ҚОЗҒАЛЫС ӘРЕКЕТТЕРГЕ ҮЙРЕТУ ЖӘНЕ ЖЕТІЛДІРУ БАРЫСЫНДА СПОРТТЫҚ МАШЫҚТАНУ ПРОЦЕСІН БАСҚАРУ. ҚАЗАҚ КҮРЕСІН ӨТКІЗУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... . ... ..3
1 СПОРТШЫЛАРДЫҢ АРНАЙЫ ДЕНЕ ДАЙЫНДЫҚ ДЕҢГЕЙІН ДАМЫТУ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... . ... ... 5
1.1 Қазақша күрес техникасының
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .. ... 5
1.2 Күрес тәсілдерінің
классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.3 Қазақша күрестің
тактикасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .15
2 ҚОЗҒАЛЫС ӘРЕКЕТТЕРГЕ ҮЙРЕТУ ЖӘНЕ ЖЕТІЛДІРУ БАРЫСЫНДА СПОРТТЫҚ МАШЫҚТАНУ
ПРОЦЕСІН БАСҚАРУ...30
2.1 Зерттеуді ұйымдастыру және жүргізу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.2 Спортшының оқу – машықтану процесін жоспарлау және өткізу ... ... ..33
2.3 Спортшының дене кабілеттерін дамытуға арналған
дене шынықтыру жаттығулары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
3 ҚАЗАҚ КҮРЕСІН ӨТКІЗУ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 47
3.1 Қазақша күресті жетілдіру үшін жарыс
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... .47
3.2 Жаттығу гигиенасы және жарақаттанудың алдын
алу ... ... ... ... ... ... ... ..51
3.2 Төрешілік ету
ережелері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 53
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..57
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
КІРІСПЕ
Қазақ халқы қашаннан ұлттық спорт түрлеріне бай халық. Қазақша
күрес, көкпар, қыз қуу, бәйге, аударыспақ, тағы басқа спорт түрлері баяғы
заманнан бері халқымызбен бірге жасасып келеді. Күні бүгін де олар
өздерінің мән –мазмұнын жойған жоқ.
Қазақтың ұлттық спорт түрлерінің дамуына 1978-1979 жылдардағы I
спартакиадаға дайындық кезеңі үлкен серпіліс тудырды. Оған әрбір облыс,
тіпті әрбір аудан атсалысып, спартакиаданың табысты өтуіне өз үлестерін
қосты. Қазақтың ұлттық спорт түрлерінің бірі – қазақша күрес. Көптеген
тәсілдер, әдістер жасап орындалатын күрестің түрі. Оның ережесі бойынша
самбоның, еркін және классикалық күрестің кейбір амалдарын қолдануға рұқсат
етілген. Мұнда белбеуден қос-қолдап, бір қолмен ұстап немесе кеудеден,
қолдан, киімнен ұстап лақтыруға болады.
Қазақша күрес- халқымыздың ежелгі спорттарының бірі. Онда, грек -
рим, самбо күрестерінің айла-тәсілдері кездеседі. Күрестің бұл түрінен
жарыстар 1938 жылдан бастап өткізіліп келеді. Алғашқы спартакиадалық
жарысқа 1938 жылы барлық салмақ категориялары қатысты.
Республиканың алғашқы жеңімпаздары Құрманбаев, Досқалиевтер (Алматы)
болды. 1940 жылы 5 салмақ категориясы анықталды, 1944 жылдан бері қазақша
күрестен Қазақстан чемпионаты өткізіліп келеді. Ал 1973 жылдан бері қарай
Орта Азия мен Қазақстан біріншілігінің өтуі дәстүрге айналып келеді. 1973
жылдан бері екі мәрте Социалистік Еңбек Ері Ж. Қуанышбаев атындағы жүлде
үшін осы күрес түрінен дәстүрлі жарыс өткізілуде. Қазақша күрес ережелері
мен айла тәсілдерінің бекіп, дамуына әйгілі спорт шебері, атақты палуан
Әбілсейіт Айтханов зор еңбек сіңірді. Қазақстан Республикасының еңбек
сіңірген жаттықтырушысы П. Матущак пен М. Болғанбаев қазақша күрес туралы
оқулық жазып шығарды[1].
Қазақ күресінің даму тарихында қалған есімдер: Орта азиялық және
қазақстандық жарыстардың бес дүркін чемпионы Әлімшайқы Сламбаев, орта
азиялық және қазақстандық жарыстардың екі дүркін чемпионы Қарағанды шахта
бөлімінің орынбасары Клан Бакажанов, республиканың абсолюттік чемпионы
Семейлік Нариман Сәдуақасов. Белгілі күресшілер Ахметжан Қазымбетов,
Әбілсейіт Айханов, Қабден Байдосов, Аманжол Бұғыбаев өздерінің спорттық
жолдарын осы қазақша күрестен бастады. Диплом жұмысымда қазақша күрестің
пайда болуы, дамуы, жаттығу ережелері, техникасы мен тактикасы және күреске
қатысушыларға оқыту жайлы мәліметтері көрсетілді.
Қазақша күрес те айқасудан басталады. Сондықтан күресушілер қозғалған
кезде тепе-теңдікті сақтау заңдылықтарын ескерулері қажет.
Күрес үстінде шабуылдағанда күресушінің бірі екіншісін тепе-теңдіктен
шығаруға, ал екіншісі жығылып қалмау үшін тепе-теңдігін сақтап, сондай
жағдайда қарсыласын түсіруге тырысады. Бірақ қарсыласын тепе-теңдіктен
шығарғанда палуанның өзі де тепе-теңдікті сақтай алмайды. өйткені ондай
қимылдарды бір орында тұрып орындау мүмкін емес. Сөйтіп күрес кезінде екі
жақ та ұдайы тепе-теңдігінен айырылып және оны сақтап тұрады.
Күрескен кезде палуандар көбінесе тіреу алаңын көзбен бақылайды.
Мұндай жағдайда тіреу алаңы екі табанымен табандарының арасындағы кеңістік
болып табылады. Палуанның жағдайына қарай оның аяқтарын тірейтін алаңы да
өзгеріп отырады, әрине тіреу алаңы неғұрлым үлкен болса, палуанның берік
тұратындығы да табиғи нәрсе. Жалпы ауырлық орталығына түсетін түзу сызық
тіреу алаңының шетіне келсе немесе одан шығып кетсе, тепе-теңдік бұзылады.
Сондықтан палуан қимылдаған кезде ауырлық орталыгының түзу сызығы тіреу
алаңының ортасына жақын болуының маңызы зор[2].
Әдебиетті оқып, зерттеу палуанның спорттық күресті жақсы меңгеріп
кетуіне көмектесетін әдістердің бірі болып табылады. Теориялық мәліметтерді
оқып-үйрену палуанның дүниетанымын кеңейтіп, спортпен одан әрі айналысуға
қажетті білім алуға мүмкіндік береді.
Өзектілігі: Спортшыларды дайындаудың отандық жүйесінің алға
басушылығы мамандардың кәсіби дәрежесі деңгейімен, дарынды
спортшылар мен жаттықтырушылар санымен мамандардың ғылыми
әлеуеттілігімен, яғни спорттық нәтижелердің одан әрі өсуі үшін барынша
келешегі бар болып табылатын бағыттағы технология мен әдістемені
ұсынуға
қабілетті мамандардың ғылыми потенциалын қамтамасыз ету.
Зерттеудің мақсаты: Машықтану процесінде техника – тактикалық
элеметтеріне үйрету және
жетілдіру барысында дұрыс, қолайлы оқыту әдістемелерін таңдап
алуларына
ықпал тигізу.
Зерттеудің міндеттері: Палуанның арнайы дене жаттығулары арқылы
денсаулықты нығайту, адамгершілік, жігерілік қасиеттерін қалыптастыру,
күрес жайында арнайы білім беру, күрестің техникалық және тактикалық
элементтерін меңгерту, кимыл ептілігі мен дағдысын меңгерту.
Зерттеу объектісі: Оқу - машықтану сабағында айналысушыларды, еңбек
етуге қабілетті жас ұрпақты даярлау.
Зерттеу пәні: Палуандардың жас ерекшеліктеріне байланысты тиімді әдіс-
тәсілдерін меңгеруді қадағалау және жүзеге асыру.
Дипломдық жұмысқа қолданған зерттеу әдістері: анализ, синтез, тарихи
монографиялық, индукция, дедукциялық әдістер.
Зерттеудің теориялық және методологиялық базасы.
Философиялық принциптерді таңу, жүйелік, бірізділікті камтамасыз ету.
Ғылыми жаңалығы: Қазақ күресі пәні жоғарғы оқу орындарында тереңірек
оқытылып, талданады және қазақ күресін әлемге айгілі спорт түрі ретінде
таныту.
Практикалық маңыздылығы: Оқу – машықтану сабағында қолданылған жалпы
және арнайы жаттығулар жас ұрпаққа келешекте кажетті кезде практика
жүзінде қолдана алуына мүмкіндік туғызады.
Диплом жұмысының кұрылымы: Кіріспе, 3 бөлімнен түрады. қорытынды,
пайдаланылған әдебиеттер
1 СПОРТШЫЛАРДЫҢ АРНАЙЫ ДЕНЕ ДАЙЫНДЫҚ ДЕҢГЕЙІН ДАМЫТУ
1. Қазақша күрес техникасының негіздері
Техникалық дайындық. Палуан шеберлігінің негізі — техника болып
табылады. Жаттығудың барысында палуанның өзінің жақсы игерген, жарыстарда
қолданатын калыптасқан техникалық әрекеттері болады.
Қазақша күресте оннан астам негізгі тәсілдер тобы бар (Қазақша күрес
техникасы деген бөлімді қараңыз). Оларды палуан жарыстарда орындай алатын
болса, бұл спортшының жан-жақты техникалық дайындығы бар екендігін
көрсетеді Бірақ әдістерді жарыс кезіндегі айқастарда тактикамен
байланыстырмай табыспен орындауға болады деп есептеудің өзі қиын. Сондықтан
қай палуан болмасын оның тактика жөнінде білімі, шеберлігі және дағдысы
болуы тиіс.
Егер палуан спорттық жоғары нәтижеге жетем дейтін болса, оның
техникасы бір деңгейде қалуы керек. Күрестің ерекшелігі қарсыластардың бір-
бірінің шабуылдағанда қолданатын тәсілдерін тез біліп алып, одан жақсы
қорғана алатындығында. Сондықтан ол әдістердің, қарсы амалдардың және
қорғанудың ұтымды варианттарын үдейы игеріп отыру қажет.
Палуанның техникалық дайындығын жаттықтырушы мынадай бағытта жетілдіре
алады:
- қателіктерін түзетіп, әдістер, қарсы амалдар және қорғану
құрылымының үтымдылығын арттыру арқылы;
- техникалық әрекеттерді әр түрлі қарсыластарымен және түрліше қимыл-
қозғалыс үстінде орындауға шеберлендіру арқылы;
- ұнамды әдістерді орындауға көбірек керек болатын күш, шыдамдылық,
иілгіштік сияқты т. б. жан-жақты дайындықты дамыту арқылы;
- ерік күшін (табандылығын, батылдығын және өзіне деген сенімін)
тәрбиелөу арқылы.
Палуанның техникасы оның жеке басының ерекшеліктеріне неғүрлым сай
келсе, соғұрлым үтымды болады. Сондықтан жаттықтырушы әдіс құрылымын дұрыс
орындауға үйретумен қатар палуанның қандай екендігіне де (бойы, дене
бітімі, жан-жақты дайындығы, мінез-құлық ерекшеліктері т. с. с.) көңіл
бөлуі тиіс. Сондай-ақ оқушысының әдіс орындауға өзгеріс енгізу жөніндегі
үсыныстарына да оның сергек қарағаны жөн.
Техниканы жетілдіру жолдары. Қазақша күрестің оқу - жаттығу сабақтарын
жүргізу үшін мынадай жолдарды пайдалануға болады.
Кайталау. Бүл бір техникалық немесе тактикалық әрекетті сан қайталап
орындауға саяды. Сонда палуан оны жақсы игеріп, қандай жағдай болса да
мүлтіксіз орындайтын дәрежеге жетеді.
Жағдайды өзгерту. Жаттығу кезіндө осы амалды пайдаланғанда палуан
жарыстағы қандай да болмасын жаңылдыратын факторларға төтеп береді, өйткені
бұған дейін ол өзгеріп тұратын жағдайда жаттыққанды.
Бұл үшін мынадай амалдар қолданылады:
а) сыртқы жағдайларды (жабдықтарды және сабақ өтетін орынды) өзгерту,
сабақты далада немесе бөлмеде, жұмсақ, қатты немесе көлемі әр түрлі кілемде
өткізу;
б) жаттығулардың түрлерін өзгерту: арнайы, еліктеу жаттығулары, арнайы
жаттығуларды екінші спортшымен орындау, әр түрлі сипаттағы, яғни оқу, оқу -
жаттығу, жаттығу, жарыс айқастары. Әдістерді бойы, салмағы, техникалық және
тактикалық, жан - жақты дайындығы (шапшаң, баяу қимылдайтын, күшті немесе
әлсіз, икемді немесе қолапайсыз), еркі (батыл, табанды, жасқаншақ) әр түрлі
спортшылармен бірлесіп орындау;
в) жаттығудағы қарсыласына әр түрлі тапсырма беру; бұл жағдайда
палуан оның алдағы жарыста белдесетін қарсыласындай болуын көздей алады;
г) әрекеттерді психологиялық күйі және организмнің жағдайы әр түрлі кезде
орындау. Палуан әдісті тың кезінде немесе шаршағанда орындап үйренеді.
Қазақша күрес техникасы дегеніміз жеңіске жетуге бағытталған белгілі
бір әрекеттер жүйесі. Күрес тактикасында аса тиімді әрі түрлі әрекеттер
сараланып шықты. Оларды шабуылдау, қорғану, қарсы шабуылдау әрекеттері деп
бөлуге болады. Осылардың ішінде палуанның техникалық шеберлігін арттыруға
ең пайдалысы шабуылдау әрекеттері болып табьлады.
Күрес техникасына нашар палуандар әдетте, өзіне қолайсыз әрі тиімсіз
амалдарды пайдаланады. Сөйтіп, кебінесе қарсыластарының бетін қайтаруға
ғана күш салады. Ал мұндай амалдар шабуылдаушы жақтың күші басым болса ғана
нәтиже береді. Техникасы жақсы палуандар көбінесе күші басым қарсыласын да
жеңіп кетеді. Бұл үшін олар түрліше қимылдар жасап, қорғанып, қарсы
шабуылға шығып, не күш жағынан, не уақыт жағынан ұтады.
Күрес техникасын анықтау үшін күресушілердің барлық негізгі
қимылдарын талдаудан өткізу қажет. Мұндай талдауды ең алдымен ол қимылдарды
орындауға жұмсалатын механикалық күш тұрғысынан қарау керек.
Ең қарапайым қимылды орындағанның өзінде де адам денесінің бірқатар
органдары өзара қимылға келіп, оны орталық нерв жүйесі реттеп тұратындығы
белгілі. Сондықтан күрес техникасын талдап анықтағанда жеке булшық ет
қызметі қарастырылмайды. Өйткені күресте оның қысу немесе тарту күші,
тарту узақтығы, шапшаңдығы пайдаланылады. Сонымен, палуандар қозғалысында
әсер етуші күш ретінде мыналар ескеріледі:
салмақ күші;
бұлшық еттің тарту күші;
дененің инертті (қимылсыз тұрған кездегі) қарсылығы.
Осы күштер әсер еткенде палуан денесі әр түрлі жағдайға түседі, оның
жеке бөліктерін рычаг ретінде қарастыру ыңғайлы.
Қазақша күрестегі техникалық тәсілдері. Күрес жеке - жеке қарапайым
қозғалыстан (ол қозғалыс кеңістік және уақыт арқылы бір-бірімен байланысты)
тұратын тұтас (бүтін) әрекет болып табылады. Яғни әрбір әдіс, қол, аяқ,
дене арқылы жасалатын қарапайым қозғалыстан тұрады, ол қарапайым қозғалыс
деп аталады. Күресте шартты түрде қозғалыстар бы-лайша бөлінеді:
қолдардың қозғалысы — ұстау, орап ұстау, қысу, итеру, жұлқу, тұю,
тарту, тіреу, басу, т. с. с.
аяқтардың қозғалысы — қою, аттау, кейін қою, адымдап кету, бүгу, жазу,
іліп шалу, қағу, үстіне салу, итеру, т. с. с.
дененің қозғалысы — еңкею, тік көтеру, иілу, бұрылу, қысу, итеру,
құла-ту, т. с. с.
Палуанның қимылдарының біразы бір мезгілде, біразы бірінен соң бірі
орындалады. Барлық әдістерді шартты түрде қарапайым қозғалыс және қозғалу
фазасы деп бөлуге болады [3].
Күресушінің негізгі жағдайы және қозғалыстары, олардың
биомеханикалық талдауы (тіреу алаңы, жалпы ауырлық орталығы.
Қазақша күрес те айқасудан басталады. Сондықтан күресушілер
қозғалған көзде тепе-теңдікті сақтау заңдылықтарын ескерулері қажет.
Күрес үстінде шабуылдағанда күресушінің бірі екіншісін тепе-
теңдіктен шығаруға, ал екіншісі жығылып қалмау үшін тепе-теңдігін сақтап,
сондай жағдайда қарсыласын түсіруге тырысады. Бірақ қарсыласын тепе-
теңдіктен шығарғанда палуанның өзі де тепе-теңдікті сақтай алмайды. Өйткені
ондай қимылдарды бір орында турып орындау мүмкін емес. Сөйтіп, күрес
кезінде екі жаң та удайы тепе-теңдігінен айырылып және оны сақтап турады.
Күрескен кезде палуандар көбінесе тіреу алаңын көзбен бақылайды.
Мұндай жағдайда тіреу алаңы екі табаны мен табандарының арасындағы кеңістік
болып табылады. Палуанның жағдайына қарай оның аяқтарын тірейтін алаңы да
өзгеріп отырады. Әрине тіреу алаңы неғурлым үлкен болса, палуанның берік
туратындығы да табиғи нәрсе. Жалпы ауырлық орталыққа түсетін түзу сызық
тіреу алаңының шетіне келсе немесе одан шығып кетсе, тепе-теңдік бұзылады.
Сондықтан палуан қимылдаған кезде ауырлық орталығының түзу сызығы тіреу
алаңының ортасына жаңын болуының маңызы зор.
Палуан денесінің белгілі бір бағыттағы орнықтылығы орнықтылық
бұрышы бойынша сипатталады. Орныңтылық бұрышы дегеніміз ауырлық сызығы және
дененің ауырлық центрін тіреу алаңының шетімен (дененің орныңтылық дәрежесі
аныңталатын жақтағы) қосатын сызық арасындағы бурыш. Орнықтылық бұрышы (X)
дененің ауырлық центрі төмендеп, тіреу алаңы үлкейген сайын және ауырлық
сызығы тіреу алаңының шетінен қашықтауына қарай үлкейе береді. Айқас
кезінде аяқтарын алшағырақ қойып, аздап бүксе, палуан денесі орнықтырақ
болады. Алайда аяқтарын тым алшақ қойып иемесе көбірек бүгіп жіберсе,
спортшы денесін шапшаң игере алмай қалады.
Тепе-теңдікті сақтау өнері мынаған саяды: тіреу алаңын тез
езгертіп, қауіпті бағытта орнықтылық бұрышын арттыратын қимылдар жасау;
қарсыластың жұмсаған күшін бейтараптау немесе кері серпу үшін тиісті бұлшық
еттерін қатайту немесе босату.
Осындай қимылдар жасау үшін ең қолайлы жағдайды күресте
палуанның тұрысы деп атайды. Бұл мынадай жағдай: аяқтары иығынан сәл
алшақтау, бір аяғы (сол немесе оң) бір табан алға қойылған; тізелері аздап
бүгілген,бұлшық еттері бос, кез келген бағытта тез қимылдауға дайын, денесі
сәл ғана еңкейген, ал алға қойған аяғы жағындағы иығы да солай қарай
бұрылған. Әсіресе, жалпы ауырлық центріне ерекше көңіл аудару қажет. Ол
шабуылдау кезінен басқа уақытта тіреу алаңының ортасында
(аяқтарынын, арасында) болуы тиіс.
Орнықтылық бұрышын қауіпті бағытта арттағы аяқты палуан
өзінің турған күйін сақтайтындай етіп, ал қауіпті бағыт қарсы жақта
қалатындай етіп тағы да кейін қою арқылы арттыруға болады.
Тұрған күйінде қозғалтудың алғашқы сәті, әдетте ауырлық центрі
вертикалын (тік сызығын) тіреу алаңының алғы шетінен асырып, тепе-теңдіктен
шығумен байланысты. Алайда тепе- теңдіктен сәл айырылудың өзін қарсыласы
шабуылдау үшін пайдаланып кетуге әзір тұрған жағдайда (яғни айқасу
кезеңінде) ауырлық центрін тіреу алаңынан шығарғанда аса сақ болған дұрыс.
Аяқты аттағанда (егер бұл шабуылдауға байланысты болмаса) мына
ережені сақтау керек, әр уақытта әуелі қозғалу бағытына жақын турған
аяқты аттау керек және оған салмағын бірден түсірмеуі қажет. Салмағы әуелі
орнындағы аяғына түсуі, содан кейін барып аттаған аяғына түсуі тиіс.
Бұдан соң арттағы аяғын ыңғайлы туру қалпына келетіндей к,а-шықтыққа
қоюы керек. Аяқтарын осылай қозғағанда қозғалатын бағытта орнықтылық
бұрышын арттыру мүмкіндігі туады. Демек спортшының тепе- теңдігін тез
қалпына келтіруіне болады.
Қандай жағдайда да бір аяғын екінші аяғына жақын қоюға немесе
айқастыруға болмайды. Өйткені бұлай қозғалғанда салмағы басқан жаққа денесі
ауып, палуан тепе - теңдігінен айырылады да қайтадан тік тұрып кету қиынға
түседі.
Күресуші дұрыс тұрып, қозғалатын болса, қорғанғанда қатты
қарсылық көрсетіп, шабуылдауына да ыңғайлы болады.
Шабуылды бастарда, әдетте, спортшы оны тактикалық әрекеттермен
дайындап алады. Егер палуан дұрыс тұратын болса, шабуылдаушының әрекет етуі
қиындайды, ал шабуылға ұшыраған спортшының тепе - теңдігін сақтап қалуы
оңай. Қарсыласы шабуылдаған палуан мынадай жолдармен тік тұрған қалпын
сақтайды:
бұлшық еттеріне күш түсіреді және денесін алғашқы күйінде
қатайта үстайды;
денесін қарсыласынын, жұлқыған немесе итерген жағынан қарсы
жаққа қозғалтады
Оның осылайша белсенді қарсылық көрсетуіне салмағы да
көмектеседі. Кейбір жағдайларда қарсыласының жұмсаған күшін дененің кей
жерін босаңсыту (қолдарын, кеудесін) арқылы да бейтараптауға болады.
Кеудесін дұрыс ұстап, аяқтарын жақсы тіреп тұрса, осы
әрекетттерді орындау үшін қолайлы жағдай жасалады.
Шабуылдаушы күрескен кезде қарсыласының тепе - теңдігінен айырылатын
және оны сақтайтын сәттерін ескеруі қажет. Көптеген амалдар шабуылдаушынын,
өзінің тепе - теңдігінен айрылып қалуына да байланысты. Осылайша тепе -
теңдіктен айрылу тәсілді орындау бағытында қатты қозғалыс жасауға қолайлы
жағдай туғызады. Бұл кезде қарсыластың орнықтылық дәрежесін міндетті түрде
ескеріп, оны орнынан тайдырып жығу бағытында әдіс қолдану қажет. Қорғану
мақсатында жасалатын қи-мылдар да көбінесе қарсыласты тепе-теңдіктен
шығаруға негізделеді. Мұндай жағдайда шабуылға ұшыраған палуан қорғана
тұрып, шабуыл бағытында (қарсы жаққа тепе-теңдігін жоғалту есебінен)
шабуылдаушы тойтара алмайтындай орнықтылық бұрышын жасайды.
Сонымен: қауіпті бағытта орнықтылық дәрежесін арттыра тұрып, денесінің
күиін тез өзгерте алу жене карсыласының әрекеттеріне белсенді табандылық
көрсетіп, ауырлық центрін тіреу алаңы ортасынан барынша аз ауытқытып
қозғалу — күрес кезінде тепе- теңдікті сақтаудың негізі;
қарсыласының да, өзінің де тепе-теңдіктен айрылуын шабуылды, ңарсы
шабуылды күшейтіп, жақсы қорғану мақсатына пайдалана алу — күрестегі жоғары
техникалық әрекеттер негізі.
Күрес тәсілдерінің құрылымы дегеніміз — жекелеген қарапайым
қозғалыстарды бірінен соң бірін үзіліс жасамай бір мезгілде бір әрекет
сияқты етіп орындап шығу. Күрес .техникасында құрылымның негізі және оның
варианттары деп бөледі. Негізі — құрылыстардың өзгермейтін тұрақты белігі
(негізгі қарапайым қозғалыстардың жиынтығы), варианттары — құрылым негізіне
басқа да қарапайым қозғалыстар қосылуы және ондай қозғалыстардың қосылу,
уақыт пен күш жұмсап орындалу әдістері.
Классикалық күрес техникасында қазіргі уақытта амалдар
құрылымының ең тұрақты бөлігі денені қозғалту болып табылады. Дененің жеке
қарастырылатын түрлі қимылдары (еңкею, иілу, бұрылу) палуандардың қарапайым
қимылдары болып есептеледі. Классикалық және еркін күреспен айналысатын
палуандардың қимыл ерекшеліктеріне қарай дене бұлшық еттері аса жақсы
жетіледі,
Дененің ерекше (әр күреске тән) қимылдарына қолдың (үстау) және аяқтың
(аттау, қою) көп орындалатын қозғалыстары қосылғанда амал құрылымының
негізі шығады. Бұдан әрі дене қозғалысына аяқ пен қол қимылдарының әр
уақытта (аз, көп) және әр қалай күш жұмсап (аз, көп) орындалатын түрлері
қосылғанда осы топтағы амалдардың жаңа құрылымы пайда болады[4].
Тәсіл түрлерінің құрылымы. Бір әдістің өзі қозғалыс формасы, қарапайым
қозғалыстар саны бойынша, яғни құрылымы жағынан әр түрлі болып
орындалуы мүмкін, Ол әдіске жаңа қосымша элемент косылғандықтан да, сондай
- ақ элементтердің орындалу әдісі бойынша да өзгеше болады, сонымен қатар
бір әдістің өзі уақыты, бағыты, жылдамдығы және жұм-салатын күші жағынан да
әр түрлі орындалады; бір элементтер бір мезгілде, басқалары бірінен соң
бірі және бұлшық ет күші түрліше дәрежеде жұмсалып орындалуы мүмкін.
Осылайша негізгі тәсілдердің түрлері шығады. Бірақ тәсіл түрлерінің
осылайша көп болу мүмкіндігіне қарамастан жеке-жеке әдістердің құрылымының
қажеттілігінде орындалу формасында ортақ жалпы заңдылықтар болады.
Әдіс жасағанда палуан оның қозғалыстары жиынтығының көп күш
кетпейтіндей болып әрі оңай орындалып, жеңіске жетуге мүмкіндік беруіне
көңіл аударуы тиіс. Ол қимылдар жиынтығын орындағанда айналу оңай бола ма,
бұлшық еттерге күш қалай түседі, өзінің салмағын палуан тиімді пайдалана
ала ма, қарсыласты ауырлық центрінен оңай тайдыруға бола ма, сөйтіп аз
уақыт жұмсап жеңіске жету мүмкін бе? Міне, осының бәрі палуанның назарында
болуы керек.
Осы тұрғыдан мына әдістің құрылымын қарастырайық.
Спорттық әдебиетте күрестегі белгілі тәсілдер тобының бірі — шалқайып
лақтыру құрылымының негізі көбірек жазылып жүр. Ол мынадай қозғалыстардан
тұрады:
- қарсыласты үстау
- артқы жақтағы аяқты алдыңғы аяқтың қатарына қою;
- қарсыласты кілемнен көтеріп алу;
- қарсыласпен қоса шалқайып кілемге құлау және кеудені кілемге қаратып
үлгеру.
Міне, бұл шалқалап лақтыру құрылымының ерекшелігі ұстау әдісінде (жаңа
элемент ретінде) ғана болмайды. Жоғарыда жазылғанындай, тәсіл құрылымының
айырмашылығы жаңа элемент қосуда ғана емес, сондай-ақ ол эле менттерді
орындау әдісінде де болады. Ең жетік палуандар шалқалап лақтырғанда
қарсыласының денесін бұратын тиімді әдіс қолданады. Бұл үшін олар салмағын
жақсы пайдаланады, қарапайым қозғалыстарды орындалатын уақыты бойынша
тиімді ұштастырады, әрі күшін де ұтымды қолданады.
Бұл тәсілдің құрылымы қазір бұрынғыдан да жетілдіріле түскен. Мысалы,
қарсыласты тепе-теңдіктен шығарып, оны кілемнен көтеріп алу кезіндегі
қимылдар былай ұштастырылады: палуан иілген күйінде басын шалқайтпастан
артқа құлай бастайды; артқа өзі шалқайып және басын шалқайтпастан бұрын
міндетті түрде қолдарымен әрекет етеді; шалқайып тізелерінен бүгілген
аяқтарын тіктеп және өзіне әрі жоғары қарай жұлқу есебінен қарсыласын
көтеріп әкетеді. Қимылдарды осындай ретпен жүзеге асырғанда айналуға
қолайлы болады, өйткені палуан қарсыласын оның жалпы ауырлық центрінен
әлдеңайда төменнен қағады, ал қарсыласын кеудесіне қысқан қолдары айналуға
жақсы мүмкіндік береді.
Сонымен, күрес амалдарының құрылымы дегеніміз қарапайым қимылдардан
формасы бойынша құрылған қозғалыс ңана емес, сондай-ақ ол қимылдардың
биологиялык, байланыстар бойынша да ұштасуы (яғни бұлшық ет топтарының
белгілі бір күшпен және шапшаңдықпен бір мезгілде немесе бірінен кейін
бірінің жиырылуы).
Амалдарды орындаған кезде бұлшық еттердің қатты қимылдайтыны және
қимылға онша қосылмайтыны да болады. Тіпті бір амалды әр палуан орындағанда
да олардың бұлшық еттері әр түрлі қозғалады. Мысалы, жоғарыда жазылған
шалқалап лақтырған кезде палуандардың сан, балтыр және иық бұлшық еттеріне
көбірек күш түссе, екіншілерінің иық және балтыр еттеріне күш көбірск
түседі. Мұның өзі палуандардың әрқайсысының өзіне тән биологиялық
ерекшеліктері болатындығының дәлелі [5].
1.2. Күрес тәсілдерінің классификациясы
Күрес тәсілдерін классификациялау барлық белгілі әдістерді ортақ
белгілеріне қарай топқа бөлуге саяды.
Жүйелеу- тәсілдерінің әртүрлі топтарының арасындағы байланыстар мен
өзара тәуелділіктерді тауып, оларды қиындық дәрежесіне, құрылымның
күрделігіне, т.с.с. белгілеріне қарай бірінен соң бірін орналастыру (жүйе).
Терминология- педагогикалық және спорттық жұмыс кезінде
пайдаланылатын қазақша күреске тән атаулар (терминдер).
Классификациялау, жүйелеу, және терминалогия оқытушыларға
педагогикалық процесті тәртіпке келтіруге көмектеседі.
Жүйелеу - классификациялау негізінде жүргізіледі. Ол жаттықтырушының
күрес техникасы, топтар мен адамдар арасындағы өзара байланыс жөнінде
жаттықтырушыларға түсінік беруіне көмектеседі. Бұл талондарды дәйекті түрде
және дұрыс оқытуға мүмкіндік береді.
Қазақша күресті классификациялау негізіне қарсыласпен күрескен кезде
қолданылатын және жарысу ережелеріне рұқсат етілген амалдар алынған.
Қазақша күрес техникасында кейбір түсініктерді анықтау. Күрес
техникасы дегеніміз палуанның жеңіске жетуі үшін қолданатын және әрекет ету
ережелерінде рұқсат етілген адамдар жиынтығы.
Тұрып күресу техникасы - тұрып күрескенде қолданылатын амалдар.
Ұстасу- қолмен орындалатын әрекеттер, палуан шабуылдау, қорғану
немесе қарсы шабуылдау мақсатына қарсыласының киімінің бір жерінен ұстай
алады.
Бір жақты ұстау- оң қолымен қарсыласының оң қолынан (сол қолынан)
ұстау.
Әр жақты ұстау- оң қолымен қарсыласының сол қолынан (сол қолымен оң
қолынан ) ұстау.
Ырғақ- білектерін айқастыру әдісі, саусақтарына қармақтап, ілмектеп,
құлыптап, бір-бірімен ұстастырады.
Шалу- аяқпен жасалатын қимыл, бұл кезде палуан балтырын, жіліншігін
қарсыласының тізесіне төмен қойып сырттан шалады.
Ілу- аяқпен жасалатын қимыл, бұл кезде палуан қарсыласының денесінің
қандай да болмасын бір бөлігін ұстап, немесе бір жағына қарай тартады.
Аяқты бүгіп тұрып, жіліншікпен немесе табанымен орындалады.
Орау - аяқпен жасалатын қимыл. Палуан қарсыласын қимылдатпай ұстап,
оны өзіне немесе бір жағына қарай тартып, онымен бір мезгілде жіліншігімен
және табанымен аяғынан іледі.
Қағу - аяқ қимылы. Палуан табан жағымен, табанның ішкі, сыртқы
қырларымен қарсыласын аяқтан қағады.
Көтере қағу - аяқ қимылы. Палуан санының артқы жағымен қарсыласын
аяғынан немесе екі аяғынан бірдей артқа көтере қағады.
Тізеден қағу- аяқ қимылы. Палуан қарсыласының аяқтарын кілемге
тигізбей көтеріп алып, тізесімен қағады.
Көтере итеру - аяқ қимылы. Палуан қарсыласын санымен немесе
жіліншігімен өзінің алдынан жоғары көтере итереді.
Адымын айқастыру- қарсыласының жанына немесе артына шығу мақсатымен
палуан аяғын оның аяқтарының артына қояды.
Еңкею- денені тік тұрған күйінен горизонталь күйге қозғалту.
Тікею- денені горизонталь күйден тік күйге келтіріп қозғалу.
Шалқаю- денені артқа қарай шалқайтып доғаша иілу.
Айналу- артқа қарай құлаған кездегі дененің қозғалысы: палуан
шалқалап құлап бара жатқанда кеудесімен түсетіндей болып айналады.
Жұлқу- палуан қарсыласын қатты тартып қалады. (жұлқиды).
Итеру – палуан қарсыласын өзінен ары қарай немесе қапталға қарай
қатты итереді.
Әдіс - палуанның толық аяқталған әрекеті, қарсыласынан басым түсу
немесе оны жеңу амалы.
Қорғану- қарсыласының шабуылын палуанның тойтаруына мүмкіндік беретін
әрекеттері.
Қарсы әдіс (амал)- қарсыласының әдісіне қарсы қолданылатын әдіс
(амал).
Лақтыру- қарсыласын кілемнен көтеріп алып жауырынымен немесе
кеудесімен түсіруге мүмкіндік беретінәдістер.
Жығу - түрегеліп тұрған қарсыласты кілемнен көтеріпалмай-ақ
кеудесімен немесе арқасымен түсіруге көмектесетін әдістер.
Арқадан асыра лақтыру- қарсыласқа арқасын бере айналып, содан соң
еңкейіп немесе алға қарай құлау арқылы орындалады. Айнала берген кезде
еңкейе қалу бұл әдістің негізгі элементі болып табылады.
Шалқайып (төспен) лақтыру- шалқаю арқылы орындалады. Бұл әдістің
негізгі элементі- денені артқа қарай доғаша иіп шалқайту.
Еңкейіп лақтыру- кеуденің және аяқтың күші арқылы қарсыласты кілемнен
көтеріп алып, содан соң еңкейіп, оны кілемге түсіру жолымен орындалады.
Ілу - түрегеліп тұрғанда орындалатын әдіс. Қарсыласының аяғын палуан
бүгілген өз аяғымен іліп алып жығады немесе лақтырады.
Шалу - лақтыру әдісі. Кедергі етіп қойған өзінің аяғынан қарсыласын
өткізе шалып лақтыру.
Иықтан асырып лақтыру- палуан арқасын беріп денесін айналдырыпбарып,
қарсыласын иығынан асырып лақтырады.
Орау- түрегеліп тұрғанда орындалатын әдіс. Қарсыласының аяғын
палуықан өз аяғымен (жіліншігімен және табанымен бір мезгілде) орап алып
жығады немесе лақтырады.
Тактикалық даярлық амалдары- палуанның шабуылдау немесе қарсы
шабуылдау үшін қолайлы жағдай жасайтын әрекеттері.
Барлау - палуанның қарсыласы жөнінде мәліметтер алуына көмектесетін
тактикалық әрекеттері.
Бүркемелеу - палуанның қарсыласынан шын ойын жасыру үшін жасайтын
тактикалық әрекеттері.
Қауіп төндіру- палуанның қарсыласын қорғанысқа көшуге мәжбүр ететін
тактикалық әрекеттері.
Жалған әрекеттер- ақырына дейін жеткізілмеген және қарсыласты тиісті
қорғанысқа көшуге мәжбүр ететін амалдар, қарсы амалдар, ұстау, жұлқу, итеру
және басқа да әрекеттер.
Алдау- ол да жалған әрекеттер.
Қайталап алдау - палуанның өзінің шын амалын қарсыласына жалған амал
етіп көрсетуге бағытталған тактикалық әрекеттері.
Шақыру - палуанның қарсыласын белсенді қимылдар жасауға мәжбүр ететін
тактикалық әрекеттері.
Тұқырту - палуанның қарсыласының еркін қимылдауына мүмкіндік
бермейтін тактикалық әрекеттері.
Тепе-теңдіктен шығару - палуанның өзінің шабуылға шығуына ың,айлы, ал
қарсыласын тепе-теңдігін сақтай алмай қолайсыз күйге түсуге мәжбүр ететін
тактикалық әрекеттері.
Шабуыл - тактикалық әрекет, оның мақсаты- басым түсу немесе жеңіске
жету.
Қайталап шабуылдау - бірдей қимылдар қатар орындалатын тактикалық
әрекеттер, ол қимылдардың тек соңғысы ғана шешуші, ал қалғандары жалған
болып табылады.
Комбинация - белгілі бір нәтижеге жету үшін орындалатын әрекеттерді
тактикалық жағынан ұштастыру немесе оларды бірінен соң бірінің орындалуы.
Ұстау (әдіс) комбинациясы- қарсыласы ұстаудың бір түрінен қорғана
жүріп, келесілерін орындауға қолайлы сәтін туғызатындай етіп ұстау түрлерін
(әдістерін) ұштастыру.
Алдын алу - пауанның қарсыласының шабуылымен бір мезгілде
жүргізілетін шабуылдау әрекеттері, бірақ палуан қарсыласының алдын алу үшін
оны шапшаңырақ орындайды. [6]
Қазақша күрес әдістерінің атаулары (терминалогиясы) оның
классификациясымен және жүйелеуімен тығыз байланысты. Атаулар оқу процесін
жақсартуға көмектеседі, өйткені қазақша күрестің техникасымен тактикасын
дұрыс атаудың жаттығулардың мәнін түсіну үшін маңызы зор.
Атаулар техниканы жазып алуды, программаларды, оқулықтарды шығарып
алуды оңайлатады, сөйтіп қазақша күрестің теориясымен әдісінің дамуына
ықпалын тигізеді.
Атаулар мына төмендегідей принциптер негізінде жасалған: ықшамдық,
дәлдік, анықтық, тіл түзілуінің және грамматиканың заңдарына сәйкестік.
Атаулар әдетте бір-екі сөзден тұрады. Олар дұрыс түсінік береді.
Атаулар былайша түзіледі:
1. қазақ тіліндегі кейбір сөздер жаңа мағынаға ие болады: көпір – палуанның
шалқайып басымен және аяқтарымен жер тіреп, белін көтеріп көпірге ұқсап
тұруы.
2. өндірістік сөздерден жаңа мағынаға ие болатын сөздер түзіледі: орап алу-
аяқпен арнайы жасалатын қимыл.
3. сондай-ақ, сөз тіркестері де қолданылады: шалқайып лақтыру, т.с.с.
Ұсынылып отырған атаулар әбден қалыптасқан, өзгермейтін атаулар емес.
Бұдан былай қарай да, олар спорттық жарыстың теориясымен практикасының
талаптарына сай ішінара өзгеріп отыруы ықтимал.
Әдістердің аттарының тұзілу ережелері. Қазақша күрестің техникасы,
құрылымы сан-алуан қимыл-қозғалыстар мен әдістерден тұрады. Күрестің әрбір
әдісін жеке атаумен айтатындай мүмкіндік жоқ. Бірақ дәл түсіну үшін әдістің
дұрыс аталуының маңызы зор. Сондықтан әдіске ат бергенде оның құрылымына
қарамайды.
Әдістің атын анықтау үшін мынадай ереже бар: әдістің аты екі не үш
бөліктен тұрады. Бірінші бөлігі негізгі техникалық белгіні , негізгі
классификациялық топтың атын білдіреді. Мысалы, лақтыру. Екінші бөлігі әдіс
құрылымындағы негізгі элементті сипаттайды, негізгі әрекетті орындау
ерекшелігін көрсетеді. Мысалы, шалқайып лақтыру, тобықтан қағып лақтыру.
Үшінші бөлігі әдістің детальдарын, қосымша қимылдарды және ұстау түрлерін
олардың бағытын және ерекшеліктерін анықтайды. Мысалы, қолынан және
кеудесінен ұстап шалқайып лақтыру; қолынан ұстап тобықтан қағып лақтыру.
Кеңінен тараған кейбір атауларды қысқартып та қолдануға болады.
Мысалы, тобықтан қағып лақтыру деудің орнына тобықтан қағу десе де
болады.
Әдетт, әдіс атының техниканың әр түрлі бөлшектерін көрсететін үшінші
бөлігінде сөз көп. Мысалы, онда қай қолдан, содай-ақ қай жағынан ұстау
керектігі көрсетіреді. Бұл үшін бірнеше шарттастық алынады. Мысалы,
қозғалыс бағыты мен басапқы орында тұру жөнінде мынадай атаулар бар.
Қозғалыстың барлық түрі де оны орындайтын палуанға байланысты
анықталады: жоғары, төмен, алға, артқа, жанына қарай, өзіне қарай, өзінен
ары, артына қарай өзін айналдыра қозғалу, өзінің үстінен өткізу.
Шабуылдаушы қарсыласына қарағанда оның алдында немесе бір жанында болуы
мүмкін.
Екі элементті немесе қозғалысты қосу үшін және, мен жалғаулары
арқылы қолданылады. Егер дененің жекелеген бөліктерінен қалай ұстауды
анықтағандак және жалғаулығы қолданылған болса, онда бір қолмен екінші
бөлігі ұсталатындығы көрсетіледі. Мысалы, кеудеден және қолдан ұстау. Егер
мен жалғаулығы қолданылса, онда қарсылас дененің екі бөлігі қоса ұсталып,
қолдардың айқастырылатыны сөз болғаны, мұндайда қаусырып деген атауды да
пайдалануға болады. Мысалы, кеуде мен қолдан ұстау (қолдары мен кеудесін
қаусырып ұстау). Егер екі элемент немесе әрекет қатар айналатын болса, онда
бірінші әрекет (қимыл) негізгі, екінші қосымша болғаны. Мысалы, шалқалап
шалып лақтыру. Мұнда шалқалау- негізгі, ал шалу қосымша әрекет. Егер екі
әрекет және жалғаулығы арқылы қосылатын болса, онда олардың маңызы бірдей
болғаны.барлық жағдайда да қимыл- әрекет аттарын қысқа, анық және дәл
болатындай етіп қою керек[7].
3. Қазақша күрестің тактикасы.
Тактикалық дайындық. Жаттықтырушы палуандардың айқасты жүргізу және
жарыстарға қатынасу жөніндегі білімін кеңейтіп, шеберлігі мен дағдысын
арттыра түсуі керек. Палуанның спортта табысқа жетуі көбінесе оның
тактикалық тұрғыдан қаншалықты терең әрі дұрыс ойлай алуына байланысты.
Тактикалық дайындық әдістері техникалық дайындық әдістеріне үқсас
(қайталау, жағдайды өзгерту, көрсету, жарысқа қатынастыру, бақылау, бөліп-
бөліп көрсету, т. б.). Бұдан басқа тапсырма беру әдісі пайдаланылады.
Әсіресе, бірігіп жаттығатын спортшы табылмаған кезде осы әдіс те өте
тиімді. Мүндай жағдайда жаттықтырушының тапсырмасы бойынша алдағы жарыстағы
болашақ қарсыластың бейнесі жасалады. Тапсырма беру әдісі палуанға тактика
жөніндегі қажетті білімді, шеберлікті және дағдыны жетілдіріп, тереңдете
түсуге, оның тактикалық ойын дамытуға ықпалын тигізеді. Палуан айқастың
тактикалық жоспарын жасауды үйренуі тиіс. Алдын ала жасалған осындай
тактикалық жоспар бойынша айқас өткізуге ұсыныс жасалады. Ол спортшыға
өзінің тактикалық ойларының шындыққа қаншалықты сай келетіндігін білуге
мүмкіндік береді. Өткен жарыстарға қатысып және оны мүқият қадағалай жүріп,
спортшы жаттығуларда тактикалық шеберлігін жетілдіре беруі тиіс.
Палуанның теориялық дайындығының жақсы болуы, кілемде өтіп жатқан
айқасты байқап және талдай алушылығы, өзінің спорттағы жетістіктеріне сын
көзбен қарай білуі оның тактикасын қолдану қабілетін арттырудың негізі
болып табылады.
Жан-жақты дайындық. Мұны жалпы және арнайы деп екіге бөледі. Жалпы
дайындық жаттыққанда үзақ уақыт шаршамайтындай болуды, органдар мен
организм дүниесі қызметінің үйлесімді және палуанның сымға тартқан жүзіктей
болып жетілуін қөздейді.
Палуанның жан-жақты дайындығының жолдары организмге аса қолайлы жалпы
әсер ететін жаттығулар (жүру, жүгіру, жүзу, шаңғы тебу, спорт ойындары,
жалпы жетілдіретін гимнастика, салмақ көтеріп орындайтын жаттығулар, т. б.)
болып табылады. Олар арнайы дайындық жаттығуларын орындағанда бұрын ие
болған қабілеттерін барынша танытуға мүмкіндік жасайды. Қазақша күреске тән
әрекеттерді орындағанда көрінетін жан-жақты қасиеттерге, күшке,
шыдамдылықңа т. б. арналған арнайы жаттығулар арқылы жетуге болады.
Күш, шапшаңдық, шаршамаушылық (төзімділік), икемділік сияқты қасиеттер
қазақша күреспен тікелей байланысатын жаттығуларда дамып жетіледі.
Палуанның жан-жақты қаншалықты дамығандығын тексеру үшін бақылау
жаттығулары пайдаланылады.
Спортшының күшті болуы қажет. Бұл арқылы палуан қарсыласын жеңіп
шығады немесе оның тегеурініне төтеп береді. Күш бұлшық еттеріне барынша
салмақ түсіргенде (қатайтып-босатқанда) ғана дамиды. Оны өсіретін
жаттығуларды таңдап алғанда қазақша күреспен айналысқан кезде палуанға
барынша зорланып қайрат қылу керек екендігін, тек ара - арасында ғана
бұлшық етке азғана демалыс беріліп тұратындығын ескеру қажет. Сондай - ақ
палуанға белдесу кезінде аз уақыт болса да жойқын қайрат жұмсауға, сіресіп
түрып немесе қимылдап жүріп қайрат қылуға тура келетіндігі де
ескерілуі тиіс.
Дененің бұлшық еттеріне барынша салмақ түсіру әдісі жаттығуларды
(жұлқу, лақтыру, игеру, кысу, тарту, отырып-туру) қайталап орындауға саяды.
Мұндай салмақтың шамасы нақты палуан күшінің көрсеткіш шегінің 80—90
процентіне дейін жетеді. Мұндай жаттығуларды бір жолы әлденеше рет қайталап
орындау керек. Қайталау саны палуандардың дайындық дәрежесіне және оның
алдына қойылған педагогикалық міндеттерге қарай анықталады. Осы айтылған
жаттығуларды шапшаң орындағанда организмдегі зат алмасу процестері шегіне
жеткенмен бұлшық еттердің көлемі артпайды. Күш жүйке - бұлшық ет реттеулі
есебінен өседі.
Қазақша күрестің тактикасы дегеніміз - палуаннның техникалық, жан-
жақты дайындығы және ерік күші мүмкіндіктерін шебер пайдалану. Мұның өзінде
жарыстардағы нақты жағдайларда қарсыласының ерекшеліктері де есепке
алынады. Күрес тактикасы техникамен қоса алғанда палуанның спорттық
шеберлігінің негізі болып табылады.
Спортшылалмен жаттықтырушылардың шығамашылығы арқасында күрес
тәсілдері ұдайы жетіліп, байи түседі. Күрес тәсілдері жарыс ережелеріне де
байланысты болады және сол ережелерде көрсетілген өзгерістерді енгізу
арқасында жаңарып отырады. Мұнжай жағдайда бір әдіс аз қолданылып,
екіншілері, керісінше, тиімді бола бастайды. Сөйтіп, күресудің жаңа
әдістерді қолданылатын нұсқасы пайда болады. Палуанның тәсілқойлық
шеберлігі оның техникалық, жан-жақты дайындығына, ерік күшіне байланысты.
Оның техникасы өсетін болса, жаңа әдіс айла игереді, сөйтіп күрес әдісін
әрі қарай жетілдіріп, жаңалап және өзгерте түсудің алғашқы шарты жасалады.
Техника тактикалық міндеттерді шешуге қажетті шарт және әдісті орындаудың
негізгі құралы болып табылады. Сондықтан палуанның тәсілқойлығы ең алдымен
оны қандай техниканы игергеніне байланысты. Палуанның техникалық шеберлігі
неғұрлым жоғары болса, алғашқы жағдайда өзінің қалаған әдістерін неғұрлым
көбірек қолданаалатын болса, шабуылдау үшін қолайлы сәтті таңдап алу оған
соғұрлым оңайырақ, шығармашылық мүмкіндіктері соғұрлым байырақ, тәсілдері
де түрліше әрі көбірек болады. Техниканы ұдайы жетілдіріп, байыта түсу-
тактикалық шеберлікті арттырудың міндетті шарты. Егер палуан күрескен
жағдайда ең болмағанда, бір жаңа әдіс қолдана алатын болса, онда соған сай
оның тактикалық әрекетінің шеңбері де кеңи түседі.
Палуанның техникалық дайындығы жан-жақты болса, ол жеңіске жету үшін
өзінің жақсы көретін, әбден үйреніп алған әдістерін ғана қолданып
қоймайтындығын атап көрсету қажет. Ол сондай-ақ жеткілікті игеріп алмаған
техникалық әрекеттерін де, ал кейде, қолайлы сәті келіп қалған болса, тек
танысқан әдістерін де қолданады.
Техникалық арсеналы аз болса, палуанның мүмкіндіктері шектеулі
болады, ол күрескенде тек бір әдісті ғана қолдана береді. Сондықтан бірнеше
әдіс түрлерін ғана меңгеріп алған спортшыға турнирлік жарыстарда жеңіске
жетем деп үміттенуге болмайды. Бір белдесуде өзінің жақсы көріп қолданатын
әдісін көрсетіп алғаннан кейін, оны екінші жолы қолдана қоюы едәуір қиынға
түседі. Алғашқыдағыдай ол күтпеген тәсіл бола алмайды, оның ойын қарсыласы
оңай біліп қояды да, қарсы айла қолданып, алдырмайды.
Спортшының күресіндегі және жарысқа түскендегі әдіс қолдану
мүмкіндіктері, сондай-ақ оның өзінің жақсы білетін амалдарын қай жағынан да
және қандай жағдайда да дұрыс қолданып кетуіне байланысты[8].
Қай жағынан келсе де әдіс қолдануға шебер палуан қарсыласын қиын
жағдайда қалдырады, оған өзінің шын қауіпті қай жағынан төндіретінін білуге
мұршасын келтірмейді. Мұны былай қойғанда, ондай спортшы шабуыл жасап
жеңіске жету жолында қосымша бірқатар сәттеррді пайдалануға мүмкіндік
алады.
Палуандардың техникалық дайындығының жан-жақты болуы керектігі
жөнінде айтқанда, біз олардың әр түрлі топтағы амалдарды мінсіз орындай
алулары, шабуылға шыққанда жиі қолданылатын амалдарға қарсы амал
қолданулары, сондай-ақ барлық амалдардан да қорғана алулары қажеттігін есте
ұстаймыз.
Егер спортшы қандай болмасын бір амалдан қорғана алмайтын болса, оның
әлсіз жерін біліп қалған қарсыласынан сөзсіз жеңіліп қалатындығын күні
бұрын-ақ айтуға болады.
Палуанның кілемде өзін өзі еркін ұстауының, жеңіл қозғалуының, артық
күш жұмсамай қимылдауының да маңызы бар. Егер кімде-кім кілем үстімен әр
түрлі бағытта еркін қозғала алмайтын болса, ол әр түрлі техникалық және
тактикалық тәсілдерді қолдана алмайды, шапшаң және күтпеген жерден әрекет
ете алмайды.
Палуанның тактикалық мүмкіндіктері көбінесе оның физикалық қабілетіне
байланысты. Шапшаң, қайратты, икемді және көпке дейін шаршамайтын болса,
атлет жеңіске жету үшін әр жолы өзіне қолайлы сәтті қолдана алатын болады.
Мысалы, палуан көпке дейін шаршамайтын болса, қарсыласының кім болуына
қарай неше түрлі қарқынмен күресе алады.
Икемі мол, шапшаңдығы әбден жетілген спортшының күресті үнемі
шиеленістіре түсуге, қарсыласының алдын орап кете беруге, оның ізін аңдып,
амал қолдануға мұрша бермеуге мүмкіндігі болады.
Әр түрлі амал айланы жүзеге асырудағы күшпен шапшаңдықтың мәнін
айтып жеткізу қиын. Егер палуан күрес тәсілдерін баяу және тиісінше қайрат
көрсетпей қолданатын болса, ол тәсілін қанша ойланып істегенімен мақсатына
жете алмайды, қарсыласы мұндай жағдайда оңай қорғана алады.
Күрес кезінде палуанның әрекеттерінің көбі қарсыласының қимылына
қарсы әрекет болып табылады. Сондықтан спортшының терісі мен бұлшық етінің
сезгіштігінің үлкен маңызы бар. өйткені оның қарсы әрекетінің шапшаңдығы
едәуір дәрежеде палуанның осы сезгіштік қасиетіне байланысты болады. Терісі
мен бұлшық еті өте сезгіш, сонымен қатар техникасы жетілген әрі тәжірибелі
болса, спортшы күрес кезінде болатын әр түрлі күтпеген жағдайларға дер
кезінде әрі дәл жауап беріп, палуанның аса маңызды тактикалық құралы-
қарсыласының алдын алып әрекет етеді.
Жан-жақты дайындығы, күші, шыдамдылығы, икемі, т.б. жетілген сайын
палуанның тактикасы да өзгеріп отырады. Тактика жөніндегі білім тереңдесе,
ол палуанның әр қилы мүмкіндіктерінің толық көрінуіне ықпалын тигізеді.
Мысалы, күрескен кезде жарыстарда күшін тактикалық жағынан сауатты
пайдаланатын болса, тез шаршамайды да ұзақ уақыт күшін сарықпай күресе
алады. Спортшының тәсіл қолдану шапшаңдығымен қарсыласына әсер ету күші
оның күрескен кезде сәт сайын өзгеріп отыратын жағдайды қас қағымда
қабылдап, дұрыс бағалай алу, ең қолайлы сәтте әрекет ету қабілетіне
байланысты.
Палуанның тактикалық мүмкіндіктеріне оның техникалық және жан-жақты
дайындығымен қатар психологиялық даярлық та әсер етеді. Батыл және
инициативасы мол спортшының тактикалық айла-тәсілдері де көп әрі бұрын –
соңды кездесе бермейтіндей болып келеді, сондай-ақ ол күрескен кезде
қарсыласына өзінің ойға алғанын істете алады. Салқындылық, төзімділік,
ұстамдылық, табандылық, ерік күшінің басқа да қасиеттері палуанды күрестің
қиын-қыстау кезінде жол табуға, қолайлы тактикалық нұсқа таңдап алып, оны
жүзеге асыруға қабілетті етеді.
Тиісті психологиялық дайындығы болмаса, спортшы өте-мөте толқиды,
сөйтіп оның күрестің қалай аяқталатынын ойлап болатыны сондай, тіпті
кілемге шыққанда өз әрекетін бақылаудан қалады және тактикалық жағынан
дұрыс ойлау қабілетінен айырылады. Мұндай палуан айқас кезінде енжар
қимылдайды, жағдайды дер кезінде және дұрыс қолдана алмайды, қарсыласының
қимыл-әрекетінен кешігіп қимылдайды[9].
Шамадан тыс мазасызбанып, батылдығы мен табандылығынан
айырылғандықтан спортшының реакциясы кешігіп қана қоймай, күшін де
мөлшерлеп жұмсай алмайды, қарсыласының жалған қимылдарына барын салып
әрекет етіп, сөйтіп, айқастың тактикалық жоспарын орындау мүмкіндігінен,
олай болса алға қойған мақсатын орындап шығу мүмкіндігінен айырылады.
Жағдайға қарай өзгеріп отыратын әр түрлі тактика спортшыдан ұдайы батылдық,
инициатива көрсетуді талап етеді. өйткені айқасқанда және жарыс кезінде
палуанның өз бетімен әр түрлі тактикалық міндеттерді шешуіне тура келеді.
Қиын әрі ұдайы өзгеріп тұратын айқас жағдайында дұрыс бағыт тауып,
дұрыс шешімге келу үшін, өзгерістерге дәл және дер кезінде көңіл аударып,
қимыл көрсету үшін спортшының логикалық ой толғауы жақсы жетілген болуы
және ол әрбір тактикалық амалдарын ойлап істеуі керек.
Тактикалық ойлау жан-жақты ойластырылған есепке неізделуі тиіс және
ол тез өсуі керек. әсіресе, айқас кезінде тез ойлауға үлкен талап қойылады.
Сондықтан жағдайды бағалау және шешім қабылдау кейбір эпизодтарда көп
ойланбастан (автоматты түрде) жүзеге асырылуы тиіс.
Палуанның ойлау қызметі қиын жағдайда (күш жұмсау, қарсыласының
тәсілдеріне ілініп жеңіліп қалу қаупі, әр түрлі эмоциялар, шаршап-
шалдығу) өтеді. Сондай-ақ, ойлау қызметі бірқатар факторларға, оның ішінде
спортшының жарыстарға қатысу тәжірибесіне, өзінің көңілін басқаға алуына
(бөлу, аудару, басқа жайға аудару) байланысты. Жоғарыда айтылған осы
қасиеттердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... . ... ..3
1 СПОРТШЫЛАРДЫҢ АРНАЙЫ ДЕНЕ ДАЙЫНДЫҚ ДЕҢГЕЙІН ДАМЫТУ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... . ... ... 5
1.1 Қазақша күрес техникасының
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .. ... 5
1.2 Күрес тәсілдерінің
классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.3 Қазақша күрестің
тактикасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .15
2 ҚОЗҒАЛЫС ӘРЕКЕТТЕРГЕ ҮЙРЕТУ ЖӘНЕ ЖЕТІЛДІРУ БАРЫСЫНДА СПОРТТЫҚ МАШЫҚТАНУ
ПРОЦЕСІН БАСҚАРУ...30
2.1 Зерттеуді ұйымдастыру және жүргізу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.2 Спортшының оқу – машықтану процесін жоспарлау және өткізу ... ... ..33
2.3 Спортшының дене кабілеттерін дамытуға арналған
дене шынықтыру жаттығулары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
3 ҚАЗАҚ КҮРЕСІН ӨТКІЗУ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 47
3.1 Қазақша күресті жетілдіру үшін жарыс
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... .47
3.2 Жаттығу гигиенасы және жарақаттанудың алдын
алу ... ... ... ... ... ... ... ..51
3.2 Төрешілік ету
ережелері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 53
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..57
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
КІРІСПЕ
Қазақ халқы қашаннан ұлттық спорт түрлеріне бай халық. Қазақша
күрес, көкпар, қыз қуу, бәйге, аударыспақ, тағы басқа спорт түрлері баяғы
заманнан бері халқымызбен бірге жасасып келеді. Күні бүгін де олар
өздерінің мән –мазмұнын жойған жоқ.
Қазақтың ұлттық спорт түрлерінің дамуына 1978-1979 жылдардағы I
спартакиадаға дайындық кезеңі үлкен серпіліс тудырды. Оған әрбір облыс,
тіпті әрбір аудан атсалысып, спартакиаданың табысты өтуіне өз үлестерін
қосты. Қазақтың ұлттық спорт түрлерінің бірі – қазақша күрес. Көптеген
тәсілдер, әдістер жасап орындалатын күрестің түрі. Оның ережесі бойынша
самбоның, еркін және классикалық күрестің кейбір амалдарын қолдануға рұқсат
етілген. Мұнда белбеуден қос-қолдап, бір қолмен ұстап немесе кеудеден,
қолдан, киімнен ұстап лақтыруға болады.
Қазақша күрес- халқымыздың ежелгі спорттарының бірі. Онда, грек -
рим, самбо күрестерінің айла-тәсілдері кездеседі. Күрестің бұл түрінен
жарыстар 1938 жылдан бастап өткізіліп келеді. Алғашқы спартакиадалық
жарысқа 1938 жылы барлық салмақ категориялары қатысты.
Республиканың алғашқы жеңімпаздары Құрманбаев, Досқалиевтер (Алматы)
болды. 1940 жылы 5 салмақ категориясы анықталды, 1944 жылдан бері қазақша
күрестен Қазақстан чемпионаты өткізіліп келеді. Ал 1973 жылдан бері қарай
Орта Азия мен Қазақстан біріншілігінің өтуі дәстүрге айналып келеді. 1973
жылдан бері екі мәрте Социалистік Еңбек Ері Ж. Қуанышбаев атындағы жүлде
үшін осы күрес түрінен дәстүрлі жарыс өткізілуде. Қазақша күрес ережелері
мен айла тәсілдерінің бекіп, дамуына әйгілі спорт шебері, атақты палуан
Әбілсейіт Айтханов зор еңбек сіңірді. Қазақстан Республикасының еңбек
сіңірген жаттықтырушысы П. Матущак пен М. Болғанбаев қазақша күрес туралы
оқулық жазып шығарды[1].
Қазақ күресінің даму тарихында қалған есімдер: Орта азиялық және
қазақстандық жарыстардың бес дүркін чемпионы Әлімшайқы Сламбаев, орта
азиялық және қазақстандық жарыстардың екі дүркін чемпионы Қарағанды шахта
бөлімінің орынбасары Клан Бакажанов, республиканың абсолюттік чемпионы
Семейлік Нариман Сәдуақасов. Белгілі күресшілер Ахметжан Қазымбетов,
Әбілсейіт Айханов, Қабден Байдосов, Аманжол Бұғыбаев өздерінің спорттық
жолдарын осы қазақша күрестен бастады. Диплом жұмысымда қазақша күрестің
пайда болуы, дамуы, жаттығу ережелері, техникасы мен тактикасы және күреске
қатысушыларға оқыту жайлы мәліметтері көрсетілді.
Қазақша күрес те айқасудан басталады. Сондықтан күресушілер қозғалған
кезде тепе-теңдікті сақтау заңдылықтарын ескерулері қажет.
Күрес үстінде шабуылдағанда күресушінің бірі екіншісін тепе-теңдіктен
шығаруға, ал екіншісі жығылып қалмау үшін тепе-теңдігін сақтап, сондай
жағдайда қарсыласын түсіруге тырысады. Бірақ қарсыласын тепе-теңдіктен
шығарғанда палуанның өзі де тепе-теңдікті сақтай алмайды. өйткені ондай
қимылдарды бір орында тұрып орындау мүмкін емес. Сөйтіп күрес кезінде екі
жақ та ұдайы тепе-теңдігінен айырылып және оны сақтап тұрады.
Күрескен кезде палуандар көбінесе тіреу алаңын көзбен бақылайды.
Мұндай жағдайда тіреу алаңы екі табанымен табандарының арасындағы кеңістік
болып табылады. Палуанның жағдайына қарай оның аяқтарын тірейтін алаңы да
өзгеріп отырады, әрине тіреу алаңы неғұрлым үлкен болса, палуанның берік
тұратындығы да табиғи нәрсе. Жалпы ауырлық орталығына түсетін түзу сызық
тіреу алаңының шетіне келсе немесе одан шығып кетсе, тепе-теңдік бұзылады.
Сондықтан палуан қимылдаған кезде ауырлық орталыгының түзу сызығы тіреу
алаңының ортасына жақын болуының маңызы зор[2].
Әдебиетті оқып, зерттеу палуанның спорттық күресті жақсы меңгеріп
кетуіне көмектесетін әдістердің бірі болып табылады. Теориялық мәліметтерді
оқып-үйрену палуанның дүниетанымын кеңейтіп, спортпен одан әрі айналысуға
қажетті білім алуға мүмкіндік береді.
Өзектілігі: Спортшыларды дайындаудың отандық жүйесінің алға
басушылығы мамандардың кәсіби дәрежесі деңгейімен, дарынды
спортшылар мен жаттықтырушылар санымен мамандардың ғылыми
әлеуеттілігімен, яғни спорттық нәтижелердің одан әрі өсуі үшін барынша
келешегі бар болып табылатын бағыттағы технология мен әдістемені
ұсынуға
қабілетті мамандардың ғылыми потенциалын қамтамасыз ету.
Зерттеудің мақсаты: Машықтану процесінде техника – тактикалық
элеметтеріне үйрету және
жетілдіру барысында дұрыс, қолайлы оқыту әдістемелерін таңдап
алуларына
ықпал тигізу.
Зерттеудің міндеттері: Палуанның арнайы дене жаттығулары арқылы
денсаулықты нығайту, адамгершілік, жігерілік қасиеттерін қалыптастыру,
күрес жайында арнайы білім беру, күрестің техникалық және тактикалық
элементтерін меңгерту, кимыл ептілігі мен дағдысын меңгерту.
Зерттеу объектісі: Оқу - машықтану сабағында айналысушыларды, еңбек
етуге қабілетті жас ұрпақты даярлау.
Зерттеу пәні: Палуандардың жас ерекшеліктеріне байланысты тиімді әдіс-
тәсілдерін меңгеруді қадағалау және жүзеге асыру.
Дипломдық жұмысқа қолданған зерттеу әдістері: анализ, синтез, тарихи
монографиялық, индукция, дедукциялық әдістер.
Зерттеудің теориялық және методологиялық базасы.
Философиялық принциптерді таңу, жүйелік, бірізділікті камтамасыз ету.
Ғылыми жаңалығы: Қазақ күресі пәні жоғарғы оқу орындарында тереңірек
оқытылып, талданады және қазақ күресін әлемге айгілі спорт түрі ретінде
таныту.
Практикалық маңыздылығы: Оқу – машықтану сабағында қолданылған жалпы
және арнайы жаттығулар жас ұрпаққа келешекте кажетті кезде практика
жүзінде қолдана алуына мүмкіндік туғызады.
Диплом жұмысының кұрылымы: Кіріспе, 3 бөлімнен түрады. қорытынды,
пайдаланылған әдебиеттер
1 СПОРТШЫЛАРДЫҢ АРНАЙЫ ДЕНЕ ДАЙЫНДЫҚ ДЕҢГЕЙІН ДАМЫТУ
1. Қазақша күрес техникасының негіздері
Техникалық дайындық. Палуан шеберлігінің негізі — техника болып
табылады. Жаттығудың барысында палуанның өзінің жақсы игерген, жарыстарда
қолданатын калыптасқан техникалық әрекеттері болады.
Қазақша күресте оннан астам негізгі тәсілдер тобы бар (Қазақша күрес
техникасы деген бөлімді қараңыз). Оларды палуан жарыстарда орындай алатын
болса, бұл спортшының жан-жақты техникалық дайындығы бар екендігін
көрсетеді Бірақ әдістерді жарыс кезіндегі айқастарда тактикамен
байланыстырмай табыспен орындауға болады деп есептеудің өзі қиын. Сондықтан
қай палуан болмасын оның тактика жөнінде білімі, шеберлігі және дағдысы
болуы тиіс.
Егер палуан спорттық жоғары нәтижеге жетем дейтін болса, оның
техникасы бір деңгейде қалуы керек. Күрестің ерекшелігі қарсыластардың бір-
бірінің шабуылдағанда қолданатын тәсілдерін тез біліп алып, одан жақсы
қорғана алатындығында. Сондықтан ол әдістердің, қарсы амалдардың және
қорғанудың ұтымды варианттарын үдейы игеріп отыру қажет.
Палуанның техникалық дайындығын жаттықтырушы мынадай бағытта жетілдіре
алады:
- қателіктерін түзетіп, әдістер, қарсы амалдар және қорғану
құрылымының үтымдылығын арттыру арқылы;
- техникалық әрекеттерді әр түрлі қарсыластарымен және түрліше қимыл-
қозғалыс үстінде орындауға шеберлендіру арқылы;
- ұнамды әдістерді орындауға көбірек керек болатын күш, шыдамдылық,
иілгіштік сияқты т. б. жан-жақты дайындықты дамыту арқылы;
- ерік күшін (табандылығын, батылдығын және өзіне деген сенімін)
тәрбиелөу арқылы.
Палуанның техникасы оның жеке басының ерекшеліктеріне неғүрлым сай
келсе, соғұрлым үтымды болады. Сондықтан жаттықтырушы әдіс құрылымын дұрыс
орындауға үйретумен қатар палуанның қандай екендігіне де (бойы, дене
бітімі, жан-жақты дайындығы, мінез-құлық ерекшеліктері т. с. с.) көңіл
бөлуі тиіс. Сондай-ақ оқушысының әдіс орындауға өзгеріс енгізу жөніндегі
үсыныстарына да оның сергек қарағаны жөн.
Техниканы жетілдіру жолдары. Қазақша күрестің оқу - жаттығу сабақтарын
жүргізу үшін мынадай жолдарды пайдалануға болады.
Кайталау. Бүл бір техникалық немесе тактикалық әрекетті сан қайталап
орындауға саяды. Сонда палуан оны жақсы игеріп, қандай жағдай болса да
мүлтіксіз орындайтын дәрежеге жетеді.
Жағдайды өзгерту. Жаттығу кезіндө осы амалды пайдаланғанда палуан
жарыстағы қандай да болмасын жаңылдыратын факторларға төтеп береді, өйткені
бұған дейін ол өзгеріп тұратын жағдайда жаттыққанды.
Бұл үшін мынадай амалдар қолданылады:
а) сыртқы жағдайларды (жабдықтарды және сабақ өтетін орынды) өзгерту,
сабақты далада немесе бөлмеде, жұмсақ, қатты немесе көлемі әр түрлі кілемде
өткізу;
б) жаттығулардың түрлерін өзгерту: арнайы, еліктеу жаттығулары, арнайы
жаттығуларды екінші спортшымен орындау, әр түрлі сипаттағы, яғни оқу, оқу -
жаттығу, жаттығу, жарыс айқастары. Әдістерді бойы, салмағы, техникалық және
тактикалық, жан - жақты дайындығы (шапшаң, баяу қимылдайтын, күшті немесе
әлсіз, икемді немесе қолапайсыз), еркі (батыл, табанды, жасқаншақ) әр түрлі
спортшылармен бірлесіп орындау;
в) жаттығудағы қарсыласына әр түрлі тапсырма беру; бұл жағдайда
палуан оның алдағы жарыста белдесетін қарсыласындай болуын көздей алады;
г) әрекеттерді психологиялық күйі және организмнің жағдайы әр түрлі кезде
орындау. Палуан әдісті тың кезінде немесе шаршағанда орындап үйренеді.
Қазақша күрес техникасы дегеніміз жеңіске жетуге бағытталған белгілі
бір әрекеттер жүйесі. Күрес тактикасында аса тиімді әрі түрлі әрекеттер
сараланып шықты. Оларды шабуылдау, қорғану, қарсы шабуылдау әрекеттері деп
бөлуге болады. Осылардың ішінде палуанның техникалық шеберлігін арттыруға
ең пайдалысы шабуылдау әрекеттері болып табьлады.
Күрес техникасына нашар палуандар әдетте, өзіне қолайсыз әрі тиімсіз
амалдарды пайдаланады. Сөйтіп, кебінесе қарсыластарының бетін қайтаруға
ғана күш салады. Ал мұндай амалдар шабуылдаушы жақтың күші басым болса ғана
нәтиже береді. Техникасы жақсы палуандар көбінесе күші басым қарсыласын да
жеңіп кетеді. Бұл үшін олар түрліше қимылдар жасап, қорғанып, қарсы
шабуылға шығып, не күш жағынан, не уақыт жағынан ұтады.
Күрес техникасын анықтау үшін күресушілердің барлық негізгі
қимылдарын талдаудан өткізу қажет. Мұндай талдауды ең алдымен ол қимылдарды
орындауға жұмсалатын механикалық күш тұрғысынан қарау керек.
Ең қарапайым қимылды орындағанның өзінде де адам денесінің бірқатар
органдары өзара қимылға келіп, оны орталық нерв жүйесі реттеп тұратындығы
белгілі. Сондықтан күрес техникасын талдап анықтағанда жеке булшық ет
қызметі қарастырылмайды. Өйткені күресте оның қысу немесе тарту күші,
тарту узақтығы, шапшаңдығы пайдаланылады. Сонымен, палуандар қозғалысында
әсер етуші күш ретінде мыналар ескеріледі:
салмақ күші;
бұлшық еттің тарту күші;
дененің инертті (қимылсыз тұрған кездегі) қарсылығы.
Осы күштер әсер еткенде палуан денесі әр түрлі жағдайға түседі, оның
жеке бөліктерін рычаг ретінде қарастыру ыңғайлы.
Қазақша күрестегі техникалық тәсілдері. Күрес жеке - жеке қарапайым
қозғалыстан (ол қозғалыс кеңістік және уақыт арқылы бір-бірімен байланысты)
тұратын тұтас (бүтін) әрекет болып табылады. Яғни әрбір әдіс, қол, аяқ,
дене арқылы жасалатын қарапайым қозғалыстан тұрады, ол қарапайым қозғалыс
деп аталады. Күресте шартты түрде қозғалыстар бы-лайша бөлінеді:
қолдардың қозғалысы — ұстау, орап ұстау, қысу, итеру, жұлқу, тұю,
тарту, тіреу, басу, т. с. с.
аяқтардың қозғалысы — қою, аттау, кейін қою, адымдап кету, бүгу, жазу,
іліп шалу, қағу, үстіне салу, итеру, т. с. с.
дененің қозғалысы — еңкею, тік көтеру, иілу, бұрылу, қысу, итеру,
құла-ту, т. с. с.
Палуанның қимылдарының біразы бір мезгілде, біразы бірінен соң бірі
орындалады. Барлық әдістерді шартты түрде қарапайым қозғалыс және қозғалу
фазасы деп бөлуге болады [3].
Күресушінің негізгі жағдайы және қозғалыстары, олардың
биомеханикалық талдауы (тіреу алаңы, жалпы ауырлық орталығы.
Қазақша күрес те айқасудан басталады. Сондықтан күресушілер
қозғалған көзде тепе-теңдікті сақтау заңдылықтарын ескерулері қажет.
Күрес үстінде шабуылдағанда күресушінің бірі екіншісін тепе-
теңдіктен шығаруға, ал екіншісі жығылып қалмау үшін тепе-теңдігін сақтап,
сондай жағдайда қарсыласын түсіруге тырысады. Бірақ қарсыласын тепе-
теңдіктен шығарғанда палуанның өзі де тепе-теңдікті сақтай алмайды. Өйткені
ондай қимылдарды бір орында турып орындау мүмкін емес. Сөйтіп, күрес
кезінде екі жаң та удайы тепе-теңдігінен айырылып және оны сақтап турады.
Күрескен кезде палуандар көбінесе тіреу алаңын көзбен бақылайды.
Мұндай жағдайда тіреу алаңы екі табаны мен табандарының арасындағы кеңістік
болып табылады. Палуанның жағдайына қарай оның аяқтарын тірейтін алаңы да
өзгеріп отырады. Әрине тіреу алаңы неғурлым үлкен болса, палуанның берік
туратындығы да табиғи нәрсе. Жалпы ауырлық орталыққа түсетін түзу сызық
тіреу алаңының шетіне келсе немесе одан шығып кетсе, тепе-теңдік бұзылады.
Сондықтан палуан қимылдаған кезде ауырлық орталығының түзу сызығы тіреу
алаңының ортасына жаңын болуының маңызы зор.
Палуан денесінің белгілі бір бағыттағы орнықтылығы орнықтылық
бұрышы бойынша сипатталады. Орныңтылық бұрышы дегеніміз ауырлық сызығы және
дененің ауырлық центрін тіреу алаңының шетімен (дененің орныңтылық дәрежесі
аныңталатын жақтағы) қосатын сызық арасындағы бурыш. Орнықтылық бұрышы (X)
дененің ауырлық центрі төмендеп, тіреу алаңы үлкейген сайын және ауырлық
сызығы тіреу алаңының шетінен қашықтауына қарай үлкейе береді. Айқас
кезінде аяқтарын алшағырақ қойып, аздап бүксе, палуан денесі орнықтырақ
болады. Алайда аяқтарын тым алшақ қойып иемесе көбірек бүгіп жіберсе,
спортшы денесін шапшаң игере алмай қалады.
Тепе-теңдікті сақтау өнері мынаған саяды: тіреу алаңын тез
езгертіп, қауіпті бағытта орнықтылық бұрышын арттыратын қимылдар жасау;
қарсыластың жұмсаған күшін бейтараптау немесе кері серпу үшін тиісті бұлшық
еттерін қатайту немесе босату.
Осындай қимылдар жасау үшін ең қолайлы жағдайды күресте
палуанның тұрысы деп атайды. Бұл мынадай жағдай: аяқтары иығынан сәл
алшақтау, бір аяғы (сол немесе оң) бір табан алға қойылған; тізелері аздап
бүгілген,бұлшық еттері бос, кез келген бағытта тез қимылдауға дайын, денесі
сәл ғана еңкейген, ал алға қойған аяғы жағындағы иығы да солай қарай
бұрылған. Әсіресе, жалпы ауырлық центріне ерекше көңіл аудару қажет. Ол
шабуылдау кезінен басқа уақытта тіреу алаңының ортасында
(аяқтарынын, арасында) болуы тиіс.
Орнықтылық бұрышын қауіпті бағытта арттағы аяқты палуан
өзінің турған күйін сақтайтындай етіп, ал қауіпті бағыт қарсы жақта
қалатындай етіп тағы да кейін қою арқылы арттыруға болады.
Тұрған күйінде қозғалтудың алғашқы сәті, әдетте ауырлық центрі
вертикалын (тік сызығын) тіреу алаңының алғы шетінен асырып, тепе-теңдіктен
шығумен байланысты. Алайда тепе- теңдіктен сәл айырылудың өзін қарсыласы
шабуылдау үшін пайдаланып кетуге әзір тұрған жағдайда (яғни айқасу
кезеңінде) ауырлық центрін тіреу алаңынан шығарғанда аса сақ болған дұрыс.
Аяқты аттағанда (егер бұл шабуылдауға байланысты болмаса) мына
ережені сақтау керек, әр уақытта әуелі қозғалу бағытына жақын турған
аяқты аттау керек және оған салмағын бірден түсірмеуі қажет. Салмағы әуелі
орнындағы аяғына түсуі, содан кейін барып аттаған аяғына түсуі тиіс.
Бұдан соң арттағы аяғын ыңғайлы туру қалпына келетіндей к,а-шықтыққа
қоюы керек. Аяқтарын осылай қозғағанда қозғалатын бағытта орнықтылық
бұрышын арттыру мүмкіндігі туады. Демек спортшының тепе- теңдігін тез
қалпына келтіруіне болады.
Қандай жағдайда да бір аяғын екінші аяғына жақын қоюға немесе
айқастыруға болмайды. Өйткені бұлай қозғалғанда салмағы басқан жаққа денесі
ауып, палуан тепе - теңдігінен айырылады да қайтадан тік тұрып кету қиынға
түседі.
Күресуші дұрыс тұрып, қозғалатын болса, қорғанғанда қатты
қарсылық көрсетіп, шабуылдауына да ыңғайлы болады.
Шабуылды бастарда, әдетте, спортшы оны тактикалық әрекеттермен
дайындап алады. Егер палуан дұрыс тұратын болса, шабуылдаушының әрекет етуі
қиындайды, ал шабуылға ұшыраған спортшының тепе - теңдігін сақтап қалуы
оңай. Қарсыласы шабуылдаған палуан мынадай жолдармен тік тұрған қалпын
сақтайды:
бұлшық еттеріне күш түсіреді және денесін алғашқы күйінде
қатайта үстайды;
денесін қарсыласынын, жұлқыған немесе итерген жағынан қарсы
жаққа қозғалтады
Оның осылайша белсенді қарсылық көрсетуіне салмағы да
көмектеседі. Кейбір жағдайларда қарсыласының жұмсаған күшін дененің кей
жерін босаңсыту (қолдарын, кеудесін) арқылы да бейтараптауға болады.
Кеудесін дұрыс ұстап, аяқтарын жақсы тіреп тұрса, осы
әрекетттерді орындау үшін қолайлы жағдай жасалады.
Шабуылдаушы күрескен кезде қарсыласының тепе - теңдігінен айырылатын
және оны сақтайтын сәттерін ескеруі қажет. Көптеген амалдар шабуылдаушынын,
өзінің тепе - теңдігінен айрылып қалуына да байланысты. Осылайша тепе -
теңдіктен айрылу тәсілді орындау бағытында қатты қозғалыс жасауға қолайлы
жағдай туғызады. Бұл кезде қарсыластың орнықтылық дәрежесін міндетті түрде
ескеріп, оны орнынан тайдырып жығу бағытында әдіс қолдану қажет. Қорғану
мақсатында жасалатын қи-мылдар да көбінесе қарсыласты тепе-теңдіктен
шығаруға негізделеді. Мұндай жағдайда шабуылға ұшыраған палуан қорғана
тұрып, шабуыл бағытында (қарсы жаққа тепе-теңдігін жоғалту есебінен)
шабуылдаушы тойтара алмайтындай орнықтылық бұрышын жасайды.
Сонымен: қауіпті бағытта орнықтылық дәрежесін арттыра тұрып, денесінің
күиін тез өзгерте алу жене карсыласының әрекеттеріне белсенді табандылық
көрсетіп, ауырлық центрін тіреу алаңы ортасынан барынша аз ауытқытып
қозғалу — күрес кезінде тепе- теңдікті сақтаудың негізі;
қарсыласының да, өзінің де тепе-теңдіктен айрылуын шабуылды, ңарсы
шабуылды күшейтіп, жақсы қорғану мақсатына пайдалана алу — күрестегі жоғары
техникалық әрекеттер негізі.
Күрес тәсілдерінің құрылымы дегеніміз — жекелеген қарапайым
қозғалыстарды бірінен соң бірін үзіліс жасамай бір мезгілде бір әрекет
сияқты етіп орындап шығу. Күрес .техникасында құрылымның негізі және оның
варианттары деп бөледі. Негізі — құрылыстардың өзгермейтін тұрақты белігі
(негізгі қарапайым қозғалыстардың жиынтығы), варианттары — құрылым негізіне
басқа да қарапайым қозғалыстар қосылуы және ондай қозғалыстардың қосылу,
уақыт пен күш жұмсап орындалу әдістері.
Классикалық күрес техникасында қазіргі уақытта амалдар
құрылымының ең тұрақты бөлігі денені қозғалту болып табылады. Дененің жеке
қарастырылатын түрлі қимылдары (еңкею, иілу, бұрылу) палуандардың қарапайым
қимылдары болып есептеледі. Классикалық және еркін күреспен айналысатын
палуандардың қимыл ерекшеліктеріне қарай дене бұлшық еттері аса жақсы
жетіледі,
Дененің ерекше (әр күреске тән) қимылдарына қолдың (үстау) және аяқтың
(аттау, қою) көп орындалатын қозғалыстары қосылғанда амал құрылымының
негізі шығады. Бұдан әрі дене қозғалысына аяқ пен қол қимылдарының әр
уақытта (аз, көп) және әр қалай күш жұмсап (аз, көп) орындалатын түрлері
қосылғанда осы топтағы амалдардың жаңа құрылымы пайда болады[4].
Тәсіл түрлерінің құрылымы. Бір әдістің өзі қозғалыс формасы, қарапайым
қозғалыстар саны бойынша, яғни құрылымы жағынан әр түрлі болып
орындалуы мүмкін, Ол әдіске жаңа қосымша элемент косылғандықтан да, сондай
- ақ элементтердің орындалу әдісі бойынша да өзгеше болады, сонымен қатар
бір әдістің өзі уақыты, бағыты, жылдамдығы және жұм-салатын күші жағынан да
әр түрлі орындалады; бір элементтер бір мезгілде, басқалары бірінен соң
бірі және бұлшық ет күші түрліше дәрежеде жұмсалып орындалуы мүмкін.
Осылайша негізгі тәсілдердің түрлері шығады. Бірақ тәсіл түрлерінің
осылайша көп болу мүмкіндігіне қарамастан жеке-жеке әдістердің құрылымының
қажеттілігінде орындалу формасында ортақ жалпы заңдылықтар болады.
Әдіс жасағанда палуан оның қозғалыстары жиынтығының көп күш
кетпейтіндей болып әрі оңай орындалып, жеңіске жетуге мүмкіндік беруіне
көңіл аударуы тиіс. Ол қимылдар жиынтығын орындағанда айналу оңай бола ма,
бұлшық еттерге күш қалай түседі, өзінің салмағын палуан тиімді пайдалана
ала ма, қарсыласты ауырлық центрінен оңай тайдыруға бола ма, сөйтіп аз
уақыт жұмсап жеңіске жету мүмкін бе? Міне, осының бәрі палуанның назарында
болуы керек.
Осы тұрғыдан мына әдістің құрылымын қарастырайық.
Спорттық әдебиетте күрестегі белгілі тәсілдер тобының бірі — шалқайып
лақтыру құрылымының негізі көбірек жазылып жүр. Ол мынадай қозғалыстардан
тұрады:
- қарсыласты үстау
- артқы жақтағы аяқты алдыңғы аяқтың қатарына қою;
- қарсыласты кілемнен көтеріп алу;
- қарсыласпен қоса шалқайып кілемге құлау және кеудені кілемге қаратып
үлгеру.
Міне, бұл шалқалап лақтыру құрылымының ерекшелігі ұстау әдісінде (жаңа
элемент ретінде) ғана болмайды. Жоғарыда жазылғанындай, тәсіл құрылымының
айырмашылығы жаңа элемент қосуда ғана емес, сондай-ақ ол эле менттерді
орындау әдісінде де болады. Ең жетік палуандар шалқалап лақтырғанда
қарсыласының денесін бұратын тиімді әдіс қолданады. Бұл үшін олар салмағын
жақсы пайдаланады, қарапайым қозғалыстарды орындалатын уақыты бойынша
тиімді ұштастырады, әрі күшін де ұтымды қолданады.
Бұл тәсілдің құрылымы қазір бұрынғыдан да жетілдіріле түскен. Мысалы,
қарсыласты тепе-теңдіктен шығарып, оны кілемнен көтеріп алу кезіндегі
қимылдар былай ұштастырылады: палуан иілген күйінде басын шалқайтпастан
артқа құлай бастайды; артқа өзі шалқайып және басын шалқайтпастан бұрын
міндетті түрде қолдарымен әрекет етеді; шалқайып тізелерінен бүгілген
аяқтарын тіктеп және өзіне әрі жоғары қарай жұлқу есебінен қарсыласын
көтеріп әкетеді. Қимылдарды осындай ретпен жүзеге асырғанда айналуға
қолайлы болады, өйткені палуан қарсыласын оның жалпы ауырлық центрінен
әлдеңайда төменнен қағады, ал қарсыласын кеудесіне қысқан қолдары айналуға
жақсы мүмкіндік береді.
Сонымен, күрес амалдарының құрылымы дегеніміз қарапайым қимылдардан
формасы бойынша құрылған қозғалыс ңана емес, сондай-ақ ол қимылдардың
биологиялык, байланыстар бойынша да ұштасуы (яғни бұлшық ет топтарының
белгілі бір күшпен және шапшаңдықпен бір мезгілде немесе бірінен кейін
бірінің жиырылуы).
Амалдарды орындаған кезде бұлшық еттердің қатты қимылдайтыны және
қимылға онша қосылмайтыны да болады. Тіпті бір амалды әр палуан орындағанда
да олардың бұлшық еттері әр түрлі қозғалады. Мысалы, жоғарыда жазылған
шалқалап лақтырған кезде палуандардың сан, балтыр және иық бұлшық еттеріне
көбірек күш түссе, екіншілерінің иық және балтыр еттеріне күш көбірск
түседі. Мұның өзі палуандардың әрқайсысының өзіне тән биологиялық
ерекшеліктері болатындығының дәлелі [5].
1.2. Күрес тәсілдерінің классификациясы
Күрес тәсілдерін классификациялау барлық белгілі әдістерді ортақ
белгілеріне қарай топқа бөлуге саяды.
Жүйелеу- тәсілдерінің әртүрлі топтарының арасындағы байланыстар мен
өзара тәуелділіктерді тауып, оларды қиындық дәрежесіне, құрылымның
күрделігіне, т.с.с. белгілеріне қарай бірінен соң бірін орналастыру (жүйе).
Терминология- педагогикалық және спорттық жұмыс кезінде
пайдаланылатын қазақша күреске тән атаулар (терминдер).
Классификациялау, жүйелеу, және терминалогия оқытушыларға
педагогикалық процесті тәртіпке келтіруге көмектеседі.
Жүйелеу - классификациялау негізінде жүргізіледі. Ол жаттықтырушының
күрес техникасы, топтар мен адамдар арасындағы өзара байланыс жөнінде
жаттықтырушыларға түсінік беруіне көмектеседі. Бұл талондарды дәйекті түрде
және дұрыс оқытуға мүмкіндік береді.
Қазақша күресті классификациялау негізіне қарсыласпен күрескен кезде
қолданылатын және жарысу ережелеріне рұқсат етілген амалдар алынған.
Қазақша күрес техникасында кейбір түсініктерді анықтау. Күрес
техникасы дегеніміз палуанның жеңіске жетуі үшін қолданатын және әрекет ету
ережелерінде рұқсат етілген адамдар жиынтығы.
Тұрып күресу техникасы - тұрып күрескенде қолданылатын амалдар.
Ұстасу- қолмен орындалатын әрекеттер, палуан шабуылдау, қорғану
немесе қарсы шабуылдау мақсатына қарсыласының киімінің бір жерінен ұстай
алады.
Бір жақты ұстау- оң қолымен қарсыласының оң қолынан (сол қолынан)
ұстау.
Әр жақты ұстау- оң қолымен қарсыласының сол қолынан (сол қолымен оң
қолынан ) ұстау.
Ырғақ- білектерін айқастыру әдісі, саусақтарына қармақтап, ілмектеп,
құлыптап, бір-бірімен ұстастырады.
Шалу- аяқпен жасалатын қимыл, бұл кезде палуан балтырын, жіліншігін
қарсыласының тізесіне төмен қойып сырттан шалады.
Ілу- аяқпен жасалатын қимыл, бұл кезде палуан қарсыласының денесінің
қандай да болмасын бір бөлігін ұстап, немесе бір жағына қарай тартады.
Аяқты бүгіп тұрып, жіліншікпен немесе табанымен орындалады.
Орау - аяқпен жасалатын қимыл. Палуан қарсыласын қимылдатпай ұстап,
оны өзіне немесе бір жағына қарай тартып, онымен бір мезгілде жіліншігімен
және табанымен аяғынан іледі.
Қағу - аяқ қимылы. Палуан табан жағымен, табанның ішкі, сыртқы
қырларымен қарсыласын аяқтан қағады.
Көтере қағу - аяқ қимылы. Палуан санының артқы жағымен қарсыласын
аяғынан немесе екі аяғынан бірдей артқа көтере қағады.
Тізеден қағу- аяқ қимылы. Палуан қарсыласының аяқтарын кілемге
тигізбей көтеріп алып, тізесімен қағады.
Көтере итеру - аяқ қимылы. Палуан қарсыласын санымен немесе
жіліншігімен өзінің алдынан жоғары көтере итереді.
Адымын айқастыру- қарсыласының жанына немесе артына шығу мақсатымен
палуан аяғын оның аяқтарының артына қояды.
Еңкею- денені тік тұрған күйінен горизонталь күйге қозғалту.
Тікею- денені горизонталь күйден тік күйге келтіріп қозғалу.
Шалқаю- денені артқа қарай шалқайтып доғаша иілу.
Айналу- артқа қарай құлаған кездегі дененің қозғалысы: палуан
шалқалап құлап бара жатқанда кеудесімен түсетіндей болып айналады.
Жұлқу- палуан қарсыласын қатты тартып қалады. (жұлқиды).
Итеру – палуан қарсыласын өзінен ары қарай немесе қапталға қарай
қатты итереді.
Әдіс - палуанның толық аяқталған әрекеті, қарсыласынан басым түсу
немесе оны жеңу амалы.
Қорғану- қарсыласының шабуылын палуанның тойтаруына мүмкіндік беретін
әрекеттері.
Қарсы әдіс (амал)- қарсыласының әдісіне қарсы қолданылатын әдіс
(амал).
Лақтыру- қарсыласын кілемнен көтеріп алып жауырынымен немесе
кеудесімен түсіруге мүмкіндік беретінәдістер.
Жығу - түрегеліп тұрған қарсыласты кілемнен көтеріпалмай-ақ
кеудесімен немесе арқасымен түсіруге көмектесетін әдістер.
Арқадан асыра лақтыру- қарсыласқа арқасын бере айналып, содан соң
еңкейіп немесе алға қарай құлау арқылы орындалады. Айнала берген кезде
еңкейе қалу бұл әдістің негізгі элементі болып табылады.
Шалқайып (төспен) лақтыру- шалқаю арқылы орындалады. Бұл әдістің
негізгі элементі- денені артқа қарай доғаша иіп шалқайту.
Еңкейіп лақтыру- кеуденің және аяқтың күші арқылы қарсыласты кілемнен
көтеріп алып, содан соң еңкейіп, оны кілемге түсіру жолымен орындалады.
Ілу - түрегеліп тұрғанда орындалатын әдіс. Қарсыласының аяғын палуан
бүгілген өз аяғымен іліп алып жығады немесе лақтырады.
Шалу - лақтыру әдісі. Кедергі етіп қойған өзінің аяғынан қарсыласын
өткізе шалып лақтыру.
Иықтан асырып лақтыру- палуан арқасын беріп денесін айналдырыпбарып,
қарсыласын иығынан асырып лақтырады.
Орау- түрегеліп тұрғанда орындалатын әдіс. Қарсыласының аяғын
палуықан өз аяғымен (жіліншігімен және табанымен бір мезгілде) орап алып
жығады немесе лақтырады.
Тактикалық даярлық амалдары- палуанның шабуылдау немесе қарсы
шабуылдау үшін қолайлы жағдай жасайтын әрекеттері.
Барлау - палуанның қарсыласы жөнінде мәліметтер алуына көмектесетін
тактикалық әрекеттері.
Бүркемелеу - палуанның қарсыласынан шын ойын жасыру үшін жасайтын
тактикалық әрекеттері.
Қауіп төндіру- палуанның қарсыласын қорғанысқа көшуге мәжбүр ететін
тактикалық әрекеттері.
Жалған әрекеттер- ақырына дейін жеткізілмеген және қарсыласты тиісті
қорғанысқа көшуге мәжбүр ететін амалдар, қарсы амалдар, ұстау, жұлқу, итеру
және басқа да әрекеттер.
Алдау- ол да жалған әрекеттер.
Қайталап алдау - палуанның өзінің шын амалын қарсыласына жалған амал
етіп көрсетуге бағытталған тактикалық әрекеттері.
Шақыру - палуанның қарсыласын белсенді қимылдар жасауға мәжбүр ететін
тактикалық әрекеттері.
Тұқырту - палуанның қарсыласының еркін қимылдауына мүмкіндік
бермейтін тактикалық әрекеттері.
Тепе-теңдіктен шығару - палуанның өзінің шабуылға шығуына ың,айлы, ал
қарсыласын тепе-теңдігін сақтай алмай қолайсыз күйге түсуге мәжбүр ететін
тактикалық әрекеттері.
Шабуыл - тактикалық әрекет, оның мақсаты- басым түсу немесе жеңіске
жету.
Қайталап шабуылдау - бірдей қимылдар қатар орындалатын тактикалық
әрекеттер, ол қимылдардың тек соңғысы ғана шешуші, ал қалғандары жалған
болып табылады.
Комбинация - белгілі бір нәтижеге жету үшін орындалатын әрекеттерді
тактикалық жағынан ұштастыру немесе оларды бірінен соң бірінің орындалуы.
Ұстау (әдіс) комбинациясы- қарсыласы ұстаудың бір түрінен қорғана
жүріп, келесілерін орындауға қолайлы сәтін туғызатындай етіп ұстау түрлерін
(әдістерін) ұштастыру.
Алдын алу - пауанның қарсыласының шабуылымен бір мезгілде
жүргізілетін шабуылдау әрекеттері, бірақ палуан қарсыласының алдын алу үшін
оны шапшаңырақ орындайды. [6]
Қазақша күрес әдістерінің атаулары (терминалогиясы) оның
классификациясымен және жүйелеуімен тығыз байланысты. Атаулар оқу процесін
жақсартуға көмектеседі, өйткені қазақша күрестің техникасымен тактикасын
дұрыс атаудың жаттығулардың мәнін түсіну үшін маңызы зор.
Атаулар техниканы жазып алуды, программаларды, оқулықтарды шығарып
алуды оңайлатады, сөйтіп қазақша күрестің теориясымен әдісінің дамуына
ықпалын тигізеді.
Атаулар мына төмендегідей принциптер негізінде жасалған: ықшамдық,
дәлдік, анықтық, тіл түзілуінің және грамматиканың заңдарына сәйкестік.
Атаулар әдетте бір-екі сөзден тұрады. Олар дұрыс түсінік береді.
Атаулар былайша түзіледі:
1. қазақ тіліндегі кейбір сөздер жаңа мағынаға ие болады: көпір – палуанның
шалқайып басымен және аяқтарымен жер тіреп, белін көтеріп көпірге ұқсап
тұруы.
2. өндірістік сөздерден жаңа мағынаға ие болатын сөздер түзіледі: орап алу-
аяқпен арнайы жасалатын қимыл.
3. сондай-ақ, сөз тіркестері де қолданылады: шалқайып лақтыру, т.с.с.
Ұсынылып отырған атаулар әбден қалыптасқан, өзгермейтін атаулар емес.
Бұдан былай қарай да, олар спорттық жарыстың теориясымен практикасының
талаптарына сай ішінара өзгеріп отыруы ықтимал.
Әдістердің аттарының тұзілу ережелері. Қазақша күрестің техникасы,
құрылымы сан-алуан қимыл-қозғалыстар мен әдістерден тұрады. Күрестің әрбір
әдісін жеке атаумен айтатындай мүмкіндік жоқ. Бірақ дәл түсіну үшін әдістің
дұрыс аталуының маңызы зор. Сондықтан әдіске ат бергенде оның құрылымына
қарамайды.
Әдістің атын анықтау үшін мынадай ереже бар: әдістің аты екі не үш
бөліктен тұрады. Бірінші бөлігі негізгі техникалық белгіні , негізгі
классификациялық топтың атын білдіреді. Мысалы, лақтыру. Екінші бөлігі әдіс
құрылымындағы негізгі элементті сипаттайды, негізгі әрекетті орындау
ерекшелігін көрсетеді. Мысалы, шалқайып лақтыру, тобықтан қағып лақтыру.
Үшінші бөлігі әдістің детальдарын, қосымша қимылдарды және ұстау түрлерін
олардың бағытын және ерекшеліктерін анықтайды. Мысалы, қолынан және
кеудесінен ұстап шалқайып лақтыру; қолынан ұстап тобықтан қағып лақтыру.
Кеңінен тараған кейбір атауларды қысқартып та қолдануға болады.
Мысалы, тобықтан қағып лақтыру деудің орнына тобықтан қағу десе де
болады.
Әдетт, әдіс атының техниканың әр түрлі бөлшектерін көрсететін үшінші
бөлігінде сөз көп. Мысалы, онда қай қолдан, содай-ақ қай жағынан ұстау
керектігі көрсетіреді. Бұл үшін бірнеше шарттастық алынады. Мысалы,
қозғалыс бағыты мен басапқы орында тұру жөнінде мынадай атаулар бар.
Қозғалыстың барлық түрі де оны орындайтын палуанға байланысты
анықталады: жоғары, төмен, алға, артқа, жанына қарай, өзіне қарай, өзінен
ары, артына қарай өзін айналдыра қозғалу, өзінің үстінен өткізу.
Шабуылдаушы қарсыласына қарағанда оның алдында немесе бір жанында болуы
мүмкін.
Екі элементті немесе қозғалысты қосу үшін және, мен жалғаулары
арқылы қолданылады. Егер дененің жекелеген бөліктерінен қалай ұстауды
анықтағандак және жалғаулығы қолданылған болса, онда бір қолмен екінші
бөлігі ұсталатындығы көрсетіледі. Мысалы, кеудеден және қолдан ұстау. Егер
мен жалғаулығы қолданылса, онда қарсылас дененің екі бөлігі қоса ұсталып,
қолдардың айқастырылатыны сөз болғаны, мұндайда қаусырып деген атауды да
пайдалануға болады. Мысалы, кеуде мен қолдан ұстау (қолдары мен кеудесін
қаусырып ұстау). Егер екі элемент немесе әрекет қатар айналатын болса, онда
бірінші әрекет (қимыл) негізгі, екінші қосымша болғаны. Мысалы, шалқалап
шалып лақтыру. Мұнда шалқалау- негізгі, ал шалу қосымша әрекет. Егер екі
әрекет және жалғаулығы арқылы қосылатын болса, онда олардың маңызы бірдей
болғаны.барлық жағдайда да қимыл- әрекет аттарын қысқа, анық және дәл
болатындай етіп қою керек[7].
3. Қазақша күрестің тактикасы.
Тактикалық дайындық. Жаттықтырушы палуандардың айқасты жүргізу және
жарыстарға қатынасу жөніндегі білімін кеңейтіп, шеберлігі мен дағдысын
арттыра түсуі керек. Палуанның спортта табысқа жетуі көбінесе оның
тактикалық тұрғыдан қаншалықты терең әрі дұрыс ойлай алуына байланысты.
Тактикалық дайындық әдістері техникалық дайындық әдістеріне үқсас
(қайталау, жағдайды өзгерту, көрсету, жарысқа қатынастыру, бақылау, бөліп-
бөліп көрсету, т. б.). Бұдан басқа тапсырма беру әдісі пайдаланылады.
Әсіресе, бірігіп жаттығатын спортшы табылмаған кезде осы әдіс те өте
тиімді. Мүндай жағдайда жаттықтырушының тапсырмасы бойынша алдағы жарыстағы
болашақ қарсыластың бейнесі жасалады. Тапсырма беру әдісі палуанға тактика
жөніндегі қажетті білімді, шеберлікті және дағдыны жетілдіріп, тереңдете
түсуге, оның тактикалық ойын дамытуға ықпалын тигізеді. Палуан айқастың
тактикалық жоспарын жасауды үйренуі тиіс. Алдын ала жасалған осындай
тактикалық жоспар бойынша айқас өткізуге ұсыныс жасалады. Ол спортшыға
өзінің тактикалық ойларының шындыққа қаншалықты сай келетіндігін білуге
мүмкіндік береді. Өткен жарыстарға қатысып және оны мүқият қадағалай жүріп,
спортшы жаттығуларда тактикалық шеберлігін жетілдіре беруі тиіс.
Палуанның теориялық дайындығының жақсы болуы, кілемде өтіп жатқан
айқасты байқап және талдай алушылығы, өзінің спорттағы жетістіктеріне сын
көзбен қарай білуі оның тактикасын қолдану қабілетін арттырудың негізі
болып табылады.
Жан-жақты дайындық. Мұны жалпы және арнайы деп екіге бөледі. Жалпы
дайындық жаттыққанда үзақ уақыт шаршамайтындай болуды, органдар мен
организм дүниесі қызметінің үйлесімді және палуанның сымға тартқан жүзіктей
болып жетілуін қөздейді.
Палуанның жан-жақты дайындығының жолдары организмге аса қолайлы жалпы
әсер ететін жаттығулар (жүру, жүгіру, жүзу, шаңғы тебу, спорт ойындары,
жалпы жетілдіретін гимнастика, салмақ көтеріп орындайтын жаттығулар, т. б.)
болып табылады. Олар арнайы дайындық жаттығуларын орындағанда бұрын ие
болған қабілеттерін барынша танытуға мүмкіндік жасайды. Қазақша күреске тән
әрекеттерді орындағанда көрінетін жан-жақты қасиеттерге, күшке,
шыдамдылықңа т. б. арналған арнайы жаттығулар арқылы жетуге болады.
Күш, шапшаңдық, шаршамаушылық (төзімділік), икемділік сияқты қасиеттер
қазақша күреспен тікелей байланысатын жаттығуларда дамып жетіледі.
Палуанның жан-жақты қаншалықты дамығандығын тексеру үшін бақылау
жаттығулары пайдаланылады.
Спортшының күшті болуы қажет. Бұл арқылы палуан қарсыласын жеңіп
шығады немесе оның тегеурініне төтеп береді. Күш бұлшық еттеріне барынша
салмақ түсіргенде (қатайтып-босатқанда) ғана дамиды. Оны өсіретін
жаттығуларды таңдап алғанда қазақша күреспен айналысқан кезде палуанға
барынша зорланып қайрат қылу керек екендігін, тек ара - арасында ғана
бұлшық етке азғана демалыс беріліп тұратындығын ескеру қажет. Сондай - ақ
палуанға белдесу кезінде аз уақыт болса да жойқын қайрат жұмсауға, сіресіп
түрып немесе қимылдап жүріп қайрат қылуға тура келетіндігі де
ескерілуі тиіс.
Дененің бұлшық еттеріне барынша салмақ түсіру әдісі жаттығуларды
(жұлқу, лақтыру, игеру, кысу, тарту, отырып-туру) қайталап орындауға саяды.
Мұндай салмақтың шамасы нақты палуан күшінің көрсеткіш шегінің 80—90
процентіне дейін жетеді. Мұндай жаттығуларды бір жолы әлденеше рет қайталап
орындау керек. Қайталау саны палуандардың дайындық дәрежесіне және оның
алдына қойылған педагогикалық міндеттерге қарай анықталады. Осы айтылған
жаттығуларды шапшаң орындағанда организмдегі зат алмасу процестері шегіне
жеткенмен бұлшық еттердің көлемі артпайды. Күш жүйке - бұлшық ет реттеулі
есебінен өседі.
Қазақша күрестің тактикасы дегеніміз - палуаннның техникалық, жан-
жақты дайындығы және ерік күші мүмкіндіктерін шебер пайдалану. Мұның өзінде
жарыстардағы нақты жағдайларда қарсыласының ерекшеліктері де есепке
алынады. Күрес тактикасы техникамен қоса алғанда палуанның спорттық
шеберлігінің негізі болып табылады.
Спортшылалмен жаттықтырушылардың шығамашылығы арқасында күрес
тәсілдері ұдайы жетіліп, байи түседі. Күрес тәсілдері жарыс ережелеріне де
байланысты болады және сол ережелерде көрсетілген өзгерістерді енгізу
арқасында жаңарып отырады. Мұнжай жағдайда бір әдіс аз қолданылып,
екіншілері, керісінше, тиімді бола бастайды. Сөйтіп, күресудің жаңа
әдістерді қолданылатын нұсқасы пайда болады. Палуанның тәсілқойлық
шеберлігі оның техникалық, жан-жақты дайындығына, ерік күшіне байланысты.
Оның техникасы өсетін болса, жаңа әдіс айла игереді, сөйтіп күрес әдісін
әрі қарай жетілдіріп, жаңалап және өзгерте түсудің алғашқы шарты жасалады.
Техника тактикалық міндеттерді шешуге қажетті шарт және әдісті орындаудың
негізгі құралы болып табылады. Сондықтан палуанның тәсілқойлығы ең алдымен
оны қандай техниканы игергеніне байланысты. Палуанның техникалық шеберлігі
неғұрлым жоғары болса, алғашқы жағдайда өзінің қалаған әдістерін неғұрлым
көбірек қолданаалатын болса, шабуылдау үшін қолайлы сәтті таңдап алу оған
соғұрлым оңайырақ, шығармашылық мүмкіндіктері соғұрлым байырақ, тәсілдері
де түрліше әрі көбірек болады. Техниканы ұдайы жетілдіріп, байыта түсу-
тактикалық шеберлікті арттырудың міндетті шарты. Егер палуан күрескен
жағдайда ең болмағанда, бір жаңа әдіс қолдана алатын болса, онда соған сай
оның тактикалық әрекетінің шеңбері де кеңи түседі.
Палуанның техникалық дайындығы жан-жақты болса, ол жеңіске жету үшін
өзінің жақсы көретін, әбден үйреніп алған әдістерін ғана қолданып
қоймайтындығын атап көрсету қажет. Ол сондай-ақ жеткілікті игеріп алмаған
техникалық әрекеттерін де, ал кейде, қолайлы сәті келіп қалған болса, тек
танысқан әдістерін де қолданады.
Техникалық арсеналы аз болса, палуанның мүмкіндіктері шектеулі
болады, ол күрескенде тек бір әдісті ғана қолдана береді. Сондықтан бірнеше
әдіс түрлерін ғана меңгеріп алған спортшыға турнирлік жарыстарда жеңіске
жетем деп үміттенуге болмайды. Бір белдесуде өзінің жақсы көріп қолданатын
әдісін көрсетіп алғаннан кейін, оны екінші жолы қолдана қоюы едәуір қиынға
түседі. Алғашқыдағыдай ол күтпеген тәсіл бола алмайды, оның ойын қарсыласы
оңай біліп қояды да, қарсы айла қолданып, алдырмайды.
Спортшының күресіндегі және жарысқа түскендегі әдіс қолдану
мүмкіндіктері, сондай-ақ оның өзінің жақсы білетін амалдарын қай жағынан да
және қандай жағдайда да дұрыс қолданып кетуіне байланысты[8].
Қай жағынан келсе де әдіс қолдануға шебер палуан қарсыласын қиын
жағдайда қалдырады, оған өзінің шын қауіпті қай жағынан төндіретінін білуге
мұршасын келтірмейді. Мұны былай қойғанда, ондай спортшы шабуыл жасап
жеңіске жету жолында қосымша бірқатар сәттеррді пайдалануға мүмкіндік
алады.
Палуандардың техникалық дайындығының жан-жақты болуы керектігі
жөнінде айтқанда, біз олардың әр түрлі топтағы амалдарды мінсіз орындай
алулары, шабуылға шыққанда жиі қолданылатын амалдарға қарсы амал
қолданулары, сондай-ақ барлық амалдардан да қорғана алулары қажеттігін есте
ұстаймыз.
Егер спортшы қандай болмасын бір амалдан қорғана алмайтын болса, оның
әлсіз жерін біліп қалған қарсыласынан сөзсіз жеңіліп қалатындығын күні
бұрын-ақ айтуға болады.
Палуанның кілемде өзін өзі еркін ұстауының, жеңіл қозғалуының, артық
күш жұмсамай қимылдауының да маңызы бар. Егер кімде-кім кілем үстімен әр
түрлі бағытта еркін қозғала алмайтын болса, ол әр түрлі техникалық және
тактикалық тәсілдерді қолдана алмайды, шапшаң және күтпеген жерден әрекет
ете алмайды.
Палуанның тактикалық мүмкіндіктері көбінесе оның физикалық қабілетіне
байланысты. Шапшаң, қайратты, икемді және көпке дейін шаршамайтын болса,
атлет жеңіске жету үшін әр жолы өзіне қолайлы сәтті қолдана алатын болады.
Мысалы, палуан көпке дейін шаршамайтын болса, қарсыласының кім болуына
қарай неше түрлі қарқынмен күресе алады.
Икемі мол, шапшаңдығы әбден жетілген спортшының күресті үнемі
шиеленістіре түсуге, қарсыласының алдын орап кете беруге, оның ізін аңдып,
амал қолдануға мұрша бермеуге мүмкіндігі болады.
Әр түрлі амал айланы жүзеге асырудағы күшпен шапшаңдықтың мәнін
айтып жеткізу қиын. Егер палуан күрес тәсілдерін баяу және тиісінше қайрат
көрсетпей қолданатын болса, ол тәсілін қанша ойланып істегенімен мақсатына
жете алмайды, қарсыласы мұндай жағдайда оңай қорғана алады.
Күрес кезінде палуанның әрекеттерінің көбі қарсыласының қимылына
қарсы әрекет болып табылады. Сондықтан спортшының терісі мен бұлшық етінің
сезгіштігінің үлкен маңызы бар. өйткені оның қарсы әрекетінің шапшаңдығы
едәуір дәрежеде палуанның осы сезгіштік қасиетіне байланысты болады. Терісі
мен бұлшық еті өте сезгіш, сонымен қатар техникасы жетілген әрі тәжірибелі
болса, спортшы күрес кезінде болатын әр түрлі күтпеген жағдайларға дер
кезінде әрі дәл жауап беріп, палуанның аса маңызды тактикалық құралы-
қарсыласының алдын алып әрекет етеді.
Жан-жақты дайындығы, күші, шыдамдылығы, икемі, т.б. жетілген сайын
палуанның тактикасы да өзгеріп отырады. Тактика жөніндегі білім тереңдесе,
ол палуанның әр қилы мүмкіндіктерінің толық көрінуіне ықпалын тигізеді.
Мысалы, күрескен кезде жарыстарда күшін тактикалық жағынан сауатты
пайдаланатын болса, тез шаршамайды да ұзақ уақыт күшін сарықпай күресе
алады. Спортшының тәсіл қолдану шапшаңдығымен қарсыласына әсер ету күші
оның күрескен кезде сәт сайын өзгеріп отыратын жағдайды қас қағымда
қабылдап, дұрыс бағалай алу, ең қолайлы сәтте әрекет ету қабілетіне
байланысты.
Палуанның тактикалық мүмкіндіктеріне оның техникалық және жан-жақты
дайындығымен қатар психологиялық даярлық та әсер етеді. Батыл және
инициативасы мол спортшының тактикалық айла-тәсілдері де көп әрі бұрын –
соңды кездесе бермейтіндей болып келеді, сондай-ақ ол күрескен кезде
қарсыласына өзінің ойға алғанын істете алады. Салқындылық, төзімділік,
ұстамдылық, табандылық, ерік күшінің басқа да қасиеттері палуанды күрестің
қиын-қыстау кезінде жол табуға, қолайлы тактикалық нұсқа таңдап алып, оны
жүзеге асыруға қабілетті етеді.
Тиісті психологиялық дайындығы болмаса, спортшы өте-мөте толқиды,
сөйтіп оның күрестің қалай аяқталатынын ойлап болатыны сондай, тіпті
кілемге шыққанда өз әрекетін бақылаудан қалады және тактикалық жағынан
дұрыс ойлау қабілетінен айырылады. Мұндай палуан айқас кезінде енжар
қимылдайды, жағдайды дер кезінде және дұрыс қолдана алмайды, қарсыласының
қимыл-әрекетінен кешігіп қимылдайды[9].
Шамадан тыс мазасызбанып, батылдығы мен табандылығынан
айырылғандықтан спортшының реакциясы кешігіп қана қоймай, күшін де
мөлшерлеп жұмсай алмайды, қарсыласының жалған қимылдарына барын салып
әрекет етіп, сөйтіп, айқастың тактикалық жоспарын орындау мүмкіндігінен,
олай болса алға қойған мақсатын орындап шығу мүмкіндігінен айырылады.
Жағдайға қарай өзгеріп отыратын әр түрлі тактика спортшыдан ұдайы батылдық,
инициатива көрсетуді талап етеді. өйткені айқасқанда және жарыс кезінде
палуанның өз бетімен әр түрлі тактикалық міндеттерді шешуіне тура келеді.
Қиын әрі ұдайы өзгеріп тұратын айқас жағдайында дұрыс бағыт тауып,
дұрыс шешімге келу үшін, өзгерістерге дәл және дер кезінде көңіл аударып,
қимыл көрсету үшін спортшының логикалық ой толғауы жақсы жетілген болуы
және ол әрбір тактикалық амалдарын ойлап істеуі керек.
Тактикалық ойлау жан-жақты ойластырылған есепке неізделуі тиіс және
ол тез өсуі керек. әсіресе, айқас кезінде тез ойлауға үлкен талап қойылады.
Сондықтан жағдайды бағалау және шешім қабылдау кейбір эпизодтарда көп
ойланбастан (автоматты түрде) жүзеге асырылуы тиіс.
Палуанның ойлау қызметі қиын жағдайда (күш жұмсау, қарсыласының
тәсілдеріне ілініп жеңіліп қалу қаупі, әр түрлі эмоциялар, шаршап-
шалдығу) өтеді. Сондай-ақ, ойлау қызметі бірқатар факторларға, оның ішінде
спортшының жарыстарға қатысу тәжірибесіне, өзінің көңілін басқаға алуына
(бөлу, аудару, басқа жайға аудару) байланысты. Жоғарыда айтылған осы
қасиеттердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz