқытуда оның басты ерекшелігін ескерту керек:
1. Ауыз әдебиеті шығармасының ауызша шығарылып бірнеше нұсқада таралуы;
2. бір-біріне ұқсас кейіпкерлермен сюжеттік мотивтердің болуы;
3. Айтылудағы дағдылы тіркестері мен қайталаулардың кездесуі;
4. ауыз әдебиеті жанрының санкретті түрде араласып келуі.
Эвристикалық әдіс – Мектепте оқытуды пікірлесу арқылы ұйымдастырудың
түрі, эвристикалық пікірлесі көркем шығарманы талдауда шәкірттің
интелектуалдық ойлау қабілетін қалыптастырады. Әдеби шығарманың бойындағы
адамгершілік, отаншылдық, философиялық құндылықтар жөнінде шәкірт түсінігін
қалыптастыруда эвристикалық әдістің өзіндік орны бар.
Зерттеу әдісі – Оқушының алдына жоғары дәрежедегі теориялық және
практикалық зерттеу міндеттерін қояды. Оқушылардың әдеби материалдар
жөнінде деректер жинау (ьәжірибе, эксперимент, бақылау, кітаппен жұмыс
т.б.) және оны жүйелеу, жинақтау, теориялық талдау жасау қабілеттері
зерттеу әдісін қолдану процессінде қалыптасып дамиды. Зерттеу әдісі
сыныптағы әрбір әдебиет сабағын проблема төңірегіндегі жеке зерттеу жұмысын
жүргізуге лайықты. Зерттеу әдісі жас шәкірттерді ғылымға жетелейді.
Лепропуктивті әдіс (жаңғырмалы әдіс). Бұл әдіс мұғалімнің
басшылығымен жүзеге асырылады. Мұғалім қосымша материал береді. Білімді
берілген қалпындау арқылы, екінші жақтың ойын ұғып, қабылдауға, еске
сақтауға үйретеді.
Мектепте әдебиет пәнін оқытуда жоғарыда айтылған әдіс-амалдардың қай-
қайсысы да көбінесе дара күйінде қолданылмайды. Олар сабақтың тақырыбы мен
мақсатына сай, оқу материалының өзгешілігіне байланысты араласып, тоғысып
келіп отырады. Бұлардың қайсысын, қашан, қайда және қалай қолдану әдебиет
мұғалімінің билігіне беріледі.
Аңыз-әңгімелер, шешендік сөздерді тәрбиелік маңызы зор. Сондықтан
мұғалім жалаң баяндау мен шектелмей, ізденіп, тауып, қолданып, көріп және
осындай сөз маржанын өздері тудыруға әрекет жасау керек. Бұл әрекеттің
бәрінің реттеушісі, режиссері – мұғалім [4,27].
Оқушыларға аңыз-әңгімелерді, өзінің ата-аналарынан естіген тарихи
әңнімелерін сюжет етіп, әңгіме жазуға талпындыру керек.
Мысал жанрын оқыту:
Мектеп оқулағанда мысалдарға түсінік беріледі. Шағын көлемді оқиғалы,
адамға сабақ болатын тағылымдылық шығарманы мысал дейді. [16,133]. Осыған
қатар, аллегорияға да мәлімет беріледі. Мысалдарды жануарлар мен жәндіктер
адам істейтін әрекеттерді жасайды. Бұлай көрсетуді аллегория дейді
[16,133].
Мысалдардан А.Байтұрсынұлының Өгіз бен бақа, егіннің бастары
беріледі.
Тұрмыс-салт жырларын оқытуда бірінші көңіл аударатын мәселе –идеялық
мазмұны. Көлемі шағын бір сәтте жыршы аузынан төрт түлік иесіне айтылған
тілекте халықтың еңбек тәжірибесі мен игі тілегі айтылады. Той думандарға
байланысты салт жарларының маңыздылығыерте замандағы қазақ халқының тұрмыс
қалпын, арман-тілегін, салт-санасынкөрсетуде маңызды екендігін оқушыларға
баяндау керек.
Тұрмыс, Салт деген сөздерді балаларға мұғалім түсіндіруі тиіс.
Сөздердщің мағынасын түсінген оқушыларға Тұрмыс салт жырлары деген әдеби
терминнң атауының себебін түсіндіреді.
Қазақ деген халық Дүние есігін өлеңмен ашып, өмірден өлеңмен
көшетін (бесік жырымен келіп, қоштасу, жоқтаумен аяқталатын өмір), өмірін
тоймен өткізіп, салт-дәстүрінің бәрін өлеңмен өрнектеген, тіпті алдында
айдап жүрген малына да арнап өлең шығаратын талантты халық. Сөзімізді
дәлелдеу үшін [16,7] төрт-түлік малға байланысты өлеңдерді оқытамыз.
1. Сезімдік оқу арқылы – балалар көркем текстің өзін оқып, содан тікелей
білім, эстетикалық-қоғамдық таным, әсер алады.
2. Таңдап оқу арқылы – жаттығуға негізделеді. Шығарманың формасы, тілі,
образы, сюжеті, суреттеу тәсілдері, бірлескен классикалық жұмыс
жаттығулардың жаңа бір сатысы ретінде көрінуі тиіс.
3. Творчествалық оқу арқылы – ол алғашқы екі түрлі оқудың нәтижесін
жинақтайды. Үшінші оқудың түрі алғашқы екі түрлі оқудан ауыр,
міндеттері бөлек.
Оқулықтың 13-бетінде, наурыз өлеңдері және оған қысқөаша теориялық мәлімет
берілген. Наурыз өлеңдерін оқушыларға оқытқан кезде, Наурыз көжеге
тоқталып кетуге болады. Жыл басы келген күні Наурыз көже жасап, оған жеті
түрлі дәнді ас, сүр ет, ақ (сүт, айран) қосып жұрт ел ішін аралай қыдырып
көже ішіп, Ұлыс оң болсын, ақ мол болсын! деп жақсы тілектер айтқан.
Салт өлеңдерінің бір ғана Той бастар [6,14] түрі берілген. Мұғалім
оқушылардан қазақ халқының салт дәстүрлері туралы не білетіндіктерін сұрап,
оқушыларды сөйлетеді. Оны төмендегідей келтіруге болады:
Тұрмыс-салт жарлары дегеніміз не? Тұрмыс-салт жарлары дегеніміз:
Білемін Білгім келеді Үйрендім
Ой шақыру әдісі жар-жар
Бесік жыры
(балалар, сәби дүниеге
келгенде, қандай
өлең айтады?)
Жарапазан Бата беру
Наурыз өлеңдері
Той бастар
Әрбір жанрды өту қызықты болуда, 5-сыныпта мынадай жұмыс жүргізуге
болады:
Әдебиет – сөз өнері деген ұғымнан басталады. (оқулық туралы мағлұмат
беру, оқулықтағы шартты белгілердің мәнін түсіндіру). Яғни оқушылар Әдебиет
ауылымен танысты. Содан соң малды ауылға қонақ болады.
Мұнда төрт түлік мал туралы түсінік беріледі. Ақылдастар ауылында –
қазақ халқының мақал-мәтелдер туралы мағлұматтар береді. Тапқыштар ауылында
жұмбақ жанры бойынша түсінік беріледі. Тіл ұстарту ауылында оқушылар
жаңылтпаштар мен танысады. Содан балалардың өзінің сүйіп тыңдайтын
ертегілер еліне келіп жеттік деген түрде ұйымдастыруға болады.
Фольклор жанрының бір түрі – мақал-мәтелдер 5-сыныбына арналған
оқулықтың 16-бетінде берілген. Оқулықта мақал-мәтелге мынадай ереже
беріледі. Мақал-мәтелдер – ауыз әдебиетінің түрі. Мақал-мәтелдерде көбінесе
нақыл айтылады. [16,16]. Осыған қоса мақал-мәтелдерге теориялық мәліметтер,
толықтырулар енгізуге болады. Мәселен – мақал халықтың поэзиясының жанрлық
түрі, түйінді ойды білдіретін, тура мағынасына орай астарлы мағынада бере
алатын ықшамды нақыл сөз [17,222].
Мақал – араб сөзі.
Мақал-мәтелдер талай замандар бойы қалыптасқан, ұрпақтан-ұрпаққа
ауысып келген халықтық мұра, асқан шеберлікпен жасалған сөз өнері [19,19].
Мақал-мәтелдерден халықтық ақыл-ой, даналығы мен тапқырлығын көреміз. Олар
киелі ой, кең мазмұнды. Бір-ақ ауыз сөзбен айтып, қорытынды жасаудың тамаша
үлгісі, халық тапқырлығымен айтқанда тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні.
Мақалдармен мәтелдің ара жігін оқушыларға ашып берудің осы орпйда маңызы
өте зор. Мақалдарда ой тұжырымдалып, даналық қорытында, түйінді пікір
түрінде айтылады. Мысалы: кең болсаң, кем болмайсың Әзіл айтсаң да әділ
айт. Бидайдың кеудесін көтергені – дақыл жоқтығы, жігіттің кеудесін
көтергені – ақыл жоқтығы. Тұз астың дәмін келтірсе, мақал сөздің мәнін
келтірер. Мақал-мәтерлдердің басты тақырыптары Отан, Туған жер, Еңбек,
Бірлік, оқу білімге байланысты.
Мәтелдердің ой-пікірі мақалдардағыдай тікелей кесіп, айту түрінде
емес, жаңашалап нұсқай салу (ишере) түрінде айтылады. Мысалы: айдағаны екі-
ақ ешкі, ысқырғаны жер жарады. Фольклорист М.Әуезов қазақ мақлдарымен
мәтелдерінің көпшілігі өлең түрінде келетіндігін, ондағы ассонанс,
аллитерациялардың мол болатындығын атап көрсеткен. Мысалы:
Туған елдің қадірін,
Шетте жүрсең білерсің
Тепкі көріп тентіреп
Текке жүрсең білерсің.
1-сызба Мақалдардың айтылу стильдері:
2-сызба Мақал-мәтелдердің басты тақырыптары
Мақал-мәтел
Отан, туған жер, халық
Еңбек эөнінде
Ерлік, батырлық
Ынтысақ, бірлік, татулық
Достық, жолдастық
Оқу, білім, өнер
Адамгершілік және адам мен жамандық
Үнемшілдік жайында
Отбасы ата-ананы қадірлеу, үлкенді сыйлау
Төрт түлік мал
Кәсіп, егіншілік
3-сызба
Өлең түрінде
Басқа сөзбен алмастыруға
келмейді, тұрақты келеді.
Сол сияқты Тозған қазды топтанған қарға алады. Сұлу сұлу емес,
сүйген сұлу. Аталған мақал-мәтелдердің көркемдік құны олардың ұйқастарымен
ырғақтарында.
Осы орайда мақал-мәтелдер өлең түрінде келетіндігін ескере отырып.
өлең сөздің қара сөзден құрылыс жағынан айырмасын, яғни онда мөлшерлі ырғақ
болатындығын атап кеткеніміз дұрыс. Өлең өлшемдері бунақ, ұйқас, тармақ,
шумақ туралы мәлімет беру керек. Қазақ өлеңдері силлабикалық (силлаьо-
грекше буын деген сөз) жүйеге жатады.
Тармақ – қазақ поэзиясында өлең ырғағының негізгі бөлшегі, буын саны
тұрақты келетін өлең жолы. Ең жиі қолданылатын тармақтар жеті буынды, жеті-
сегіз буынды, он бір буынды.
Тармақтың өзіне тән ырғағын анықтайтын тек ондағы буындардың жалпы
саны ғыны емес. Буындар белгілі ретпен, белгілі мөлшерде топтасып, әр
тармақтың бірнеше қысқа бөлінуіне мүмкіндік береді. Тармақтың осындай
ырғақтық құрылысы жағынан жекелеген бір бөлшегін құрайтын буындар тобын
бунақ дейміз.
Мысалы: Өлеңнің әр тармағы екі, үш, төрт буынды бунақтарға бөлінеді.
Он бір буынды тармақ үш бунақтан құралады.
4 буын 3 буын 4 буын
Терін сатпай телміріп көзін сатып
3 буын 4 буын 4 буын
Теп-тегіс жұрттың бәрі болды аларман
Жеті буынды тармақ екі бунақтан тұрады:
4 буын 3 буын
Күнде жақсы бола ма ,
4 буын 3 буын
Бір қылығы жаққанға?
Ұйқас - өлең жырларды тармақтың (өлең жолы) соңындағы бірнеше буынның
келесі тармақтағы сәйкес буындармен үйлесуі немесе кезекті ұйқас (абаб)
қаусырмалы ұйқас немесе орама ұйқас (ааба)
Шумақ - өлең жырларды, дастан-поэмаларда өлең тармақтарының
(жолдарының) белгілі ретпен топтасуы. Көлемді өлең-жырларда ең көп
кездесетін шумақ төрт тармақты.
Бұл көрсетілген өлең құрылысы мен өлшемдері, мақал-мәтелдерде дерлік
кездеседі. Сондықтан теориядан жоғарыдағы мәліметтердің бастауы беріледі.
Ауыз әдебиетінің басқа түрлеріне қарағанда, мақалдың өзіне тән
ерекшеліктері мен өзгешіліктері бар. Әдебиеттік жағынан алғанда, мақал
үлкен талғау образ арқылы берілген логикалық ой қорытындысы болып келеді
[15,72]. Ол адам өмірінде, тұрмыс тіршілікте, қоғамдық жағдайларда
кездесетін әр түрлі құбылыстарға, тарихи мәні бар оқиғаларға берілген
даналық баға, тұжырымды түйін есебінде қолданылады. М.Горькийдің Мақал мен
мәтін еңбекші халықтың тарихын әлеуметтік барлық өмір тәжірибелерін үлгілі,
қысқа түрде айтып береді - дейді [11,182].
Қандай мақалды алсақ та, оның шығуына үлкен оқиға, мәнді әңгіме себеп
болған. Мақал соларға берілген баға, жасалған қорытынды. Халық аз сөзге көп
мағына сыйдыра отырып, өзінің өмірінде көргенін, бастан кешірген
кезеңдерін, алған тәжірибелерін мақал арқылы айтып береді. Бұл жағынан
алғанда көптеген мақалдар, ақыл-өсиет, нақыл сөз есебінде қызмет атқарады.
Демек, мақалды тудырушы – еңбекші халық. Ол халық данышпандығының алтын
қазөыналы мұрасы болып табылады.
Мақал-мәтелдерді оқыту арқылы қалыптаса дамытыла түсетін әдеби
теориялық ұғым (тақырыппен идеяның бірлігі және поэтикалық көркмедігі,
ырғағы, ұйқасы, тармағы). Мәселен, Еңбек етсең емерсің. Егер осы мақалдың
тақырыбы мен идеясы қандай десек, оқушысы ойланып қалады да сәлден кейін,
мақалдың тақырыбы – еңбек ету, идеясы – нәтижесін көру дегенді ашып береді.
Оқулықта түрлі тақырыпқа топтасқан мақалдар берілген. Осы мақал-
мәтелдердегі тақырып пен идеяны ашу, қандай поэтикалық көркемдікпен
жасалғанын білгізу үшінсұрақ, тапсырмалар беру мұғалімнің ең басты ісі.
Мақал-мәтелдермен жұмыс жүргізу баланың ойлауын және қиялын ұштайды,
сезімдерін сергітеді. Халықтың ой топшалануына, сөз зергектігіне
сергектікпен қарауға, оның мағынасына мән беруге үйретеді. Мақал-мәтелдер
баланы нақты ойлауға, сөздің астарлы мағынасын терең түсіне білуге
жетелейді. Оқушылармен төмендегідей жұмыс жүргізуге болады:
Мақалдардың екінші сыңарын тауып, мағынасын түсіндіру. Мақал мен мәтел
түрлерін ажырату. Қай тақырыптарға арналған?
1. Ит – тойған жеріне, ер ... ... ... ... ... (туған жеріне)
2. Ит ашуын тырнадан ... ... ... .(алады)
3. Кәрі келсе – асқа, ... ... ... ... ..(жас келсе іске)
Үйге тапсырма түрінде түрлі ұлт өкілдерінің мақал-мәтелдерін тергізу.
Мысалы: Өзбек мақал-мәтелдерінен:
а) Пірің көп болғанша,
Білімің көп болсын
б) Жер - қазына, су – алтын.
Қырғыз мақал-мәтелдерінен:
Қыз-қыз болсын
Қыс-қыс болсын.
Татар мақал-мәтелдерінен:
Ата-ананың өлгені-
Баланың қорлық көргені
Әзірбайжан мақал-мәтелдерінен:
Күншілдің күні қараша
Ұйғыр мақал-мәтелдерінен:
Қызғанға құрт түсер
Түркімен мақал-мәтелдерінен:
Ел аңқау болса,
Доңыз төбеге шығады.
Сөздікпен жұмыс ретінде көп қорқытады, терең батырады мақалдың шығу
төркінін баяндату.
Кім көп біледі? ойынын жүргізуге болады. Шарты: Қызықты сұрақтар
арқылы тиісті мақал-мәтелдерді тауып, мақал мен мәтел түрін ажырату,
әдебиет еториясы:
1) Кімнің қызы қай кезде таранады?
(Қойшының қызы, қой келгенде таранады).
2) Қорқақ неден қорқады?
(Қорқақ көлеңкесінен де қорқады).
3) Қандай балалар бір-бірімен ойнамайды?
(Аш бала тоқ баламен ойнамайды).
4) Бос сөзге үйір, іске жалқау адамды қалай атайды?
(Тілге шешен, іске мешел).
Мақал-мәтелдердің орысша аудырмасын дұрыс айтқызуға үйрету.
(М.Әлімбаевтың Маржан сөз кітабы бойынша)
1) Сәуір-суымен,
Мамыр – гүлімен (орыс мақалы)
Апрель с водою.
А май с травою.
2) Қаламның ұшында, найзаның сусы бар (араб мақалы)
Язык что секущий меч, слово-это ...
3) Оқыс өрмелеген қапыста құлайды (ағылшын мақалы
Поспешно взбирающее внезапно падают.
4) Қарыз дегенше, қарғыс де (Шығыс мақалы)
Долг проклятие
Мақал мәтелдермен оқушылар 1-сыныпта таныса бастайды. Сондықтан мақал-
мәтелдерді оқытуда оқушылардан төмендегілерді талап ету қажет:
1) әр тақырыпқа арналған мақал-мәтелдерден жаттау;
2) Мақал – сөздің мәйегі немесе Сөздің көркі – мақал атты
тақырыпшыларға шығарма жаздыру.
3) Өз бетінше мақал-мәтелдер жинақтату, оларды арнайы дәптерге жазу.
4) Мақал-мәтелдер айтысын (ойындар, жарыстар) өткізу.
5) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz