Дәстүрлі қазақ мәдениеті. XVIII ғ. орта түсі мен XX ғ бас кезенінің қазақ мәдениеті
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2
I. Мәдениет адамзат әлемінің
айнасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..3-5 1.1. Мәдениет
ұғымының тарихи қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6-21
1.2. Тіл және мәдениет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22-28
1.3. Мәдениет
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .29-33
1.4. Мәдениет сухбатының табиғаты.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34-45
II. Дәстүрлі қазақ мәдениеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46-48
2.1. XVIII ғ орта тусы мен XX ғ бас кезенінің қазақ мәдениеті ... ... .49-
51
III. Ұлттық мәдениет өркендеу және даму мәселелері ... ... ... ... ... ... ... .52-59
1. Мәдениет және өркениет аясындағы ұлттық
тәрбие ... ... ... ... ...60-65
2. Қазақстандық қоғамының мәдени-ұлттық
өзгешелігі ... ... ... ... .66-68
3. Дін және мәдениет өзара
байланысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..69-71
4. Тарихи
мұра ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 72-75
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .76-77
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..78
Кіріспе.
ХХ ғасырлардың аяғы мен енді ғана табалдырығын аттаған жаңа ғасыр
бастауында мәдениеттің ғаламдық сипаты одан әрі айқындала түсуде, өйткені
өзінің мәдени-тарихи мәнділігі жағынан адамзат баласының рухани ой-өрісін
кеңейте түсуде. Тағдыр мәденеттің өзіне жазып қойған сияқты. Олай болса,
адамзат баласының ғасырлар бойғы тарихының мәдени бет-бейнесін жан-жақты
ашып көрсетіп, ұрпақтар жалғастығы мен мұрагерлігінде ерекше белсенділік
танытатын ұлы да, құпия күш болып табылатын мәдениет атауларының
сырларын ашып, бүгінгі ұрпақтың игілігіне айналдыру бүгінгі күннің басты
талаптарының бірі болып табылады. Шығыс пен Батыс - әлемдік екі бастама,
екі рух, екі дене, екі жаратылыс дүниесі. Сондықтанда өзімдікі мен
өзгенікі пиғылына мүлде бас ұрлау, мәдениеттің бұл ағымдарын бір арнаға
түсіру, дүние жүзілік мәденеттің өзгісін кеңейту. Бұл жайында орыс ойшылы
П.Я.Чаодаев тарих сахнасына алғашқы болып шыққан Шығыс өзінің
дүниетанымдық, пайымдаушылық тұңғиығынан түсірген сәулесімен жер бетін
нұрландырса. Өз кезегінде Батыста, өзінің жан-жақты белсенді қызметімен
әлемді мәнті етті – деп жазса, белгілі ғалым Гессе. Даналық тұрғысынан
алсақ Шығыспен Батыстың сан-сапалы мәдени өмірін жаугершілік жағдайындағы
қақтығыстарға ғана толы шым-шытырдың әлем деп біржақты қарастыруға
болмайды, онда біз бұл өркениеттердің арасындағы мәдени сабақтастықты
жоғалтып аламыз деп толғанды. Өз ерекшеліктері бар, ең бастысы – Шығыс –
Солтүстік мәдениеті адамның табиғатқа жақындығымен ерекшеленеді.
I. Мәдениет адамзат әлемінің айнасы.
Әл-Фараби айтқандай, адам-хайуани-мадани: яғни, мәдениетті жан. Адам
табиғат туындысы, қажеттілік болып табылады.
И.Гердердің тілімен айтқанда, адам табиғаттың бірінші азаматтық алған
пендесі. Ғасырлар адамның мәдени дамуының куәсі. Мәдениет пен табиғатты
ұштастыруға тырысатын ілім-мәдени антропология. Оның негізін салушы
Э.Уилсон ХХ ғ. мәдениет пен табиғат дилеммасының адам тағдыры үшін қауіпті
екендігін көрсетіп, заман талабына экологиялық мәдениет ілімін тудырады.
Американ ғалымы К.Поппер айтқандай, адам бірдей үш дүниеге: физикалық,
ментальдық (психикалық) және идеалдыққа жатады. Мәдениеттің құпиясы
адамдағы мендік. Одан сыртқа ерекше бір нұр-азаттық, жауапкершілік,
адамгершілік сәулесі нұр шашып тұр. Мәдениет дегеніміз менің өмірім, менен
бөлінген, мен өлгеннен кейін де тірі болатын менің шығармашылығым. Енді
мәдениеттің қоғамда атқаратын қызметтерін талқылайық. Қоғамды зерттейтін
басты ілімді әлеуметтану деп атайды.
1. Адамдарды қалыптастыру қызметі – адам мәдениетті, ал мәдениет адамды
қалыптастырғанын білеміз. Жеке адам өзі өмір сүріп жатқан қоғамның
туындысы, төл перзенті, маугли – көркем бейне (естеріңе түсіріңдер,
жануарлар арасында өскен, мәдениеттен жұрдай). Адамға ең қиыны – адам болу.
Жеке тұлға да өзіндік сана тұрақталады, ол озық мәдениет үлгілерін өз
бойына сіңіреді. Мәдениеттің бұл қызметі бір ұрпақтан екінші ұрпаққа
берілетін бүкіл адамдық өмір тәсілдерінің өзіндік ерекшеліктеріне қатысты.
Шын мәнісінде қоғамда ұрпақтар жалғастығы мәдени мұраларды игеру, қабылдау
және оны шығармашылықпен дамыту арқылы жүзеге асады. Мәдени ақпараттар
(информация) салт-дәстүр, әдет-ғұрып, рәсім-рәміз, тіл, дін және өнер,
білім т.б. руханилықтың белгілі бір деңгейін меңгерудің нәтижесінде
мәдениет субъектісінің өзіндік санасының жанды буынына айналады.
2. Мәдениеттің қоғамдағы бұл қызметінің сан алуан қыры бар. Мәдениет пен
білімнің арақатынасы. Ертедегі гректің пайдейя, ислам өркендеуіндегі
шайриф қазіргі өркениеттегі интелегенттілік ұғымдары мәдениет пен
білімділіктің іштей туыстығын, үндестігін білдіреді. Осы сипатта, әсіресе
зиялылар (интелегенция) мәдениетті сақтау және дамыту ісінде үлкен қызмет
атқарады. (адамдық қарым-қатынас, жаппай компьютерге көшу емес мәдени
диалогтың түрін жасап, оны сақтай білу керек). Білімділік пен
мәдениеттіліктің маңыздылығы шартты болғанымен, елеулі айырмашылық белгілі
алшақтық, тіпті қайшылықта бар.
Егер біз ғылым арқылышындықты ашсақ, өнер арқылы әсемдікке ұмтыламыз ал
моральдық таным арқылы жақсылық пен жамандықты айырамыз.
1. Кеңес Одағында, кітаптар, мәдениетті ғылыми жолмен басқару атты сөз
тіркесі кең етек алғанды. Мәдениетті басқару мүмкін емес тоталитарлық
жүйедегі айланы, кемшілікті көреміз. Мәдениеттегі реттеушілік
әрекеттерінің өзіндік ерекшеліктері бар, үлгіге көбірек көңіл бөлеміз.
Мысалы мәдениетті адам дегенде оның адамдық жан-жақты белгілерді
бойына толығырақ, тереңірек дарытқандығын көрсетеді. Ол білім ғылым
деңгейіне, киім сол кезде көп тараған, Сәнге, мінез-құлқы осы қоғамның
адамгершілік талаптарына сай адам.
2. Қоғамдағы негізге қызметтерінің бірі. Қарым-қатынасы әлеуметтік
шындықтың басым көрнісі. Мәдениет игіліктерін жас нәресте анасының ақ
сүтінің еміп, оныңәлди жырымен сезім дариясына шомылып қана адамдық
қасиеттерді бойына сіңіре бастайды. Мәдени құндылықтарды оларды
жасаушылар мен тұтынушылар арасындағы қарым-қатынас ретінде алуға
болады. Адам тұрмайтын үй бос қаңырап тұрады, отарда жүрмейтін темір
жол жай темірмен ағаштың үйіндісі, ешкім оқымайтын кітап шаң басып
жатқан қағаз. Мәдени болмыстық тірегі деп қарым – қатынасты айтамыз.
Жаңа дәуірден бастап ХІХ ғасырдың соңына дейін мәдениеттегі тілге көп
көңіл бөлінген жоқ. Тіл сананың, ойдың, рухтың құралы ретінде ғана,
қосалқы бөлшек есебінде қарастырылып келеді. Тек ХІХ ғасырдың басында
ғана фил-да мәдениеттануда тілге деген бетбұрыс байқалды. ХІХ ғасырдың
басында па бн батыс лингвистикасы (тіл туралы ілімі) дыбыстың тілге
көп көңіл бөледі, өйткені жазбаша тілді олар дыбыстың тілдің
бейнеленуі деп есептеді. Сөйтіп о баста лингвистика фанология (дыбыс
туралы ілім) жүйесінде дамыды. ХІХ ғасырдың 60 жылдарынан бастап
тілдің мәніне деген көзқарас күрт өзгерді. Тілдің негізі және алғашқы
түрі – жазу, жазбаша тіл деген түсінік фанологияны ығыстыра бастады.
Адам тілге ие болу үшін, тілде болмыс құру үшін оған бірінші жазу
идеясымен таныс болу керек. Осыған өз үлесін қосқан философтарды атап
өтетін болсақ, олар: Мишель Фуко, Роллан Барт, Жак Деррида.
Бұлардың концепциясы бойынша тілдің негізін жазудан немесе таға белгіден
іздеу керек. Жак Дарриданың айтуынша, түсінікті сөз ретінде ауыздан шықпай
тұрып ақ, тіл жазбаша түрде немесе таза белгі, таңба ретінде тіршілік
еткен, болмыс құрған. (1)
___________________________________ _
1. Б.Нұржанов культурология А, - 1994 ж.
1.1. Мәдениет үғымының тарихи ңалыптасуы.
Медениет дегеніміз не? — деген сұраққа жауап беру үшін бүл сөздің
этимологиясына, яғни осы бір күрделі үғымды білдіретін сөздің шығу тегіне
тоқталуды жөн көрдік. Қазақ тіліне бүл термин арабтың маданият — қала,
қалалық деген сөзінен енген. Бүл ортағасырлардағы мүсылман мәдениетінің
өркендеу кезеңінде қальштасқан түсінікпен байланысты. Мәдениетке берілген
көптеген анықтамаларды альтернативтік (қарсы қоюшылық) деп атауға болады.
Бүл жерде алдымен көзге түсетіні — мәдениет пен табиғатты культура мен
натураны қарсы қоюшылық. Көне замавда культура деген үғым жерді өңдеу
деген мағынаны берген. Кейінірек, дәлірек айтқанда, Цицеронның еңбектерінде
(б.э.д. 45 ж.) бүл сөздің мағынасы тереңцеп, жанды жетілдіру деген үғымды
білдірді. Уақыт өткен сайын еуропалық тілдерде мәдениет сөзі білім беру,
даму, қабілеттілік, қүрметтеу сияқты мағыналарға ие бола бастады.
Қазіргі заманғы сөздіктерде мәдениетке төмендегідей анықтамалар берілген:
а) мәдениет — белгілі бір халықтың қол жеткен табыстары мен
шығармашылығының жиынтығы; ә) мәдениет — адамзат қауымының белгілі бір
тарихи кеңістіктегі қызметі мен өзіндік ерекшеліктері (палеолит мәдениеті,
критмикен мәдениеті, қазақ мәдениеті ж.т.б.; б) мәдениет — адамдық
әрекеттің белгілі бір саласының жетілу деңгейі (сөйлеу мәдениеті, еңбек
мәдениеті, қүқық мәдениеті ж.т.б.); в) агромәдениет (дөнді өсімдіктер
мәдениеті, цитрустық мәдениет ж.т.б.). Ал осы үғымдардың ішінде
мөдениеттану пәніне алғашқы екі үғымның тікелей қатысты екендігін аңғаруға
болады. Мәдениет үғымы тарихи қалыптасудың үзақ даму жолын өтті, оны
алғашқы рет ғылыми түрғыдан анықтауға үмтылған философтар болды. Бірақ,
өкінішке орай, XVIII ғасырға, яғни Ағартушылық дәуірі кезеңіне дейін, басты
қүндылық — адам мен оның ақыл-ойы деген қағида жүзеге асқанға дейін
мәдениет сөзі белгілі бір мойындалған термин ретінде қолданылмады, бар
болғаны жаңа ұғымдардың синонимі ретінде ғана пайдаланды. Сөзіміз дәлелді
болу үшін, мәдениет үғьшын талдауды. Көне заманнан бастағанды жөн
көрдік. Жоғарыда атап көрсеткеніміздей бүл терминнің алғашқы мағынасы
жер-анамен, оны өңдеп-баптаумен тығыз байланысты болды. Демек мәдениет
үғымы жерді жырту, бау-бақшаны өңдеу, яғни өсімдіктер және жануарлар
дүниесімен, дәлірек айтқанда, егіншілік пен ауыл шаруашылығымен тығыз
байланыста қарас-тырылды. Оған қоса бізге үйреншікті болып кеткен
мәдениет үғымының тәрбие мен біліммен байланыстылығының тамыры да
сонаукөне заманда жатыр. Білімсіз және тәрбиесіз адам еш уақытта мәдениетті
бола алмайтыны ақиқат, еңцеше білім мен тәрбие барлық халықтар мәдениетінің
қайнар бүлағы болып табылады. Сонымен бірге мәдениет сөзі қүрмет түту,
сыйлау, қүрметтеу, табынушылық деген мағыналарға да ие. Осылардың ішівдегі
ең бастысы — дінге табынушылық. Көне замандағы адамдар әруақытта да
қүдайлар қоршауыңца болды, олардың санасынан тәңірі берік орын алды. Үйде
де, түзде де қүдайлар адамдармен бірге болды, оларды жебеп, қорғап отырды.
Қүдайлар қалаларда түрды, қала зардары мен қала азаматтарын бәле-жаладан
қорғады. Міне, сондықтан да болар, белгілі эллинист Макс Поленц полистік
патриотизмді ерекше дәріптейді. Полис дегеніміз — шағын ғана халқы бар
қала, ал қала түрғындары сол қаланың азаматтары болып саналады. Олар өз
қаласының заңына бағынды, қаланы сыртқы жаулардан қорғады, қажетті
азаматтық міндеттері мен борыштарын (халық жиналыстарын өткізуге, сот
орындары мен қаланың басқа да мекемелерінің жүмыстарына және т.б. қатысу)
мүлтіксіз орын-дап отырды. Мүндай қалаларда мәдениет әрі тәрбие беруді, әрі
дінге табынушылықты, әрі жер өңдеуді де білдірген. Дәл осындай үйлесімділік
көне полистерде қала азаматтарының азамат болып қалыптасуына ерекше ықпал
жасады. Гректер бүл процесті пайдейя (бала) деген үғьш арқылы берген. Бүл
термин тәрбиелеу, оқыту деген үғыммен қатар, білім беру, білімділік,
ағартушылық, мәдениет деген мағыналарға да ие болған. Бұл жағдайда тәрбие
мен білімнің жәй ғана байланыс-тары жайындағы идеяны аңғаруға болады.
Гректер сонау көне тасқан азаматтарды тәрбиелеуге бағытталған сирек
кездесетін білім беру жүйесін жасады. Адамға деген мұндай қамқорлықта
сөзсіз гуманистік құндылық бар, оның негізінде мәдени процестердің мақсаты
үшін күресетін адам идеалы жатыр. Бүл жөнінде В. Йегер былай деп тамаша
айтьш кеткен болатьш: Грек мәдениетінің идеяларынсыз ертедегі дүние
тарихи кезең болып өмір сүре алмас еді де, ал Батыс Еуропалық мәдениет
дүниеге келмеген болар еді(2). Грекияда негізінен мәдениеттің
аристократиялық (ақсүйектік) түрі кеңінен таралған, ал оның негізінде терең
генеалогиялық дәстүрлер) жатыр. Ақсүйектік қасиеттермен қатар, адамзаттық
қасиеттерге де ерекше көңіл бөлінді. Басты мақсатқа апарар жол — білім жолы
болды. Г.Е. Жураковский бы-лай деп жазды: Көп жыддық Афин мектептеріндегі
білім берудің түпкі мақсаты — оқушыларға афин қоғамының толық қүқылы мүшесі
екендігін толық сездіру болып табылады(3). Балаларды мектепте жазып-сызуға
үйретіп, грек әдебиетімен таныстырды. Грамматика мен музыка сабақтары бай-
ланыстырыдды, өйткені көптеген өлеңдер музыкамен сүйемелдеу арқылы
жатталды. 12 жастан бастап үл балалар палестраға барды, гимнасгакамен
айналысты. Жастар тындаушылар ретінде мемлекеттік істер қаралатын
жиналыстарға да қатыса алатын болды. Демек, бүл айтылған жағдайлардың бәрі
көне пайдейяның гуманитарлық қызметімен қатар, көне мәдениетгің да-муына
ықпал жасағандығын көрсетеді. Ерекше атап өтетін бір жай, мүндай білім беру
жүйесі белгілі бір талаптар мен ережелерді игерумен ғана шектелмей,
жастарды қоғамдық өмірге де дайындады. Демек, грек қоғамының белсенді
мүшесі болу, қоғам-дық өмірдің сан-саласына араласу белгіленген ережелер
талап-тарды толық игергенде ғана жүзеге асып отырды, ал бүларды гректер
даналық табыстар — нома (заңдар) деп атады. Демек мәдениеттің мақсаты
адам бойында ойлау, пікір айтып
пайымдау қабілеті мен эстетикалық сезімді дамыту болды. Бүл жағдайда көне
заман адамы өзінің табиғатпен байланысын еш уақытта жоғалтқан емес ол үшін
табиғат ерекше ыстық та, жа-қын да болды. Өкінішке орай, грек қоғамының
даму барысында, әсіресе эллинизм дәуірінде, көне полистердің өз
___________________________
2.(Г.В. Драч. Культурология. Ростов-на-Дону, 1995, с. 26).
3.Г.Е. Жураковский. Очерки по истории античной педагогики. Москва, 1940,
с. 42.
тәуелсіздіктерін жоғалтуына байланысты грек пайдейясының идеалдары
бүзыла бастады. Әлеуметтік түрақсыздық пен бей-берекет саяси уақиғалардың
салдарынан мәдениетке
нүқсан кедді. Білім берудің және тағы да басқа мәдени қүндылықтардың
дәрежесі түсіп кетті. Бірақ қоғамдағы мүндай өзгерістерге қиындық пен
тоқырауларға қарамастан мәдениет өз дамуын тоқтатқан жоқ. Христиандық сана
негізіңде дамыған ортағасырлық мөдениет пүтқа табынушылықты жоққа шығара
отырып, көне мәдениеттің негізгі табыстарын сол қалпында сақтай білді.
Ортағасырлық мәдениет политеизмге монотеимзді, натурализмге — руханилықты,
геодонизмге (сүйсініп — рақаттану табынушылығы) аскеттік идеадды, дүниені
бақылау және логика арқылы тануға. Библияға сүйенген және оны шіркеудің
белгілі қайраткерлері арқылы түсіндірілетін — кітаби білімді қарама-қарсы
қойды. Өзінің жан дүниесіне терең үңілген ортағасырлық адам өз түлғасының
қайталанбайтындығын, ерекшелігін, түңғиық екендігін байқады. Ал бүл жағдай
политеизмнен монотеизмге көшуге толық мүмкіндік берді. Көне заманның адамы
өзіне сену қасиетін мәңгілік кеңістік дүниесінен, оның ішінде ең бірінші
кезекте табиғаттан алды. Ол қүпиялы аспан мен жүлдыздар әлемі, таулар мен
өзендер, ал қүдайлар болса табиғаттың бөлшегі ғана. Ортағасырларда
мәдениетті түсінуде келелі өзгерістер байқал-ды. Рационалдық ізденісті
адамгершілікке, адамның жан-жақты жетілуіне апарар жол деп қарастыратын
мәдениеттің көне түсінігі түйыққа тірелді. Адамның заттық-аспандық
дүниеден, оның тіршілік отанына басқа да дүниелердің, атап айтқанда, ерекше
лөззат алар рухани дүниенің бар екендігі айқындалды. Адам өзін қоршаған
ортада, кеңістікте адамзаттың ақыл-ойы-нан тәуелсіз зандылықтардың,
ережелердің бар екенін аңғара отырып, овда жоғарғы ақыл-ой мен ең жоғарғы
әділетгіліктік әрекет ететіндігін сезіне білді. Мәдениет тағы да адамның өз
мүмкіндіктерін жетілдіру, оның ішінде ақыл-ойды, ақыл-ой болғанда
табиғи бүзылмаған және сеніммен толықтырылған ақыл-ойды жетілдіру
түрғысынан адамзат баласының алдында түрған келелі мәселе дәрежесіне
көтеріп, қүпия дүниелер есігі айқара ашылды, қоршаған ортаға басқа
рационалдылық қана емес екендігі айқындалып, ендігі жерде адам бойындағы
жаңа өлшемдер — махаббат, үміт, сенім және т.б. жаңа сатща көтерідді. Адам
өзінің әлсіздігін де сезіне бастады, бірақ ол өзінің дәрменсіздігіне
қарамастан алып күш иесі екендігін де таныта білді. Қүдай адамды, оның
мәңгілік жанын жаратты. Адамның бақыты өзін тануда емес, Қүдайды тануда.
Адамның бакы-ты мен бостандығы оның тәуелсіздігінде емес, оның Құдайта-
ғаланың ыкдалында болуы мен онымен рухани бірлікте екендігін мойындауында.
Міне, сонда ғана адам барлық қиындықтарды жеңе отырып, өз мақсатына жетеді.
Міне, осындай сипаттарға ие болған ортағасырлық мәдениетті тәлім-тәрбие,
үйлесімділік пен тәртіп өлшемі ретінде емес, шектеушілікті жеңу, адамның
үнемі рухани жетілуі мен жан-жақты қалыптасуымен сипатгалады. Жаңа заманда
(XVII—XIX ғ.) жоғарыда көрсеткеніміздей, мәдениеттің көптеген теориялары
өмірге келді. Жаңа заман философиясында көне заман мен ортағасырлар
мәдениетін нақты түсіну және оған шындық түрғысынан қарастырғанда, ең озық
идеялар Ағартушылық дәуірі — буржуазиялық қайта қүруларға, терең саяси
әлеуметтік өзгерістерге толы ерекше тарихи және ең рационалды кезең болып
саналады. Бүл дәуірдің
мәдениет теориясына ерекше үлес қосқан өз ойшыл ғалымдары болды. Олар
(Англияда — Толанд, Францияда — Вольтер мен Мон-тескье, Германияда —
Лессинг, Гете, Шиллер және т.б.) дүние мен адамзат жөніндегі ақиқатты айту
қүқығын діннен тартып алып, адамзаттың ақыл-ойының тәуелсіздігін батыл
қорғайды. Адам өзінің табиғи жаратылысынан-ақ мүмкіндіктері мол, ақылды жан
және соны тиімді пайдаланудың нәтижесінде адам игілігіне сай қоғам қүруға
қабілетті. Ал бүл ізгі мүраттың жүзеге аспауына адамның өзі кінәлі, дәлірек
айтқанда, оның білімсіздігі мен мәдениетсіздігі, адамзатгы ғасырлар бойы
қараңғылық түнегінде үстауы және т.б. мәдениет пен өркениеттің даму
барысында басты кедергілер болды. Осы орайда Ағартушылық дәуірі
ойшылдарының антиклерикалдық (дінге қарсы) көңіл-күйін аңғару онша қиынға
соқпайды. Осындай көңіл-күй табиғат пен адамның осы бір жарық дүниедегі
алатын орны туралы мәселені қайта қоюына мүмкіндік берді. Сондықтан да
болар, Ағартушылық дәуірінің философиясы мәдениет туралы ілімді дамытуға
мүмкіндік беретін категорияларға сүйенді (табиғат, адам, қоғам, таным, ақыл-
ой). Сонымен қатар бүл ка-тегориялар жалпы философиялық сипатқа ие болды.
Олар XVIII ғасырдың ағартушыларына тарихи прогресс идеяларын дамытуға және
тарихи дамудың мақсаты, қозғаушы күштері және мағынасы жөніндегі сүрақтарды
белгілеуге мүмкіндік берді. Әрине бүл сүрақтарға жауап қалыптасқан жалпы
философиялық негіздер түрғысынан берілді. Мысалы: Мәдениеттің классикалық
үлгісі үғымымәдениетті — адамзаттың тарихи дамуы-ның нәтижесі, адамзат
баласының саналы және адамгершілік қоғамдық қарым-қатынастарының қол жеткен
дәрежесі деп қарастырады. Мәдениетке байланысты қағидаларды сын елегінен
өткізе отырып, Ағартушылық кезеңінің ойшылдары жаңа мәдени үлгілері (адам,
қоғам, мемлекет, қүқық, философия және т.б.) жасауға тырысты және өткен
заман мен жаңа заманның мәдени тәжірибесін жаңаша сын елегінен өткізе
отырып қарастырды. Бүл игі мақсатты жүзеге асыруда олардың алдында орасан
зор көне жөне тың материалдар көптеп кездесті. Ортағасырлар мен қайта өрлеу
дәуірінен бастап зерттеле бастаған көне заманның тарихи, философиялық,
ғылыми және көркем әдебиетінен басқа, олардың назарынан археологиялық
ескерткіштер, халық мәдениетінің шығармалары, саясатшылардың дүние жүзінің
әр елдері жөніндегі суреттемелері, түрлі тілдер жайындағы мәліметтері тыс
қалған жоқ. Осыншама бай фактілерді есепке ала отырып, Ағартушылық
дәуірінде адамзат мәдениетін түтастай қабылдауға талпыныс жасалынды.
Мәдениеттің мән-мағынасы табиғаттағы дүниежүзілік күштердің (қүдайтағаланың
қүдіретін де ескергеңце) батыл іс-әрекетінің нәтижесімен бай-ланыстырылып,
мәдениет — адамзат баласының қызметінің жемісі деп есептелді. Бірақ сол
кезеңнің өзінде-ақ табиғат пен мәдениеттің гармониялық бірлігіне шүбә
келтіру, оларды бір-біріне қарсы қою сарыны байқала бастады). (Әсіресе, Жан
Жак Руссоның еңбектерінде). Руссо сол кездің өзінде-ақ ғылым мен өнердің
адамдар табиғатын өзгерте алатынына күмән келтірді. Оның бүл көрегендігін
бүгінгі күнгі адамзат баласының тағдыры, яғни прогрестің кейбір қайғылы
іздері, салдарлары ай-қын көрсетіп отырған сияқты. Руссо ғылым мен өнердің
жан-дануы қоғамдық прогреске нүқсан келтіргендігін дөледдеуге тырысты. Оның
ойынша, ғылым мен өнердің дамуына байланыс-ты адамдардың табиғи жағдайы
бүзылады, адамгершілік кері кетеді, қоғамдық теңсіздік орьш алып, адамның
бостандық сезімі аяққа басылады. Ол былай деп көрсетті: Адам еркін болып
туады, бірақ ол өз тіршілігін әрқашанда күреспен өткізеді(4). Күн
тәртібінде қойылған бүл күрделі сүрақтар, келелі мөселелер төңірегіңце
айтылған бүл ойлар мен пікірлерге қарап Руссо өркениеттің рахатынан мүлде
бас тартып, өткенге яғни тағылыққа қайта шақырған екен деген түсінік туып
қалмауы керек. Ол адамзат болмысының қарама-қайшылықтары адамның алғашқы
қауымдық қүрылыстан бастап өркениетке деген қүлшыныс жолындағы тарихи
қозғалысының қарама-қайшылықтарынан келіл туындайтынын көрсете білді. Қалай
болғанда да Руссо жаңа ғана туындап келе жатқан буржуазиялық мәдениетті
сынай отырып, табиғи адам ретінде көне заман-ның тағы адамдарын ерекше
бағалаған. Бүзылған және моральдық жағынан азғынданған өркениетті
үлттарға Руссо патриархалдық даму сатысында өмір сүрген адамзат
қоғамдарының тазалығы мен адамгершілік қасиеттерін қарама-қарсы қойды.
Адамзатгы қоғамдық-тарихи түрғыдан нақтылы қарастырған-дардың бірі —
Джанбаттиста Вико. Ол адамзат тарихының үйлесімділік мәселелеріне, оның
заңдары мен ережелеріне баса назар аудару негізінде адамзат баласының
үздіксіз даму идеясын алғаш рет үсынған болатын, бүл вдея бойынша барлық
үлттар өз дамуында үш дәуірді басынан кешіреді — қүдайлар ғасыры,
батырлар ғасыры және адамдар ғасыры. Үлы неміс философы Кант
(1724—1804) ақыл-ойға табынған. Француз ағартушылары дүниенің негізі
ақиқат, қайырымдылық, сүлулық деп есептейтін вдеяны қолдай отырып,
мәдениет үғымын моральдық түрғыдан басқаша қарастыруға әрекет жасады. Осы
орайда Канттың мен үшін екі қүпия нөрсе бар, олар: жүлдызды аспан мен
адамның ішкі рухани дүниесі деген қағидасы кеңінен таралғандығын атап
өткен жөн. Болмыстың адамгершілік (моральдық) жағына ерекше мән бере
отырып, ол мәдениетті адамды айуандардан айыруға мүмкіндік беретін қүдайдың
адамға берген ерекше қабілеті деп қарастырып, адам бойындағы қайырымдылық
пен ізгілік қасиеттерді басты орынға қойды. Кант бүл жағдайды келісімді
императив деп атады. Кант этикасының негізгі заңы бойынша — адамға тек
қүрал деп қарау күнә болып саналады.
Дәл осыған үқсас идеяларды Спиноза, Фейербах, Маркс, Фрейд сияқты үлы фи-
лософтар да айтқан болатын. Демек, Канттың үғымынша, мәдениет — табиғатган
бостандық патшалығына барар жол, ендеше Кант ілімінің маңыздылығы — оның
мәдениетті гуманистік түрғьщан қарастыруында. XIX ғасырда мәдениет
мәселелерімен тығыз айналысқан ғалымдардың бірі — ағылшын ойшылы Эдуард
Бернетт Тайлор (1832—1917) болды. Ол мәдениет жөніндегі ғылым — реформалар
жөніндегі ғылым деп түжырымдай отырып, мәдениетті үздіксіз даму үстіндегі
процесс деп қарастырды. Тайлор мәде-ниетке мынандай жалпылама анықтама
береді. Мәдениет пен өркениет кең, әрі этнографиялық мағынада — білімнен,
наным-сенімдерден, өнерден, адамгершіліктен, зандардан, салт-дәстүр-лерден
және қоғамның мүшесі ретінде адамның игерген дағдылары мен түрлі
қабілетгерінен қүралады. Нақты идеалды түрғы-дан қарастырсақ, мәдениет —
жеке адам мен бүкіл қоғамды, адамның бақыты мен болашағы жолындағы
қүндылықтарды дамыту арқылы адамзат баласын жан-жақты жетілдіру болып
табылады. Демек, Тайлор мәдениетке адамның ақыл-ойы мен еңбегінің жемісі
ретінде, дәлірек айтқанда, материалдық және рухани қүндылықтар ретінде
қарады. Тайлордың ілімінде барлык заттар мен идеялар бір-бірінен туындап
жатады. Мүндай көзқарасты эволюциялық деп атау дәстүрге айналған. Оның
ойынша, барлық үлы адамдар өзінен бүрынғы әріптестерінің шығармашылық
дәстүрін жетілдіріп, не соған сүйеніп отырады. Тайлордың басты
жаңалықтарының бірі — мәдениет
атауларының бастамасы, тіпті негізі болып табылатын діннің шығуының
анимистік теориясын өмірге келтіруі. Бүл теория бас-тапқы қандай дін болса
_________________________
4. Г.В. Драч. Учебный курс по культурологии. Ростов-на-Дону, 1996, с. 16.
да (Тайлор оны кішкентай дін деп атаған) тағы (дикарь) философтың
жанның қабілетіне, рухтың адам денесінен бөлініп шығатынына деген сенімнен
шықты деген түжырымға негізделген. Біздің көне замандағы ата-бабаларымыз
үшін жүмбақ болған түс көру, галлюцинация, летаргиялық үйқы, өліп-тірілу
және т.б. түсініксіз табиғат қүбылыстары кішкентай діннің қалыптасуына
әсерін тигізді. Егер Кантта, мәдениеттің мағынасы — адам бойындағы
хайуандық сезімді ақыл-ойдың немесе адамгершіліктің
(моральдың) көмегімен жеңуге әкеліп тіресе, үлы ойшылдардың бірі Фридрих
Вильгельм Шеллинг (1775—1854) мәдениетті эстети-калық түрғыдан үғынып-
меңгеруді басты орынға қойып, мөдениетгің басты мазмүны: адамдардың
көркемдік қызметі деп жариялады. Шеллингтің эстетикалық көзқарастары оның
Өнер философиясы (1802—1803) аггы еңбегінде толық баяндалған. Автор бүл
кітабында адамның шығармашылық қызметінің басқа да түрлерінен көркемдік
шығармашылықтың артықшылығын, тіпті өнердің ғылымнан да, адамгершіліктен де
жоғары түра-тындығын дәлелдеуге тырысқан. Көне заманнан бастап XIX ғасырдың
аяғына дейінгі мәдениеттанымдық ойдың дамуын ғылыми түрғыдан қарастыра
отырып, мынандай қысқаша
қорытындылар жасауға болады. Еуропада кеңінен тараған мәдениет жөніндегі
үғым діни сипатта болды және ол мынандай қағидаларға келіп тірелді: а)
мәдениетті — ақыл-ойдың не табиғи сезімнің көмегі арқылы түсіну
(энциклопедистер); мәдениетті — ішкі адамгершілік заңдарының көмегімен тану
(Кант); мәдениетті эстетикалық, көркемдік шығармашылық қызмет арқылы білу
(Шеллинг); ең соңында мәдениеттің адамзаттың тегіне қатыстылығы және оның
абсолюттік идея мен дүниежүзілік рухты жүзеге асырудың қүралына айналғанды-
ғы (Гегель); б) адамзат мәдениеті үздіксіз дамып-өркендей оты-рып эволюция
мен прогрестің жалпы заңдарына сөзсіз бағынады. Бірақ біз қарастырған
кезеңде мәдениеттің материалдык негізіне мән берілмей (әңгіме Л.Г. Морган
мен Тайлордан басқа Маркске дейінгі мәдениет жайындағы концепциялар туралы
болып отыр), мәдениетті тек қүдайдың шапағатымен ғана бай-ланыстырып, бүл
үғымға мәдениеттің — ғылым, адамгершілік, өмір, философия, қүқық және т.б.
сияқты салаларын ғана енгізген.
Казіргі заманғы ғылымдар жүйесінде мәдениеттанудың, алатын орны
және оның басқа ғылым салаларымен байланысы. Мәдениеттану жеке пән ретінде
XIX ғасырдың соңғы ширегінде қалыптаса бастады, сондықтан да оны әлі де
болса буыны бекімеген жас ғыльщдар саласына жатқызамыз.
Мәдениеттану — мәдениет туралы ғыяым, сонымен қатар философиялық ілім,
өйткені ол философияның басты саласы, мәдениет философиясын қамтиды.
Мәдениеттану қоғамда болып жатқан түрлі процестерді (материалдық,
өлеуметтік, саяси, адамгершілік, көркемдік т.б.) барынша қамтып, мәденйет
дамуының жалпы заңдылықтарын, оның өмір сүруінің принциптерін және бір-
біріне этноәлеуметтік, саяси-моральдық, ғылыми, көркемдік және тарихи
сипаттамаларымен, жағ-дайларымен ерекшеленетін түрлі мәдениет түрлерінің
өзара байланыстарымен, тәуелділіктерімен зерттейді. Мәдениеттану пәні
сонымен қатар жергілікті және аймақтық мәдениеттердің сапалы
ерекшеліктерін, олардың өзара бай-ланыстары мен мәдениеттің басқа
түрлерімен мирасқорлығын, қарым-қатынасын зерттей отырып, адамзат баласының
біртүтас мәдени даму процесінің жалпы заңдылықтарын анықтайды. Демек,
мәдениеггану пәні түрлі қоғамдар барысындағы мәдени өмірді жан-жақты қамти
отырып, ондағы басты мәдени процестерге ғылыми түрғыдан талдау жасайды.
Мәдениеттануды тек қана гуманитарлық ғылымдар саласына ғана емес, жалпы
теориялық пәндер қатарына да жатқызуға болады. Өйткені бүл пән адамзат
баласының мәдени өміріндегі толып жатқан қүбы-лыстарды жүйелі түрде
қарастырады. Ал мәдени процестердің мәнін ашып көрсетуде түрлі ғылым
салаларының өкілдерінің, атап айтқанда этнографтардың, әдебиетшілердің,
социологтардың, психологтардың, тарихшылардың, демографтардың және т.б. ат
салысатынын ескерсек, мәдениеттанумен барлық ғылым саласының
айналысатындығын айқын аңғаруға болады. Шындығында да, мәдениеттануға осы
уақытқа дейін түрлі ғылым салалары, атап айтқанда, антропология,
психология, тарих, пе-дагогика зор ықпал етті. Енді осы аталған ғылым
салаларының мәдениеттануға қалайша ықпал ететіндігін қарастырып көрейік.
Антропологияның басты бағытының бірі — қоғам мен адамды салыстырмалы
түрғьщан зерттеу. Осы түрғыдан алып қараған-да, антропология мәдениет
деген үғымның мағынасын анық- тауда үш жағдайға назар аударады. Олар: 1)
Қоғам мен адамның мәдени қалыптасуы (ағартушылық); 2) Қоғамдық және
адамзаттық салт-дәстүрлердің,
әдет-ғүрыптардың, қалыптас-қан дағдылардың, қоғамдық мекемелердің жене т.б.
жиынтығы (бірлігі);
3. Белгілі бір қалыптасқан мәдени жүйенің басқа мәдени қүндылықтарға
қарсылығы. Мәдениетке антропологиялық түрғыдан берілген бүл анықтаманы
мәдениеттану саласындағы көптеген сыншылар жалпылама деп есептеп, оның
эмперикалық сипатга екендігін баса көрсетеді. Сонымен қатар олар
әлеуметтік антропология әлеуметтанудың (социологияның) негізгі әдістері
мен үлгілерін қабылдап, осы ғылымға мүлде бет бүрып кетті деп пайымдап, ал
мәдени антропология деп ата-латын антропологияның басты саласы —
психология мен та-рихқа ден қойды деп түжырым жасайды. Әрине, түрлі
пәндерге бағдар жасау өзіміз қарастырып отырған антропология саласында ғана
емёс, жалпы мәдениетті түрлі мағынада түсіндіруге әкеліп соғары сөзсіз. Осы
орайда ерекше атап өтетін бір жәйт, ғасырлар бойғы даму жолынан өткен
социология да дәл баяғьщай жаратылыстану ғылымдарына сүйенеді, әлеуметтік
ғылымды әлеуметтік философияға қарсы қояды. Дүние жүзі халықтары мен
этникалық топтарының, тайпаларының мәдени және түрмыстық ерекшеліктерін,
олардың шығу тегі мәселелерін, олардың жер жүзіне таралып қоныстануы мен
мәдени тарихы қарым-қатынастарын зерттейтін этнография ғылыми адамзат
баласының өткен заман мен бүгінгі тандағы мәдениеттің мол мүрасын игеруде
және оны ғылыми түрғыдан ашып көрсетуде айрықша роль атқарып отыр.
Этнография ғылымы белгілі бір халықтың қай этносқа жататындығына
қарамастан, олардың қайсысының болсын материалдық және рухани мәдениет
саласындағы жетістіктеріне үлкен қүрметпен қарауға үйрете отырып,
мәдениетгану ғылымының қалыптасуына өзінің қомақты үлесін қоса білді. Егер
антропология мен этнография адамның биологиялық белгілеріне сүйене отырып,
мәдениетпен жаратылыстану ғылымдары ретінде үйлесімділік тапса, қоғамды
жүйелі түрде қарастыратын әлеуметтану (социология) ғылымының биологиямен
байланысы жоқ. Социология мемлекет, таптар, топтар, сословие және одан да
үсақ қоғамдық топтарды этникалық белгілеріне карай емес, олардың қоғамда
алатын орны мен атқаратын қызметіне қарай зерттейді. Көп уақытқа дейін КСРО-
да социология марксизмге жат ғылым ретінде саналып, тарихи материализмге
қарама-қарсы қойылды. Шын мәнісінде, социология мәдениетганушыларға
қоғамның әлеуметтік әр тектілігіне байланысты медениеттің материалдық және
рухани көріністерін дүрыс түсініп, ой елегінен өткізуге көмектеседі.
Пролетарлық мәдениет, ақсүйектік мәдениет, сауықтық мәдениет сияқты
мәдениеттану пәнінде кездесетін үғымдар социологиямен тығыз байланысты.
Мәдениеттану саласындағы ғылыми зерттеу жүмыстарьшда түрлі әлеуметтік
топтарға жататын адамдардың қызметі мен іс әрекеті заңдылықтарын зерттейтін
әлеуметтік социологияның мәліметтерінің алатын орыны ерекше, өйткені
олардың мәдени іс-әрекет көріністері белгілі бір психологиялық сарынға
байла-нысты болғандықтан, мәдениет саласындағы зерттеу жүмыстарында бүл
факторларды ескермеске болмайды} Мысалы: жер мен табиғатқа ерекше сезіммен
қарайтын ауыл психологиясы-ның өзіндік ерекшеліктерін білмей және байыбына
бармай түрып, — шаруа мәдениеті жайында толық түсінік ала алмаймыз.
Үлттық мәдениеттің ойдағыдай зерттелуі этникалық немесе үлттық
психологияның мәліметтеріне де тығыз байланысты болып келеді. Нақты тарихи
тәжірибе негізінде әрбір нәсілдің, тайпалар мен халықтардың психикалық өмір
салтының ерекшеліктерін байқай отырып, этнопсихология рухтың не белгілі
бір үлттың қайталанбайтын өзіндік қасиеттері жөніндегі Гегельдің,
Гумбольдтың және олардың ізбасарларының философиялық қағидаларына барып
тірелді. Ресейде жекелеген ха-лықтардың, олардың ішінде орыс халқының
мәдени-психологиялық сипаттамасын Н.А. Бердяев тамаша сипаттап берген
болатын. Этнопсихологиялық зерттеулер үлттық мәдениетті жасаушылардың
психологиялық ерекшеліктерін есепке ала отырып, кез келген үлт мәдениетінің
өзіне ғана тән сипатын ашып көрсетуде қомақты табыстарға жетіп отыр.
Мысалы: орыс биінің, аргентин тангосының, негр музыкасының терең үлттық
мәнін осы тамаша рухани дүниелерді өмірге келтірген халықтың үлттық мінезін
ескергенде ғана толық түсінуге мүмкіндік алған болар едік. Халық туралы
және қоғамдық факторларға байланысты оның даму заңдылықтары жайындағы
демография ғылымының да мәдениеттануға тікелей қатысы бар. Үлттық
мәдениеттің тоқырауы немесе оның орны толмас ауыр зардаптарға үшырауы —
қоғамдық саяси жағдайларға және т.б. тікелей байланысты екендігін дәлелдеп
жатудың қажеті бола қоймас, өйткені мың өліп, мың тірілген қазақ халқының
өткен тарихы сөзімізге нақ-ты дәлел бола алса керек. Азшылық халықтардьщ
немесе түтастай өркениеттердің қүрып кетуі отаршылдықпен, басып
алушылдықпен, шектен тыс қанаушылықпен, табиғи апаттармен, эпидемиялармен,
маскүнемдікпен, нашақорлықпен және т.б. тығыз байланысты болды. XX ғасырда
мәдениеттану ғылымының дамып, одан әрі кдлыптасуына өзіндік үлес қосқан
ғылым салаларына сипаттама беруді аяқтай отырып, тағы бір ғылым саласын
ерекше атап өтуді жөн көрдік. Ол — белгілер мен таңба жүйесін зерттейтін
семиотиқа ғылымы, Бүл жас, әрі қажетті ғылым саласы аз уақыт шеңберінде
мәдениеттану ғылымымен біте қайнасып кетті де-сек қателеспеген болар едік.
Семиотикалық тәсіл лингвистика, әдебиет, кино, театр теориясында, қоғамдық
ғылымдарды және басқа да ғылым салаларында кеңінен қолданылуда, онымен
тіпті информатика мен кибернетика да тамаша үндестік табуда. Демек,
мәдениетганудың басқа ғылым салаларымен өзара сабақтастықта дамуына және
мәдениет мәселесімен барлық ғылымдардың айналысатындығына қарап,
мәдениеттану жеке пөн ретінде бар ма? деген ой да туып қалуы ғажап емес.
Біздің айтарымыз, мәдениетгану — ғылымның жеке саласы ретінде өзінің
алғашқы қадамын жасауда, сондықтан оның болашағы да эор болмақ. Әрине,
жоғарыда атап көрсеткеніміздей, мәдениеттану ғылы-мының дамуына көптеген
ғылымдар ат салысуда, соған қарамастан бүл пәннің өзіндік бағыт-бағдары,
бет-бейнесі бар. Мәдениетке өзіндік баға берушілік сол бір ғылыми
ізденістің басты белгісі болса керек, сондықтан да болар мәдениеттанушылар
мәдениет мәселесімен тығыз айналысуда. Кейде мәдениетта-ну саласында
қанша теория болса, соншама мәдениеттанушылар бар деген пікір де айтылып
қалады. Шындығында да, теориялар санының көп болуы, мәдениетке де
көзқарастардың сан-алуан болуымен оның әр тұрғыдан қарастырылуына әкеліп
соқты. Мысалы: Мәдениетті семиотикалық түрғыдан қарастыру бар. Бүл
ағымның басты өкілі Ю. Лотман және мәдениетті әдебиеттік (С.С.
Аверинцев), тарихи (Л.Н. Баткин), методологиялық (А. Кробер, К.
Клохкон), антропологиялық (М. Мид) және тағы басқа түрғыдан пайымдаулар
бар. Әрине, олардың мәдениет мәселесіне байланысты пікірлерінің,
түсініктерінің айырмашылықтары бар екендігі даусыз және оны ешкім жоққа да
шығара алмайды, бірақ олар бірін-бірі жақсы түсінеді, мәдениеттануға
тікелей байланысты ортақ мәселелер көтереді. Ендеше, бүл пәнді терең
зерттеуге қүлшынушылық, мәдениетке байланысты түрлі көзқарастар жүйесінің
қалыптасуы сөзсіз қуантарлық жағдай, ол гуманитарлық ғылыми пәннің туып
келе жатқандығының белгісі деп санауымыз керек. Шын-дығына келсек, әрбір
ғылым салаларының өкілдері мәдениетті өз мамандықтары түрғысынан
қарастырады. Бірақ бүл ғылымдар бір-бірімен тығыз байланысты болғандықтан
бірінсіз-бірі өмір сүре алмайды. Олай болса әдебиетші тек таза әдебиетші
болып қалмайды, өйткені ол мәдениеттануды, тарихты, психологияны игергенде
ғана нағыз әдебиетші бола алады. Өз кезегінде тарихшы да, психолог та,
социолог та сол сияқты. Мәдениеттің әртүрлі түрғыдан қарастырылуы, мәдениет
мәселесіне деген үлкен қызы-ғушылықтан туса керек. Оған дәлел ретінде 1964
жылына қарай батыс әдебиетінде мәдениетке 257 анықтама берілгендігі жөнінде
Американ мәдениеттанушылары А. Кребер мен К. Клохконның мәліметтерін
келтірсек те жеткілікті сиякты. Ал одан кейін қаншама уақыт өткендігін және
дүниедегі болып жатқан мәдени өзгерістерді есепке алсақ, мәдениет үғымының
шеңбері бүрынғыдан да кеңейе түседі. Әрине, әкімшілдік-әміршілдік жүйе
жағдайында мәдениеттану пәні біздің елімізде жүйелі түрде окытылмады.
Гуманитарлық ғылымдар саласында да өзінің нақ-ты орнын таба алмады. Осы
орайда көптеген ғалымдар үлттық мәдениеттің тоқырауын Үлы Қазан
революциясымен де байланыстырады. Шындығында да экономикалық және саяси
берекесіздіктің баеты себебі — мәдениетсіз саясаттың салдары болып
саналады. Еңдеше тәуелсіздікке енді ғана қолы жеткен Қазақстан
Республйкасьшьвд аядында түрған басты мақсат —халықтың рухани байлығы —
мәдениетті қалпына келтіру, ал мәдени өркендеусіз еліміз өркениетті
елдердің қатарына еш уақытта қосыла алмайтыны ақиқат. Бүл мақсатты жүзеге
асыруда мәдениеттану пәнінің қосар үлесі қомақты болмақ. Әрине,
мәдениеттану гуманитарлық ғылымдардың ықпалымен дамуда, бірақ соған
қарамастан ол жеке пөн болып қалыптасу процесін бастан кешіруде. Оған дәлел
ретінде қазіргі мәдениеттанудың біртіндеп философияның әкелік қамқорлығынан
шығып өзіндік бағыт алуын айтсақ та жеткілікті сияқты мәдениеттанушы ең
бірінші кезекте мәдени қызметтің нөтижелерімен (мәдени шығармашылықтың
нәтижелері, музыка, кесківдеме туывдылары жөне т.б.) санасса да, оның басты
мақсаты — тереңде жатыр, дәлірек айтқанда, мәдениеттің рухын игеру болып
табылады. Бүл жағдайда мәдениетті игерудің екінші — коммуникативтік жағы
келіп шығады. Ол білім беру мен тәрбиенің, адамның адамгершілік түрғыдағы
қарым-қатынастарының дәрежесіне байланысты болып келеді. Ең соңында
мәдениеттің негізі, оның түйіні мен маңызы туралы мәселе келіп туывдайды.
Ғалымдар оны тілмен де, рәміздік жүйесін қабылдаған үлттың психологиялык
түрмен және акрализация төсілімен және т.б. байланыстырады.(4с,алай
болғанда да дүниенің түтастығы, қоғамның интеграциялық негізі және этностың
рухани кеңістік — мәдени дәстүрлердің дамуында ең басты факторлар болып
қала береді. Мэдениеттану ғылыми пән дәрежесіне жету мақсатывда, сөзсіз
мөдениет археологиясына сүйенеді, оның генезисін, өмір сүруі мен дамуының
құрияларын ашып, мәдени мүрагерліктің тәсілдерін жетілдіреді. Бүл жүмыс үш
дөрежеде жүзеге асырылады: 1) Мәдениетті, оның базистік негіздерін сақтау;
2) Мәдениетті жаңғырту, мәдениеттің дамуына жаңаша ықпал ету; 3) Мәдениетті
трансляциялау немесе мөдениет әлемін халықтың игілігіне айналдыру. Бүл үш
дәреженің арқасында мәдениеттің сандық-салалық (ғылым, техника, өнер, фи-
лософия, экономика т.б.) сапалық сипатын тереңірек ашып көрсетумен қатар,
мәдениеттің қүрылымын, түтастығын, даму зандылықтарын ашып көрсетуге
мүмкіндік аламыз. Осы айтылғандар ғылыми пен ретінде мәдениеттану пәні
жөнінде және оның алдыяда түрған міндеттер жайында кейбір қорытындылар
жасауға мүмкіндік береді. Біздің ойымызша, мәдениеттану пәнінің басты
мәселесі — адамзаттың ерекше өмір сүру тәсілі ретінде мәдениеттің
қалыптасып дамуы, оның генезисі болып табылады. Мәдениеттанушылардың бүл
орайдағы басты мақсаты — дүниежүзілік және үлттық денгёйдегі тарихи-мәдени
процестерді тарихи шындық тұрғысынан түсіндіріп қана қой-май, оларды
болжай, әрі басқара білу. Ең бастысы — мәдениеттану ғылыми мәдениеттің
қайнар бұлағынан сусындай білуі қажет. Адамзат баласы өз шешімін таппаған
көптеген мәселелерге белшесінен батуы қазіргі заманғы мәдениеттің көп
жағдайларда өз бастауын ұмыта бастағандығынан да болуы керек. Ендеше
адамзаттың мәдени жаңғыруына бүл мәдениеггану пөнінің қосар үлесі де
қомақты екендігін ескерсек, әлі де болса буыны бекімеген бүл жас ғыльш
саласының болашағы зор болатындығына күмән келтіруге болмас.
1.2. Тіл және мәдениет.
Дискурс ұғымы XX ғасырдың 70-жылдарынан бас-тап философияда кеңінен
қолданыла бастады. Тұңғыш болып дискурс ұғымын Ю. Хабермас өзінің
Коммуникативтік компетенция теориясына дайындық атты еңбегінде қолданған
болатын. Содан бері бұл термин батыстық философияда кең
қолданылып жүр. Хабермас дискурске мына төмендегідей белгілер тиесілідеп
қарастырады — қарым-қатынасқа, сүхбатка имманентгі (іштей тиесілі), сол
кезеңнің қоғамдық өмірінде қалыптасқан нормалар, ережелер және негізгі
қүндылықтар жинағынан түратын идеологиялық тіл. Ондағы идеология деп
отырғанымыз жалпы белгілер жүйесі деген мағынада қолданылып отыр.
Дискурс — тілдік коммуникация түрі. Кең шеңберде, дискурс дегеніміз
уақыттың мәденитілдік контексті. Оған рухани-идеологиялық мүра, көзқарас,
дүниетаным кіреді. Тар мағынада, дискурс деп қандай да болмасын мағыналы,
қүнды іс-әрекеттің (актінің) нақты тілдік шындығын айтады. Ф. де Соссюрден
бастап қазіргі француз функционалистеріне дейінгі классикалық лингвистика
тілді қоғамның барлық мүшелеріне ортақ, түсінікті константты (өзгермейтін)
қүрылым деп қарастырады. Ол түсініктің пайда болуына тілге деген мынадай
көзқарастар әсер етті. Біріншіден, тілде бір нақты нәрсені білдіретін белгі
және сол нәрсенің өзі бірін-бірі анықтайды деген түсінік; екіншіден сол
тілді қолданатын тілдік үжым мүшелері үшін тілдік белгілердің бәрі бір
мағынаға ие; үшіншіден, осы жоғарғы айтылғандардың нәтижесінде тіл қоғамның
барлық әлеуметгік топтарына бірдей қызмет етеді. Шындығында, ітіл —
бәрімізге ортақ, бәріміз осы тілде сөйлесеміз, бір-бірімізді түсінеміз.
Бірақ күнделікті өмірдегі сөз саптасымызға жіті көңіл бөлетін болсақ, онда
біз мынадай қызық нәрсені байқаймыз — өрбір сөз өзінің нақты заттық,
бүйымдық мазмүнынан басқа көптеген уақытша, өзгермелі идеологиялық мағынаға
да ие екен. Сол шексіз көптүрлі мағынаның болуы бір үлтқа тиесілі ортақ
тілді көптеген социолікттерге бөліп-бөліп жібереді. Осы социолікттерді
М. Бахтин әлеуметтік-идеологиялық тіл, айтылған сөз деп, Р. Барт жазу
типі деп атайды. Адамның бірде-бір сөзі тиянақталып, аяқталмаған, өйткені
ой принципті түрде тамамдалуы мүмкін емес. Әрбір сөз әрбір адамның рухани
әлемінде өзіндік өзгеріске үшырайды. Тірі сана, тірі қарым-қатынас
барысында тілді бүлжымас, қозғалмас жүйе деп қарастыру мүмкін емес. Адам
үшін оны қоршаған тілдік орта да, ол адамның өзінің тіддік санасы да
түгелдей дерлік көпдауыстылықтан, көпмағыналылықтан түрады. Сөз ендігі
жерде, тек бір нәрсені білдіріп қана қоймайды, сөздің өзіндік иісі, тіпті
өзіндік дәмі де бар. Рухани әлемнің өзіндік ерекшелігін оның белгілік,
таңба-лық қасиетінен іздеу керек. Рухани болмыс — мағыналы белгі, таңба
болмысы. Рухани әлемнің белгілік болмысы оны адам болмысының
материалдық шындығынан өзгешелеп қана қой-майды, тіпті материалдық
әлеммен жақындастырып, біріктіреді де. Өйткені, белгіқашанда материалдық,
заттық белгі.
Сондықтан да белгілік шығармашылықтың жемістері — өнер туындысы, ғылыми
жүмыстар, діни рәміздер, салт-дәстүрлер және т.б. бәрі — адамды қоршаған
шынайы әлемнің материалдық заттай бөліктері. Олардың басқа заттардан
ерекшелігі оның мағынасында, мәнінде, өзіндік қүндылығында. Адамдар қарым-
қатынасының әмбебап қүралы ретінде белгі түгелдей дерлік қоғаммен,
әлеуметпен қатынасты әлеуметтік болмыс. Ол қашанда адамдар сүхбатына,
адамдар қарым-қаты-насына бағышталған. Белгілік шығармашылық және ол шы-
ғармашылықтың мазмүны тікелей қарым-қатынас, сүхбат негізінде ғана жүзеге
асуы мүмкін. Жалпы, үғыну мәселесі XX ғасыр философиясындағы өзекті
тақырыптардың біріне айнадды десек болады. Осы мәселеге сонау Ф.
Шлейермахерден, В. Дильтейден бастап М. Хайдеггер, Х.-Г. Гадамер сывды
ойшылдар көп көңіл бөліп, біраз тер төкті. Түсіну мүмкіншілігі туралы
айтылған біраз көзқарастарды қарастырып өткеніміз жөн. В. Дильтей өзінің
міндетін гуманитарлық ілімнің ерекшеліктерін, немесе сол В. Дильтейдің
кезіндегі Германияда қалыптасқан терминология бойынша, рухани ғылым-
дардың өзіндік ерекшеліктерін түсіндіру деп білді. Сондықтан да ол өзінің
негізгі еңбегін тікелей рухани ғылымдар мен жаратылыстану ғылымдарының
қарама-қайшылығына негіздеп, Рухани ғылымдарға кіріспе (1883) деп атады.
Рухани ғылымдар мен жаратылыстану ғылымдарының ерекшелігі олардың зерттеу
объектілерінің өзгешелігімен ғана байланысты емес, сонымен қатар ол
ғылымдардың таным тәсілімен де, тәжірибе үлгісімен де байланысты.
Табиғаттың белгілі бір мақсаты жоқ және ешқандай мағыналық құрылымы жоқ
болып келеді. Жаратылыстану ғылымдарында табиғат — таным объектісі ретінде
ақыл-ойы және еркі бар адамға (таным субъектісіне) қарама-қарсы тұр,
өйткені адам үшін табиғат қашанда сыртқы әлем, сыртқы тәжірибенің
материалы. Ал енді гуманитарлық ілімдер, немесе рух туралы ілімдерде
адамның өзі таным субъектісі бола тұра өзін-өзі, яғни адамды зерттейді.
Сондықтан бұл жерде объекті мен субъектінің бір болуын, біріне-бірінің дәл
келуін байқаймыз. Осы тұста В. Дильтей өзінің шығармаларының орталық
мәселесін — адамның, субъектінің өзін-өзі түсіну, өзін-өзі танымдық объекті
ету мүмкіндігі туралы жағдайды көтереді (5). Бір сөзбен айтатын болсақ,
жалпы, гуманитарлық ілімдердің болмыстық мүмкіншілігін зерттейді. Рух
туралы ғылымдар жаратылыстану жүйесіне сай қүрастырылған қисынға
негізделмейді. Адамды түсіну үшін оның дүниетанымын, көзқарасын,
идеалдарын, яғни рухани әлемін білу қажет. Ал ол жаратылыстану ғылымдары
сияқты көзге көрініп түрған нәрсе емес, сондықтан оны танып білу,
зерттеудің де өзіндік ерекшеліктері бар. Осы түста бізді қызықтыратан
үғыну, түсіну мәселесі көтеріледі. Жаратылыстану ғылымдары зерттейтін
пәніне көзімен көріп, қолымен үстап сыртқы әлемнен сыртқы тәжірибе
арқылы жететін болса, рухани ғылымдарға бүған қарама-қарсы тәсілмен әрекет
ету керек. Рухани әлемді тек эмпатикалық ену, бойлау арқылы, яғни сол
зерттейтін субъектінің орнына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2
I. Мәдениет адамзат әлемінің
айнасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..3-5 1.1. Мәдениет
ұғымының тарихи қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6-21
1.2. Тіл және мәдениет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22-28
1.3. Мәдениет
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .29-33
1.4. Мәдениет сухбатының табиғаты.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34-45
II. Дәстүрлі қазақ мәдениеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46-48
2.1. XVIII ғ орта тусы мен XX ғ бас кезенінің қазақ мәдениеті ... ... .49-
51
III. Ұлттық мәдениет өркендеу және даму мәселелері ... ... ... ... ... ... ... .52-59
1. Мәдениет және өркениет аясындағы ұлттық
тәрбие ... ... ... ... ...60-65
2. Қазақстандық қоғамының мәдени-ұлттық
өзгешелігі ... ... ... ... .66-68
3. Дін және мәдениет өзара
байланысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..69-71
4. Тарихи
мұра ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 72-75
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .76-77
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..78
Кіріспе.
ХХ ғасырлардың аяғы мен енді ғана табалдырығын аттаған жаңа ғасыр
бастауында мәдениеттің ғаламдық сипаты одан әрі айқындала түсуде, өйткені
өзінің мәдени-тарихи мәнділігі жағынан адамзат баласының рухани ой-өрісін
кеңейте түсуде. Тағдыр мәденеттің өзіне жазып қойған сияқты. Олай болса,
адамзат баласының ғасырлар бойғы тарихының мәдени бет-бейнесін жан-жақты
ашып көрсетіп, ұрпақтар жалғастығы мен мұрагерлігінде ерекше белсенділік
танытатын ұлы да, құпия күш болып табылатын мәдениет атауларының
сырларын ашып, бүгінгі ұрпақтың игілігіне айналдыру бүгінгі күннің басты
талаптарының бірі болып табылады. Шығыс пен Батыс - әлемдік екі бастама,
екі рух, екі дене, екі жаратылыс дүниесі. Сондықтанда өзімдікі мен
өзгенікі пиғылына мүлде бас ұрлау, мәдениеттің бұл ағымдарын бір арнаға
түсіру, дүние жүзілік мәденеттің өзгісін кеңейту. Бұл жайында орыс ойшылы
П.Я.Чаодаев тарих сахнасына алғашқы болып шыққан Шығыс өзінің
дүниетанымдық, пайымдаушылық тұңғиығынан түсірген сәулесімен жер бетін
нұрландырса. Өз кезегінде Батыста, өзінің жан-жақты белсенді қызметімен
әлемді мәнті етті – деп жазса, белгілі ғалым Гессе. Даналық тұрғысынан
алсақ Шығыспен Батыстың сан-сапалы мәдени өмірін жаугершілік жағдайындағы
қақтығыстарға ғана толы шым-шытырдың әлем деп біржақты қарастыруға
болмайды, онда біз бұл өркениеттердің арасындағы мәдени сабақтастықты
жоғалтып аламыз деп толғанды. Өз ерекшеліктері бар, ең бастысы – Шығыс –
Солтүстік мәдениеті адамның табиғатқа жақындығымен ерекшеленеді.
I. Мәдениет адамзат әлемінің айнасы.
Әл-Фараби айтқандай, адам-хайуани-мадани: яғни, мәдениетті жан. Адам
табиғат туындысы, қажеттілік болып табылады.
И.Гердердің тілімен айтқанда, адам табиғаттың бірінші азаматтық алған
пендесі. Ғасырлар адамның мәдени дамуының куәсі. Мәдениет пен табиғатты
ұштастыруға тырысатын ілім-мәдени антропология. Оның негізін салушы
Э.Уилсон ХХ ғ. мәдениет пен табиғат дилеммасының адам тағдыры үшін қауіпті
екендігін көрсетіп, заман талабына экологиялық мәдениет ілімін тудырады.
Американ ғалымы К.Поппер айтқандай, адам бірдей үш дүниеге: физикалық,
ментальдық (психикалық) және идеалдыққа жатады. Мәдениеттің құпиясы
адамдағы мендік. Одан сыртқа ерекше бір нұр-азаттық, жауапкершілік,
адамгершілік сәулесі нұр шашып тұр. Мәдениет дегеніміз менің өмірім, менен
бөлінген, мен өлгеннен кейін де тірі болатын менің шығармашылығым. Енді
мәдениеттің қоғамда атқаратын қызметтерін талқылайық. Қоғамды зерттейтін
басты ілімді әлеуметтану деп атайды.
1. Адамдарды қалыптастыру қызметі – адам мәдениетті, ал мәдениет адамды
қалыптастырғанын білеміз. Жеке адам өзі өмір сүріп жатқан қоғамның
туындысы, төл перзенті, маугли – көркем бейне (естеріңе түсіріңдер,
жануарлар арасында өскен, мәдениеттен жұрдай). Адамға ең қиыны – адам болу.
Жеке тұлға да өзіндік сана тұрақталады, ол озық мәдениет үлгілерін өз
бойына сіңіреді. Мәдениеттің бұл қызметі бір ұрпақтан екінші ұрпаққа
берілетін бүкіл адамдық өмір тәсілдерінің өзіндік ерекшеліктеріне қатысты.
Шын мәнісінде қоғамда ұрпақтар жалғастығы мәдени мұраларды игеру, қабылдау
және оны шығармашылықпен дамыту арқылы жүзеге асады. Мәдени ақпараттар
(информация) салт-дәстүр, әдет-ғұрып, рәсім-рәміз, тіл, дін және өнер,
білім т.б. руханилықтың белгілі бір деңгейін меңгерудің нәтижесінде
мәдениет субъектісінің өзіндік санасының жанды буынына айналады.
2. Мәдениеттің қоғамдағы бұл қызметінің сан алуан қыры бар. Мәдениет пен
білімнің арақатынасы. Ертедегі гректің пайдейя, ислам өркендеуіндегі
шайриф қазіргі өркениеттегі интелегенттілік ұғымдары мәдениет пен
білімділіктің іштей туыстығын, үндестігін білдіреді. Осы сипатта, әсіресе
зиялылар (интелегенция) мәдениетті сақтау және дамыту ісінде үлкен қызмет
атқарады. (адамдық қарым-қатынас, жаппай компьютерге көшу емес мәдени
диалогтың түрін жасап, оны сақтай білу керек). Білімділік пен
мәдениеттіліктің маңыздылығы шартты болғанымен, елеулі айырмашылық белгілі
алшақтық, тіпті қайшылықта бар.
Егер біз ғылым арқылышындықты ашсақ, өнер арқылы әсемдікке ұмтыламыз ал
моральдық таным арқылы жақсылық пен жамандықты айырамыз.
1. Кеңес Одағында, кітаптар, мәдениетті ғылыми жолмен басқару атты сөз
тіркесі кең етек алғанды. Мәдениетті басқару мүмкін емес тоталитарлық
жүйедегі айланы, кемшілікті көреміз. Мәдениеттегі реттеушілік
әрекеттерінің өзіндік ерекшеліктері бар, үлгіге көбірек көңіл бөлеміз.
Мысалы мәдениетті адам дегенде оның адамдық жан-жақты белгілерді
бойына толығырақ, тереңірек дарытқандығын көрсетеді. Ол білім ғылым
деңгейіне, киім сол кезде көп тараған, Сәнге, мінез-құлқы осы қоғамның
адамгершілік талаптарына сай адам.
2. Қоғамдағы негізге қызметтерінің бірі. Қарым-қатынасы әлеуметтік
шындықтың басым көрнісі. Мәдениет игіліктерін жас нәресте анасының ақ
сүтінің еміп, оныңәлди жырымен сезім дариясына шомылып қана адамдық
қасиеттерді бойына сіңіре бастайды. Мәдени құндылықтарды оларды
жасаушылар мен тұтынушылар арасындағы қарым-қатынас ретінде алуға
болады. Адам тұрмайтын үй бос қаңырап тұрады, отарда жүрмейтін темір
жол жай темірмен ағаштың үйіндісі, ешкім оқымайтын кітап шаң басып
жатқан қағаз. Мәдени болмыстық тірегі деп қарым – қатынасты айтамыз.
Жаңа дәуірден бастап ХІХ ғасырдың соңына дейін мәдениеттегі тілге көп
көңіл бөлінген жоқ. Тіл сананың, ойдың, рухтың құралы ретінде ғана,
қосалқы бөлшек есебінде қарастырылып келеді. Тек ХІХ ғасырдың басында
ғана фил-да мәдениеттануда тілге деген бетбұрыс байқалды. ХІХ ғасырдың
басында па бн батыс лингвистикасы (тіл туралы ілімі) дыбыстың тілге
көп көңіл бөледі, өйткені жазбаша тілді олар дыбыстың тілдің
бейнеленуі деп есептеді. Сөйтіп о баста лингвистика фанология (дыбыс
туралы ілім) жүйесінде дамыды. ХІХ ғасырдың 60 жылдарынан бастап
тілдің мәніне деген көзқарас күрт өзгерді. Тілдің негізі және алғашқы
түрі – жазу, жазбаша тіл деген түсінік фанологияны ығыстыра бастады.
Адам тілге ие болу үшін, тілде болмыс құру үшін оған бірінші жазу
идеясымен таныс болу керек. Осыған өз үлесін қосқан философтарды атап
өтетін болсақ, олар: Мишель Фуко, Роллан Барт, Жак Деррида.
Бұлардың концепциясы бойынша тілдің негізін жазудан немесе таға белгіден
іздеу керек. Жак Дарриданың айтуынша, түсінікті сөз ретінде ауыздан шықпай
тұрып ақ, тіл жазбаша түрде немесе таза белгі, таңба ретінде тіршілік
еткен, болмыс құрған. (1)
___________________________________ _
1. Б.Нұржанов культурология А, - 1994 ж.
1.1. Мәдениет үғымының тарихи ңалыптасуы.
Медениет дегеніміз не? — деген сұраққа жауап беру үшін бүл сөздің
этимологиясына, яғни осы бір күрделі үғымды білдіретін сөздің шығу тегіне
тоқталуды жөн көрдік. Қазақ тіліне бүл термин арабтың маданият — қала,
қалалық деген сөзінен енген. Бүл ортағасырлардағы мүсылман мәдениетінің
өркендеу кезеңінде қальштасқан түсінікпен байланысты. Мәдениетке берілген
көптеген анықтамаларды альтернативтік (қарсы қоюшылық) деп атауға болады.
Бүл жерде алдымен көзге түсетіні — мәдениет пен табиғатты культура мен
натураны қарсы қоюшылық. Көне замавда культура деген үғым жерді өңдеу
деген мағынаны берген. Кейінірек, дәлірек айтқанда, Цицеронның еңбектерінде
(б.э.д. 45 ж.) бүл сөздің мағынасы тереңцеп, жанды жетілдіру деген үғымды
білдірді. Уақыт өткен сайын еуропалық тілдерде мәдениет сөзі білім беру,
даму, қабілеттілік, қүрметтеу сияқты мағыналарға ие бола бастады.
Қазіргі заманғы сөздіктерде мәдениетке төмендегідей анықтамалар берілген:
а) мәдениет — белгілі бір халықтың қол жеткен табыстары мен
шығармашылығының жиынтығы; ә) мәдениет — адамзат қауымының белгілі бір
тарихи кеңістіктегі қызметі мен өзіндік ерекшеліктері (палеолит мәдениеті,
критмикен мәдениеті, қазақ мәдениеті ж.т.б.; б) мәдениет — адамдық
әрекеттің белгілі бір саласының жетілу деңгейі (сөйлеу мәдениеті, еңбек
мәдениеті, қүқық мәдениеті ж.т.б.); в) агромәдениет (дөнді өсімдіктер
мәдениеті, цитрустық мәдениет ж.т.б.). Ал осы үғымдардың ішінде
мөдениеттану пәніне алғашқы екі үғымның тікелей қатысты екендігін аңғаруға
болады. Мәдениет үғымы тарихи қалыптасудың үзақ даму жолын өтті, оны
алғашқы рет ғылыми түрғыдан анықтауға үмтылған философтар болды. Бірақ,
өкінішке орай, XVIII ғасырға, яғни Ағартушылық дәуірі кезеңіне дейін, басты
қүндылық — адам мен оның ақыл-ойы деген қағида жүзеге асқанға дейін
мәдениет сөзі белгілі бір мойындалған термин ретінде қолданылмады, бар
болғаны жаңа ұғымдардың синонимі ретінде ғана пайдаланды. Сөзіміз дәлелді
болу үшін, мәдениет үғьшын талдауды. Көне заманнан бастағанды жөн
көрдік. Жоғарыда атап көрсеткеніміздей бүл терминнің алғашқы мағынасы
жер-анамен, оны өңдеп-баптаумен тығыз байланысты болды. Демек мәдениет
үғымы жерді жырту, бау-бақшаны өңдеу, яғни өсімдіктер және жануарлар
дүниесімен, дәлірек айтқанда, егіншілік пен ауыл шаруашылығымен тығыз
байланыста қарас-тырылды. Оған қоса бізге үйреншікті болып кеткен
мәдениет үғымының тәрбие мен біліммен байланыстылығының тамыры да
сонаукөне заманда жатыр. Білімсіз және тәрбиесіз адам еш уақытта мәдениетті
бола алмайтыны ақиқат, еңцеше білім мен тәрбие барлық халықтар мәдениетінің
қайнар бүлағы болып табылады. Сонымен бірге мәдениет сөзі қүрмет түту,
сыйлау, қүрметтеу, табынушылық деген мағыналарға да ие. Осылардың ішівдегі
ең бастысы — дінге табынушылық. Көне замандағы адамдар әруақытта да
қүдайлар қоршауыңца болды, олардың санасынан тәңірі берік орын алды. Үйде
де, түзде де қүдайлар адамдармен бірге болды, оларды жебеп, қорғап отырды.
Қүдайлар қалаларда түрды, қала зардары мен қала азаматтарын бәле-жаладан
қорғады. Міне, сондықтан да болар, белгілі эллинист Макс Поленц полистік
патриотизмді ерекше дәріптейді. Полис дегеніміз — шағын ғана халқы бар
қала, ал қала түрғындары сол қаланың азаматтары болып саналады. Олар өз
қаласының заңына бағынды, қаланы сыртқы жаулардан қорғады, қажетті
азаматтық міндеттері мен борыштарын (халық жиналыстарын өткізуге, сот
орындары мен қаланың басқа да мекемелерінің жүмыстарына және т.б. қатысу)
мүлтіксіз орын-дап отырды. Мүндай қалаларда мәдениет әрі тәрбие беруді, әрі
дінге табынушылықты, әрі жер өңдеуді де білдірген. Дәл осындай үйлесімділік
көне полистерде қала азаматтарының азамат болып қалыптасуына ерекше ықпал
жасады. Гректер бүл процесті пайдейя (бала) деген үғьш арқылы берген. Бүл
термин тәрбиелеу, оқыту деген үғыммен қатар, білім беру, білімділік,
ағартушылық, мәдениет деген мағыналарға да ие болған. Бұл жағдайда тәрбие
мен білімнің жәй ғана байланыс-тары жайындағы идеяны аңғаруға болады.
Гректер сонау көне тасқан азаматтарды тәрбиелеуге бағытталған сирек
кездесетін білім беру жүйесін жасады. Адамға деген мұндай қамқорлықта
сөзсіз гуманистік құндылық бар, оның негізінде мәдени процестердің мақсаты
үшін күресетін адам идеалы жатыр. Бүл жөнінде В. Йегер былай деп тамаша
айтьш кеткен болатьш: Грек мәдениетінің идеяларынсыз ертедегі дүние
тарихи кезең болып өмір сүре алмас еді де, ал Батыс Еуропалық мәдениет
дүниеге келмеген болар еді(2). Грекияда негізінен мәдениеттің
аристократиялық (ақсүйектік) түрі кеңінен таралған, ал оның негізінде терең
генеалогиялық дәстүрлер) жатыр. Ақсүйектік қасиеттермен қатар, адамзаттық
қасиеттерге де ерекше көңіл бөлінді. Басты мақсатқа апарар жол — білім жолы
болды. Г.Е. Жураковский бы-лай деп жазды: Көп жыддық Афин мектептеріндегі
білім берудің түпкі мақсаты — оқушыларға афин қоғамының толық қүқылы мүшесі
екендігін толық сездіру болып табылады(3). Балаларды мектепте жазып-сызуға
үйретіп, грек әдебиетімен таныстырды. Грамматика мен музыка сабақтары бай-
ланыстырыдды, өйткені көптеген өлеңдер музыкамен сүйемелдеу арқылы
жатталды. 12 жастан бастап үл балалар палестраға барды, гимнасгакамен
айналысты. Жастар тындаушылар ретінде мемлекеттік істер қаралатын
жиналыстарға да қатыса алатын болды. Демек, бүл айтылған жағдайлардың бәрі
көне пайдейяның гуманитарлық қызметімен қатар, көне мәдениетгің да-муына
ықпал жасағандығын көрсетеді. Ерекше атап өтетін бір жай, мүндай білім беру
жүйесі белгілі бір талаптар мен ережелерді игерумен ғана шектелмей,
жастарды қоғамдық өмірге де дайындады. Демек, грек қоғамының белсенді
мүшесі болу, қоғам-дық өмірдің сан-саласына араласу белгіленген ережелер
талап-тарды толық игергенде ғана жүзеге асып отырды, ал бүларды гректер
даналық табыстар — нома (заңдар) деп атады. Демек мәдениеттің мақсаты
адам бойында ойлау, пікір айтып
пайымдау қабілеті мен эстетикалық сезімді дамыту болды. Бүл жағдайда көне
заман адамы өзінің табиғатпен байланысын еш уақытта жоғалтқан емес ол үшін
табиғат ерекше ыстық та, жа-қын да болды. Өкінішке орай, грек қоғамының
даму барысында, әсіресе эллинизм дәуірінде, көне полистердің өз
___________________________
2.(Г.В. Драч. Культурология. Ростов-на-Дону, 1995, с. 26).
3.Г.Е. Жураковский. Очерки по истории античной педагогики. Москва, 1940,
с. 42.
тәуелсіздіктерін жоғалтуына байланысты грек пайдейясының идеалдары
бүзыла бастады. Әлеуметтік түрақсыздық пен бей-берекет саяси уақиғалардың
салдарынан мәдениетке
нүқсан кедді. Білім берудің және тағы да басқа мәдени қүндылықтардың
дәрежесі түсіп кетті. Бірақ қоғамдағы мүндай өзгерістерге қиындық пен
тоқырауларға қарамастан мәдениет өз дамуын тоқтатқан жоқ. Христиандық сана
негізіңде дамыған ортағасырлық мөдениет пүтқа табынушылықты жоққа шығара
отырып, көне мәдениеттің негізгі табыстарын сол қалпында сақтай білді.
Ортағасырлық мәдениет политеизмге монотеимзді, натурализмге — руханилықты,
геодонизмге (сүйсініп — рақаттану табынушылығы) аскеттік идеадды, дүниені
бақылау және логика арқылы тануға. Библияға сүйенген және оны шіркеудің
белгілі қайраткерлері арқылы түсіндірілетін — кітаби білімді қарама-қарсы
қойды. Өзінің жан дүниесіне терең үңілген ортағасырлық адам өз түлғасының
қайталанбайтындығын, ерекшелігін, түңғиық екендігін байқады. Ал бүл жағдай
политеизмнен монотеизмге көшуге толық мүмкіндік берді. Көне заманның адамы
өзіне сену қасиетін мәңгілік кеңістік дүниесінен, оның ішінде ең бірінші
кезекте табиғаттан алды. Ол қүпиялы аспан мен жүлдыздар әлемі, таулар мен
өзендер, ал қүдайлар болса табиғаттың бөлшегі ғана. Ортағасырларда
мәдениетті түсінуде келелі өзгерістер байқал-ды. Рационалдық ізденісті
адамгершілікке, адамның жан-жақты жетілуіне апарар жол деп қарастыратын
мәдениеттің көне түсінігі түйыққа тірелді. Адамның заттық-аспандық
дүниеден, оның тіршілік отанына басқа да дүниелердің, атап айтқанда, ерекше
лөззат алар рухани дүниенің бар екендігі айқындалды. Адам өзін қоршаған
ортада, кеңістікте адамзаттың ақыл-ойы-нан тәуелсіз зандылықтардың,
ережелердің бар екенін аңғара отырып, овда жоғарғы ақыл-ой мен ең жоғарғы
әділетгіліктік әрекет ететіндігін сезіне білді. Мәдениет тағы да адамның өз
мүмкіндіктерін жетілдіру, оның ішінде ақыл-ойды, ақыл-ой болғанда
табиғи бүзылмаған және сеніммен толықтырылған ақыл-ойды жетілдіру
түрғысынан адамзат баласының алдында түрған келелі мәселе дәрежесіне
көтеріп, қүпия дүниелер есігі айқара ашылды, қоршаған ортаға басқа
рационалдылық қана емес екендігі айқындалып, ендігі жерде адам бойындағы
жаңа өлшемдер — махаббат, үміт, сенім және т.б. жаңа сатща көтерідді. Адам
өзінің әлсіздігін де сезіне бастады, бірақ ол өзінің дәрменсіздігіне
қарамастан алып күш иесі екендігін де таныта білді. Қүдай адамды, оның
мәңгілік жанын жаратты. Адамның бақыты өзін тануда емес, Қүдайды тануда.
Адамның бакы-ты мен бостандығы оның тәуелсіздігінде емес, оның Құдайта-
ғаланың ыкдалында болуы мен онымен рухани бірлікте екендігін мойындауында.
Міне, сонда ғана адам барлық қиындықтарды жеңе отырып, өз мақсатына жетеді.
Міне, осындай сипаттарға ие болған ортағасырлық мәдениетті тәлім-тәрбие,
үйлесімділік пен тәртіп өлшемі ретінде емес, шектеушілікті жеңу, адамның
үнемі рухани жетілуі мен жан-жақты қалыптасуымен сипатгалады. Жаңа заманда
(XVII—XIX ғ.) жоғарыда көрсеткеніміздей, мәдениеттің көптеген теориялары
өмірге келді. Жаңа заман философиясында көне заман мен ортағасырлар
мәдениетін нақты түсіну және оған шындық түрғысынан қарастырғанда, ең озық
идеялар Ағартушылық дәуірі — буржуазиялық қайта қүруларға, терең саяси
әлеуметтік өзгерістерге толы ерекше тарихи және ең рационалды кезең болып
саналады. Бүл дәуірдің
мәдениет теориясына ерекше үлес қосқан өз ойшыл ғалымдары болды. Олар
(Англияда — Толанд, Францияда — Вольтер мен Мон-тескье, Германияда —
Лессинг, Гете, Шиллер және т.б.) дүние мен адамзат жөніндегі ақиқатты айту
қүқығын діннен тартып алып, адамзаттың ақыл-ойының тәуелсіздігін батыл
қорғайды. Адам өзінің табиғи жаратылысынан-ақ мүмкіндіктері мол, ақылды жан
және соны тиімді пайдаланудың нәтижесінде адам игілігіне сай қоғам қүруға
қабілетті. Ал бүл ізгі мүраттың жүзеге аспауына адамның өзі кінәлі, дәлірек
айтқанда, оның білімсіздігі мен мәдениетсіздігі, адамзатгы ғасырлар бойы
қараңғылық түнегінде үстауы және т.б. мәдениет пен өркениеттің даму
барысында басты кедергілер болды. Осы орайда Ағартушылық дәуірі
ойшылдарының антиклерикалдық (дінге қарсы) көңіл-күйін аңғару онша қиынға
соқпайды. Осындай көңіл-күй табиғат пен адамның осы бір жарық дүниедегі
алатын орны туралы мәселені қайта қоюына мүмкіндік берді. Сондықтан да
болар, Ағартушылық дәуірінің философиясы мәдениет туралы ілімді дамытуға
мүмкіндік беретін категорияларға сүйенді (табиғат, адам, қоғам, таным, ақыл-
ой). Сонымен қатар бүл ка-тегориялар жалпы философиялық сипатқа ие болды.
Олар XVIII ғасырдың ағартушыларына тарихи прогресс идеяларын дамытуға және
тарихи дамудың мақсаты, қозғаушы күштері және мағынасы жөніндегі сүрақтарды
белгілеуге мүмкіндік берді. Әрине бүл сүрақтарға жауап қалыптасқан жалпы
философиялық негіздер түрғысынан берілді. Мысалы: Мәдениеттің классикалық
үлгісі үғымымәдениетті — адамзаттың тарихи дамуы-ның нәтижесі, адамзат
баласының саналы және адамгершілік қоғамдық қарым-қатынастарының қол жеткен
дәрежесі деп қарастырады. Мәдениетке байланысты қағидаларды сын елегінен
өткізе отырып, Ағартушылық кезеңінің ойшылдары жаңа мәдени үлгілері (адам,
қоғам, мемлекет, қүқық, философия және т.б.) жасауға тырысты және өткен
заман мен жаңа заманның мәдени тәжірибесін жаңаша сын елегінен өткізе
отырып қарастырды. Бүл игі мақсатты жүзеге асыруда олардың алдында орасан
зор көне жөне тың материалдар көптеп кездесті. Ортағасырлар мен қайта өрлеу
дәуірінен бастап зерттеле бастаған көне заманның тарихи, философиялық,
ғылыми және көркем әдебиетінен басқа, олардың назарынан археологиялық
ескерткіштер, халық мәдениетінің шығармалары, саясатшылардың дүние жүзінің
әр елдері жөніндегі суреттемелері, түрлі тілдер жайындағы мәліметтері тыс
қалған жоқ. Осыншама бай фактілерді есепке ала отырып, Ағартушылық
дәуірінде адамзат мәдениетін түтастай қабылдауға талпыныс жасалынды.
Мәдениеттің мән-мағынасы табиғаттағы дүниежүзілік күштердің (қүдайтағаланың
қүдіретін де ескергеңце) батыл іс-әрекетінің нәтижесімен бай-ланыстырылып,
мәдениет — адамзат баласының қызметінің жемісі деп есептелді. Бірақ сол
кезеңнің өзінде-ақ табиғат пен мәдениеттің гармониялық бірлігіне шүбә
келтіру, оларды бір-біріне қарсы қою сарыны байқала бастады). (Әсіресе, Жан
Жак Руссоның еңбектерінде). Руссо сол кездің өзінде-ақ ғылым мен өнердің
адамдар табиғатын өзгерте алатынына күмән келтірді. Оның бүл көрегендігін
бүгінгі күнгі адамзат баласының тағдыры, яғни прогрестің кейбір қайғылы
іздері, салдарлары ай-қын көрсетіп отырған сияқты. Руссо ғылым мен өнердің
жан-дануы қоғамдық прогреске нүқсан келтіргендігін дөледдеуге тырысты. Оның
ойынша, ғылым мен өнердің дамуына байланыс-ты адамдардың табиғи жағдайы
бүзылады, адамгершілік кері кетеді, қоғамдық теңсіздік орьш алып, адамның
бостандық сезімі аяққа басылады. Ол былай деп көрсетті: Адам еркін болып
туады, бірақ ол өз тіршілігін әрқашанда күреспен өткізеді(4). Күн
тәртібінде қойылған бүл күрделі сүрақтар, келелі мөселелер төңірегіңце
айтылған бүл ойлар мен пікірлерге қарап Руссо өркениеттің рахатынан мүлде
бас тартып, өткенге яғни тағылыққа қайта шақырған екен деген түсінік туып
қалмауы керек. Ол адамзат болмысының қарама-қайшылықтары адамның алғашқы
қауымдық қүрылыстан бастап өркениетке деген қүлшыныс жолындағы тарихи
қозғалысының қарама-қайшылықтарынан келіл туындайтынын көрсете білді. Қалай
болғанда да Руссо жаңа ғана туындап келе жатқан буржуазиялық мәдениетті
сынай отырып, табиғи адам ретінде көне заман-ның тағы адамдарын ерекше
бағалаған. Бүзылған және моральдық жағынан азғынданған өркениетті
үлттарға Руссо патриархалдық даму сатысында өмір сүрген адамзат
қоғамдарының тазалығы мен адамгершілік қасиеттерін қарама-қарсы қойды.
Адамзатгы қоғамдық-тарихи түрғыдан нақтылы қарастырған-дардың бірі —
Джанбаттиста Вико. Ол адамзат тарихының үйлесімділік мәселелеріне, оның
заңдары мен ережелеріне баса назар аудару негізінде адамзат баласының
үздіксіз даму идеясын алғаш рет үсынған болатын, бүл вдея бойынша барлық
үлттар өз дамуында үш дәуірді басынан кешіреді — қүдайлар ғасыры,
батырлар ғасыры және адамдар ғасыры. Үлы неміс философы Кант
(1724—1804) ақыл-ойға табынған. Француз ағартушылары дүниенің негізі
ақиқат, қайырымдылық, сүлулық деп есептейтін вдеяны қолдай отырып,
мәдениет үғымын моральдық түрғыдан басқаша қарастыруға әрекет жасады. Осы
орайда Канттың мен үшін екі қүпия нөрсе бар, олар: жүлдызды аспан мен
адамның ішкі рухани дүниесі деген қағидасы кеңінен таралғандығын атап
өткен жөн. Болмыстың адамгершілік (моральдық) жағына ерекше мән бере
отырып, ол мәдениетті адамды айуандардан айыруға мүмкіндік беретін қүдайдың
адамға берген ерекше қабілеті деп қарастырып, адам бойындағы қайырымдылық
пен ізгілік қасиеттерді басты орынға қойды. Кант бүл жағдайды келісімді
императив деп атады. Кант этикасының негізгі заңы бойынша — адамға тек
қүрал деп қарау күнә болып саналады.
Дәл осыған үқсас идеяларды Спиноза, Фейербах, Маркс, Фрейд сияқты үлы фи-
лософтар да айтқан болатын. Демек, Канттың үғымынша, мәдениет — табиғатган
бостандық патшалығына барар жол, ендеше Кант ілімінің маңыздылығы — оның
мәдениетті гуманистік түрғьщан қарастыруында. XIX ғасырда мәдениет
мәселелерімен тығыз айналысқан ғалымдардың бірі — ағылшын ойшылы Эдуард
Бернетт Тайлор (1832—1917) болды. Ол мәдениет жөніндегі ғылым — реформалар
жөніндегі ғылым деп түжырымдай отырып, мәдениетті үздіксіз даму үстіндегі
процесс деп қарастырды. Тайлор мәде-ниетке мынандай жалпылама анықтама
береді. Мәдениет пен өркениет кең, әрі этнографиялық мағынада — білімнен,
наным-сенімдерден, өнерден, адамгершіліктен, зандардан, салт-дәстүр-лерден
және қоғамның мүшесі ретінде адамның игерген дағдылары мен түрлі
қабілетгерінен қүралады. Нақты идеалды түрғы-дан қарастырсақ, мәдениет —
жеке адам мен бүкіл қоғамды, адамның бақыты мен болашағы жолындағы
қүндылықтарды дамыту арқылы адамзат баласын жан-жақты жетілдіру болып
табылады. Демек, Тайлор мәдениетке адамның ақыл-ойы мен еңбегінің жемісі
ретінде, дәлірек айтқанда, материалдық және рухани қүндылықтар ретінде
қарады. Тайлордың ілімінде барлык заттар мен идеялар бір-бірінен туындап
жатады. Мүндай көзқарасты эволюциялық деп атау дәстүрге айналған. Оның
ойынша, барлық үлы адамдар өзінен бүрынғы әріптестерінің шығармашылық
дәстүрін жетілдіріп, не соған сүйеніп отырады. Тайлордың басты
жаңалықтарының бірі — мәдениет
атауларының бастамасы, тіпті негізі болып табылатын діннің шығуының
анимистік теориясын өмірге келтіруі. Бүл теория бас-тапқы қандай дін болса
_________________________
4. Г.В. Драч. Учебный курс по культурологии. Ростов-на-Дону, 1996, с. 16.
да (Тайлор оны кішкентай дін деп атаған) тағы (дикарь) философтың
жанның қабілетіне, рухтың адам денесінен бөлініп шығатынына деген сенімнен
шықты деген түжырымға негізделген. Біздің көне замандағы ата-бабаларымыз
үшін жүмбақ болған түс көру, галлюцинация, летаргиялық үйқы, өліп-тірілу
және т.б. түсініксіз табиғат қүбылыстары кішкентай діннің қалыптасуына
әсерін тигізді. Егер Кантта, мәдениеттің мағынасы — адам бойындағы
хайуандық сезімді ақыл-ойдың немесе адамгершіліктің
(моральдың) көмегімен жеңуге әкеліп тіресе, үлы ойшылдардың бірі Фридрих
Вильгельм Шеллинг (1775—1854) мәдениетті эстети-калық түрғыдан үғынып-
меңгеруді басты орынға қойып, мөдениетгің басты мазмүны: адамдардың
көркемдік қызметі деп жариялады. Шеллингтің эстетикалық көзқарастары оның
Өнер философиясы (1802—1803) аггы еңбегінде толық баяндалған. Автор бүл
кітабында адамның шығармашылық қызметінің басқа да түрлерінен көркемдік
шығармашылықтың артықшылығын, тіпті өнердің ғылымнан да, адамгершіліктен де
жоғары түра-тындығын дәлелдеуге тырысқан. Көне заманнан бастап XIX ғасырдың
аяғына дейінгі мәдениеттанымдық ойдың дамуын ғылыми түрғыдан қарастыра
отырып, мынандай қысқаша
қорытындылар жасауға болады. Еуропада кеңінен тараған мәдениет жөніндегі
үғым діни сипатта болды және ол мынандай қағидаларға келіп тірелді: а)
мәдениетті — ақыл-ойдың не табиғи сезімнің көмегі арқылы түсіну
(энциклопедистер); мәдениетті — ішкі адамгершілік заңдарының көмегімен тану
(Кант); мәдениетті эстетикалық, көркемдік шығармашылық қызмет арқылы білу
(Шеллинг); ең соңында мәдениеттің адамзаттың тегіне қатыстылығы және оның
абсолюттік идея мен дүниежүзілік рухты жүзеге асырудың қүралына айналғанды-
ғы (Гегель); б) адамзат мәдениеті үздіксіз дамып-өркендей оты-рып эволюция
мен прогрестің жалпы заңдарына сөзсіз бағынады. Бірақ біз қарастырған
кезеңде мәдениеттің материалдык негізіне мән берілмей (әңгіме Л.Г. Морган
мен Тайлордан басқа Маркске дейінгі мәдениет жайындағы концепциялар туралы
болып отыр), мәдениетті тек қүдайдың шапағатымен ғана бай-ланыстырып, бүл
үғымға мәдениеттің — ғылым, адамгершілік, өмір, философия, қүқық және т.б.
сияқты салаларын ғана енгізген.
Казіргі заманғы ғылымдар жүйесінде мәдениеттанудың, алатын орны
және оның басқа ғылым салаларымен байланысы. Мәдениеттану жеке пән ретінде
XIX ғасырдың соңғы ширегінде қалыптаса бастады, сондықтан да оны әлі де
болса буыны бекімеген жас ғыльщдар саласына жатқызамыз.
Мәдениеттану — мәдениет туралы ғыяым, сонымен қатар философиялық ілім,
өйткені ол философияның басты саласы, мәдениет философиясын қамтиды.
Мәдениеттану қоғамда болып жатқан түрлі процестерді (материалдық,
өлеуметтік, саяси, адамгершілік, көркемдік т.б.) барынша қамтып, мәденйет
дамуының жалпы заңдылықтарын, оның өмір сүруінің принциптерін және бір-
біріне этноәлеуметтік, саяси-моральдық, ғылыми, көркемдік және тарихи
сипаттамаларымен, жағ-дайларымен ерекшеленетін түрлі мәдениет түрлерінің
өзара байланыстарымен, тәуелділіктерімен зерттейді. Мәдениеттану пәні
сонымен қатар жергілікті және аймақтық мәдениеттердің сапалы
ерекшеліктерін, олардың өзара бай-ланыстары мен мәдениеттің басқа
түрлерімен мирасқорлығын, қарым-қатынасын зерттей отырып, адамзат баласының
біртүтас мәдени даму процесінің жалпы заңдылықтарын анықтайды. Демек,
мәдениеггану пәні түрлі қоғамдар барысындағы мәдени өмірді жан-жақты қамти
отырып, ондағы басты мәдени процестерге ғылыми түрғыдан талдау жасайды.
Мәдениеттануды тек қана гуманитарлық ғылымдар саласына ғана емес, жалпы
теориялық пәндер қатарына да жатқызуға болады. Өйткені бүл пән адамзат
баласының мәдени өміріндегі толып жатқан қүбы-лыстарды жүйелі түрде
қарастырады. Ал мәдени процестердің мәнін ашып көрсетуде түрлі ғылым
салаларының өкілдерінің, атап айтқанда этнографтардың, әдебиетшілердің,
социологтардың, психологтардың, тарихшылардың, демографтардың және т.б. ат
салысатынын ескерсек, мәдениеттанумен барлық ғылым саласының
айналысатындығын айқын аңғаруға болады. Шындығында да, мәдениеттануға осы
уақытқа дейін түрлі ғылым салалары, атап айтқанда, антропология,
психология, тарих, пе-дагогика зор ықпал етті. Енді осы аталған ғылым
салаларының мәдениеттануға қалайша ықпал ететіндігін қарастырып көрейік.
Антропологияның басты бағытының бірі — қоғам мен адамды салыстырмалы
түрғьщан зерттеу. Осы түрғыдан алып қараған-да, антропология мәдениет
деген үғымның мағынасын анық- тауда үш жағдайға назар аударады. Олар: 1)
Қоғам мен адамның мәдени қалыптасуы (ағартушылық); 2) Қоғамдық және
адамзаттық салт-дәстүрлердің,
әдет-ғүрыптардың, қалыптас-қан дағдылардың, қоғамдық мекемелердің жене т.б.
жиынтығы (бірлігі);
3. Белгілі бір қалыптасқан мәдени жүйенің басқа мәдени қүндылықтарға
қарсылығы. Мәдениетке антропологиялық түрғыдан берілген бүл анықтаманы
мәдениеттану саласындағы көптеген сыншылар жалпылама деп есептеп, оның
эмперикалық сипатга екендігін баса көрсетеді. Сонымен қатар олар
әлеуметтік антропология әлеуметтанудың (социологияның) негізгі әдістері
мен үлгілерін қабылдап, осы ғылымға мүлде бет бүрып кетті деп пайымдап, ал
мәдени антропология деп ата-латын антропологияның басты саласы —
психология мен та-рихқа ден қойды деп түжырым жасайды. Әрине, түрлі
пәндерге бағдар жасау өзіміз қарастырып отырған антропология саласында ғана
емёс, жалпы мәдениетті түрлі мағынада түсіндіруге әкеліп соғары сөзсіз. Осы
орайда ерекше атап өтетін бір жәйт, ғасырлар бойғы даму жолынан өткен
социология да дәл баяғьщай жаратылыстану ғылымдарына сүйенеді, әлеуметтік
ғылымды әлеуметтік философияға қарсы қояды. Дүние жүзі халықтары мен
этникалық топтарының, тайпаларының мәдени және түрмыстық ерекшеліктерін,
олардың шығу тегі мәселелерін, олардың жер жүзіне таралып қоныстануы мен
мәдени тарихы қарым-қатынастарын зерттейтін этнография ғылыми адамзат
баласының өткен заман мен бүгінгі тандағы мәдениеттің мол мүрасын игеруде
және оны ғылыми түрғыдан ашып көрсетуде айрықша роль атқарып отыр.
Этнография ғылымы белгілі бір халықтың қай этносқа жататындығына
қарамастан, олардың қайсысының болсын материалдық және рухани мәдениет
саласындағы жетістіктеріне үлкен қүрметпен қарауға үйрете отырып,
мәдениетгану ғылымының қалыптасуына өзінің қомақты үлесін қоса білді. Егер
антропология мен этнография адамның биологиялық белгілеріне сүйене отырып,
мәдениетпен жаратылыстану ғылымдары ретінде үйлесімділік тапса, қоғамды
жүйелі түрде қарастыратын әлеуметтану (социология) ғылымының биологиямен
байланысы жоқ. Социология мемлекет, таптар, топтар, сословие және одан да
үсақ қоғамдық топтарды этникалық белгілеріне карай емес, олардың қоғамда
алатын орны мен атқаратын қызметіне қарай зерттейді. Көп уақытқа дейін КСРО-
да социология марксизмге жат ғылым ретінде саналып, тарихи материализмге
қарама-қарсы қойылды. Шын мәнісінде, социология мәдениетганушыларға
қоғамның әлеуметтік әр тектілігіне байланысты медениеттің материалдық және
рухани көріністерін дүрыс түсініп, ой елегінен өткізуге көмектеседі.
Пролетарлық мәдениет, ақсүйектік мәдениет, сауықтық мәдениет сияқты
мәдениеттану пәнінде кездесетін үғымдар социологиямен тығыз байланысты.
Мәдениеттану саласындағы ғылыми зерттеу жүмыстарьшда түрлі әлеуметтік
топтарға жататын адамдардың қызметі мен іс әрекеті заңдылықтарын зерттейтін
әлеуметтік социологияның мәліметтерінің алатын орыны ерекше, өйткені
олардың мәдени іс-әрекет көріністері белгілі бір психологиялық сарынға
байла-нысты болғандықтан, мәдениет саласындағы зерттеу жүмыстарында бүл
факторларды ескермеске болмайды} Мысалы: жер мен табиғатқа ерекше сезіммен
қарайтын ауыл психологиясы-ның өзіндік ерекшеліктерін білмей және байыбына
бармай түрып, — шаруа мәдениеті жайында толық түсінік ала алмаймыз.
Үлттық мәдениеттің ойдағыдай зерттелуі этникалық немесе үлттық
психологияның мәліметтеріне де тығыз байланысты болып келеді. Нақты тарихи
тәжірибе негізінде әрбір нәсілдің, тайпалар мен халықтардың психикалық өмір
салтының ерекшеліктерін байқай отырып, этнопсихология рухтың не белгілі
бір үлттың қайталанбайтын өзіндік қасиеттері жөніндегі Гегельдің,
Гумбольдтың және олардың ізбасарларының философиялық қағидаларына барып
тірелді. Ресейде жекелеген ха-лықтардың, олардың ішінде орыс халқының
мәдени-психологиялық сипаттамасын Н.А. Бердяев тамаша сипаттап берген
болатын. Этнопсихологиялық зерттеулер үлттық мәдениетті жасаушылардың
психологиялық ерекшеліктерін есепке ала отырып, кез келген үлт мәдениетінің
өзіне ғана тән сипатын ашып көрсетуде қомақты табыстарға жетіп отыр.
Мысалы: орыс биінің, аргентин тангосының, негр музыкасының терең үлттық
мәнін осы тамаша рухани дүниелерді өмірге келтірген халықтың үлттық мінезін
ескергенде ғана толық түсінуге мүмкіндік алған болар едік. Халық туралы
және қоғамдық факторларға байланысты оның даму заңдылықтары жайындағы
демография ғылымының да мәдениеттануға тікелей қатысы бар. Үлттық
мәдениеттің тоқырауы немесе оның орны толмас ауыр зардаптарға үшырауы —
қоғамдық саяси жағдайларға және т.б. тікелей байланысты екендігін дәлелдеп
жатудың қажеті бола қоймас, өйткені мың өліп, мың тірілген қазақ халқының
өткен тарихы сөзімізге нақ-ты дәлел бола алса керек. Азшылық халықтардьщ
немесе түтастай өркениеттердің қүрып кетуі отаршылдықпен, басып
алушылдықпен, шектен тыс қанаушылықпен, табиғи апаттармен, эпидемиялармен,
маскүнемдікпен, нашақорлықпен және т.б. тығыз байланысты болды. XX ғасырда
мәдениеттану ғылымының дамып, одан әрі кдлыптасуына өзіндік үлес қосқан
ғылым салаларына сипаттама беруді аяқтай отырып, тағы бір ғылым саласын
ерекше атап өтуді жөн көрдік. Ол — белгілер мен таңба жүйесін зерттейтін
семиотиқа ғылымы, Бүл жас, әрі қажетті ғылым саласы аз уақыт шеңберінде
мәдениеттану ғылымымен біте қайнасып кетті де-сек қателеспеген болар едік.
Семиотикалық тәсіл лингвистика, әдебиет, кино, театр теориясында, қоғамдық
ғылымдарды және басқа да ғылым салаларында кеңінен қолданылуда, онымен
тіпті информатика мен кибернетика да тамаша үндестік табуда. Демек,
мәдениетганудың басқа ғылым салаларымен өзара сабақтастықта дамуына және
мәдениет мәселесімен барлық ғылымдардың айналысатындығына қарап,
мәдениеттану жеке пөн ретінде бар ма? деген ой да туып қалуы ғажап емес.
Біздің айтарымыз, мәдениетгану — ғылымның жеке саласы ретінде өзінің
алғашқы қадамын жасауда, сондықтан оның болашағы да эор болмақ. Әрине,
жоғарыда атап көрсеткеніміздей, мәдениеттану ғылы-мының дамуына көптеген
ғылымдар ат салысуда, соған қарамастан бүл пәннің өзіндік бағыт-бағдары,
бет-бейнесі бар. Мәдениетке өзіндік баға берушілік сол бір ғылыми
ізденістің басты белгісі болса керек, сондықтан да болар мәдениеттанушылар
мәдениет мәселесімен тығыз айналысуда. Кейде мәдениетта-ну саласында
қанша теория болса, соншама мәдениеттанушылар бар деген пікір де айтылып
қалады. Шындығында да, теориялар санының көп болуы, мәдениетке де
көзқарастардың сан-алуан болуымен оның әр тұрғыдан қарастырылуына әкеліп
соқты. Мысалы: Мәдениетті семиотикалық түрғыдан қарастыру бар. Бүл
ағымның басты өкілі Ю. Лотман және мәдениетті әдебиеттік (С.С.
Аверинцев), тарихи (Л.Н. Баткин), методологиялық (А. Кробер, К.
Клохкон), антропологиялық (М. Мид) және тағы басқа түрғыдан пайымдаулар
бар. Әрине, олардың мәдениет мәселесіне байланысты пікірлерінің,
түсініктерінің айырмашылықтары бар екендігі даусыз және оны ешкім жоққа да
шығара алмайды, бірақ олар бірін-бірі жақсы түсінеді, мәдениеттануға
тікелей байланысты ортақ мәселелер көтереді. Ендеше, бүл пәнді терең
зерттеуге қүлшынушылық, мәдениетке байланысты түрлі көзқарастар жүйесінің
қалыптасуы сөзсіз қуантарлық жағдай, ол гуманитарлық ғылыми пәннің туып
келе жатқандығының белгісі деп санауымыз керек. Шын-дығына келсек, әрбір
ғылым салаларының өкілдері мәдениетті өз мамандықтары түрғысынан
қарастырады. Бірақ бүл ғылымдар бір-бірімен тығыз байланысты болғандықтан
бірінсіз-бірі өмір сүре алмайды. Олай болса әдебиетші тек таза әдебиетші
болып қалмайды, өйткені ол мәдениеттануды, тарихты, психологияны игергенде
ғана нағыз әдебиетші бола алады. Өз кезегінде тарихшы да, психолог та,
социолог та сол сияқты. Мәдениеттің әртүрлі түрғыдан қарастырылуы, мәдениет
мәселесіне деген үлкен қызы-ғушылықтан туса керек. Оған дәлел ретінде 1964
жылына қарай батыс әдебиетінде мәдениетке 257 анықтама берілгендігі жөнінде
Американ мәдениеттанушылары А. Кребер мен К. Клохконның мәліметтерін
келтірсек те жеткілікті сиякты. Ал одан кейін қаншама уақыт өткендігін және
дүниедегі болып жатқан мәдени өзгерістерді есепке алсақ, мәдениет үғымының
шеңбері бүрынғыдан да кеңейе түседі. Әрине, әкімшілдік-әміршілдік жүйе
жағдайында мәдениеттану пәні біздің елімізде жүйелі түрде окытылмады.
Гуманитарлық ғылымдар саласында да өзінің нақ-ты орнын таба алмады. Осы
орайда көптеген ғалымдар үлттық мәдениеттің тоқырауын Үлы Қазан
революциясымен де байланыстырады. Шындығында да экономикалық және саяси
берекесіздіктің баеты себебі — мәдениетсіз саясаттың салдары болып
саналады. Еңдеше тәуелсіздікке енді ғана қолы жеткен Қазақстан
Республйкасьшьвд аядында түрған басты мақсат —халықтың рухани байлығы —
мәдениетті қалпына келтіру, ал мәдени өркендеусіз еліміз өркениетті
елдердің қатарына еш уақытта қосыла алмайтыны ақиқат. Бүл мақсатты жүзеге
асыруда мәдениеттану пәнінің қосар үлесі қомақты болмақ. Әрине,
мәдениеттану гуманитарлық ғылымдардың ықпалымен дамуда, бірақ соған
қарамастан ол жеке пөн болып қалыптасу процесін бастан кешіруде. Оған дәлел
ретінде қазіргі мәдениеттанудың біртіндеп философияның әкелік қамқорлығынан
шығып өзіндік бағыт алуын айтсақ та жеткілікті сияқты мәдениеттанушы ең
бірінші кезекте мәдени қызметтің нөтижелерімен (мәдени шығармашылықтың
нәтижелері, музыка, кесківдеме туывдылары жөне т.б.) санасса да, оның басты
мақсаты — тереңде жатыр, дәлірек айтқанда, мәдениеттің рухын игеру болып
табылады. Бүл жағдайда мәдениетті игерудің екінші — коммуникативтік жағы
келіп шығады. Ол білім беру мен тәрбиенің, адамның адамгершілік түрғыдағы
қарым-қатынастарының дәрежесіне байланысты болып келеді. Ең соңында
мәдениеттің негізі, оның түйіні мен маңызы туралы мәселе келіп туывдайды.
Ғалымдар оны тілмен де, рәміздік жүйесін қабылдаған үлттың психологиялык
түрмен және акрализация төсілімен және т.б. байланыстырады.(4с,алай
болғанда да дүниенің түтастығы, қоғамның интеграциялық негізі және этностың
рухани кеңістік — мәдени дәстүрлердің дамуында ең басты факторлар болып
қала береді. Мэдениеттану ғылыми пән дәрежесіне жету мақсатывда, сөзсіз
мөдениет археологиясына сүйенеді, оның генезисін, өмір сүруі мен дамуының
құрияларын ашып, мәдени мүрагерліктің тәсілдерін жетілдіреді. Бүл жүмыс үш
дөрежеде жүзеге асырылады: 1) Мәдениетті, оның базистік негіздерін сақтау;
2) Мәдениетті жаңғырту, мәдениеттің дамуына жаңаша ықпал ету; 3) Мәдениетті
трансляциялау немесе мөдениет әлемін халықтың игілігіне айналдыру. Бүл үш
дәреженің арқасында мәдениеттің сандық-салалық (ғылым, техника, өнер, фи-
лософия, экономика т.б.) сапалық сипатын тереңірек ашып көрсетумен қатар,
мәдениеттің қүрылымын, түтастығын, даму зандылықтарын ашып көрсетуге
мүмкіндік аламыз. Осы айтылғандар ғылыми пен ретінде мәдениеттану пәні
жөнінде және оның алдыяда түрған міндеттер жайында кейбір қорытындылар
жасауға мүмкіндік береді. Біздің ойымызша, мәдениеттану пәнінің басты
мәселесі — адамзаттың ерекше өмір сүру тәсілі ретінде мәдениеттің
қалыптасып дамуы, оның генезисі болып табылады. Мәдениеттанушылардың бүл
орайдағы басты мақсаты — дүниежүзілік және үлттық денгёйдегі тарихи-мәдени
процестерді тарихи шындық тұрғысынан түсіндіріп қана қой-май, оларды
болжай, әрі басқара білу. Ең бастысы — мәдениеттану ғылыми мәдениеттің
қайнар бұлағынан сусындай білуі қажет. Адамзат баласы өз шешімін таппаған
көптеген мәселелерге белшесінен батуы қазіргі заманғы мәдениеттің көп
жағдайларда өз бастауын ұмыта бастағандығынан да болуы керек. Ендеше
адамзаттың мәдени жаңғыруына бүл мәдениеггану пөнінің қосар үлесі де
қомақты екендігін ескерсек, әлі де болса буыны бекімеген бүл жас ғыльш
саласының болашағы зор болатындығына күмән келтіруге болмас.
1.2. Тіл және мәдениет.
Дискурс ұғымы XX ғасырдың 70-жылдарынан бас-тап философияда кеңінен
қолданыла бастады. Тұңғыш болып дискурс ұғымын Ю. Хабермас өзінің
Коммуникативтік компетенция теориясына дайындық атты еңбегінде қолданған
болатын. Содан бері бұл термин батыстық философияда кең
қолданылып жүр. Хабермас дискурске мына төмендегідей белгілер тиесілідеп
қарастырады — қарым-қатынасқа, сүхбатка имманентгі (іштей тиесілі), сол
кезеңнің қоғамдық өмірінде қалыптасқан нормалар, ережелер және негізгі
қүндылықтар жинағынан түратын идеологиялық тіл. Ондағы идеология деп
отырғанымыз жалпы белгілер жүйесі деген мағынада қолданылып отыр.
Дискурс — тілдік коммуникация түрі. Кең шеңберде, дискурс дегеніміз
уақыттың мәденитілдік контексті. Оған рухани-идеологиялық мүра, көзқарас,
дүниетаным кіреді. Тар мағынада, дискурс деп қандай да болмасын мағыналы,
қүнды іс-әрекеттің (актінің) нақты тілдік шындығын айтады. Ф. де Соссюрден
бастап қазіргі француз функционалистеріне дейінгі классикалық лингвистика
тілді қоғамның барлық мүшелеріне ортақ, түсінікті константты (өзгермейтін)
қүрылым деп қарастырады. Ол түсініктің пайда болуына тілге деген мынадай
көзқарастар әсер етті. Біріншіден, тілде бір нақты нәрсені білдіретін белгі
және сол нәрсенің өзі бірін-бірі анықтайды деген түсінік; екіншіден сол
тілді қолданатын тілдік үжым мүшелері үшін тілдік белгілердің бәрі бір
мағынаға ие; үшіншіден, осы жоғарғы айтылғандардың нәтижесінде тіл қоғамның
барлық әлеуметгік топтарына бірдей қызмет етеді. Шындығында, ітіл —
бәрімізге ортақ, бәріміз осы тілде сөйлесеміз, бір-бірімізді түсінеміз.
Бірақ күнделікті өмірдегі сөз саптасымызға жіті көңіл бөлетін болсақ, онда
біз мынадай қызық нәрсені байқаймыз — өрбір сөз өзінің нақты заттық,
бүйымдық мазмүнынан басқа көптеген уақытша, өзгермелі идеологиялық мағынаға
да ие екен. Сол шексіз көптүрлі мағынаның болуы бір үлтқа тиесілі ортақ
тілді көптеген социолікттерге бөліп-бөліп жібереді. Осы социолікттерді
М. Бахтин әлеуметтік-идеологиялық тіл, айтылған сөз деп, Р. Барт жазу
типі деп атайды. Адамның бірде-бір сөзі тиянақталып, аяқталмаған, өйткені
ой принципті түрде тамамдалуы мүмкін емес. Әрбір сөз әрбір адамның рухани
әлемінде өзіндік өзгеріске үшырайды. Тірі сана, тірі қарым-қатынас
барысында тілді бүлжымас, қозғалмас жүйе деп қарастыру мүмкін емес. Адам
үшін оны қоршаған тілдік орта да, ол адамның өзінің тіддік санасы да
түгелдей дерлік көпдауыстылықтан, көпмағыналылықтан түрады. Сөз ендігі
жерде, тек бір нәрсені білдіріп қана қоймайды, сөздің өзіндік иісі, тіпті
өзіндік дәмі де бар. Рухани әлемнің өзіндік ерекшелігін оның белгілік,
таңба-лық қасиетінен іздеу керек. Рухани болмыс — мағыналы белгі, таңба
болмысы. Рухани әлемнің белгілік болмысы оны адам болмысының
материалдық шындығынан өзгешелеп қана қой-майды, тіпті материалдық
әлеммен жақындастырып, біріктіреді де. Өйткені, белгіқашанда материалдық,
заттық белгі.
Сондықтан да белгілік шығармашылықтың жемістері — өнер туындысы, ғылыми
жүмыстар, діни рәміздер, салт-дәстүрлер және т.б. бәрі — адамды қоршаған
шынайы әлемнің материалдық заттай бөліктері. Олардың басқа заттардан
ерекшелігі оның мағынасында, мәнінде, өзіндік қүндылығында. Адамдар қарым-
қатынасының әмбебап қүралы ретінде белгі түгелдей дерлік қоғаммен,
әлеуметпен қатынасты әлеуметтік болмыс. Ол қашанда адамдар сүхбатына,
адамдар қарым-қаты-насына бағышталған. Белгілік шығармашылық және ол шы-
ғармашылықтың мазмүны тікелей қарым-қатынас, сүхбат негізінде ғана жүзеге
асуы мүмкін. Жалпы, үғыну мәселесі XX ғасыр философиясындағы өзекті
тақырыптардың біріне айнадды десек болады. Осы мәселеге сонау Ф.
Шлейермахерден, В. Дильтейден бастап М. Хайдеггер, Х.-Г. Гадамер сывды
ойшылдар көп көңіл бөліп, біраз тер төкті. Түсіну мүмкіншілігі туралы
айтылған біраз көзқарастарды қарастырып өткеніміз жөн. В. Дильтей өзінің
міндетін гуманитарлық ілімнің ерекшеліктерін, немесе сол В. Дильтейдің
кезіндегі Германияда қалыптасқан терминология бойынша, рухани ғылым-
дардың өзіндік ерекшеліктерін түсіндіру деп білді. Сондықтан да ол өзінің
негізгі еңбегін тікелей рухани ғылымдар мен жаратылыстану ғылымдарының
қарама-қайшылығына негіздеп, Рухани ғылымдарға кіріспе (1883) деп атады.
Рухани ғылымдар мен жаратылыстану ғылымдарының ерекшелігі олардың зерттеу
объектілерінің өзгешелігімен ғана байланысты емес, сонымен қатар ол
ғылымдардың таным тәсілімен де, тәжірибе үлгісімен де байланысты.
Табиғаттың белгілі бір мақсаты жоқ және ешқандай мағыналық құрылымы жоқ
болып келеді. Жаратылыстану ғылымдарында табиғат — таным объектісі ретінде
ақыл-ойы және еркі бар адамға (таным субъектісіне) қарама-қарсы тұр,
өйткені адам үшін табиғат қашанда сыртқы әлем, сыртқы тәжірибенің
материалы. Ал енді гуманитарлық ілімдер, немесе рух туралы ілімдерде
адамның өзі таным субъектісі бола тұра өзін-өзі, яғни адамды зерттейді.
Сондықтан бұл жерде объекті мен субъектінің бір болуын, біріне-бірінің дәл
келуін байқаймыз. Осы тұста В. Дильтей өзінің шығармаларының орталық
мәселесін — адамның, субъектінің өзін-өзі түсіну, өзін-өзі танымдық объекті
ету мүмкіндігі туралы жағдайды көтереді (5). Бір сөзбен айтатын болсақ,
жалпы, гуманитарлық ілімдердің болмыстық мүмкіншілігін зерттейді. Рух
туралы ғылымдар жаратылыстану жүйесіне сай қүрастырылған қисынға
негізделмейді. Адамды түсіну үшін оның дүниетанымын, көзқарасын,
идеалдарын, яғни рухани әлемін білу қажет. Ал ол жаратылыстану ғылымдары
сияқты көзге көрініп түрған нәрсе емес, сондықтан оны танып білу,
зерттеудің де өзіндік ерекшеліктері бар. Осы түста бізді қызықтыратан
үғыну, түсіну мәселесі көтеріледі. Жаратылыстану ғылымдары зерттейтін
пәніне көзімен көріп, қолымен үстап сыртқы әлемнен сыртқы тәжірибе
арқылы жететін болса, рухани ғылымдарға бүған қарама-қарсы тәсілмен әрекет
ету керек. Рухани әлемді тек эмпатикалық ену, бойлау арқылы, яғни сол
зерттейтін субъектінің орнына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz