Қазақ мифологиялық фольклорындағы ұлттық таным
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Көкше академиясы
Мусина С.
Қазақ мифологиялық фольклорындағы ұлттық таным
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
050117- мамандығы – Қазақ тілі мен әдебиеті
Көкшетау 2011
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Көкше академиясы
Қорғауға жіберілді
_____________ кафедра
меңгерушісі _________ А.Е. Абдрахманова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазақ мифологиялық фольклорындағы ұлттық таным
050117- мамандығы бойынша – Қазақ тілі мен әдебиеті
Орындаған
С.Мусина
Ғылыми жетекшісі
филол.ғ.к.
А.Т. Қажыбай
Көкшетау 2011
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
І МИФОЛОГИЯ – ФОЛЬКЛОРТАНУ ҒЫЛЫМЫНЫҢ САЛАСЫ РЕТІНДЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1. Қазақ мифологиясы жайлы алғашқы зерттеулер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
2. Қазақ мифологиясындағы аңыздық проза жанрлары, мифтік аңыздар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
3. Қазақ мифологиялық фольклорындағы қасқыр бейнесі
... ... ... ... ... ... ... ... .23
ІІ ҚАЗАҚ МИФТЕРІНІҢ ҚАЛЫПТАСУ, ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ, ЖАНРЛЫҚ ТҮРЛЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 30
2.1 Қазақ мифтерінің жанрлық түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2.2 Қазақ мифтерінің тұтастануы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
36
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі.
Тәуелсіздігінің жиырма жылдығын мерекелегелі отырған тәуелсіз
Қазақстанның болашағы бүгінгіден де жарқын, қадамы нық болуы үшін ұлттық
рухани қазына болып табылатын халық ауыз әдебиетіне ерекше мән беру, осы
арқылы жас ұрпақты патриотизмге тәрбиелеу – бүгінгі күннің табабынан
туындап отыр. Екі мың жылдық бодандықтан соң тәуелсіздігіне қол жеткізген
еврей халқы өздерінің мифтік фольклорын жас ұрпағының санасында жаңғырту
арқылы Израиль мемлекетін гүлдендіріп отырғанын біз жақсы білеміз. Осы
тұрғыдан алғанда Қазақ мифологиялық фольклорындағы ұлттық таным
тақырыбына диплом жұмысын жазу өзекті деп білеміз.
Қазақ әдебиетінің тарихы қазіргі заманғы зерттеулер нәтижесі бойынша
үш мың жылдан асып отыр. Осы отыз ғасырдан астам уақытта, аса ұзақ
мерзімінде өмір сүрген, рухани байлық жасаған қазақ халқының жауһар
жәдігерліктерінің барлығы бірдей жарқырай көрініп, ұлтымыздың рухани
азығына айналып жатыр деп айта аламасақ керек. Қазақтың бай ауыз
әдебиетінің бір саласы – мифтік аңыздар болып табылады. Қазақ халқының
әлемді танудағы өзіндік көзқарасын танытатын осынау рухани аңыз-әфсаналар
күні бүгінге өмір сүріп, дейін біздің заманымызға жетіп отыр. [1,22-23].
Миф – халық творчествосының өте ертеден қалыптасқан ең көне
жанрларының бірі. Миф алғашқы қауымдық қоғам адамдарының дүние туралы,
әлемге әмір етер сыртқы күштер, яғни құдайлар мен рухтар образдары туралы
және табиғаттан тыс құбылыстар мен оқиғалар жөніндегі түсінігі, сонымен
қатар осылар жайындағы қалыптасқан мифтер (аңыз-әңгімелер). Басқаша
айтқанда, миф – алғақы қауымдық қоғам адамдарының әлем, дүние жөніндегі
танымының көрінісі. Қазақ фольклорындағы мифтік жанрды академик
С.Қасқабасов, О. Жанайдаров, Ақеділ Тойшанұлы т.б. ғалымдар біршама
зерттеген. Қазақ мифтері тақырыптық жағынан: ғарыш туралы
(космогонические), аңдар мен құстар (этиологические), адамдар мен рулардың
шығу тарихы жайында (генеалогические) мифтер деп сараланып жүр. Диплом
жұмысымызда аталған салалар жайындағы еңбектерді қарастыру көзделді.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері.
Қазақ мифтерінің туу, қалыптасу, даму сатыларын саралай отырып, іштей
жіктелу, мүмкіндігінше тұтастану ерекшеліктеріне назар аудару, мифология
жайлы мағлұматтарды салыстыру, топтастыру болып табылады.
Сонымен қоса аталған тақырыпта ізденіп, ғылыми жұмыстар жазған
ғалымдар еңбектерін біршама қарастырып, жинақтау – диплом жұмысын жазудағы
басты мақсат болып табылады.
Аталған мақсаттарды іске асыру үшін мына міндеттерді орындау алға
қойылды:
- мифологияның фольклортану ғылымының іргелі саласы екендігін таныту,
- қазақ филологиясы туралы зерттеген ғалымдар еңбегін қарастыру,
аңыздық проза жанрлары, мифтік аңыздар туралы қарастыру;
- қазақ халқының мифологиясына ерекше тотемдік орынға ие болып
келген қасқыр бейнесінің аңыздық қырларын ашу;
- қазақ мифтерінің жанрлық түрлерін, ондағы тұтастану құбылысын
қарастыру.
Зерттеудің нысаны
Қазақ әдебиетіндегі ең көлемді де мағыналық тұрғыдан ұлттық танымды
айқын танытатын жанрлардың бірі болып саналатын мифтік аңыздарды зерттеу
диплом жұмысының нысаны болып табылады.
Зерттеудің пәні
Зерттеудің пәні ретінде қазақ мифтерін өзінің ауқымында қарастыратын
фольклортану ғылымы болып табылады.
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы
Жұмыстың барысында қазақ мифологиясы жайында қарастырған еңбектерге
шолу жасалынып, олардағы айтылған ойларды жинақтай отырып, қазақ
мифологиясының өзіндік ерекшеліктерін таныта алуымыз жұмыстың жаңашылдығы
болып табылады. Дегенмен, дипломдық жұмысты жазу барысында көптеген қажетті
әдебиеттерге қолжетімділік мүмкіндігінің аз болуы, уақыттың шектеулігі
тақырып бойынша ғылыми үлкен жаңалық ашуға мүмкіндік бермегендігі анық.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері:
Зерттеу барысында ғылыми жұмыстар жүргізу тұрғысында қажет болатын
әдістер мен тәсілдер тиісінше қолданылған болып табылады. Материалдар
жинау, оларды сұрыптау, талдау, қайта өңдеу сияқты жұмыстар жасалды.
Зерттеудің құрылымы:
Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші тарауда мифологияның фольклортану ғылымының бір саласы ретіндегі
ауқымы қарастырылады, сонымен қатар қазақ мифологиясы жайлы алғашқы
зерттеулер мен мазақ мифологиясындағы аңыздық проза жанрлары, мифтік
аңыздар, қазақ мифологиялық фольклорындағы қасқыр бейнесінің мәні туралы
қарастырылады.
Екінші тарауда қазақ мифтерінің қалыптасу, даму кезеңдері, жанрлық
түрлері зерттелген. Қазақ мифтерінің жанрлық түрлері, қазақ мифтерінің
тұтастануы жайында біршама саралау жасалған.
1 МИФОЛОГИЯ – ФОЛЬКЛОРТАНУ ҒЫЛЫМЫНЫҢ САЛАСЫ РЕТІНДЕ
Фольклордағы миф жанрының қайнар көзі халықтың өте ертедегі мәдениеті
мен тұрмысынан тарихын, әдебиетін зерттеп дамытудан басталатыны анықталған.
Қазақ халқының әлемді тануынан айқын көрініс беретін ұлттық мифологиясы
жайындағы зерттеулер өткен ғасырлардан басталады. Бұл тарауда жалпы миф
дегеніміз не, қазақ мифологиясы, оның жиналу, зерттелу кезеңдері және т.б.
мәселелер қарастырылады.
1.1 Қазақ мифологиясы жайлы алғашқы зерттеулер
Ғылымда мифке берілген анықтама өте көп. Миф дегеніміз не? Миф (грек.
mythos – баян, аңыз, мысал) – халық творчествосының өте ертеден қалыптасқан
ең көне жанрларының бірі. Миф алғашқы қауымдық қоғам адамдарының дүние
туралы, әлемге әмір етер сыртқы күштер, яғни құдайлар мен рухтар образдары
туралы және табиғаттан тыс кұбылыстар мен оқиғалар жөніндегі түсінігі,
сонымен қатар осылар жайындағы қалыптасқан мифтер, яғни аңыз-әңгімелер
[2,229-230].
А. Қасымжановтың пікірінше Миф – алғашқы қауым адамына тән
ойлаудың бірінші бөлінбеген формасы. Мұнда поэзия маен қазіргі ғылымның,
дін мен моральдың, рациональді әсердің элементтері бар. Миф алғашқы адамның
тіршілігінің ажырамас бір бөлігі болып табылады. [3,231-230].
Ал академик С.Қасқабасов: Біздің қазақ фольклоры тұрғысынан
қарағандағы миф деп отырғанымыз – әлемдік мифология ауқымынан шықпайтын,
тіпті типологиялық сипатымен соған сәйкес келетін дүниенің, жаратылыстың
әртүрлі құбылыстары мен обьектілерінің пайда болуын, аспан мен жердің
жаратылуын, адамзаттың алғаш қалай пайда болғанын жғне аңдар мен құстардың
шығу тегі мен мінез-құлқын, ерекшеліктерін түсіндіріп баяндайтын прозалық
шығармалар-, деген тұжырым жасайды [4,232].
Ал мифология ұғымына келер босақ, бұл термин екі түрлі мағынада
жұмсалады: біріншісі - белгілі бір ұлттың немесе жалпыадамзаттың көне
дүниетанымының көрінісі саналатын мифтер жүйесі, екіншісі - мифтер мен
мифтік дүниетанымды, оның өнер түрлері мен басқа да қоғамдық сана
формаларына әсерін зерттейтін ғылым саласы.
Мифтегі оқиғалар мифтік дәуірде болып өткен. Мифтік дәуірде барлық
заттар мен құбылыстар пайда болып, осы күнгі түр-түсі, ерекшелігін
иеленгендіктен бұл уақыт қасиетті уақыт деп түсінілген. Мифтік сана бойынша
заттың мәнін ұғу үшін оның шығу тарихын білу керек, яғни заттың мәні мен
тегі теңестіріле байланыстырылған. Қай заттың болмасын шығу тегін
білмейінше, оны пайдалануға болмайды.
Қазақтың ән-күйлері, өлең-жырлары, аңыз-әңгімелері тәрізді мифтер де
сан ғасырлық рухани азық болумен бірге дала тіршілігінің талап-талғамына
лайық өңделіп, өзгеріп отырды. Сондықтан мифтер белгілі бір дәуірдің, адам
дүниетанымының өткен бір кезеңінің нәтижесі болғанымен, тарихи-рухани мұра
ретінде талай-талай ұрпақ санасына ұялады, сөйтіп пайда болу, даму, өзгеру,
бағзы бір жағдайларда ұмыт болу сияқты үрдістерді бастан кешірді. [4,3].
Өткен ғасырларда қазақ фольклорын жинап, зерттеумен шұғылданған
ғалымдар прозалық фольклордың біраз үлгісін жинап жарыққа шығарды. Солардың
бірі С.Сейфуллин: Біреуден біреу жадында салып, алып жүрген сөз ауыздан
ауызға көшіп, бүкіл елге жайылып, бұрынғылардан кейінгілерге мұра болып
қалып жүреді. Сол әркімнің ауызында қақпақыл болып қалып жүрген сөзді әркім
үстем санаттың ықпалымен өзінше өңдеп, дәлдендіріп, сырлаған болады...
Сөйтіп, баста ауыз әдебиет болып шыққан сөз, неше басты аралап, неше
ауыздан шығып, біраз өмір сүрген кезде өзгеріске түсіп, талай жері оңалып,
талай адамның еңбегі сіңген сөз болып, бастап шығарған адамның кім
екендігі ұмытылып, жалпы көпшілікке бірдей тәрізді жалпы елге бірдей
тәрізді ел әдебиеті болып кетеді – дейді. [6,301].Бұл – жалпы фольклорға
қатысты заңдылық фольклорлық мифке де тән.
Жазу мен баспа істері кештеп дамыған қазақ халқы өзінің өмірден,
дүниеден көрген-білгендерін, табиғат қозғалыстарынан байқағандарын ауызша
мифтік әңгіме түрінде қалдырған. Ауызша мифтік әңгімелердің қамтитын
тақырыптары әртүрлі. Қазақтың мифтік әңгімелерінің мол, әрі қызықты бір
саласы – тарихи тақырыптағы мифтік әңгімелер. Онда ел басынан өткен үлкенді-
кішілі оқиғалар сөз болады.
Бұрынғы кезде көрген-білгендерін жеке әңгімешілер, тілмар шешендер
шығарған аңыз, қиял-ғажайып ертегілер бірте-бірте өңделе келіп, тілдік,
стильдік жағынан да көркем мифке айналған. Осыны аңғарған М.Әуезов пен
Е.Ысмайылов: тарихта, ел жанында аты қалған, белгілі бір қылық-әрекетімен
елге даңқты болған кісі болса соның өміріндегі шын болған мінез-қылығынан
туғызып, қиялдан дейді – деп мифтік әңгімелерге анықтама береді. [6,229-
230].
Қазақтың тарихи мифтік әңгімелерінің мазмұны, құрылысы және
көркемдігі жағынан қарағнда бейне бір ауыз әдебиетінің құндағында өсіп
жетілген алғашқы көркем қаасөз, яғни көркем (мифтік) әңгіме сияқты.
Сондықтан да М.Ғабдуллин миф, ертегі, аңыздардың әдеби мәні туралы айта
келіп: Халықтың жазу-сызу өнеі болмаған кезде туған ертнгілері мен әдемі
аңыз, мифтері әдебиет тарихынан алатын орны да, мәні де үлкен- деп жазады.
Ұзақ жылдар бойы ғалымдарымыз қазақ фольклорындағы миф жанр ретінде
өмір сүріп келеді дегенге күмәнмен қарады. Көбіне мифологиялық түсініктер,
кейіпкерлер бар деп жалпы түрде айтып, сырғып өтіп отырған. Оның басты
себебі, біздің ойымызша, миф жанрын европалықтарша түсінгендіктен. Әдетте,
миф десе ойымызға ежелгі Греция мен Римнің тамаша әңгімелері түседі. (Оның
үстіне миф деген де грек сөзі болғандығы да әсер етеді). Міне, сол өлшеммен
келемізде, қазақ фольклорында миф жоқ дейміз, тіпті бар ма екен деп
іздемейміз де.
Соңғы ширек ғасыр ішінде әлем фольклортануында әдебиет пен
әдебиеттануда да мифке деген көзқарас, ынта күрт өзгерді. Азия, Африка,
Америка, Австралия елдерінде отаршылықтан құтылғаннан кейін, өз
экономикасына, мәдениетіне, тарихы мен әдебиетін зерттеп, дамыту арқасында
мифке деген ықылас айрықша өсті. Осының нәтижесінде миф жанрына арналған
зерттеулер әр елдің тілінде жарық көрді. Біраз еңбек Совет Одағының да
баспаларынан шықты. Солардың қатарында үлкен Мифологиялық сөздік жасалды.
Ғылымда мифке берілген анықтама өте көп. Анықтамалардың көпшілігі
бұрында антика дәуірінде дамыған мифологияға арналған мифтің атқаратын
қызметіне (түсіндірмелі, психологиялық, социологиялық т.б.), оның дінімен,
өнерімен, философиясымен, әртүрлі ырымдарымен, ертегімен және әпсана
хикаятпен болған қатынасына байланысына негізделген.
Егер барлық анықтамаларды жинастырып алып қарайтын болсақ, үлкен екі
топқа бөлінеді: біріншісі – миф дегеніміз дүние туралы фантастикалық
түсінік, әлемде билік жүргізген құдалар мен рухтардың ғажайып образдарының
жүйесі (системасы), Екіншісі – миф дегеніміз құдайлар мен қаһарманда жайлы
ауызекі әңгіме.
Бірақ Австралия, Америка, Океания, Чукотка елдерінің мифтерін
зерттеушілеріне қарағанда, миф тек қана таза түсінік күйінде, я болмаса тек
таза әңгіме күйінде кездесе бермейді. Демек, олардың айтуына қарағанда,
мифология дегеніміз мифтік әңгімелердің жиынтығы ғана емес. Кейбір
мифологиялық түсініктер әңгімеде емес, ырымдарда да бой көрсетеді. Тіпті
көп жерлерде мифпен басқа фольклорлық прозаны ашып айырмайды, себебі миф
тарихи негізі бар аңыз, хикаят, тіпті ертегі сияқты да баяндалады.
Міне, осының бәрін алып қарайтын болсақ фольклортануда миф жанрының
әлі де айтарлықтай зерттелмегендігін көруге болады. Дегенмен, қазақ мифтері
С.Қасқабасовтың, Ш.Ыбыраевтың еңбектерінде белгілі дәрежеде сараланып,
зерттелді. Бірақ, қазақ мифтің әңгімелерінің жинақталып, жеке баспадан
шықпауы бұл іске де қолбайлау болып келді. Соңғы жылдары осы олқылықтың
орны толтырылып, Қазақтың мифтік әңгімелері деген атпен қазақ мифтерінің
жинағы жарық көрді.
Қазақ мифологиясының зерттелу тарихын шартты түрде үш кезеңге бөлуге
болады. Бірінші кезеңі – қазан төңкерісіне дейінгі кезең. Бұл кезеңде
мифология негізінен этнография ғылымының аясында зерттеліп, олардың басым
көбіне европоцентристік көзқарас тән болды; екінші кезең қазан төңкерісінен
кейінгі уақытты қамтиды. Бірақ, зерттеу жұмыстарының белсендітүрде
жүргізілген уақыты өткен ғасырдың 50-80-жылдары. Бұл уақыттағы зерттеулерге
мифологияны лингвистикалық тұрғыдан қарастыру тән болды; 20-ғасырдың 90-
жылдары отандық ғылым қазақ мифологиясын ұлттық философия негіздерін жасау
ауқымында сөз ете бастады. Оның танымдық жағына екпін жасалды. Зерттеулер
мәдениеттің ұлттық формалары шеңберінен шығып, жалпы теориялық, жалпы
философиялық, жалпы адамзаттық мәнді мәселелерді көтерді [7,312].
Қазақ мәдениеттану тарихы мен тіл білімінде, әдебиеттануда мифология
туралы деректердің іздері Ш.Уәлиханов, А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, М.Әуезов,
Ғ.Марғұлан, Е.Тұрсынов, Ғ.Қайдар, Р.Сыздық, Е.Жанпейісов, Н.Уәлиев,
А.Сейдімбек, С.Қасқабасов т.б. ғалымдардың еңбектерінде жалғасып жатыр.
Олардың қазақ мифологисы тарихына енгізген жаңалықтары мен үлестері аз
емес.
Қазақ мифтерін зерттеу жұмысы соңғы жылдары қолға алына бастады.
Фольклортанушы С.Қасқабасов пен Н.Мыңжанұлының арнайы зерттеулерінде қазақ
мифтері мен мифтік аңыздардың табиғаты, тақырыптық аясы, тарихи даму
жолдары тұңғыш рет жүйеленді. Бұл орайда ғалымдар қазақ мифтерінің ежелгі
Грек, Рим, Египет, Қытай т.б. мифологиясы сияқты бас-аяғы жинақталмаған,
тұтас жүйеге түскен, құлдық қоғамдағы қарым-қатынас пен басқару жүйесіндегі
өзгешеліктерге сәйкес өңделмеген сипатын тарихи тұрғыдан ашып берді. Мұның
себебі байырғы түркі тайпаларының құлдық қоғамға дейінгі дәуірдің рухани
келбетін толық бейнелейтіндігімен түсіндірілді [8,14-15]. Қазақ
мифологиясына арналған ең соңғы еңбек С.Қондыбайдың "Арғы қазақ миологиясы"
атты көп томдығы.
Қазақ мифтері даму мерзімі жағынан Ежелгі Греция, Рим мифтерінен
көне, бірақ алғашқы қауымның архаикалық мифінен кейінірек жасалған. Ал,
рулық қоғамнан бірден феодализмге көшкен елдерде көпқұдайлы дін орнағанда
ол ескі миф пен шамандық таным - түсінікті жоққа шығарып қудалаған. [9,229-
230]. Архаикалық миф қуғынға ұшырағандықтан, дәл жүйеленудің орнына ыдырап,
ұмыт бола бастаған. Сондықтан жүйелі, көркем мифологияға айналмай, көне миф
хикаяға, ертегіге ойысқан, яғни жаңа жанр қалыптасқан. Феодалдық
патриархаттық қызметті миф емес, фольклордың басқа жанрлары атқарған.
[10,96].
Қазақ халқының мифологиясы толық зерттеліп, жинақталып біткен жоқ.
Түркілер әлемінің мифологиясын басқа халықтардың мифологиясы стандарттары
тұрғысынан зерттеуге болмайды. Яғни, мифологияның түркілік, соның ішінде
қазақ ұлттық мектебінің өз бет-бейнесі болу керек.
Қазақ мифологиясының тарихы, қазақ халқының мифологиялық мұрасы
өзінің бастауын көне түркілер дүниетанымынан алады. Көне түркілер
мифологиясы туралы арнайы зерттеулер болғанымен, оның мәдени –
аксиологиялық табиғаты жете зерттелмеген.
Қазақ фольклорындағы миф дүниежүзі халықтарында кездесетін мифке
типологиялық сипатымен ұқсас, сонымен қатар, ерекшеліктері де бар.
Стадиялық жағынан келгенде, қазақ мифі – алғашқы қауымға тән
австралиялықтар мен африкалықтар, солтүстік азиялықтар мен
американдықтардың көне мифі мен антикалық Греция, Рим, сондай-ақ ежелгі
Египет, Үнді, Қытай, Вавилондықтар мифологиясының ортасындағы аралық жанр.
Ол өзінің алғашқы классикалық түрінен дамып шыққан да, тарихи қоғамдық
дамуға сәйкес мифология ретінде жүйеленбей жатып, басқа жанрға айналған.
Оның басты себебі – Қазақстанда ертеде мекендеп, қазақты құраған ру-
тайпалардың құл иеленуші мемлекет құрмай, рулық қауымнан бірден феодалдық
қоғамға иек артуы. Рулықтан бірден феодализмге көшкен елдерде көпқұдайлы
емес, бірқұдайлы дін орнап, көне миф жүйелену емес, қуғынға ұшырап, ыдырап
кеткен, циклға түспеген, демек көркем дүниеге бірден айналмай хикаяға,
ертегіге ойысқан, жаңа жанр қалыптастырған. Феодалдық, бірқұдайлық қоғамда
көремдік-эстетикалық функцияны миф емес, фольклордың басқа жырлары атқарып
кеткен. Міне, қазақ мифтерінің бізге толық күйінде жетпеуінің, қазақ
мифологиясы тарихының толық зерттелмеуінің бір себебі осында жатыр [11,92].
Қазақтың мифтері өзінің барлық компоненті жағынан жоғарыдағыдай көне
классикалық мифпен жақын. Онда сол архаикалық таза күйінде болмаса да көне
заманғы мифке тән мифтік сана, уақыт, мифологиялық ұғымдардың іздері айқын
көрінеді. Қазақ мифінен мифтік сананың дамуындағы екі сатыны да, космос
моделін де, ілкі атаның жасампаздығын да, адам мен табиғатты қарсы қоюдың
да, аң мен құстардың мінез - құлқын түсіндіріп әңгімелеудің де көріністерін
табуға болады. Бұл қазақ мифтерінің, қазақ мифологиясының өзіндік
ерекшелігі, өзіндік универсализмі болып табылады.
1.2 Қазақ мифологиясындағы аңыздық проза жанрлары, мифтік аңыздар
Қазақ фольклортану мен әдебиеттану ғылымдарында көркем фольклор мен
әдебиеттің тарихы да, теориялық проблемалары да соңғы жылдардың ішінде
айтарлықтай зерттелмегені белгілі. [12,22-23].
Мұнда зерттеу объектісі болып отырған қазақ фольклорындағы мифтік
әңгімелер. Қазір бізге келіп жеткен мифтер мен мифтік аңыздар сол бір асып-
тасып жатқан мол мұраның бір бөлшегі ғана, жиналмай қалғаны бар, ұмытылғаны
бар, өзге жанрларға ауысқаны бар, әйтеуір миф заманына тән классикалық
үлгілердің көбі біздің дәуіріміздегі ауызша ұласа алған жоқ. Қазақ мифі
ежелгі классикалық мифтер түріне жақын. Мифтің поэтикасын зерттеген ғалым
Е.М.Мелетинский ежелгі классикалық мифтердің мынадай белгілерін көрсетеді:
Қандай да болмасын заттың мәнін оның пайда болуымен байланыстыру; яғни
заттың жаратылысын түсіндіру деген сөз – оның қалай пайда болғанын
әңгімелеу; айналаны қоршаған дүниені сипаттау деген сөз – сол дүниенің
пайда болу тарихын баяндау. [13,230].
Аспандағы Ай мен Күнді сұлу, егіз қыз, апалы сіңілілі қыздар, қыз бен
жігіт бейнесінде баяндайтын мифтердің маңыздылығы сонша, Күн (солярлық
мифтер), Ай (лунарлық мифтер), Жұлдыз (астралдық мифтер) туралы мифтердің
жеке-жеке түрлері ретінде арнайы ғылыми атаулар қалыптасқан. Соған сәйкес
бұлар туралы қым-қиғаш теориялық тұжырымдар да жетерлік.
Бұл тақырыптардағы мифтердің басты өзгешелігі Және көнелік сипаты-
аспан денелерінің бір кезде адам болғандығы және олардың белгілі бір
себептермен кейде себепсіз Айға, Күнге, Жұлдыздарға айналып кеткендігі.
Кейбір мифтерде олар әлі күнге дейін адам ретінде түсіндіріледі. Қазақ
мифтерінде адамдардың не себептен аспан денелеріне айналғандығы айтылмайды,
бірақ олардың бір кезде адам болғандығы, ал бұрынғы бір мифтерде олар әлі
сол адамдардың іс-әрекетін қайталап жүргендері тайға таңба басқандай анық
бейнеленеді. Мысалға алып қарайтын болсақ, Жетіқарақшы жұлдыздары Арқан
жұлдыздары арқылы Темірқазыққа арқандалған Ақбозат пен Көкбозат жұлдыздарын
ұрлап алу үшін әр күн сайын оларды алыстан аңдып, торауылдап жүргенге
ұқсайды. Енді ұрламақ болғанда, таң атып кетіп, күндіз ұрылар жасырылып
үлгереді. Солтүстік полюс бағытына жақын орналасқан Темірқазық жұлдызы
әрқашан бір орында тұрады да, қалған жұлдыздар жердің өз осін айналуына
байланысты үнемі қозғалыста жүреді. Ақбозат пен Көкбозат жұлдыздары
Темірқазықты жақындау жерден, ал Жетіқарақшы алысырақтан айналады.
Жұлдыздардың мұндай қозғалысына қарап әлгіндей миф тудырған ата-бабамыз
оларды адамдар ретінде түсінген. [14,56].
Дегенмен, бүгінге жеткен мифтер мен мифтік аңыздардың ұзын ырғасына
қарай отырып, олардың типологиялық белгі-бедерін көктей шолып өтуімізге
болады. Ежелгі көне мифті алғашқы қауым адамы қиял деп есептемеген, оған,
оның оқиғасы мен мазмұнына кәміл сенген. Мифте қиял бар деген түсінік бізді
ғана, ол мифтік дәуірдегі, мифтік санадағы адам оны таза шындық деп
қабылдаған. Мифтің бұл қасиеті туралы белгілі совет ғалымы М.И.Стеблин-
Каменский былай деп жазады: Миф дегеніміз - өзінің пайда болып, өмір
сүрген ортасында, қаншалықты шындыққа ұқсамаса да, ақиқат деп қабылданған
әңгіме... [15,5].
Дүние жүзі халықтарының мифтері ғылыми зерттеулердің бастысы болып,
тарихи салыстырмалы тұрғыдан қарастырғаннан бері мифтердің де түрлі-түрлі
қоғамдық-әлеуметтік даму сатылары, тарихи деңгейлері, түрлері мен
тақырыптық санасы болатындығы анықталды. Осыған байланысты мұндай
зерттеулердің, ізденістердің көпшілік мойындаған бірқатар нәтижелеріне
табан тірей отырып, қазақ мифтерінің де қайсібір ерекшеліктерін анықтау
ұлтымыздың рухани мұрасын түгелдеуге себептігін тигізері сөзсіз.
Расында да, қазіргі зерттеуші – біздің түсінігімізше миф – қиялдан
туған әңгіме. ал, біздің бұрынғы бабаларымыз, тіпті революцияға дейінгі, ол
аз болса одан бертінгі кезде өмір сүрген қариялар қазақ арасында айтылған
аңыздар мен мифтерге сенген, ондағы оқиғаларды баяғыда болған деп ойлаған.
[16,56].С.Сейфуллиннің айтуынша адам ол заманда түрлі хайуанаттар туралы,
жаратылыстың түрлі заттары, құбылыстары туралы әңгіме қылғанда, өздерінің
түсінулеріне ындап нанып әңгіме қылатын. Және оларды неше түрлі керемет,
сиқыр істеуге, неше түрлі құбылтуға қолдарынан келеді деп те сенген.
Олардың бірін әңгіме қылған өзінің қиялын шын тәрізді қылып айтатын.
Сонымен бұрынғылар шын деген әңгімелер соңғыларға ертек болып қала
берген.
Дегенімен, бұрын қазақтар өздері айтатын мифтер мен аңыздарға сенген.
Қазақтың мифтері өзінің барлық компоненті жағынан жоғарыда белгілерін
сипаттаған көне классикалық мифпен жақын. Онда көне замандағы мифке тән
мифтік сана, уақыт, мифологиялық ұғымдардың іздері айқын көрінеді. Қазақ
мифінен мифтік сананың дамуындағы адам мен табиғатты қарсы қоюдың, аң мен
құстардың мінез-құлқын түсіндіріп әңгімелеудің де көріністерін табуға
болады.
Дүние жүзінің осы күнгі көрінісі – жер беті, аспан шырақтары, аңдар
мен құстардың, өсімдіктердің түрлері, адамдардың өмір салты, діні
қағидалары, яғни өмірдегі барлық нәрсенің қазіргі күй-жайы – миф бойынша
атам заманда болған оқиғалар мен тіршілік ететін ертедегі мифтік адамдардың
іс-әрекетінің нәтижесі. Мифтегі оқиғалардың болған шағы – мифтік дәуір.
[16,51].
Салыстырмалы зерттеулердің нәтижелеріне қарағанда, ең қарапайым, әрі
ең көне мифтердің қатарына аспан денелері – Күн, Ай, Жұлдыздар мен
планеталар туралы айтылатын мифтер жатады екен. Бұлардың әлем жұртшылығына
кең тарағаны және миф атаулының ішінде алатын орнының мән-мазмұнына олар
бір кезде адам болды деген түсінікті анықтап көрсетеді. Күн сәулесінің
өткірлігін, оның мінезінің тік өжеттілігіне, Ай сәулесінің әлсіздігіне оның
жұмсақ мінезіне байланысты түсіндіруінің өзі де оның адам кейіпінде
айтылғандығын дәлелдейді.
Жалпы дүниенің оның ішінде аспан мен жердің жаратылысы туралы
айтылатын мифтер мифтік сананың келесі бір даму сатысы болып табылады.
Мәдени даму шеттеп қалған халықтарда дүниенің жаратылысы туралы мифтер кең
тарамаған, тіпті кездеспейді деп айтуға болады. Космоногиялық мифтер деп
аталатын мұндай әңгімелердің түп-тамыры бізді қоршаған дүние қашан, қалай
жаратылды. Жаратқан кім?.. деген күрделі сауалдарға жауап іздеумен
байланысты.
Қазақ мифтерінің арасында аспан мен жердің, күн мен айдың, жұлдыздар
мен планеталардың қалай пайда болғандығы, оларды кімдер жаратқандығы туралы
мифтер аз сақталған. Оның себебін әрине дінінің ықпалынан деп айтуымызға
болады. Барлығын да жаратқан бір Алла болғандықтан одан басқа біреуді
қосудың қисыны шамалы.
Тағы да бір себебі – қазақ мифтері күні бүгінге дейін ұқыпты түрде
жиналмай ұмыт қалғандығынан.
Қазақ мифтерінің тағы да ең байырғы түрлерінің бірі жан-жануарлардың,
өсімдіктердің қалай пайда болғандығы туралы айтылатын түрлері. Бұлардың
дені адамдарға қатысты. Әсіресе бір кездегі адамдардың жан-жануарларға,
жәндіктерге, құстарға немесе керісінше олардың адамдарға айналғандығы
жайындағы мифтер. Мифтер де өзінің байрғылығымен ғана емес логикалық
құрылымдық жүйесінің біртектестігінен ерекшеленеді. Адам мен жануардың,
адам мен табиғат құбылыстарынаң жалпы жанды мен жансыздардың арасынгда
айтарлықтай шек қойылмайтын есте жоқ ескі бір ой-сананың нәтижесінде пайда
болған бұл ұғымдардың астарында адамның өзін де өзгені де жыға тани
алмайтын кезеңі тұр. Мұндай ойлаудың айшықты бір көрініс адамдардың алғашқы
ата-бабаларын жан-жануарлардан тарататын тотемдік түсінігімен байланысты.
Ертедегі мифтік ұғымдардың осындай бір мысалын қазақтың Ақ қасқыр
ертегісінен аңғаруымызға болады. Бұл ертедегі адам мен қасқырдың үйленуі,
қасқырдың адамға айналып артынан шарт бұзылған соң қайтадан қасқырға
айналуы, жалпы қасқырлар елін адамдардың қоғамымен бірдей дәрежеде түсінуі
сияқты мифтік ұғымдар негіз болып алынған. Мүмкін бұл бұрынғы замандарда
ертегі емес, миф түрінде тұтас айтылған болуы да мүмкін. Байырғы
түріктердің қасиетті тотемі қасқыр болғаны баршаға аян ғой. [17,27].
Қазақ мифтерінің енді бір саласы адамдар, оның жаратылуы жайлы
айтылатын антропогондық мифтер. Бұлар қоғамдық сананың едәур биікке
көтерілгенін көрсетеді. Себебі адамның өзі туралы, оның қайдан, қалай пайда
болғандығы жайында ойлау мифтік ой-сананың күрделене бастаған кезеңіне
сәйкес. Адам өмірінің түрлі кезеңінде олардың түрлі жануарларға
ұқсайтындығы, о баста адамды құдай балшықтан жаратқандығы туралы көптеген
халықтарға ортақ түсінік.
Бірақ та адамның жаратылысы оның өмірі туралы мифтер өлім және о
дүниедегі өмір жайындағы ұғымдарға бірлесіп отырған. Исламға дейінгі дүние
таным бойынша әруақтарға сену, өлген адам іс жүзінде басқа бір дүниеде
бізбен қатар тіршілік етіп жатыр деген түсінік қалыптасқан. Өлген адамның
жыл толған асында ұлан асыр той жасау, оны ғажайып бір өмірге бір жолата
шығарып салу дәстүрімен сабақтас болып келеді. Мұндай ұғымға негіз болғаны
бұрынғы мифтік сенім екені даусыз. Айнала қоршаған ортаны адам кейпінде
түсінумен қатар қайтыс болған адамдар солардың қатарына қосылып, яғни бұл
дегеніміз адамның өзінің келеген жеріне қайта қайтатындығы бұрынғы біртұтас
ұғымның сілтемдері.
Бұл туралы дүниенің соңы ақыр заман деген түсінікті адамның тууы,
жаратылу, өмір сүру, өлу және о дүниеде қайта жасау сияқты жүйедегі
қорытынды бөлімі деп қарастыруымызға болады.
Келесі эсхатологиялық мифтер деп аталатын бұл әңгімелер қоғамдық
сананың салыстырмалы түрде жоғарғы деңгейге көтерілуіне сәйкес кезеңі.
Ақыр заман болған жоқ, болуы мүмкін. Миф логикасына салсақ, біршама
дүниенің қалыпты жағдайы бұзылған кезде ақыр заман орнамақ. Мифте
болашақтың қалай болғандығы мифтік заманымыздың орныққан немесе қалыптасқан
жағдайларының бұзылу-бұзылмауына байланысты. Кейінірек мұндай түсінік
байырғы діндерге де, қазіргі классикалық діндерге де негіз болып алынды.
Ежелгі классикалық мифтің белгілері мұнымен шектелмейді. Архайкалық
мифті сипаттайтын тағы да біраз нәрселер бар. Олар мыналар: мифтік уақыт
пен мифтік сана: мифтік ұғым мен мифологиялық ойлау: осылардан барып мифтік
дәуірде аспан мен жер бір, адам мен табиғат бір деп түсіну. Сол себепті
ежелгі классикалық мифтің мазмұны-әлемнің космостың жаратылуы, алғашқы
адамның дүниеге келуі мен оның жасампаздығы болып табылады.
Архаикалық мифтердің кейінгі, адамзат қоғамы мен санасының
ілгерілеген кезіндегі мазмұны – адамды қоршаған дүниенің пайда болуы мен
ерекшелігін, аңдар мен жануарлардың мінез-құлқын түсіндіру болып келген
екен. Бұл мифтік сананың кейінгі дамыған сатысы. Мұнда алғашқы қауым
адамдарды өзін табиғаттан бөліп тастап, маңайды қоршаған дүниеден, аңнан,
құстан өзінің ерекше екенін түсіндірген адам енді соның себебін іздеген.
Сөйтіп ол өзі туралы, аңдар мен құстар туралы миф туғызған екен. Бұл
кездегі миф бұрынғы ізбен, яғни ескі наным-түсініктерді пайдалана отырып
жасалған. Бірақ бұл уақытта миф түсіндірмелі сипатта болған деседі.
Алғашқы қауым адамының ойлау қабілеті абстракты түсініктерді
қабылдамаған, сол себепті сол дәуірде субъекті мен объектіні, зат пен оның
атауын, көп пен азды, кеңістік пен уақытты айыра алмаған. Соған қарамастан
алғашқы қауымдық логика айтарлықтай абстрактілікке бара алмаған, әйтпесе
мифологиялық түсінік пайда болмас еді. Таза – мифологиялық ойлау
дегеніміздің өзі – белгілі бір дәрежедегі абстракция, – деп жазады
Е.М.Мелетинский. Бұған таңданатын ештеңе жоқ. Себебі бұрынғы қоғамдарда
өндірістік практика мен техникалық тәжірибені туындайтын әртүрлі импульстар
болған. Сөйте тұра мифологиялық ойлаудың химиядағыдай таза күйінде
анықталмайтындығын өзінің ең көне синкретті фазасымен төркіндес екенін
көрсетеді, – дейді екен С.Сейфуллин. [16,155].
Әлемдегі көптеген халықтардың мифтері діни әдет-ғұрыптармен, салт-
санамен бірлікте өмір сүріп келген. Әсіресе мәдени дамуды кештетіп қалған
халықтарда да түрлі ғұрыптардың, ритуалдың мән-мағынасы және олардағы іс-
әрекеттің себептері де миф арқылы түсіндіріліп жеткізілген.
Қазақ мифтерінің үлгілерін әлі де болса ел арасынан, қолжазбалардан,
ертелі-кеш жарық көрген деректерден жинауымыз керек және олардың жан-жақты
зерттелуін қадағалауымыз керек. Себебі ұлтымыздың рухани мұрасының ең алғаш
бастау көзі мифтерде. Әлемдегі талай-талай халықтардың әдебиет тарихы, сөз
өнері, жалпы рухани тарихы мифтерден басталатыны кездейсоқ емес.
Қазақ мифтерінің зерттелу жұмыстарын соңғы жылдары қолға алған
фольклортанушы ғалымдар С.Қасқабасов пен Н.Мыңжанұлының арнайы
зерттеулерінде қазақ мифтері мен мифтік аңыздың табиғаты, жанрлық
ерекшеліктері, тақырыптық аясы, тарихи даму жолдары тұңғыш рет жүйеленді.
Бұл орайда ғалымдар қазақ мифтерінің ежелгі Грек, Рим, Египет, Қытай т.б.
елдердің мифологиясы сияқты бас –аяғы жинақталған, тұтас жүйеге түскен,
құлдық қоғамдық қарым-қатынаспен басқару жүйесіндегі өзгешеліктерге сәйкес
өңделмеген сипатын тарихи тұрғыдан ашып берді. Мұның себебі байырғы түрік
тайпаларының құлдық – қоғамды бастан кешірмегендігі, осыған байланысты
қазақ мифтері архаикалық деңгейде бой көрсетіп, құлдық қоғамға дейінгі
дәуірдің рухани келбетін толық бейнелейтіндігімен түсіндіріледі.
Сонымен, миф тек алғашқы қауымның ғана жемісі, ол кейінгі замандарда
туылмайды, керісінше мифтік қасиетін яғни, киелілік қасиетін жоғалтып
ертегіге айналып кетеді. Мифтің тағы да бір ерекшелігі – оның өмірдегі
нақтылы бір оқиғадан алшақ болуында, сол себепті бұл жағынан келгенде мифте
біршама абстрактілік бар деуге болады, бірақ ол абстрактілік алғашқы кезде
қиялдан туған деп түсіндірілмеген. Сондықтан да байырға мифтердің
ұмытылмағандары фольклордың жанрлары мен түрлеріне айналып кетуіне мәжбүр
болды. Себебі мифтік сананың іргесін шайқалтатын жаңа дәуірлер туды, жаңа
қоғамдар пайда болды. Бұл орайда байырғы мифтердің іргесі қаланған ең
негізгі жанры мифтік аңыздар еді.
Қазақ фольклорындағы мифтік сюжеттер де айқын көрінеді. Біздің қазақ
фольклоры тұрғысынан қарағандағы миф деп отырғанымыз – әлемдік мифология
ауқымынан шықпайтын, тіпті типологиялық сипаты мен оған сәйкес келетін
дүниенің, жаратылыстың әр түрлі құбылыстарымен объектілерінің пайда болуын,
аспан мен жердің жаратылуын, адамзаттың алғаш қалай пайда болғанын және
аңдар мен құстардың шығу тегі мен мінез-құлқын, ерекшеліктерін түсіндіріп
баяндайтын прозалық шығармалар болып табылады [10,65].
Еңбекші халықтың арманы мен қиялынан туған таңғажайып мифтік аңыздар
қазақ фольклорындағы алтын діңгектей дара тұрады. Баласына айтып отырған
ертегіге ертегіні өзінің, өзгенің ойлағанын, көрген қиыншылығын байқаған
бақытын аңыздап баяндаған.
Жалпы фольклордың өзіне тән табиғаты бар. Оның ішінде таңғажайып
ертегі мифінің өз заңы, өз тәсілдері бар. Таңғажайып мифтік ертегінің тағы
бір басты ерекшелігі – өмір үнемі қозғалыста көрінеді. Бір орында тұрған
зат болмайды. Аспан денелері, Су иесі, Жел иесі, жан-жануар мен
хайуанаттар, адамдардың аңға айналуы т.б. – бір нүктеден шығып екінші
бағытқа бет алып бара жатады. Аң адамға, адам аңға кездеседі. Олардың
арасындағы жамандық пен жақсылық үшін күрес бір сәтке де тоқталмайды. Өте
ерте дәуірде пайда болған мифтерде адамдардың сұлуы, құстың әдемісі, сән-
салтанаттың сарайы – бұлар көбіне перілер елінде деп бейнеленеді. Халықтың
неше түрлі таңғажайып мифтік аңыздарды шығару себебі – бір жағы діни
нанымдарға байланысты болса, екініден, өзіне жұмбақ, жауабын іздеген
заңдылықтарға байланысты жұмбақтық сипат берген.
Мысалы, екі табанының астында тұрған дөңгелек жердің арғы жағында не
бар, ол недей затқа сүйеніп тұр? Міне осы сұрақтың төңірегіндегі жерді
ұстап тұрған көк өгіз, мамонт, тасбақа сияқты мифтік сюжеттерді ойлап
тапқан. Көптеген халықтардың мифтік ертектерінде айтылатын осындай беймәлім
үлкен жәндіктерді әдетте батырлар өлтіреді, олардың денесінен –жер,
сүйегінен – тау, қанынан өзен, көзінен – күн мен ай, тісінен жартастар
жаралған деп дәлелдейді. Бұлар өте ерте дәуірдің сенім-нанымдары болып
қалыптасқан. Олар табиғаттағы әрбір заттың екі сипаты бар деп қараған: ай
мен күн, аспан мен жер, құрғақшылық пен су, құс пен бауырымен жорғалаушы
аңдар, ақ пенен қара. Мұндай көне дәуірдегі логикалық жіктеу – жер үсті
және жер асты, онда мекендейтін адамдар мен перілер деп екіге бөлген.
[16,355].
Қазақ әдебиетіндегі халықтық миф сюжеттерінде күн мен түннің, суық
пен жылылықтың, қараңғылық пен жарықтың алма- кезек ауысуы құбылыстарын
түсіндіргенде, жарық қараңғылықпен күреседі, түннен періде түріп күн
шығады, жылылық суықтықты ерітеді, жаз қысты жеңеді деп айтылған. Дүние
осындай алма-кезек қозғалыста көрінеді.
Өте алыс дәуірде шыққан халықтың миф ертегілерінде алыстағы отқа,
жылтыраған сәулеге, жалт-жұлт еткен асыл тастарға адамзат ылғи діңкәр
болып суреттеледі. Оның басты себебі бар; қазақтардың көшпелі дәуірінде
қараңғылықтан гөрі жарықтықты бағалаған, түнде қарағы болып тұрғанда
адамның, малдың өміріне көптеген қауіп-қатер төнген. Сондықтан қиял
тудырған миф ертектерінде қараңғылық суреттелсе, міндетті түрде түн
жамылған ұрыны, жартасқа жасырынып жатқан аңдарды, салт аттыға бұғау
тастаған қарақшыны көз алдына елестеткен. Қараңғылыққа қарама-қарсысы
жаратылыстағы ең жарық заттар ай мен күнді суреттеген.
Қазақ халқының ауыз әдебиетінде суреттелетін көркем қыздардың
образдары жігіт таңдау, жар таңдау үстінде байқалады. Олар жігіттің жігітін
таңдаймыз деп неше түрлі шарттар қояды.
Көне дәуірдегі төменгі қоғамдық сатыда, туған миф ертектерінде
еркіндік пен тәуелсіздік сұлулыққа тән, оған үнемі бостандық беру керек,
сол таңдауды қыздардың өзі айту керек деген ойдың жаңғырығы бізге алыстан
болса да еміс-еміс естіледі. Сұлу әйел – өнерлі де көркем қыздың екі жауы
болады: бірі мыстан кемпір болса, бірі тасбауыр әке, мейірімсіз өгей шеше,
жат елдіктер. Осылардың ішінде сұлу қыздың жолы жіңішке, мұз тайғақ.
Қазақ халқының ауыз әдебиетінде ешнәрсе дерексіз айтылмайды, не жайлы
айтса да арғы астарын өмірмен әкеліп байланыстырады.
Не керек, біздің бабаларымыз қазақ халқы сұлулықты, әдемілікті
табиғаттан, өмірден, адамның бойынан іздеген. Ондай сұлулықты қаланың сәнді
сарайларынан, теңіздің толқынынан, суда жүзген балықтан, жалғыз тігілген
алты қанат ақ үйден, батырдың мұқалмас мінезінен, алыстан талып естілген
әннен, сылдырап аққан судан, жартасқа жасырынған айдан, бұлбұл құстың
үнінен іздеген.
Қазақ фольклорының баяндау тәсіліне негізделгенертегі, аңыз, эпсана,
эпикалық жыр сияқты түрлерінің бәрінде айрықша орын алатын ғажайып туу
мотивтерінің де түп-төркіні мифтерден басталады. Мұндай мотифтердің өзін,
мифтік дәуірдің өзін ұзын бойына жазып қарайтын болсақ, адамның жан-
жануардан, балшықтан, тастан, жарық нұрдан сәуледен пайда болуынан бастап,
күрделі ойлау жүйесіне дейін ол талай-талай кезеңдерден, ұзақ даму
жолдарынан өткендігін көруімізге болады. Ал шындығына келгенде наным-
сеніммен, әдет-ғұрыппен, салт-санамен бірге туып, бірге жасасқан мифтің
қоғамдағы көрінісі алымен оның сан-салалы дүниетанымдық қызметінде. Соның
бірі – мифтік ғұрыпқа (обряд, ритуал) қатысты мәселелер.
Қазақ фольклоры мен әдебиетіндегі мифтерді алып қарастыратын болсақ,
мифтік сананың алғашқы кезеңінде адам өзі мен жануардың арасына жік
қоймаған. Сол себепті қазақтың көне мифтерінде адам мен жануарлар
дараланбайды. Бұл оқиға адам кезінде болған аңдар- деп басталу ол
мифтерде заңдылық. [18, 79].
Адам мен жануарларды бөлмеу, адамды екі кейіпті болады деп түсіну ол
замандағы миф кейіпкерін жартылай адам, жартылай жануар түрінде бейнелейді,
яғни зоантропоморфтық образ жасайды. Бұл әсіресе, тотемдік мифтерде кең
етек алған, ал кейінгі дәуірлерде мифтің басқа да түрлерінде орын тепкен.
Әдетте, көне тотемдік мифтерде бір рулы ел мен белгілі бір жануарлар
тобының тотемдік атасы – бір аң деп баяндалады. Бұл мифтердегі
кейіпкерлердің өзгеруі – әлі таза құбылту емес, бұл мақсатты құбылтуға
апаратын жол. Мақсатты құбылту кейін, ертегі жанрының бір белгісіне
айналады. Ал тотемдік мифтегі қаһарман кейпінің өзгеруі шын мәніндегі
құбылту деп саналмауы керек, себебі мұнда сол кездегі сана бойынша қаһарман
адам кейіпінде де жануарлар түрінде де көріне береді.
Осыған байланысты бір мысал қарастырсақ: Ертеде бір Мяндаш – қыз
деген әйел – бұғы болыпты. Бір күні ол бұзау – ұл туыпты. Біраз уақыт
өткеннен кейін бұзауы жап-жас бұғы Мяндаш - жігітке айналыпты. Әлгі бір
айналып еді кәдімгі адам кейпіне келеді. Мяндаш - қыз да айналып еді – ол
да адам түріне келеді. [19,55].
Тағы да бір мысал; Өте ерте заманда бір сиқыршы кемпір болыпты. Ол
адам түрінде жүруден әбден жалығыпты. Содан бір күні әлгі кемпір жабайы
ұрғашы бұғыға айналып кетіпті. Тағы бұғылармен қанша жүргені белгісіз,
әйтеуір жаңағы ұрғашы бұғы буаз болып қалыпты. Туатын күні жақындағанда мен
қалай бұғы туамындеп қорқып, ол қайтадан әйел қалпына келіпті [20,55].
Келтірілген екі мифте де адам мен жануардың арасында жік жоқ. Мұндағы
кейіпкерлер біресе адамға, біресе аңға оп-оңай-ақ айналып кетеді. Бірақ осы
айналуда да өзгешелік бар. Алғашқы мысалдағы бұғылардың адамға айналуы әлі
жете мақсатты емес.
Ал екінші мысалдағы құбылту басқаша сипатта: кәрі мыстан әйел
еріккеннен ұрғашы бұғыға айналды, кейін қорыққанннан ол қайтадан адам
қалпына келді. Мифтік дәуірде адам өзінің әр түрлі жанды-жансыз нәрсенің
кейпіне кіріп, өзгеріп кететініне кәміл сенген... Бұл дәуірде адам өзін-өзі
бірде аспандағы аққу кейіпіне, бірде жорытып жүрген жолбарыс кейіпіне ауыса
алады деп сенген. [21,45].
Миф міндетті түрде себеп-салдарлы болады. қандай да болмасын
құбылушылықтың, яғни өзгерістің себебі бар. Мифтердегі құбылушылықтың, үш
түрлі себепке байланысты болып келетіні анықталған. Бірі – адам өте
шаршағандықтан ұйықтап кететін, сол бойда, я болмаса аңға, құсқа айналып
кетуі. Мұндай мифтер Африка мен Австралияның жергілікті тайпаларының
фольклорында өте көп. Қазақ арасында да мұндай мифтерді кездестіруге
болады.
Қазақ мифологиясы космостық (айға, күнге, жұлдызға табыну) тотемдік
(аңға, жан-жануарларға сыйыну) шамандық (өлі-тірі, аруаққа сыйыну, адамды
қасиеттеу) түрінде жасалған.
Осыларға біраз мысал келтіріп қарастырайық: Ай мен Күн туралы: Жер
жаһанды жаратқан ай мен күн – бірі-біріне қосыла алмаған ғашық-машықтар, ай
– ару, күн – күйеу екен.
Жер мен көк жаралып қараңғы мен жарық, күндіз бен түн айырыларда,
алдымен күн туып, күндізді именіпті де артынан ай туып түнге қалыпты.
Күндіз бен түн бірін-бірі қуалап көше береді, олардың өмір бойы өріс-қонысы
айқаспайды. Соның үшін бұл екі ғашық бір-біріне ынтық болып, қанша іздесе
де кездесе алмайды. Бірақ бұлар әсте үміт үзбейді. Жарық жүздерінен шұғыла
шашып күлімдейді. Кейде қатты қайғырып, қабағынан қар жауады. Күннің көзін,
айдың жүзін қаптаған қара бұлт – олардың қайғы-мұңы, жауған жаңбыр –
олардың сағынышынан саулаған көз жасы. [22,63].
Ғашықтың сүйініш – күйініші, әсіресе, ай – аруға қатты батады. Ол ай
сайын үмітпен толып, қайғымен солы отырады. Күн көксеген күндермен күн
санап көркейген ай ару он бесінде толықсып, шығыстан шықса батқан күнін
сөніп бара жатқан шапағын көреді. Ал, ертеңінде таң ата кеше кеште ай
шыққан жерге күн – күйеу келеді. Бірақ айдың ауылы әлдеқашан алысқа көшкен.
Сөйтіп арман мен сағыныш, үміт пен өкініш, күндіз бен түн құйрық тістесіп
айнала береді, айнала береді...
Сананменен сарғайған ай – ару қармақтай иіледі. Тіпті, оның жарқын
жүзіне әжім жолағы да түскен [23, 145].
Космостық миф, жұлдыздарға табыну.
Үркер жұлдызы туралы миф: Үркер алтау ғана, артындағы Сұлусарымен
жетеу. Сұлусары – Үркерден әлдеқайда жарық. Өзінің түсі сары. Алты үркерді
көрсетіп тұрған Сұлусарының жарығы. Ақбозат пен Көкбозатқа мініп алып,
Жетіқарақшы содан кейін Сұлусарыны алмақшы.
Сұлусарыны Жетіқарақшы жанындағы Қырлыжігіт сақтап жүр. Сұлусарыға ол
өзі ғашық. Сұлусарыға қырындап жүрген Қырлыжігіт – ең жарық жұлдыз. Қызды
қарақшылардан қорғаған болып, өзінің көңілң сонда жүр.
Жетіқарақшы туралы миф: Жетіқарақшы жұлдызының алтауы – ұрылар.
Жетінші ең кенжесі – осы алты ұрының (қарақшының) ортасында тұратын патша
әйел. Патша әйел ең жақын тұратын жұлдызға күйеуге шықпақшы [24,48].
Қазақ мифологиясының ендігі бір түрі тотемдік мифтер. Жан-жануарлар
қай уақытқа байланысты айтылған мифтер. Бөрі жайында: Тау аралап, тас
кезген аңшы жігіт тастың үңгірінен ойда-жоқта бір бөріге кездеседі. Ол бөрі
бейне адамша тіл қатып: Екеуміз қосылып, ерліһзайыпты болып өмір
өткізейік деген тілек білдіреді. Жас жігіт оған мақұл болады. Бөрі әлгі
жігітке : Менің саған қоятын шартым бар. Сен қырық күнге дейін не көрсең де
сабыр етіп шыда, - дейді. Жігіт бұл шартты орындайды, бөрі бике қырық күнге
дейінбөрі кейіпінде жүреді де, қырық күн толған соң адам кейіпіне келіп,
асқан сұлу, әрі ақылды қызға айналып, асыл жар болып қосылады. Шартына
шыдаған күйеуін бақ-дәулетке бөлеп мақсат-мұратына жеткізеді [25,65]..
Иттің еншісі. Бұрынғы заманда бидайдың масағы қазіргіден де гөрі
үлкен бопты. Жерден басын көтеріп шыға салысымен бидай өседі екен. Нанның
көптігінен асқақтаған бір ақылсыздау әйел баласының құйрығын бидай
масағымен сүртіпті. Мұны көрген құдай ашуланып, бидайды құртып жібермекші
болады. Сонда оған ит жүгіріп келіп: Адамдікін алсаң да, менің еншімді
қалдыршы дейді. Сонда құдай бидайдың басында ғана кішкене масақ қалдырады.
Қазір біз сол иттің еншісіндегі нанды жеп жүр екенбіз [26,68].
Адамдардың аңға айналуы туралы миф: Баяғы заманда атқан оғы жерге
түспейтін Жайық деген мерген болыпты. Жайықтың атқан оғынан бірде-бір аң-
құс құтыла алмапты. Содан соң бүкіл аңдар мен құстар жиналып: Жайық біздің
бәрімізді құртатын болды деп, тәңірге жылапты. Тәңірі Жайықты көртышқанға
айналдырып, жер астына көміп тастапты да: Жер бетінде жөншілікпен өмір
өткізбедің, енді жер астында жатып, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Көкше академиясы
Мусина С.
Қазақ мифологиялық фольклорындағы ұлттық таным
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
050117- мамандығы – Қазақ тілі мен әдебиеті
Көкшетау 2011
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Көкше академиясы
Қорғауға жіберілді
_____________ кафедра
меңгерушісі _________ А.Е. Абдрахманова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазақ мифологиялық фольклорындағы ұлттық таным
050117- мамандығы бойынша – Қазақ тілі мен әдебиеті
Орындаған
С.Мусина
Ғылыми жетекшісі
филол.ғ.к.
А.Т. Қажыбай
Көкшетау 2011
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
І МИФОЛОГИЯ – ФОЛЬКЛОРТАНУ ҒЫЛЫМЫНЫҢ САЛАСЫ РЕТІНДЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1. Қазақ мифологиясы жайлы алғашқы зерттеулер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
2. Қазақ мифологиясындағы аңыздық проза жанрлары, мифтік аңыздар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
3. Қазақ мифологиялық фольклорындағы қасқыр бейнесі
... ... ... ... ... ... ... ... .23
ІІ ҚАЗАҚ МИФТЕРІНІҢ ҚАЛЫПТАСУ, ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ, ЖАНРЛЫҚ ТҮРЛЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 30
2.1 Қазақ мифтерінің жанрлық түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2.2 Қазақ мифтерінің тұтастануы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
36
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі.
Тәуелсіздігінің жиырма жылдығын мерекелегелі отырған тәуелсіз
Қазақстанның болашағы бүгінгіден де жарқын, қадамы нық болуы үшін ұлттық
рухани қазына болып табылатын халық ауыз әдебиетіне ерекше мән беру, осы
арқылы жас ұрпақты патриотизмге тәрбиелеу – бүгінгі күннің табабынан
туындап отыр. Екі мың жылдық бодандықтан соң тәуелсіздігіне қол жеткізген
еврей халқы өздерінің мифтік фольклорын жас ұрпағының санасында жаңғырту
арқылы Израиль мемлекетін гүлдендіріп отырғанын біз жақсы білеміз. Осы
тұрғыдан алғанда Қазақ мифологиялық фольклорындағы ұлттық таным
тақырыбына диплом жұмысын жазу өзекті деп білеміз.
Қазақ әдебиетінің тарихы қазіргі заманғы зерттеулер нәтижесі бойынша
үш мың жылдан асып отыр. Осы отыз ғасырдан астам уақытта, аса ұзақ
мерзімінде өмір сүрген, рухани байлық жасаған қазақ халқының жауһар
жәдігерліктерінің барлығы бірдей жарқырай көрініп, ұлтымыздың рухани
азығына айналып жатыр деп айта аламасақ керек. Қазақтың бай ауыз
әдебиетінің бір саласы – мифтік аңыздар болып табылады. Қазақ халқының
әлемді танудағы өзіндік көзқарасын танытатын осынау рухани аңыз-әфсаналар
күні бүгінге өмір сүріп, дейін біздің заманымызға жетіп отыр. [1,22-23].
Миф – халық творчествосының өте ертеден қалыптасқан ең көне
жанрларының бірі. Миф алғашқы қауымдық қоғам адамдарының дүние туралы,
әлемге әмір етер сыртқы күштер, яғни құдайлар мен рухтар образдары туралы
және табиғаттан тыс құбылыстар мен оқиғалар жөніндегі түсінігі, сонымен
қатар осылар жайындағы қалыптасқан мифтер (аңыз-әңгімелер). Басқаша
айтқанда, миф – алғақы қауымдық қоғам адамдарының әлем, дүние жөніндегі
танымының көрінісі. Қазақ фольклорындағы мифтік жанрды академик
С.Қасқабасов, О. Жанайдаров, Ақеділ Тойшанұлы т.б. ғалымдар біршама
зерттеген. Қазақ мифтері тақырыптық жағынан: ғарыш туралы
(космогонические), аңдар мен құстар (этиологические), адамдар мен рулардың
шығу тарихы жайында (генеалогические) мифтер деп сараланып жүр. Диплом
жұмысымызда аталған салалар жайындағы еңбектерді қарастыру көзделді.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері.
Қазақ мифтерінің туу, қалыптасу, даму сатыларын саралай отырып, іштей
жіктелу, мүмкіндігінше тұтастану ерекшеліктеріне назар аудару, мифология
жайлы мағлұматтарды салыстыру, топтастыру болып табылады.
Сонымен қоса аталған тақырыпта ізденіп, ғылыми жұмыстар жазған
ғалымдар еңбектерін біршама қарастырып, жинақтау – диплом жұмысын жазудағы
басты мақсат болып табылады.
Аталған мақсаттарды іске асыру үшін мына міндеттерді орындау алға
қойылды:
- мифологияның фольклортану ғылымының іргелі саласы екендігін таныту,
- қазақ филологиясы туралы зерттеген ғалымдар еңбегін қарастыру,
аңыздық проза жанрлары, мифтік аңыздар туралы қарастыру;
- қазақ халқының мифологиясына ерекше тотемдік орынға ие болып
келген қасқыр бейнесінің аңыздық қырларын ашу;
- қазақ мифтерінің жанрлық түрлерін, ондағы тұтастану құбылысын
қарастыру.
Зерттеудің нысаны
Қазақ әдебиетіндегі ең көлемді де мағыналық тұрғыдан ұлттық танымды
айқын танытатын жанрлардың бірі болып саналатын мифтік аңыздарды зерттеу
диплом жұмысының нысаны болып табылады.
Зерттеудің пәні
Зерттеудің пәні ретінде қазақ мифтерін өзінің ауқымында қарастыратын
фольклортану ғылымы болып табылады.
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы
Жұмыстың барысында қазақ мифологиясы жайында қарастырған еңбектерге
шолу жасалынып, олардағы айтылған ойларды жинақтай отырып, қазақ
мифологиясының өзіндік ерекшеліктерін таныта алуымыз жұмыстың жаңашылдығы
болып табылады. Дегенмен, дипломдық жұмысты жазу барысында көптеген қажетті
әдебиеттерге қолжетімділік мүмкіндігінің аз болуы, уақыттың шектеулігі
тақырып бойынша ғылыми үлкен жаңалық ашуға мүмкіндік бермегендігі анық.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері:
Зерттеу барысында ғылыми жұмыстар жүргізу тұрғысында қажет болатын
әдістер мен тәсілдер тиісінше қолданылған болып табылады. Материалдар
жинау, оларды сұрыптау, талдау, қайта өңдеу сияқты жұмыстар жасалды.
Зерттеудің құрылымы:
Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші тарауда мифологияның фольклортану ғылымының бір саласы ретіндегі
ауқымы қарастырылады, сонымен қатар қазақ мифологиясы жайлы алғашқы
зерттеулер мен мазақ мифологиясындағы аңыздық проза жанрлары, мифтік
аңыздар, қазақ мифологиялық фольклорындағы қасқыр бейнесінің мәні туралы
қарастырылады.
Екінші тарауда қазақ мифтерінің қалыптасу, даму кезеңдері, жанрлық
түрлері зерттелген. Қазақ мифтерінің жанрлық түрлері, қазақ мифтерінің
тұтастануы жайында біршама саралау жасалған.
1 МИФОЛОГИЯ – ФОЛЬКЛОРТАНУ ҒЫЛЫМЫНЫҢ САЛАСЫ РЕТІНДЕ
Фольклордағы миф жанрының қайнар көзі халықтың өте ертедегі мәдениеті
мен тұрмысынан тарихын, әдебиетін зерттеп дамытудан басталатыны анықталған.
Қазақ халқының әлемді тануынан айқын көрініс беретін ұлттық мифологиясы
жайындағы зерттеулер өткен ғасырлардан басталады. Бұл тарауда жалпы миф
дегеніміз не, қазақ мифологиясы, оның жиналу, зерттелу кезеңдері және т.б.
мәселелер қарастырылады.
1.1 Қазақ мифологиясы жайлы алғашқы зерттеулер
Ғылымда мифке берілген анықтама өте көп. Миф дегеніміз не? Миф (грек.
mythos – баян, аңыз, мысал) – халық творчествосының өте ертеден қалыптасқан
ең көне жанрларының бірі. Миф алғашқы қауымдық қоғам адамдарының дүние
туралы, әлемге әмір етер сыртқы күштер, яғни құдайлар мен рухтар образдары
туралы және табиғаттан тыс кұбылыстар мен оқиғалар жөніндегі түсінігі,
сонымен қатар осылар жайындағы қалыптасқан мифтер, яғни аңыз-әңгімелер
[2,229-230].
А. Қасымжановтың пікірінше Миф – алғашқы қауым адамына тән
ойлаудың бірінші бөлінбеген формасы. Мұнда поэзия маен қазіргі ғылымның,
дін мен моральдың, рациональді әсердің элементтері бар. Миф алғашқы адамның
тіршілігінің ажырамас бір бөлігі болып табылады. [3,231-230].
Ал академик С.Қасқабасов: Біздің қазақ фольклоры тұрғысынан
қарағандағы миф деп отырғанымыз – әлемдік мифология ауқымынан шықпайтын,
тіпті типологиялық сипатымен соған сәйкес келетін дүниенің, жаратылыстың
әртүрлі құбылыстары мен обьектілерінің пайда болуын, аспан мен жердің
жаратылуын, адамзаттың алғаш қалай пайда болғанын жғне аңдар мен құстардың
шығу тегі мен мінез-құлқын, ерекшеліктерін түсіндіріп баяндайтын прозалық
шығармалар-, деген тұжырым жасайды [4,232].
Ал мифология ұғымына келер босақ, бұл термин екі түрлі мағынада
жұмсалады: біріншісі - белгілі бір ұлттың немесе жалпыадамзаттың көне
дүниетанымының көрінісі саналатын мифтер жүйесі, екіншісі - мифтер мен
мифтік дүниетанымды, оның өнер түрлері мен басқа да қоғамдық сана
формаларына әсерін зерттейтін ғылым саласы.
Мифтегі оқиғалар мифтік дәуірде болып өткен. Мифтік дәуірде барлық
заттар мен құбылыстар пайда болып, осы күнгі түр-түсі, ерекшелігін
иеленгендіктен бұл уақыт қасиетті уақыт деп түсінілген. Мифтік сана бойынша
заттың мәнін ұғу үшін оның шығу тарихын білу керек, яғни заттың мәні мен
тегі теңестіріле байланыстырылған. Қай заттың болмасын шығу тегін
білмейінше, оны пайдалануға болмайды.
Қазақтың ән-күйлері, өлең-жырлары, аңыз-әңгімелері тәрізді мифтер де
сан ғасырлық рухани азық болумен бірге дала тіршілігінің талап-талғамына
лайық өңделіп, өзгеріп отырды. Сондықтан мифтер белгілі бір дәуірдің, адам
дүниетанымының өткен бір кезеңінің нәтижесі болғанымен, тарихи-рухани мұра
ретінде талай-талай ұрпақ санасына ұялады, сөйтіп пайда болу, даму, өзгеру,
бағзы бір жағдайларда ұмыт болу сияқты үрдістерді бастан кешірді. [4,3].
Өткен ғасырларда қазақ фольклорын жинап, зерттеумен шұғылданған
ғалымдар прозалық фольклордың біраз үлгісін жинап жарыққа шығарды. Солардың
бірі С.Сейфуллин: Біреуден біреу жадында салып, алып жүрген сөз ауыздан
ауызға көшіп, бүкіл елге жайылып, бұрынғылардан кейінгілерге мұра болып
қалып жүреді. Сол әркімнің ауызында қақпақыл болып қалып жүрген сөзді әркім
үстем санаттың ықпалымен өзінше өңдеп, дәлдендіріп, сырлаған болады...
Сөйтіп, баста ауыз әдебиет болып шыққан сөз, неше басты аралап, неше
ауыздан шығып, біраз өмір сүрген кезде өзгеріске түсіп, талай жері оңалып,
талай адамның еңбегі сіңген сөз болып, бастап шығарған адамның кім
екендігі ұмытылып, жалпы көпшілікке бірдей тәрізді жалпы елге бірдей
тәрізді ел әдебиеті болып кетеді – дейді. [6,301].Бұл – жалпы фольклорға
қатысты заңдылық фольклорлық мифке де тән.
Жазу мен баспа істері кештеп дамыған қазақ халқы өзінің өмірден,
дүниеден көрген-білгендерін, табиғат қозғалыстарынан байқағандарын ауызша
мифтік әңгіме түрінде қалдырған. Ауызша мифтік әңгімелердің қамтитын
тақырыптары әртүрлі. Қазақтың мифтік әңгімелерінің мол, әрі қызықты бір
саласы – тарихи тақырыптағы мифтік әңгімелер. Онда ел басынан өткен үлкенді-
кішілі оқиғалар сөз болады.
Бұрынғы кезде көрген-білгендерін жеке әңгімешілер, тілмар шешендер
шығарған аңыз, қиял-ғажайып ертегілер бірте-бірте өңделе келіп, тілдік,
стильдік жағынан да көркем мифке айналған. Осыны аңғарған М.Әуезов пен
Е.Ысмайылов: тарихта, ел жанында аты қалған, белгілі бір қылық-әрекетімен
елге даңқты болған кісі болса соның өміріндегі шын болған мінез-қылығынан
туғызып, қиялдан дейді – деп мифтік әңгімелерге анықтама береді. [6,229-
230].
Қазақтың тарихи мифтік әңгімелерінің мазмұны, құрылысы және
көркемдігі жағынан қарағнда бейне бір ауыз әдебиетінің құндағында өсіп
жетілген алғашқы көркем қаасөз, яғни көркем (мифтік) әңгіме сияқты.
Сондықтан да М.Ғабдуллин миф, ертегі, аңыздардың әдеби мәні туралы айта
келіп: Халықтың жазу-сызу өнеі болмаған кезде туған ертнгілері мен әдемі
аңыз, мифтері әдебиет тарихынан алатын орны да, мәні де үлкен- деп жазады.
Ұзақ жылдар бойы ғалымдарымыз қазақ фольклорындағы миф жанр ретінде
өмір сүріп келеді дегенге күмәнмен қарады. Көбіне мифологиялық түсініктер,
кейіпкерлер бар деп жалпы түрде айтып, сырғып өтіп отырған. Оның басты
себебі, біздің ойымызша, миф жанрын европалықтарша түсінгендіктен. Әдетте,
миф десе ойымызға ежелгі Греция мен Римнің тамаша әңгімелері түседі. (Оның
үстіне миф деген де грек сөзі болғандығы да әсер етеді). Міне, сол өлшеммен
келемізде, қазақ фольклорында миф жоқ дейміз, тіпті бар ма екен деп
іздемейміз де.
Соңғы ширек ғасыр ішінде әлем фольклортануында әдебиет пен
әдебиеттануда да мифке деген көзқарас, ынта күрт өзгерді. Азия, Африка,
Америка, Австралия елдерінде отаршылықтан құтылғаннан кейін, өз
экономикасына, мәдениетіне, тарихы мен әдебиетін зерттеп, дамыту арқасында
мифке деген ықылас айрықша өсті. Осының нәтижесінде миф жанрына арналған
зерттеулер әр елдің тілінде жарық көрді. Біраз еңбек Совет Одағының да
баспаларынан шықты. Солардың қатарында үлкен Мифологиялық сөздік жасалды.
Ғылымда мифке берілген анықтама өте көп. Анықтамалардың көпшілігі
бұрында антика дәуірінде дамыған мифологияға арналған мифтің атқаратын
қызметіне (түсіндірмелі, психологиялық, социологиялық т.б.), оның дінімен,
өнерімен, философиясымен, әртүрлі ырымдарымен, ертегімен және әпсана
хикаятпен болған қатынасына байланысына негізделген.
Егер барлық анықтамаларды жинастырып алып қарайтын болсақ, үлкен екі
топқа бөлінеді: біріншісі – миф дегеніміз дүние туралы фантастикалық
түсінік, әлемде билік жүргізген құдалар мен рухтардың ғажайып образдарының
жүйесі (системасы), Екіншісі – миф дегеніміз құдайлар мен қаһарманда жайлы
ауызекі әңгіме.
Бірақ Австралия, Америка, Океания, Чукотка елдерінің мифтерін
зерттеушілеріне қарағанда, миф тек қана таза түсінік күйінде, я болмаса тек
таза әңгіме күйінде кездесе бермейді. Демек, олардың айтуына қарағанда,
мифология дегеніміз мифтік әңгімелердің жиынтығы ғана емес. Кейбір
мифологиялық түсініктер әңгімеде емес, ырымдарда да бой көрсетеді. Тіпті
көп жерлерде мифпен басқа фольклорлық прозаны ашып айырмайды, себебі миф
тарихи негізі бар аңыз, хикаят, тіпті ертегі сияқты да баяндалады.
Міне, осының бәрін алып қарайтын болсақ фольклортануда миф жанрының
әлі де айтарлықтай зерттелмегендігін көруге болады. Дегенмен, қазақ мифтері
С.Қасқабасовтың, Ш.Ыбыраевтың еңбектерінде белгілі дәрежеде сараланып,
зерттелді. Бірақ, қазақ мифтің әңгімелерінің жинақталып, жеке баспадан
шықпауы бұл іске де қолбайлау болып келді. Соңғы жылдары осы олқылықтың
орны толтырылып, Қазақтың мифтік әңгімелері деген атпен қазақ мифтерінің
жинағы жарық көрді.
Қазақ мифологиясының зерттелу тарихын шартты түрде үш кезеңге бөлуге
болады. Бірінші кезеңі – қазан төңкерісіне дейінгі кезең. Бұл кезеңде
мифология негізінен этнография ғылымының аясында зерттеліп, олардың басым
көбіне европоцентристік көзқарас тән болды; екінші кезең қазан төңкерісінен
кейінгі уақытты қамтиды. Бірақ, зерттеу жұмыстарының белсендітүрде
жүргізілген уақыты өткен ғасырдың 50-80-жылдары. Бұл уақыттағы зерттеулерге
мифологияны лингвистикалық тұрғыдан қарастыру тән болды; 20-ғасырдың 90-
жылдары отандық ғылым қазақ мифологиясын ұлттық философия негіздерін жасау
ауқымында сөз ете бастады. Оның танымдық жағына екпін жасалды. Зерттеулер
мәдениеттің ұлттық формалары шеңберінен шығып, жалпы теориялық, жалпы
философиялық, жалпы адамзаттық мәнді мәселелерді көтерді [7,312].
Қазақ мәдениеттану тарихы мен тіл білімінде, әдебиеттануда мифология
туралы деректердің іздері Ш.Уәлиханов, А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, М.Әуезов,
Ғ.Марғұлан, Е.Тұрсынов, Ғ.Қайдар, Р.Сыздық, Е.Жанпейісов, Н.Уәлиев,
А.Сейдімбек, С.Қасқабасов т.б. ғалымдардың еңбектерінде жалғасып жатыр.
Олардың қазақ мифологисы тарихына енгізген жаңалықтары мен үлестері аз
емес.
Қазақ мифтерін зерттеу жұмысы соңғы жылдары қолға алына бастады.
Фольклортанушы С.Қасқабасов пен Н.Мыңжанұлының арнайы зерттеулерінде қазақ
мифтері мен мифтік аңыздардың табиғаты, тақырыптық аясы, тарихи даму
жолдары тұңғыш рет жүйеленді. Бұл орайда ғалымдар қазақ мифтерінің ежелгі
Грек, Рим, Египет, Қытай т.б. мифологиясы сияқты бас-аяғы жинақталмаған,
тұтас жүйеге түскен, құлдық қоғамдағы қарым-қатынас пен басқару жүйесіндегі
өзгешеліктерге сәйкес өңделмеген сипатын тарихи тұрғыдан ашып берді. Мұның
себебі байырғы түркі тайпаларының құлдық қоғамға дейінгі дәуірдің рухани
келбетін толық бейнелейтіндігімен түсіндірілді [8,14-15]. Қазақ
мифологиясына арналған ең соңғы еңбек С.Қондыбайдың "Арғы қазақ миологиясы"
атты көп томдығы.
Қазақ мифтері даму мерзімі жағынан Ежелгі Греция, Рим мифтерінен
көне, бірақ алғашқы қауымның архаикалық мифінен кейінірек жасалған. Ал,
рулық қоғамнан бірден феодализмге көшкен елдерде көпқұдайлы дін орнағанда
ол ескі миф пен шамандық таным - түсінікті жоққа шығарып қудалаған. [9,229-
230]. Архаикалық миф қуғынға ұшырағандықтан, дәл жүйеленудің орнына ыдырап,
ұмыт бола бастаған. Сондықтан жүйелі, көркем мифологияға айналмай, көне миф
хикаяға, ертегіге ойысқан, яғни жаңа жанр қалыптасқан. Феодалдық
патриархаттық қызметті миф емес, фольклордың басқа жанрлары атқарған.
[10,96].
Қазақ халқының мифологиясы толық зерттеліп, жинақталып біткен жоқ.
Түркілер әлемінің мифологиясын басқа халықтардың мифологиясы стандарттары
тұрғысынан зерттеуге болмайды. Яғни, мифологияның түркілік, соның ішінде
қазақ ұлттық мектебінің өз бет-бейнесі болу керек.
Қазақ мифологиясының тарихы, қазақ халқының мифологиялық мұрасы
өзінің бастауын көне түркілер дүниетанымынан алады. Көне түркілер
мифологиясы туралы арнайы зерттеулер болғанымен, оның мәдени –
аксиологиялық табиғаты жете зерттелмеген.
Қазақ фольклорындағы миф дүниежүзі халықтарында кездесетін мифке
типологиялық сипатымен ұқсас, сонымен қатар, ерекшеліктері де бар.
Стадиялық жағынан келгенде, қазақ мифі – алғашқы қауымға тән
австралиялықтар мен африкалықтар, солтүстік азиялықтар мен
американдықтардың көне мифі мен антикалық Греция, Рим, сондай-ақ ежелгі
Египет, Үнді, Қытай, Вавилондықтар мифологиясының ортасындағы аралық жанр.
Ол өзінің алғашқы классикалық түрінен дамып шыққан да, тарихи қоғамдық
дамуға сәйкес мифология ретінде жүйеленбей жатып, басқа жанрға айналған.
Оның басты себебі – Қазақстанда ертеде мекендеп, қазақты құраған ру-
тайпалардың құл иеленуші мемлекет құрмай, рулық қауымнан бірден феодалдық
қоғамға иек артуы. Рулықтан бірден феодализмге көшкен елдерде көпқұдайлы
емес, бірқұдайлы дін орнап, көне миф жүйелену емес, қуғынға ұшырап, ыдырап
кеткен, циклға түспеген, демек көркем дүниеге бірден айналмай хикаяға,
ертегіге ойысқан, жаңа жанр қалыптастырған. Феодалдық, бірқұдайлық қоғамда
көремдік-эстетикалық функцияны миф емес, фольклордың басқа жырлары атқарып
кеткен. Міне, қазақ мифтерінің бізге толық күйінде жетпеуінің, қазақ
мифологиясы тарихының толық зерттелмеуінің бір себебі осында жатыр [11,92].
Қазақтың мифтері өзінің барлық компоненті жағынан жоғарыдағыдай көне
классикалық мифпен жақын. Онда сол архаикалық таза күйінде болмаса да көне
заманғы мифке тән мифтік сана, уақыт, мифологиялық ұғымдардың іздері айқын
көрінеді. Қазақ мифінен мифтік сананың дамуындағы екі сатыны да, космос
моделін де, ілкі атаның жасампаздығын да, адам мен табиғатты қарсы қоюдың
да, аң мен құстардың мінез - құлқын түсіндіріп әңгімелеудің де көріністерін
табуға болады. Бұл қазақ мифтерінің, қазақ мифологиясының өзіндік
ерекшелігі, өзіндік универсализмі болып табылады.
1.2 Қазақ мифологиясындағы аңыздық проза жанрлары, мифтік аңыздар
Қазақ фольклортану мен әдебиеттану ғылымдарында көркем фольклор мен
әдебиеттің тарихы да, теориялық проблемалары да соңғы жылдардың ішінде
айтарлықтай зерттелмегені белгілі. [12,22-23].
Мұнда зерттеу объектісі болып отырған қазақ фольклорындағы мифтік
әңгімелер. Қазір бізге келіп жеткен мифтер мен мифтік аңыздар сол бір асып-
тасып жатқан мол мұраның бір бөлшегі ғана, жиналмай қалғаны бар, ұмытылғаны
бар, өзге жанрларға ауысқаны бар, әйтеуір миф заманына тән классикалық
үлгілердің көбі біздің дәуіріміздегі ауызша ұласа алған жоқ. Қазақ мифі
ежелгі классикалық мифтер түріне жақын. Мифтің поэтикасын зерттеген ғалым
Е.М.Мелетинский ежелгі классикалық мифтердің мынадай белгілерін көрсетеді:
Қандай да болмасын заттың мәнін оның пайда болуымен байланыстыру; яғни
заттың жаратылысын түсіндіру деген сөз – оның қалай пайда болғанын
әңгімелеу; айналаны қоршаған дүниені сипаттау деген сөз – сол дүниенің
пайда болу тарихын баяндау. [13,230].
Аспандағы Ай мен Күнді сұлу, егіз қыз, апалы сіңілілі қыздар, қыз бен
жігіт бейнесінде баяндайтын мифтердің маңыздылығы сонша, Күн (солярлық
мифтер), Ай (лунарлық мифтер), Жұлдыз (астралдық мифтер) туралы мифтердің
жеке-жеке түрлері ретінде арнайы ғылыми атаулар қалыптасқан. Соған сәйкес
бұлар туралы қым-қиғаш теориялық тұжырымдар да жетерлік.
Бұл тақырыптардағы мифтердің басты өзгешелігі Және көнелік сипаты-
аспан денелерінің бір кезде адам болғандығы және олардың белгілі бір
себептермен кейде себепсіз Айға, Күнге, Жұлдыздарға айналып кеткендігі.
Кейбір мифтерде олар әлі күнге дейін адам ретінде түсіндіріледі. Қазақ
мифтерінде адамдардың не себептен аспан денелеріне айналғандығы айтылмайды,
бірақ олардың бір кезде адам болғандығы, ал бұрынғы бір мифтерде олар әлі
сол адамдардың іс-әрекетін қайталап жүргендері тайға таңба басқандай анық
бейнеленеді. Мысалға алып қарайтын болсақ, Жетіқарақшы жұлдыздары Арқан
жұлдыздары арқылы Темірқазыққа арқандалған Ақбозат пен Көкбозат жұлдыздарын
ұрлап алу үшін әр күн сайын оларды алыстан аңдып, торауылдап жүргенге
ұқсайды. Енді ұрламақ болғанда, таң атып кетіп, күндіз ұрылар жасырылып
үлгереді. Солтүстік полюс бағытына жақын орналасқан Темірқазық жұлдызы
әрқашан бір орында тұрады да, қалған жұлдыздар жердің өз осін айналуына
байланысты үнемі қозғалыста жүреді. Ақбозат пен Көкбозат жұлдыздары
Темірқазықты жақындау жерден, ал Жетіқарақшы алысырақтан айналады.
Жұлдыздардың мұндай қозғалысына қарап әлгіндей миф тудырған ата-бабамыз
оларды адамдар ретінде түсінген. [14,56].
Дегенмен, бүгінге жеткен мифтер мен мифтік аңыздардың ұзын ырғасына
қарай отырып, олардың типологиялық белгі-бедерін көктей шолып өтуімізге
болады. Ежелгі көне мифті алғашқы қауым адамы қиял деп есептемеген, оған,
оның оқиғасы мен мазмұнына кәміл сенген. Мифте қиял бар деген түсінік бізді
ғана, ол мифтік дәуірдегі, мифтік санадағы адам оны таза шындық деп
қабылдаған. Мифтің бұл қасиеті туралы белгілі совет ғалымы М.И.Стеблин-
Каменский былай деп жазады: Миф дегеніміз - өзінің пайда болып, өмір
сүрген ортасында, қаншалықты шындыққа ұқсамаса да, ақиқат деп қабылданған
әңгіме... [15,5].
Дүние жүзі халықтарының мифтері ғылыми зерттеулердің бастысы болып,
тарихи салыстырмалы тұрғыдан қарастырғаннан бері мифтердің де түрлі-түрлі
қоғамдық-әлеуметтік даму сатылары, тарихи деңгейлері, түрлері мен
тақырыптық санасы болатындығы анықталды. Осыған байланысты мұндай
зерттеулердің, ізденістердің көпшілік мойындаған бірқатар нәтижелеріне
табан тірей отырып, қазақ мифтерінің де қайсібір ерекшеліктерін анықтау
ұлтымыздың рухани мұрасын түгелдеуге себептігін тигізері сөзсіз.
Расында да, қазіргі зерттеуші – біздің түсінігімізше миф – қиялдан
туған әңгіме. ал, біздің бұрынғы бабаларымыз, тіпті революцияға дейінгі, ол
аз болса одан бертінгі кезде өмір сүрген қариялар қазақ арасында айтылған
аңыздар мен мифтерге сенген, ондағы оқиғаларды баяғыда болған деп ойлаған.
[16,56].С.Сейфуллиннің айтуынша адам ол заманда түрлі хайуанаттар туралы,
жаратылыстың түрлі заттары, құбылыстары туралы әңгіме қылғанда, өздерінің
түсінулеріне ындап нанып әңгіме қылатын. Және оларды неше түрлі керемет,
сиқыр істеуге, неше түрлі құбылтуға қолдарынан келеді деп те сенген.
Олардың бірін әңгіме қылған өзінің қиялын шын тәрізді қылып айтатын.
Сонымен бұрынғылар шын деген әңгімелер соңғыларға ертек болып қала
берген.
Дегенімен, бұрын қазақтар өздері айтатын мифтер мен аңыздарға сенген.
Қазақтың мифтері өзінің барлық компоненті жағынан жоғарыда белгілерін
сипаттаған көне классикалық мифпен жақын. Онда көне замандағы мифке тән
мифтік сана, уақыт, мифологиялық ұғымдардың іздері айқын көрінеді. Қазақ
мифінен мифтік сананың дамуындағы адам мен табиғатты қарсы қоюдың, аң мен
құстардың мінез-құлқын түсіндіріп әңгімелеудің де көріністерін табуға
болады.
Дүние жүзінің осы күнгі көрінісі – жер беті, аспан шырақтары, аңдар
мен құстардың, өсімдіктердің түрлері, адамдардың өмір салты, діні
қағидалары, яғни өмірдегі барлық нәрсенің қазіргі күй-жайы – миф бойынша
атам заманда болған оқиғалар мен тіршілік ететін ертедегі мифтік адамдардың
іс-әрекетінің нәтижесі. Мифтегі оқиғалардың болған шағы – мифтік дәуір.
[16,51].
Салыстырмалы зерттеулердің нәтижелеріне қарағанда, ең қарапайым, әрі
ең көне мифтердің қатарына аспан денелері – Күн, Ай, Жұлдыздар мен
планеталар туралы айтылатын мифтер жатады екен. Бұлардың әлем жұртшылығына
кең тарағаны және миф атаулының ішінде алатын орнының мән-мазмұнына олар
бір кезде адам болды деген түсінікті анықтап көрсетеді. Күн сәулесінің
өткірлігін, оның мінезінің тік өжеттілігіне, Ай сәулесінің әлсіздігіне оның
жұмсақ мінезіне байланысты түсіндіруінің өзі де оның адам кейіпінде
айтылғандығын дәлелдейді.
Жалпы дүниенің оның ішінде аспан мен жердің жаратылысы туралы
айтылатын мифтер мифтік сананың келесі бір даму сатысы болып табылады.
Мәдени даму шеттеп қалған халықтарда дүниенің жаратылысы туралы мифтер кең
тарамаған, тіпті кездеспейді деп айтуға болады. Космоногиялық мифтер деп
аталатын мұндай әңгімелердің түп-тамыры бізді қоршаған дүние қашан, қалай
жаратылды. Жаратқан кім?.. деген күрделі сауалдарға жауап іздеумен
байланысты.
Қазақ мифтерінің арасында аспан мен жердің, күн мен айдың, жұлдыздар
мен планеталардың қалай пайда болғандығы, оларды кімдер жаратқандығы туралы
мифтер аз сақталған. Оның себебін әрине дінінің ықпалынан деп айтуымызға
болады. Барлығын да жаратқан бір Алла болғандықтан одан басқа біреуді
қосудың қисыны шамалы.
Тағы да бір себебі – қазақ мифтері күні бүгінге дейін ұқыпты түрде
жиналмай ұмыт қалғандығынан.
Қазақ мифтерінің тағы да ең байырғы түрлерінің бірі жан-жануарлардың,
өсімдіктердің қалай пайда болғандығы туралы айтылатын түрлері. Бұлардың
дені адамдарға қатысты. Әсіресе бір кездегі адамдардың жан-жануарларға,
жәндіктерге, құстарға немесе керісінше олардың адамдарға айналғандығы
жайындағы мифтер. Мифтер де өзінің байрғылығымен ғана емес логикалық
құрылымдық жүйесінің біртектестігінен ерекшеленеді. Адам мен жануардың,
адам мен табиғат құбылыстарынаң жалпы жанды мен жансыздардың арасынгда
айтарлықтай шек қойылмайтын есте жоқ ескі бір ой-сананың нәтижесінде пайда
болған бұл ұғымдардың астарында адамның өзін де өзгені де жыға тани
алмайтын кезеңі тұр. Мұндай ойлаудың айшықты бір көрініс адамдардың алғашқы
ата-бабаларын жан-жануарлардан тарататын тотемдік түсінігімен байланысты.
Ертедегі мифтік ұғымдардың осындай бір мысалын қазақтың Ақ қасқыр
ертегісінен аңғаруымызға болады. Бұл ертедегі адам мен қасқырдың үйленуі,
қасқырдың адамға айналып артынан шарт бұзылған соң қайтадан қасқырға
айналуы, жалпы қасқырлар елін адамдардың қоғамымен бірдей дәрежеде түсінуі
сияқты мифтік ұғымдар негіз болып алынған. Мүмкін бұл бұрынғы замандарда
ертегі емес, миф түрінде тұтас айтылған болуы да мүмкін. Байырғы
түріктердің қасиетті тотемі қасқыр болғаны баршаға аян ғой. [17,27].
Қазақ мифтерінің енді бір саласы адамдар, оның жаратылуы жайлы
айтылатын антропогондық мифтер. Бұлар қоғамдық сананың едәур биікке
көтерілгенін көрсетеді. Себебі адамның өзі туралы, оның қайдан, қалай пайда
болғандығы жайында ойлау мифтік ой-сананың күрделене бастаған кезеңіне
сәйкес. Адам өмірінің түрлі кезеңінде олардың түрлі жануарларға
ұқсайтындығы, о баста адамды құдай балшықтан жаратқандығы туралы көптеген
халықтарға ортақ түсінік.
Бірақ та адамның жаратылысы оның өмірі туралы мифтер өлім және о
дүниедегі өмір жайындағы ұғымдарға бірлесіп отырған. Исламға дейінгі дүние
таным бойынша әруақтарға сену, өлген адам іс жүзінде басқа бір дүниеде
бізбен қатар тіршілік етіп жатыр деген түсінік қалыптасқан. Өлген адамның
жыл толған асында ұлан асыр той жасау, оны ғажайып бір өмірге бір жолата
шығарып салу дәстүрімен сабақтас болып келеді. Мұндай ұғымға негіз болғаны
бұрынғы мифтік сенім екені даусыз. Айнала қоршаған ортаны адам кейпінде
түсінумен қатар қайтыс болған адамдар солардың қатарына қосылып, яғни бұл
дегеніміз адамның өзінің келеген жеріне қайта қайтатындығы бұрынғы біртұтас
ұғымның сілтемдері.
Бұл туралы дүниенің соңы ақыр заман деген түсінікті адамның тууы,
жаратылу, өмір сүру, өлу және о дүниеде қайта жасау сияқты жүйедегі
қорытынды бөлімі деп қарастыруымызға болады.
Келесі эсхатологиялық мифтер деп аталатын бұл әңгімелер қоғамдық
сананың салыстырмалы түрде жоғарғы деңгейге көтерілуіне сәйкес кезеңі.
Ақыр заман болған жоқ, болуы мүмкін. Миф логикасына салсақ, біршама
дүниенің қалыпты жағдайы бұзылған кезде ақыр заман орнамақ. Мифте
болашақтың қалай болғандығы мифтік заманымыздың орныққан немесе қалыптасқан
жағдайларының бұзылу-бұзылмауына байланысты. Кейінірек мұндай түсінік
байырғы діндерге де, қазіргі классикалық діндерге де негіз болып алынды.
Ежелгі классикалық мифтің белгілері мұнымен шектелмейді. Архайкалық
мифті сипаттайтын тағы да біраз нәрселер бар. Олар мыналар: мифтік уақыт
пен мифтік сана: мифтік ұғым мен мифологиялық ойлау: осылардан барып мифтік
дәуірде аспан мен жер бір, адам мен табиғат бір деп түсіну. Сол себепті
ежелгі классикалық мифтің мазмұны-әлемнің космостың жаратылуы, алғашқы
адамның дүниеге келуі мен оның жасампаздығы болып табылады.
Архаикалық мифтердің кейінгі, адамзат қоғамы мен санасының
ілгерілеген кезіндегі мазмұны – адамды қоршаған дүниенің пайда болуы мен
ерекшелігін, аңдар мен жануарлардың мінез-құлқын түсіндіру болып келген
екен. Бұл мифтік сананың кейінгі дамыған сатысы. Мұнда алғашқы қауым
адамдарды өзін табиғаттан бөліп тастап, маңайды қоршаған дүниеден, аңнан,
құстан өзінің ерекше екенін түсіндірген адам енді соның себебін іздеген.
Сөйтіп ол өзі туралы, аңдар мен құстар туралы миф туғызған екен. Бұл
кездегі миф бұрынғы ізбен, яғни ескі наным-түсініктерді пайдалана отырып
жасалған. Бірақ бұл уақытта миф түсіндірмелі сипатта болған деседі.
Алғашқы қауым адамының ойлау қабілеті абстракты түсініктерді
қабылдамаған, сол себепті сол дәуірде субъекті мен объектіні, зат пен оның
атауын, көп пен азды, кеңістік пен уақытты айыра алмаған. Соған қарамастан
алғашқы қауымдық логика айтарлықтай абстрактілікке бара алмаған, әйтпесе
мифологиялық түсінік пайда болмас еді. Таза – мифологиялық ойлау
дегеніміздің өзі – белгілі бір дәрежедегі абстракция, – деп жазады
Е.М.Мелетинский. Бұған таңданатын ештеңе жоқ. Себебі бұрынғы қоғамдарда
өндірістік практика мен техникалық тәжірибені туындайтын әртүрлі импульстар
болған. Сөйте тұра мифологиялық ойлаудың химиядағыдай таза күйінде
анықталмайтындығын өзінің ең көне синкретті фазасымен төркіндес екенін
көрсетеді, – дейді екен С.Сейфуллин. [16,155].
Әлемдегі көптеген халықтардың мифтері діни әдет-ғұрыптармен, салт-
санамен бірлікте өмір сүріп келген. Әсіресе мәдени дамуды кештетіп қалған
халықтарда да түрлі ғұрыптардың, ритуалдың мән-мағынасы және олардағы іс-
әрекеттің себептері де миф арқылы түсіндіріліп жеткізілген.
Қазақ мифтерінің үлгілерін әлі де болса ел арасынан, қолжазбалардан,
ертелі-кеш жарық көрген деректерден жинауымыз керек және олардың жан-жақты
зерттелуін қадағалауымыз керек. Себебі ұлтымыздың рухани мұрасының ең алғаш
бастау көзі мифтерде. Әлемдегі талай-талай халықтардың әдебиет тарихы, сөз
өнері, жалпы рухани тарихы мифтерден басталатыны кездейсоқ емес.
Қазақ мифтерінің зерттелу жұмыстарын соңғы жылдары қолға алған
фольклортанушы ғалымдар С.Қасқабасов пен Н.Мыңжанұлының арнайы
зерттеулерінде қазақ мифтері мен мифтік аңыздың табиғаты, жанрлық
ерекшеліктері, тақырыптық аясы, тарихи даму жолдары тұңғыш рет жүйеленді.
Бұл орайда ғалымдар қазақ мифтерінің ежелгі Грек, Рим, Египет, Қытай т.б.
елдердің мифологиясы сияқты бас –аяғы жинақталған, тұтас жүйеге түскен,
құлдық қоғамдық қарым-қатынаспен басқару жүйесіндегі өзгешеліктерге сәйкес
өңделмеген сипатын тарихи тұрғыдан ашып берді. Мұның себебі байырғы түрік
тайпаларының құлдық – қоғамды бастан кешірмегендігі, осыған байланысты
қазақ мифтері архаикалық деңгейде бой көрсетіп, құлдық қоғамға дейінгі
дәуірдің рухани келбетін толық бейнелейтіндігімен түсіндіріледі.
Сонымен, миф тек алғашқы қауымның ғана жемісі, ол кейінгі замандарда
туылмайды, керісінше мифтік қасиетін яғни, киелілік қасиетін жоғалтып
ертегіге айналып кетеді. Мифтің тағы да бір ерекшелігі – оның өмірдегі
нақтылы бір оқиғадан алшақ болуында, сол себепті бұл жағынан келгенде мифте
біршама абстрактілік бар деуге болады, бірақ ол абстрактілік алғашқы кезде
қиялдан туған деп түсіндірілмеген. Сондықтан да байырға мифтердің
ұмытылмағандары фольклордың жанрлары мен түрлеріне айналып кетуіне мәжбүр
болды. Себебі мифтік сананың іргесін шайқалтатын жаңа дәуірлер туды, жаңа
қоғамдар пайда болды. Бұл орайда байырғы мифтердің іргесі қаланған ең
негізгі жанры мифтік аңыздар еді.
Қазақ фольклорындағы мифтік сюжеттер де айқын көрінеді. Біздің қазақ
фольклоры тұрғысынан қарағандағы миф деп отырғанымыз – әлемдік мифология
ауқымынан шықпайтын, тіпті типологиялық сипаты мен оған сәйкес келетін
дүниенің, жаратылыстың әр түрлі құбылыстарымен объектілерінің пайда болуын,
аспан мен жердің жаратылуын, адамзаттың алғаш қалай пайда болғанын және
аңдар мен құстардың шығу тегі мен мінез-құлқын, ерекшеліктерін түсіндіріп
баяндайтын прозалық шығармалар болып табылады [10,65].
Еңбекші халықтың арманы мен қиялынан туған таңғажайып мифтік аңыздар
қазақ фольклорындағы алтын діңгектей дара тұрады. Баласына айтып отырған
ертегіге ертегіні өзінің, өзгенің ойлағанын, көрген қиыншылығын байқаған
бақытын аңыздап баяндаған.
Жалпы фольклордың өзіне тән табиғаты бар. Оның ішінде таңғажайып
ертегі мифінің өз заңы, өз тәсілдері бар. Таңғажайып мифтік ертегінің тағы
бір басты ерекшелігі – өмір үнемі қозғалыста көрінеді. Бір орында тұрған
зат болмайды. Аспан денелері, Су иесі, Жел иесі, жан-жануар мен
хайуанаттар, адамдардың аңға айналуы т.б. – бір нүктеден шығып екінші
бағытқа бет алып бара жатады. Аң адамға, адам аңға кездеседі. Олардың
арасындағы жамандық пен жақсылық үшін күрес бір сәтке де тоқталмайды. Өте
ерте дәуірде пайда болған мифтерде адамдардың сұлуы, құстың әдемісі, сән-
салтанаттың сарайы – бұлар көбіне перілер елінде деп бейнеленеді. Халықтың
неше түрлі таңғажайып мифтік аңыздарды шығару себебі – бір жағы діни
нанымдарға байланысты болса, екініден, өзіне жұмбақ, жауабын іздеген
заңдылықтарға байланысты жұмбақтық сипат берген.
Мысалы, екі табанының астында тұрған дөңгелек жердің арғы жағында не
бар, ол недей затқа сүйеніп тұр? Міне осы сұрақтың төңірегіндегі жерді
ұстап тұрған көк өгіз, мамонт, тасбақа сияқты мифтік сюжеттерді ойлап
тапқан. Көптеген халықтардың мифтік ертектерінде айтылатын осындай беймәлім
үлкен жәндіктерді әдетте батырлар өлтіреді, олардың денесінен –жер,
сүйегінен – тау, қанынан өзен, көзінен – күн мен ай, тісінен жартастар
жаралған деп дәлелдейді. Бұлар өте ерте дәуірдің сенім-нанымдары болып
қалыптасқан. Олар табиғаттағы әрбір заттың екі сипаты бар деп қараған: ай
мен күн, аспан мен жер, құрғақшылық пен су, құс пен бауырымен жорғалаушы
аңдар, ақ пенен қара. Мұндай көне дәуірдегі логикалық жіктеу – жер үсті
және жер асты, онда мекендейтін адамдар мен перілер деп екіге бөлген.
[16,355].
Қазақ әдебиетіндегі халықтық миф сюжеттерінде күн мен түннің, суық
пен жылылықтың, қараңғылық пен жарықтың алма- кезек ауысуы құбылыстарын
түсіндіргенде, жарық қараңғылықпен күреседі, түннен періде түріп күн
шығады, жылылық суықтықты ерітеді, жаз қысты жеңеді деп айтылған. Дүние
осындай алма-кезек қозғалыста көрінеді.
Өте алыс дәуірде шыққан халықтың миф ертегілерінде алыстағы отқа,
жылтыраған сәулеге, жалт-жұлт еткен асыл тастарға адамзат ылғи діңкәр
болып суреттеледі. Оның басты себебі бар; қазақтардың көшпелі дәуірінде
қараңғылықтан гөрі жарықтықты бағалаған, түнде қарағы болып тұрғанда
адамның, малдың өміріне көптеген қауіп-қатер төнген. Сондықтан қиял
тудырған миф ертектерінде қараңғылық суреттелсе, міндетті түрде түн
жамылған ұрыны, жартасқа жасырынып жатқан аңдарды, салт аттыға бұғау
тастаған қарақшыны көз алдына елестеткен. Қараңғылыққа қарама-қарсысы
жаратылыстағы ең жарық заттар ай мен күнді суреттеген.
Қазақ халқының ауыз әдебиетінде суреттелетін көркем қыздардың
образдары жігіт таңдау, жар таңдау үстінде байқалады. Олар жігіттің жігітін
таңдаймыз деп неше түрлі шарттар қояды.
Көне дәуірдегі төменгі қоғамдық сатыда, туған миф ертектерінде
еркіндік пен тәуелсіздік сұлулыққа тән, оған үнемі бостандық беру керек,
сол таңдауды қыздардың өзі айту керек деген ойдың жаңғырығы бізге алыстан
болса да еміс-еміс естіледі. Сұлу әйел – өнерлі де көркем қыздың екі жауы
болады: бірі мыстан кемпір болса, бірі тасбауыр әке, мейірімсіз өгей шеше,
жат елдіктер. Осылардың ішінде сұлу қыздың жолы жіңішке, мұз тайғақ.
Қазақ халқының ауыз әдебиетінде ешнәрсе дерексіз айтылмайды, не жайлы
айтса да арғы астарын өмірмен әкеліп байланыстырады.
Не керек, біздің бабаларымыз қазақ халқы сұлулықты, әдемілікті
табиғаттан, өмірден, адамның бойынан іздеген. Ондай сұлулықты қаланың сәнді
сарайларынан, теңіздің толқынынан, суда жүзген балықтан, жалғыз тігілген
алты қанат ақ үйден, батырдың мұқалмас мінезінен, алыстан талып естілген
әннен, сылдырап аққан судан, жартасқа жасырынған айдан, бұлбұл құстың
үнінен іздеген.
Қазақ фольклорының баяндау тәсіліне негізделгенертегі, аңыз, эпсана,
эпикалық жыр сияқты түрлерінің бәрінде айрықша орын алатын ғажайып туу
мотивтерінің де түп-төркіні мифтерден басталады. Мұндай мотифтердің өзін,
мифтік дәуірдің өзін ұзын бойына жазып қарайтын болсақ, адамның жан-
жануардан, балшықтан, тастан, жарық нұрдан сәуледен пайда болуынан бастап,
күрделі ойлау жүйесіне дейін ол талай-талай кезеңдерден, ұзақ даму
жолдарынан өткендігін көруімізге болады. Ал шындығына келгенде наным-
сеніммен, әдет-ғұрыппен, салт-санамен бірге туып, бірге жасасқан мифтің
қоғамдағы көрінісі алымен оның сан-салалы дүниетанымдық қызметінде. Соның
бірі – мифтік ғұрыпқа (обряд, ритуал) қатысты мәселелер.
Қазақ фольклоры мен әдебиетіндегі мифтерді алып қарастыратын болсақ,
мифтік сананың алғашқы кезеңінде адам өзі мен жануардың арасына жік
қоймаған. Сол себепті қазақтың көне мифтерінде адам мен жануарлар
дараланбайды. Бұл оқиға адам кезінде болған аңдар- деп басталу ол
мифтерде заңдылық. [18, 79].
Адам мен жануарларды бөлмеу, адамды екі кейіпті болады деп түсіну ол
замандағы миф кейіпкерін жартылай адам, жартылай жануар түрінде бейнелейді,
яғни зоантропоморфтық образ жасайды. Бұл әсіресе, тотемдік мифтерде кең
етек алған, ал кейінгі дәуірлерде мифтің басқа да түрлерінде орын тепкен.
Әдетте, көне тотемдік мифтерде бір рулы ел мен белгілі бір жануарлар
тобының тотемдік атасы – бір аң деп баяндалады. Бұл мифтердегі
кейіпкерлердің өзгеруі – әлі таза құбылту емес, бұл мақсатты құбылтуға
апаратын жол. Мақсатты құбылту кейін, ертегі жанрының бір белгісіне
айналады. Ал тотемдік мифтегі қаһарман кейпінің өзгеруі шын мәніндегі
құбылту деп саналмауы керек, себебі мұнда сол кездегі сана бойынша қаһарман
адам кейіпінде де жануарлар түрінде де көріне береді.
Осыған байланысты бір мысал қарастырсақ: Ертеде бір Мяндаш – қыз
деген әйел – бұғы болыпты. Бір күні ол бұзау – ұл туыпты. Біраз уақыт
өткеннен кейін бұзауы жап-жас бұғы Мяндаш - жігітке айналыпты. Әлгі бір
айналып еді кәдімгі адам кейпіне келеді. Мяндаш - қыз да айналып еді – ол
да адам түріне келеді. [19,55].
Тағы да бір мысал; Өте ерте заманда бір сиқыршы кемпір болыпты. Ол
адам түрінде жүруден әбден жалығыпты. Содан бір күні әлгі кемпір жабайы
ұрғашы бұғыға айналып кетіпті. Тағы бұғылармен қанша жүргені белгісіз,
әйтеуір жаңағы ұрғашы бұғы буаз болып қалыпты. Туатын күні жақындағанда мен
қалай бұғы туамындеп қорқып, ол қайтадан әйел қалпына келіпті [20,55].
Келтірілген екі мифте де адам мен жануардың арасында жік жоқ. Мұндағы
кейіпкерлер біресе адамға, біресе аңға оп-оңай-ақ айналып кетеді. Бірақ осы
айналуда да өзгешелік бар. Алғашқы мысалдағы бұғылардың адамға айналуы әлі
жете мақсатты емес.
Ал екінші мысалдағы құбылту басқаша сипатта: кәрі мыстан әйел
еріккеннен ұрғашы бұғыға айналды, кейін қорыққанннан ол қайтадан адам
қалпына келді. Мифтік дәуірде адам өзінің әр түрлі жанды-жансыз нәрсенің
кейпіне кіріп, өзгеріп кететініне кәміл сенген... Бұл дәуірде адам өзін-өзі
бірде аспандағы аққу кейіпіне, бірде жорытып жүрген жолбарыс кейіпіне ауыса
алады деп сенген. [21,45].
Миф міндетті түрде себеп-салдарлы болады. қандай да болмасын
құбылушылықтың, яғни өзгерістің себебі бар. Мифтердегі құбылушылықтың, үш
түрлі себепке байланысты болып келетіні анықталған. Бірі – адам өте
шаршағандықтан ұйықтап кететін, сол бойда, я болмаса аңға, құсқа айналып
кетуі. Мұндай мифтер Африка мен Австралияның жергілікті тайпаларының
фольклорында өте көп. Қазақ арасында да мұндай мифтерді кездестіруге
болады.
Қазақ мифологиясы космостық (айға, күнге, жұлдызға табыну) тотемдік
(аңға, жан-жануарларға сыйыну) шамандық (өлі-тірі, аруаққа сыйыну, адамды
қасиеттеу) түрінде жасалған.
Осыларға біраз мысал келтіріп қарастырайық: Ай мен Күн туралы: Жер
жаһанды жаратқан ай мен күн – бірі-біріне қосыла алмаған ғашық-машықтар, ай
– ару, күн – күйеу екен.
Жер мен көк жаралып қараңғы мен жарық, күндіз бен түн айырыларда,
алдымен күн туып, күндізді именіпті де артынан ай туып түнге қалыпты.
Күндіз бен түн бірін-бірі қуалап көше береді, олардың өмір бойы өріс-қонысы
айқаспайды. Соның үшін бұл екі ғашық бір-біріне ынтық болып, қанша іздесе
де кездесе алмайды. Бірақ бұлар әсте үміт үзбейді. Жарық жүздерінен шұғыла
шашып күлімдейді. Кейде қатты қайғырып, қабағынан қар жауады. Күннің көзін,
айдың жүзін қаптаған қара бұлт – олардың қайғы-мұңы, жауған жаңбыр –
олардың сағынышынан саулаған көз жасы. [22,63].
Ғашықтың сүйініш – күйініші, әсіресе, ай – аруға қатты батады. Ол ай
сайын үмітпен толып, қайғымен солы отырады. Күн көксеген күндермен күн
санап көркейген ай ару он бесінде толықсып, шығыстан шықса батқан күнін
сөніп бара жатқан шапағын көреді. Ал, ертеңінде таң ата кеше кеште ай
шыққан жерге күн – күйеу келеді. Бірақ айдың ауылы әлдеқашан алысқа көшкен.
Сөйтіп арман мен сағыныш, үміт пен өкініш, күндіз бен түн құйрық тістесіп
айнала береді, айнала береді...
Сананменен сарғайған ай – ару қармақтай иіледі. Тіпті, оның жарқын
жүзіне әжім жолағы да түскен [23, 145].
Космостық миф, жұлдыздарға табыну.
Үркер жұлдызы туралы миф: Үркер алтау ғана, артындағы Сұлусарымен
жетеу. Сұлусары – Үркерден әлдеқайда жарық. Өзінің түсі сары. Алты үркерді
көрсетіп тұрған Сұлусарының жарығы. Ақбозат пен Көкбозатқа мініп алып,
Жетіқарақшы содан кейін Сұлусарыны алмақшы.
Сұлусарыны Жетіқарақшы жанындағы Қырлыжігіт сақтап жүр. Сұлусарыға ол
өзі ғашық. Сұлусарыға қырындап жүрген Қырлыжігіт – ең жарық жұлдыз. Қызды
қарақшылардан қорғаған болып, өзінің көңілң сонда жүр.
Жетіқарақшы туралы миф: Жетіқарақшы жұлдызының алтауы – ұрылар.
Жетінші ең кенжесі – осы алты ұрының (қарақшының) ортасында тұратын патша
әйел. Патша әйел ең жақын тұратын жұлдызға күйеуге шықпақшы [24,48].
Қазақ мифологиясының ендігі бір түрі тотемдік мифтер. Жан-жануарлар
қай уақытқа байланысты айтылған мифтер. Бөрі жайында: Тау аралап, тас
кезген аңшы жігіт тастың үңгірінен ойда-жоқта бір бөріге кездеседі. Ол бөрі
бейне адамша тіл қатып: Екеуміз қосылып, ерліһзайыпты болып өмір
өткізейік деген тілек білдіреді. Жас жігіт оған мақұл болады. Бөрі әлгі
жігітке : Менің саған қоятын шартым бар. Сен қырық күнге дейін не көрсең де
сабыр етіп шыда, - дейді. Жігіт бұл шартты орындайды, бөрі бике қырық күнге
дейінбөрі кейіпінде жүреді де, қырық күн толған соң адам кейіпіне келіп,
асқан сұлу, әрі ақылды қызға айналып, асыл жар болып қосылады. Шартына
шыдаған күйеуін бақ-дәулетке бөлеп мақсат-мұратына жеткізеді [25,65]..
Иттің еншісі. Бұрынғы заманда бидайдың масағы қазіргіден де гөрі
үлкен бопты. Жерден басын көтеріп шыға салысымен бидай өседі екен. Нанның
көптігінен асқақтаған бір ақылсыздау әйел баласының құйрығын бидай
масағымен сүртіпті. Мұны көрген құдай ашуланып, бидайды құртып жібермекші
болады. Сонда оған ит жүгіріп келіп: Адамдікін алсаң да, менің еншімді
қалдыршы дейді. Сонда құдай бидайдың басында ғана кішкене масақ қалдырады.
Қазір біз сол иттің еншісіндегі нанды жеп жүр екенбіз [26,68].
Адамдардың аңға айналуы туралы миф: Баяғы заманда атқан оғы жерге
түспейтін Жайық деген мерген болыпты. Жайықтың атқан оғынан бірде-бір аң-
құс құтыла алмапты. Содан соң бүкіл аңдар мен құстар жиналып: Жайық біздің
бәрімізді құртатын болды деп, тәңірге жылапты. Тәңірі Жайықты көртышқанға
айналдырып, жер астына көміп тастапты да: Жер бетінде жөншілікпен өмір
өткізбедің, енді жер астында жатып, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz