Қазақ және орыс тілдеріндегі сын есімнің түрлері
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ
ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Қазақ тіл білімі кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Қазақ және орыс тілдеріндегі сын есімнің түрлері
Орындаған: Төлегенова Б. Ш.
Ғылыми жетекшісі: ф.ғ.к., Әміренова Р. С.
Көкшетау, 2009
ЖОСПАР
І КІРІСПЕ
Сын есімдердің зерттелу тарихына шолу
ІІ НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1. Сын есімнің жалпы сипаты
2.2. Сын есімнің семантикалық топтары:
2.2.1. Сапалық сын есім
2.2.2. Қатыстық сын есім
2.3. Сын есімнің морфологиялық және сөзжасам ерекшеліктері:
2.3.1. Морфологиялық (синтетикалық)
2.3.2. Синтаксистік (аналитикалық)
2.3.3. Морфологиялық-синтаксистік (семантикалық)
2.4. Сын есімнің ерекше категориясы – шырай
2.5. Сын есімнің синтаксистік белгілері
ІІІ ҚОРЫТЫНДЫ
Қорытынды
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі
Қазіргі таңда кеңінен зерттелініп отырған жалпы лингвистикалық
мәселелердің біріне қатынастағы тілдер мәселесін жатқызуға болады.
Қатынастағы тілдер мәселелерін шешудің маңыздылығы қатынастағы тілдерді
салғастыра зерттеуге алып келеді. Отандық және шетел лингвистерінің
еңбектерінде тілдің қатынасы мәселесі үш тұрғыдан қарастырылады:
лингвистикалық, әлеуметтік (социологиялық) және психологиялық.
Интерференция құбылысы тек лингвистикада емес психологияда да зерттеледі.
Психология үшін интерференция нәтижесінен гөрі, басқаратын механизмі мен
процесі маңызды, ал лингвистикада тілдердің өзара қатынасының нәтижесіне
көп көңіл бөлінеді. Осы тұрғыдан біз қазақ және орыс тілдеріндегі сын
есімнің мағыналық топтарын қарастырып отырмыз. Өйткені синхронды
тұрғыдан интерференция тілдің жүйесін өзгертеді деген пікір бар. Бір
халықтың немесе ұлттың өкілі қостілде сөйлеуінде ана тілінің әсерінен пайда
болған екінші тіл нормасынан ауытқулар болады, ал билингв сөйлеуінде бұл
ауытқулар тілді үйрене бастаған жасына, тілді меңгеру қабілетіне байланысты
пайда болуы әбден мүмкін. Көптеген лингвистикалық және әлеуметтік
факторларға байланысты қатынастағы тілдердегі кейбір құбылыстар қатынастағы
тілдердің біреуінің жүйесіне сіңісіп, сол тіл жүйесіне тән болуы да әбден
мүмкін. Жаңалығы
Қостілділік – тілдің қызметі, құрылымымен байланысты көп аспектілі
құбылыс лингвистика, әлеуметтану, психология, этнолингвистика,
этнопсихологиямен байланысты. Тілдер қатынасы теориясының негізін салушы
У.Вайнрайх анықтамасы бойынша екі тілді алма кезек қолдану практикасы –
қостілділік. Тілдерді меңгеру деңгейін әр зерттеуші әр түрлі анықтайды. Кей
ғалымдар қостілділікті екі немесе бірнеше тілдерді әр деңгейде білу,
ғалымдардың бір тобы екі немесе бірнеше тілді ана тілін меңгеру деңгейінде
меңгеруі деп қарастырып жүр. Қостілділік Л.В.Щерба, У.Вайнрайх,
А.Розенцвейг еңбектерінен бастау алады. Отандық тіл білімінде
қостілділік мәселесі М.М.Копыленко, З.К.Ахметжанова, С.Е.Байбульсинова,
М.К.Исаев, А.Е.Карлинский, М.К.Мурзагалиева, Ж.Ж.Нуртаев, А.И.Рабинович,
М.Р.Сабитова, Э.Д.Сулейменова, Т.Я.Зенкова, Г.А.Габдуллина, Н.С.Мұстафа
еңбектерінде қарастырылған.
Қостілділікті психологиялық және лингвистикалық тұрғыдан қарастыру
барысында фонетика, морфология, синтаксис, стилистика деңгейінде
интерференцияның пайда болуы немесе қостілдінің екінші тілде айту
ерекшеліктері, екінші тілде сөйлеу іс-әрекетінің психологиялық механизміне
жатады. Интерференция мәселесі қазіргі тілдік қатынас теориясы
(контрастивті лингвистика) мәселелерінің әр түрлі құрылымдағы тілдер
қатынасынан туындаған интерференцияны зерттеуге қызығушылық туғызады.
Мақсаты мен міндеттері
Құрылымы
1 тарау Степени сравнения (шырайлар) прилагательных
В сопоставляемых языках качественные прилагательные, в отличие от
относительных, имеют степени сравнения: положительную (жай шырай),
сранительную (салыстырмалы шырай) и превосходную (күшейтпелі шырай).
Обычную форму прилагательного, от которого образуется сравнительная и
превосходная степень и которая является исходной формой для сравнения,
принято называть положительной степенью (жай шырай).
Сравнительную степень (салыстырмалы шырай) употребляют в тех случаях,
когда хотят обозначить большую или меньшую степень качества в предмете по
сравнению с тем же качеством в другом предмете.
В русском и казахском языках превосходная степень прилагательных
(күшейтпелі шырай) является склоняемой. Прилагательные в форме првосходной
степени указывают, каким свойством данный предмет обладает в большей
степени, чем остальные, или употребляются в случаях, когда хотят выразить
предельную степень качества: самая трудная задача – ең қиын есеп.
[К.А.Бейсенбаева Сопоставительная грамматика русского и казахского
языков, 84-101]
Негізгі тарау. Сын есімнің зерттелу тарихынан мағлұмат
Сын есім – өзіндік мағынасы, морфологиялық белгілері, синтаксистік
қызметі бар жеке сөз табы. Сын есім жеке сөз табы ретінде. А.Байтұрсыновтың
Тіл-құрал оқулығында танылған. Оқулықта сын есімге Сөздің кейбіреулері
нәрсенің сынын атайды. Осындай нәрселердің сынын көрсететін сөздер сын
есімдер деп аталады. Сын есімнің сұрауы: қандай – деген қысқаша анықтама
берілген.
Ғалымның қазақ тілді пән ретінде үйрететін оқулығындағы жеке сөз табы
ретінде танылған сын есім туралы пікірі кейінгі еңбектерде де жалғасын
тапты. Қ.Жұбанов Қазақ емлесі мен грамматикасының кейбір мәселелері атты
мақаласында заттың не істің сипат белгісін көрсететін, шырай үстеулері мен
үстеуіштерін ертетін, зат есімге де, етістікке де анықтауыш бола алатын...
(16, 234) түбірді сын есім деп атаған.
Ал Ж.Шакенов қазақ тіліндегі сын есім категориясын жан-жақты
қарастырған еңбек жазды. Ғалымның еңбегінде түркі тілдерінде сын есім
категориясының XIX ғасырдан бастап зерттеле басталғандығы айтылған.
Автор сын есім мәселесін алғаш сөз еткен профессор А.Казембек екендігін
оның еңбектерінен үзінділер келтіре отырып дәлелдеген.
Бұдан кейін А.К.Боровков, И.А.Батманов,
Н.К.Дыренкова, А.Н.Кононов, А.Баскаков,
Н.К.Дмитриев, М.Терентьев, П.М.Мелиоранский,
В.В.Катаринский секілді түркологтар еңбектеріндегі сын есімге
қатысты пікірлерге талдау жасаған.
Кейінгі қазақ тіл білімінің жетілу, даму кезеңінде
жарық көрген оқулықтарда сын есімге заттың сапасын,
сипатын, қасиетін, көлемін, салмағын, түсін (түр-реңін)
және басқа сол сияқты сыр-сипаттарын білдіретін лексика-
грамматикалық сөз табы (63, 174)???, Сын есімнің табиғи
қызметі ешбір өзгеріске түспей-ақ, зат есіммен тіркесіп, заттың алуан
түрлі қасиетін, сындық белгісін білдіру (31, 67) ???, – деген
анықтамалар берілген.
К.А. Бейсенбаеваның берген анықтамасында сын есім заттың қасиетін,
сипатын анықтап, Қандай? Қай? деген сұрақтарға жауап береді.
Как в русском, так и в казахском языке имена прилагательные обозначают
признак предметов непосредственно или через отношение этих предметов к
другим предметам или явлениям. На этом основании все прилагательные
русского и казахского языков делятся по значению на качественные – сапалық
сын есім, относительные – қатыстық сын есім, а в русском языке еще и
притяжательные.
Олай болса, сын есім екі тілде де заттың сапасын, сипатын, қасиетін,
көлемін, салмағын, түсін және басқа сол сияқты сыр-сипаттарын білдіретін
лексика-грамматикалық сөз табы. Мысалы, терең көл, қатты ағаш,
ұзын арқан, тұнық су, сұлу қыз, ақылды жігіт, биік тау т. б.
Бірақ сын есім қазақ тілінде кейде етістікті де анықтайды.
Мысалы: Қайтып кірер ?? есікті қатты серіппе. Жасы
өзгелерден кішірек, аласа бойлы, жұқа жүзді Айтқазы болыс,
өзгенің бәрінен бұрын, Базаралымен жақсы амандасты (М.
Әуезов). Осы сөйлемдердегі қатты, жақсы деген сөздер – сын
есімдер. Олар сөйлемдердегі етістіктерге қатысты болып, олардың
сындық сапасын айқындап, пысықтауыш қызметінде тұр. Бұл
жөнінде профессор М.Балақаев еңбегінде анық айтылған: Сын
есімдердің етістіктермен тіркесуі сирек кездесетін құбылыс. Барлық сын
есім етістікке тіркесе бермейді, барлық етістікке сын есім бірдей
қатысты бола бермейді. Сын есімдер етістіктермен тіркескенде
қимылға не күйге тән қасиетті, сапаны білдіреді. Мысалы,
Тілді жақсы үйрену үшін күнде оқу керек. – Чтобы хорошо учиться, надо
заниматься ежедневно. Бұл сөйлемдерде Жақсы – хорошо сөздерінің сөйлемдегі
қызметі бірдей борлғанмен, орыс тілінде сын есім пысықтауыштың қызметін
атқармайды, сөйлемдегі хорошо пысықтауыштың қызметін атқарып тұрған үстеу.
Сын есімді сөз тіркестерін құрайтын етістіктер сан жағынан көп
емес, тек кісінің (не заттың) ішкі сезімін, күйін, қабылдау қабілетін
білдіретін сөйлеу, түсіну, оқу, жазу, секіру, ойнау сияқты және
кейде қимылды, қозғалысты білдіретін кес, піш, байла,
тура тәрізді сабақты етістіктер бірқатар сын есімдермен
мағыналық байланысты бола алады (8, 86) , – дей келіп,
бұл пікірін одан әрі олардың (сын есімдер –
Ж.Б.) лексикалық мағыналары етістіктердің мағыналарымен
үйлесімді, солармен тіркесе алады (8, 201), –
деп нақтылаған. Олай болса, аз ғана сын есімнің санаулы етістікпен
тіркесіп келуі сын есімнің негізгі табиғи қызметін – зат есіммен
тіркесіп, заттың алуан түрлі сындық белгісін
білдіруден өзгертпейді.
Сондықтан да Қазақ тілінің грамматикасында (1967) Бірқатар
сын есімдердің зат есімдерді анықтаулармен бірге, етістікті де
анықтап, сөйлемде пысықтауыш қызметін атқарып, үстеу
ретінде қолданылуына қарап, оларды бірде сын есім, бірде үстеуге
жатқызуға болмайды, үстеу қызметінде жұмсала отырып, өз
мағынасын жоймайды, яғни соның өзінде де сын есім болып тұрады (31, 68), –
??? деп көрсетілген.
Сын есім неше алуан сипатпен байланысты
ұғымдарды білдіретін сөздердің лексика-грамматикалық тобы
ретінде бөлінеді. Сөйтіп, сын есім деп екі тілде де заттың
сапасын, сипатын, қасиетін, көлемін, салмағын, түсін (түр-реңін)
және басқа сол сияқты сыр-сипаттарын білдіретін
лексика-грамматикалық сөз табын айтамыз.
Қазақ тілінде сын есім зат есімге тіркесіп негізгі қызметін
атқарғанда ешқандай өзгеріске ұшырамайды: анықталатын зат есім көптік,
септік, тәуелдік формаларының қайсысында қолданылса да, оны анықтайтын сын
есім зат есімнің тұлғасына үйлеспейді де, қиыспайды да. Сын есім өз
семантикалық ерекшелігіне қарай затты сыр-сипат жағынан анықтайды, бірақ ол
анықтауыш қызметін атқарып тұрғанда, еш уақытта да тәуелденбейді,
көптелмейді және септелмейді.
Орыс тілінде сын есімдер зат есімдерге тәуелді,
бағынышты сөздер ретінде жұмсалып, зат есімдер қай текте
(род), қай септікте және көптік пен жекеліктің қай түрінде
қолданылса, сын есімдер де соларға бағынып, қиыса байланысып,
зат есімнің грамматикалық формасына ыңғайласа қолданылады.
Сын есім анықталатын зат есіммен бірдей өзгеріске ұшырайды, яғни
көптеледі (үлкен ағалар – старшие братья), тек (род) категориясы бойынша
өзгереді (үлкен апа – старшая сестра, үлкен аға – старший брат), септеледі.
Мысалы:
Атау с. – үлкен аға Именительный п. –
старший брат
Ілік с. – үлкен ағаның Родительный п. – старшего
брата
Барыс с. – үлкен ағаға Дательный п. – старшему
брату
Табыс с. – үлкен ағаны Винительный п. – старшего
брата Жатыс с.– үлкен ағада Творительный п. – со старшим
братом
Шығыс с.– үлкен ағадан Предложный п.– о старшем
брате
Көмектес с. – үлкен ағамен
Қазақ тілінде зат есімге тән көптік, тәуелдік, септік жалғаулары
зат есімнің де, сын есімнің де қызметтерін бірдей атқаратын синкретикалық
омоним сөздерге қажетінше жалғана берумен қатар, белгілі бір контексте
қолданылу ыңғайына қарай субстантивтенетін сын есімдерге де жалғана
береді. Мысалы: Үлкенге үлкенше, кішіге кішіше қызмет ет.
Орыс тілінде де сын есімдер субстантивтенеді. Мысалы: Храброму смерть не
страшна – Батырға өлім қорқынышты емес. Бұл жерде батырға – храброму деген
сөз кімге – кому деген сұраққа жауап береді, яғни зат есімнің қызметін
атқарып тұр.
Екі тілде де субстантивтенген сын есімдер жекеше, көпше формада, септік
формалары бойынша өзгеріске ұшырайды, ал орыс тілінде тек категориясы
бойынша да өзгеріске ұшырайды. Мысалы: Коридорға жаңа сабақ кестесі
ілінген. - В коридоре вывешено новое расписание. Новое всегда побеждает –
Жаңа қашан да жеңеді.
С.Исаев, Г.Нуркинаның пікірінше, қазақ тілінде толық субстантивтеніп
зат есімнің формасына ауысқан сын есімдер жоқ. Қазақ тілінде олар зат есім
сияқты өзгереді, ал орыс тілінде субстантивтенген формалар жанды – жансыз
зат категориясына бөлініп, сөйлемде әр түрлі қызмет атқарады. Мысалы,
Удалить больной зуб. – Ауру тісті жұлдыру. Удалить больного. – Ауруды
шығарып жіберу. Ауру – больной бір сөйлемде анықтаманың қызметін атқарса,
екінші сөйлемде толықтауыштың қызметін атқарып тұр. [С.Исаев, Г,Нуркина
Сопоставительная типология казахского и русского языков, 120-121]
Егер де екі я онан да көп жалаң сапалық сын есімдер бір-бірімен
қабаттасатындай болса, олар бірін-бірі анықтамайды да, біріне-бірі
бағынбайды да, әрқайсысы өз тұстарынан тікелей зат есімге қатысты болады,
демек, өздерінің қатыстары бар зат есімді анықтайды. Мысалы: Ызғырық суық
сұр бұлт, Аспанды тегіс қаптаған (Б. Майлин); Ермек оқтай түзу, ұзын, биік,
кең жолмен келеді (Ғ. Мұстафин). Алғашқы сөйлемде суық және сұр деген
сапалық сын есімдер біріне-бірі бағынбай, әрқайсысы тікелей бұлт деген зат
есімді әр тұрғыдан анықтап тұрғаны сияқты, екінші сөйлемдегі түзу, ұзын,
биік, кең деген сын есімдер де бір-біріне бағынбай, жарыса жол деген зат
есімнің әр түрлі сипатын білдіріп тұр. [А. Ысқақов, 166-168 бет]
Екі тілде де синтаксистік жағынан қарағанда, сын есім өзінің табиғи
жаратылысына сәйкес, үнемі зат есімге анықтауыш ретінде жұмсалуға лайық.
Өйткені қандай болса да, дәйім затқа иек сүйейді. Мысалы, Үш-ақ нәрсе
адамның қасиеті: ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек (Абай). – Лишь в трех
вещах достоинство человека: кипучая сила, светлый ум, теплое сердце.
Алайда екі тілде де сын есім баяндауыш та бола алады және баяндауыштың
құрамына да ене береді. Мысалы: Күн бұлтты – День пасмурный. Ал орыс
тілінде сын есімнің ықшамдалған формасы мен салыстырмалы шырай
формасындағы сын есім тек қана баяндауыштың қызметін атқарады. Мысалы:
Ночь темна, не видна в небе луна. – Түн қараңғы, аспанда ай көрінбейді.
Өмірдегі заттардың сындық белгілері өте көп, қасиеттері де сан алуан.
Сонымен байланысты сын есімдер заттың әр алуан сыр-сипаттары мен белгілерін
тікелей де, басқа заттардың қатыстары арқылы да білдіреді (6. 176).
Сол себепті сын есімдер семантикалық жағынан үлкен екі топқа бөлінеді: 1)
сапалық сын есімдер; 2) қатыстық сын есімдер.
Сын есімдерді мағыналық жағынан осылай екі топқа бөлу – ертеден келе
жатқан дәстүр. Мысалы, А. Байтұрсыновтың Тіл-құрал оқулығының 1915 жылы
шыққан 2-бөлімінде сын есімдерді тек сыны, сыр сыны деп екіге бөлген және
ғалым бұлардың әрқайсысына сипаттама берген. Тек сыны нәрсенің тегін
көрсетеді,– дей келіп, оған ағаш аяқ, күміс қасық, алтын жүзік т. б.
мысалдарды келтірген.
Демек, екі тілде де сын есім семантикалық мағыналары мен грамматикалық
ерекшеліктеріне қарай сапалық және қатыстық сын есім деп екі топқа
топтастырылады.
Сапалық сын есімдер, оқулықтарда көрсетіліп жүргендей, қазақ тілінде
мағынасы жағынан заттың түрі мен түсін (ақ, қара, қызыл, көк, сұр т. б.),
сыры мен сапасын (жақсы, жаман, тәуір, нашар т. б.), көлемі мен аумағын
(үлкен, кіші, ауыр, жеңіл т. б.), дәмі мен иісін (ащы, тәтті, күлімсі т.
б.) білдіреді.
Сапалық сын есімдер негізінен қосымшасыз тұрып, өзінің семантикалық
жағынан тікелей заттың сынын білдіретін түбір сөздер ретінде
қарастырылады. Мысалы, ақ, көк, сары, жақсы, биік т. б. секілді сын есімдер
түбір сөздер, бірақ сапалық сын есімдерді қосымшасыз негізгі түбірлер
дегенді шартты түрде ғана алып, белгілі бір кезең, қалыптасқан дәстүр
тұрғысынан қарамау жөнінде грамматикаларда ескертілген (31, 70) ??? Осы
пікірді профессор А. Ысқақов та жалғастырып, сапалық сын есімдерге түбір
сөздерді жатқызу салты бар екендігіне тоқтала келіп, бірақ бұл қағиданы
үнемі тапжылмайтын қағида деп қарамау керек, өйткені қазіргі кезде түбір
сөз сияқтанып көрінетін көптеген формалар тарихи даму тұрғысынан қарағанда,
тиісті қосымшалар арқылы басқа тәсілдер бойынша жасалған туынды сөздер
болып келеді. Мысалы, ұзын, үлкен, қызыл, ащы, тұщы, момын, ашық, жабық,
жалпақ сияқты сапалық (негізгі) сын есімдердің бәрі де ертеректе туынды
сөздер болған, демек, олар ұзақ, үлкейген, қызғылт, ашыған, тұщыды,
момақан, ашылды, жабылды, жалпайған сөздерімен түбірлес болған (63,
177)???,– дейді.
Бірақ ғалым келтіріп отырған сын есімдер тарихи жағынан түбір сөздер
болғанымен, сапалық сын есімдер қатарына жатады, өйткені оларда сапалық сын
есімдерге тән белгілер бар. Ал сапалық сындардың ерекшеліктері мыналар:
біріншіден сапалық сындарға тән сөздердің бәріне де ұлғайту, кішірейту
жұрнақтары және сынның әрқилы реңін білдіретін шырай категориясының
жұрнақтары қосылады, екіншіден оларға сындық белгіні күшейте я өсіре түсу
үшін қолданатын үстеме буындар жалғанады, үшіншіден, олар семантикалық
ерекшеліктеріне қарай атрибуттық (жақсы оқушы), адвербиалдық (жақсы оқиды)
қызмет атқарады. (63, 177)???. Сонымен бірге, заттың сапалық белгісі өзінің
бастапқы қалпын үнемі сақтап тұрмайтын ерекшелігі де айтылып жүр. Мысалы,
жаңа дәптер, қызыл орамал десек, мұндағы анықталушы зат есімдер (дәптер,
орамал) осы қалпында тұра бермей, пайдалану барысында сындық сипатын
өзгертеді (ескі дәптер, қызғылт орамал) (49, 6). [Ф. Ш. Оразбаева, 260-261
бет]
Сөйтіп, сын есімдерді морфемалық құрамдарына қарай, негізгі сын
есімдер және туынды сын есімдер деп бөлуге болады. Бірақ оларды осылайша
жіктеу шартты нәрсе екенін есте ұстау қажет, өйткені қазіргі кезде негізгі
сын деп жүрген сөздердің көпшілігінің төркінін талдап қарағанымызда, туынды
сындар болып келеді. Мысалы: тұнық, суық, сұйық, сирек, жазық, толық, ашық,
жабық, иік, жетік, тілік, сергек сияқты сындар бастапқы тұн, суы, ары,
сұйы, сире, жаз, тол, аш, жап, и, жет, тіл, сергі деген етістіктерден
туған. Сондай-ақ, ащы, тұщы сияқты сындардың әуелгі формасы ашты, тұшты
дегендер болған да, кейін белгілі дыбыстық өзгерістерге ұшырап, бөлінбейтін
түбір сөздерге айналып кеткен. Ал, толы, пісі, кіші сындары да бастапқы
толық, пісік, кішік деген формалардан ықшамдалған, кебу (отын) сияқты
сындар да кеп, кебік деген етістіктерден туған. Әрине, мұның бәрі бір күнде
емес, замандар бойы тілдің грамматикалық құрылысы мен негізгі сөздік
қорының қарым-қатынасынан туып, тілдің заңына лайық бірте-бірте қалыптасқан
және сол заң бойынша орныққан, - деген пікір айтады ғалым А.
Ысқақов ( 171-172 бет].
В казахском языке имя прилагательное как часть речи не имеет каких-либо
специальных словообразующих показателей, кроме деления прилагательных на
качественные и относительные. Но это носит условный характер, поскольку
чисто грамматических показателей, отличающих качественные прилагательные от
относительных, очень мало.
6. В казахском и русском языках от некоторых качественных прилагательных,
преимущественно от слов, обозначающих цвета, образуются прилагательные со
значением неполноты качества: сарғылтым или сарғылт (желтоватый).
7. Кроме того, в казахском и русском языках от качественных
прилагательных можно образовать существительные, обозначающие
отвлеченные понятия: зиянкес (вредный) – зиянкестік (вредность)
Качественные прилагательные обозначают признаки, постоянно присущие
предмету или свойственные ему в большей или меньшей степени. Это признаки,
которые непосредственно воспринимаются органами чувств:
1. слухом (есту арқылы): громкий – қатты, тихий – ақырын, мелодичный -
әуезді, әуенді, звучный – үнді и т.д.
2. осязанием (сезу арқылы): гладкий – тегіс, мягкий – жұмсақ, шершавый –
бұжыр и т.д.
3. вкусом (дәм арқылы): горький – ащы, вкусный – дәмді, сладкий – тәтті,
кислый – қышқыл и т.д.
4. обоянием (иіскеу арқылы): пахучий – иісті, ароматный – жұпар иісті,
душистый - әтір иісті.
5. зрением (көру арқылы). Это прилагательные, обозначающие:
а) качество, признак цвета;
б) признак размера;
в) качества характера и умственного склада;
г) физические свойства людей и животных или прилагательные,
раскрывающие внутренний мир (качество) человека или животного;
д) прилагательные, характеризующие внешний вид, внешние черты людей и
животных;
е) свойства, качества, возраст, состав предметов;
ж)лбщественную оценку предмета;
В русском языке качественные прилагательные характеризуются присущими им
грамматическими признаками:
1. Качественные прилагательные имеют степени сравнения.
2. Многие качественные прилагательные могут образовывать краткие формы (за
исключением слов, обозначающих масти животных: вороной, гнедой, буланый;
слов, обозначающих цвет: голубой, оранжевый, коричневый и др.; и некоторых
качественных прилагательных, образованных от относительных: братский,
дружеский и т.д.)
В русском языке между краткой и полной формами наблюдается некоторое
семантическое различие: полной формой прилагательного выражается постоянный
признак предмета (сын у меня веселый, т.е. вообще, всегда; краткая же форма
обозначает качественное состояние, характерное для предмета лишь в
определенный момент (сын весел, т.е. только сейчас или сегодня – временно).
3. В русском языке качественные прилагательные сочетаются с наречиями
степени: очень молодой, чрезвычайно умный и т.д.
4. Образуют формы субъективной оценки: молоденький, огромнейший и т.д.
5. Образуют формы неполноты качества: беловатый, тепловатый и т.д.
6. Многие качественные прилагательные в русском языке легко образуют
антонимы: широкий – узкий, тяжелый – легкий и т.д.
7. От качественных прилагательных легко образуются бесприставочные наречия
на –о, -е: горячий – горячо, свежий – свежо и т.д.
Все эти признаки относительным прилагательным не свойственны.
В казахском языке имя прилагательное как часть речи не имеет каких-либо
специальных словообразующих показателей, кроме деления прилагательных на
качественные и относительные. Но это носит условный характер, поскольку
чисто грамматических показателей, отличающих качественные прилагательные от
относительных, очень мало.
Сонымен, екі тілде де сапалық сын есімдерге шырай формалары тән.
Мысалы: әдемі - әдемілеу - өте әдемі; красивый –красивее – очень красивый
т. б.
Орыс тілінде сапалық сын есімдердің толық (полная) және ықшамдалған
(краткая) тұлғалары бар, ал қазақ тіліндегі сапалық сын есімдерге
ықшамдалған тұлға тән емес. Орыс тіліндегі сапалық сын есімдердің
толық тұлғасына -ый, -ой, -ий, -ая, -яя, -ое, -ее жалғаулары жалғанып,
көптеледі, септеледі, тек категориясы бойынша өзгереді. Ал
ықшамдалған тұлға септелмейді, бірақ көптеледі, тек категориясы
бойынша өзгереді, ал ер тегінде (мужской род) жалғау жалғанбайды.
Сын есімнің бұл түрі сөйлемде баяндауыш қызметін атқарады. Мысалы: белый
– белая, -ая, -ое, -ые және бел, бела, бело, белый т. б. Он был очень
красив. Она была мила.
Сапалық сын есімдердің ықшамдалған тұлғасы былайша жасалады:
а) толық тұлғаға тек категориясы жалғауларының жалғануы арқылы. Мысалы:
полный – полна, полно т. б.
ә) кейде о-е дауыстыларының морфема жігінде алмасуы арқылы.
Мысалы: близкий – близок, бойкий – боек т. б.
Сөздің түбірі к дауыссызына аяқталып, ақырғы дауыссыздың алдында
щипящий немесе жіңішке дауыссыз тұрса, -н жұрнағының алдында -е
дауыстысы келеді. Мысалы: сильный – силен, больной – болен т. б.
Ал кислый –кисел, острый – остер, светлый – светел, теплый – тепел,
хитрый – хитер деген сын есімдерден басқа р, л дауыссыздарына
аяқталатын сөздерге о – е дауыстыларының алмасуы кездеспейді. Мысалы:
добрый – добр, круглый – кругл т. б.
Орыс тілінденгі сын есімдердің кейбіреулерінде ықшамдалған тұлға
жоқ. Ондай сын есімдерге мыналар жатады:
а) –ск, -ов, -н жұрнақтарынан тұратын етістіктерден -л жұрнағы арқылы
жасалған сын есімдер: дохлый т. б.
ә) жан-жануарлардың түр-түсін білдіретін сын есімдер: буланый,
вороной т. б.
б) күшейтпелі мағына үстейтін пре-, раз- сөз алды қосымшалары
(приставкалар) арқылы жасалған сын есімдер: предобрый,
пребольшой т. б.
Сын есімдердің толық тұлғасы мен ықшамдалған тұлғасының лексикалық
мағынасы кейде бір-біріне сәйкес келмейді. Мысалы: видный –виден,
вольный – волен т. б.
Қатыстық сын есімдер деп бір заттың белгісін басқа бір заттың
я іс-амалдың қатысы арқылы білдіретін сөздерді атаймыз.
(Қатыстық сын есімдер)
Относительные прилагательные обозначают признак, обусловленный
различными отношениями, в который может вступать данный предмет, это:
1. отношение одного предмета к другому предмету, явлению: лесистая
местногсть - тоғайлы жер.
2. отношение к действию: сверлильный станок – бұрғылық қондырғы.
3. отношение ко времени, к месту: зимний спорт – қысқы спорт, вечерняя
газета – кеші газет.
4. отношение к искусству: живописный - өнерлік.
5. отношение к обществу, политике:политический – саяси, религиозный –
діни.
6. отношение к природному чвлению, быту: снежный – қарлы, праздничный –
мерекелік.
7. В русском и казахском языке относительные прилагательные легко
заменяются существительными с предлогами (а в казахском языке –
падежными формами илисуществительными с предлогами, служебными
словами): хрустальная ваза – ваза из хрусталя – хрустальдан жасалған
ваза.
Бірақ қазақ тілінде кейбір қатыстық сын есімдер қосымшасыз, зат есім
арқылы беріледі. Мысалы: темір қасық – железная ложка, ағаш үй –деревяный
дом т. б. Бұлар тектік сын есімдер деп аталады. Өйткені
олар заттың тегін (неден жасалғанын) білдіреді.
Орыс тілінде кейбір қатыстық сын есімдер сапалық мағынаны да
білдіре алады. Мысалы: золотое кольцо – золотая пора – золотое
сердце т. б.
Қазақ тілінде де осындай құбылысты байқауға болады. Мысалы:
темірдей қатты ағаш – темір кереует, алтын сырға –алтын адам т. б.
Сапалық сын есімдер мен қатыстық сын есімдердің тағы да мынадай
ерекшеліктері бар екенін айта кеткен жөн:
а) сапалық сын есімдер антонимдік жұп құрай алады (жақсы –жаман, үлкен
– кіші, хороший – плохой, большой –маленький), қатыстық сын есімдерде
бұндай қасиет жоқ;
ә) сапалық сын есімдер заттың сапасының, санының әртүрлі реңін білдіре
алады, яғни шырай жасай алады (әдемі - әдемілеу, өте әдемі,
красивый – красивее, очень красивый).
Орыс тілінде қатыстық сын есімдердің меншіктік мағына білдіретін
притяжательные деп аталатын түрі бар. Бұл сын есімдер меншіктілік
мағына білдіреді, сондықтан қазақ тіліне тәуелдік жалғаулы зат есім,
изафет арқылы беріледі. Мысалы: мамино платье –
шешемнің көйлегі, студенческие вечеринки – студенттердің
кештері т. б.
Меншіктік мағына білдіретін сын есімдер (притяжательные прилагательные)
орыс тілінде зат есімдерден -ов, -ев, -ин, -нин, -ий,
-ья, -ье жұрнақтары арқылы жасалатын меншіктілік сын
есімдер үнемі ықшамдалған тұлғада тұрады. Мысалы: мамин
брат, дядина машина т. б.
Егер бұл сын есімдерді толық тұлғада қолдансақ, меншіктілік
мағынасын жоғалтады. Мысалы: орлиный нос, слоновая
кость т. б.
-ий, -ья, -ье жұрнақтары арқылы жасалған сын есімдер көбінесе
қатыстық сын есімдерге жақын мағынаны білдіреді. Мысалы:
бараний жир, лисий хвост т. б. Бұл мағына қазақ тілінде
изафет арқылы беріледі: құс тұмсық, қой майы, түлкінің құйрығы,
піл сүйегі т. б.
Шырай формасы
(Степени сравнения)
Качественные прилагательные обозначают признаки, постоянно присущие
предмету или свойственные ему в большей или меньшей степени. Это признаки,
которые непосредственно воспринимаются органами чувств:
6. слухом (есту арқылы): громкий – қатты, тихий – ақырын, мелодичный -
әуезді, әуенді, звучный – үнді и т.д.
7. осязанием (сезу арқылы): гладкий – тегіс, мягкий – жұмсақ, шершавый –
бұжыр и т.д.
8. вкусом (дәм арқылы): горький – ащы, вкусный – дәмді, сладкий – тәтті,
кислый – қышқыл и т.д.
9. обоянием (иіскеу арқылы): пахучий – иісті, ароматный – жұпар иісті,
душистый - әтір иісті.
10. зрением (көру арқылы). Это прилагательные, обозначающие:
а) качество, признак цвета;
б) признак размера;
в) качества характера и умственного склада;
г) физические свойства людей и животных или прилагательные,
раскрывающие внутренний мир (качество) человека или животного;
д) прилагательные, характеризующие внешний вид, внешние черты людей и
животных;
е) свойства, качества, возраст, состав предметов;
ж)лбщественную оценку предмета;
В русском языке качественные прилагательные характеризуются присущими им
грамматическими признаками:
1. Качественные прилагательные имеют степени сравнения.
2. Многие качественные прилагательные могут образовывать краткие формы (за
исключением слов, обозначающих масти животных: вороной, гнедой, буланый;
слов, обозначающих цвет: голубой, оранжевый, коричневый и др.; и некоторых
качественных прилагательных, образованных от относительных: братский,
дружеский и т.д.)
В русском языке между краткой и полной формами наблюдается некоторое
семантическое различие: полной формой прилагательного выражается постоянный
признак предмета (сын у меня веселый, т.е. вообще, всегда; краткая же форма
обозначает качественное состояние, характерное для предмета лишь в
определенный момент (сын весел, т.е. только сейчас или сегодня – временно).
3. В русском языке качественные прилагательные сочетаются с наречиями
степени: очень молодой, чрезвычайно умный и т.д.
4. Образуют формы субъективной оценки: молоденький, огромнейший и т.д.
5. Образуют формы неполноты качества: беловатый, тепловатый и т.д.
6. Многие качественные прилагательные в русском языке легко образуют
антонимы: широкий – узкий, тяжелый – легкий и т.д.
7. От качественных прилагательных легко образуются бесприставочные наречия
на –о, -е: горячий – горячо, свежий – свежо и т.д.
Все эти признаки относительным прилагательным не свойственны.
В казахском языке имя прилагательное как часть речи не имеет каких-либо
специальных словообразующих показателей, кроме деления прилагательных на
качественные и относительные. Но это носит условный характер, поскольку
чисто грамматических показателей, отличающих качественные прилагательные от
относительных, очень мало.
1. В казахском языке качественные прилагательные по образованию являются
корневыми и отличаются от относительных только лексическим значением: жас –
молодой, сергек – шустрый.
2. Качественными прилагательными являются (также как и в русском языке)
слова, обозначающие свойства и качества других предметов или явлений: қою –
густой, терең – глубокий.
3. Также как и в русском, в казахском языке от качественных прилагательных
образуются степени сравнения: кең – кеңірек – кеп-кең – широкий – шире –
самый широкий.
4. В казахском языке только качественным прилагательным присуща возможность
выражения превосходной степени, которая образуется присоединением
усилительных слоговых форм (интенсив): жап-жақсы – очень хороший.
5. В обоих языках некоторые качественные прилагательные образуют антонимы:
биік (высокий) – аласа (низкий).
6. В казахском и русском языках от некоторых качественных прилагательных,
преимущественно от слов, обозначающих цвета, образуются прилагательные со
значением неполноты качества: сарғылтым или сарғылт (желтоватый).
7. Кроме того, в казахском и русском языках от качественных прилагательных
можно образовать существительные, обозначающие отвлеченные понятия: зиянкес
(вредный) – зиянкестік (вредность)
Орыс тілінде сын есімдердің өздеріне тән, оларды басқа сөз таптарынан
ерекшелейтін форманттары бар. Мысалы: большой, хороший,
лучший т. б.
Сын есімдерді басқа сөз табынан ерекшелейтін белгісі – бір түрлі
сындық белгінің ақиқат өмірде түрлі дәрежеде болуын білдіретін,
оның шырай категориясы.
Сын есімнің шырай категориясын арнайы зерттеген (1951) және 1957 жылғы
академиялық грамматикада Сын есім тақырыбын жазған Ғ. Мұсабаев сын
есімдерді сапалық және қатыстық сын есімдер деп екіге бөлген. Ғалым бұл
еңбегінде шырай категориясының зерттелуіне қысқаша
сипаттама беріп, шырайлардың түрлері және олардың жасалу
жолдарына тоқталған.
Заттардың белгілері бірде тіпті анық, бірде тым күңгірт немесе сәл
ғана артық, я сәл ғана кем деген сияқты әр алуан дәрежеде болуы
ақиқат. Әдетте, заттардың осындай белгілері оларды бір-біріне салыстыру
арқылы танылады. Мысалы: ащы мен тұщы, ақ пен қара, алыс пен жақын, қою мен
сұйық, терең мен тайыз, ыстық пен суық, қатты мен жұмсақ, ауыр мен
жеңіл және басқа да осылар сияқты сындық ұғымдарды білдіретін сөздерді
алсақ, олар – айналадағы ақиқаттық құбылыстарды бірте-бірте танудан кейін
пайда болған ұғымдар.
Сөйтіп, заттың түрі мен түсіне, сапасы мен сипатына, көлемі мен
аумағына, салмағы мен нәріне байланысты әр алуан ұғымдарға сәйкес
туып, солардың атаулары есебінде қолданылатын сөздер болады. Ол сөздер
тек әр алуан түстер мен сапаларды ғана емес, бір ғана түстің я бір ғана
белгінің не сапаның әр қилы түрлері мен реңдерін де білдіре алады. Мысалы,
ащы деген белгінің ашқылтым, ащылау, ап-ащы, ащырақ, тым ащы деген тәрізді
әр алуан дәрежені білдіретін түлері де бар. Сондай-ақ, сарғыш, сарғылт,
сарылау, сарырақ, сап-сары, өте сары дегендер де – сары түсінің әр түрлі
реңдерінің атаулары. Ендеше, бұдан бір түрлі белгінің өзінде бір-бірінен
ерекшеленіп ажырайтын әлденеше қиқы рең дәрежелері болатыны айқындалады.
Ондай түстің я белгінің реңі сәл кем болса (ашқылтым, сарғыш), екінші бір
реңі сәл едәуір артық (ащылау, сарылау) болуы, үшінші бір реңі едәуір артық
(ащырақ, сарырақ) болуы, төртінші бір реңі күшті (ап-ащы, сап-сары) я тіпті
күшті ( өте ащы, тым сары) болуы мүмкін де және болатын да заңды
құбылыстар.
Заттың белгісі я сипаты (түсі, түрі, сапасы, көлемі, аумағы, салмағы,
сыры т. б.) біркелкі болмай, рең жағынан әр түрлі дәрежеде
болатынын, демек, сипатының я белгінің бір затта артық, бір затта кем
болатынын білдіретін сын есім формалары шырай формалары деп аталады. Заттың
сындық белгілерінің бәсеңдік, солғындық реңдері мен мәндерін білдіретін
формаларға -ғыл (-қыл), -қылт (-ғылт), -ғылтым (-қылтым), -ғыш, -ғана
(-кене), -ілдер, -қай, -қан, -ақ (-ек), -шыл (-шіл), -шылтым (-
шілтім), -ша (-ше) қосымшалары жатады. Бұл қосымшалардың туынды
формалар жасау қабілеттері сондайлықты мардымды емес. Олардың кейбіреуі тек
бір ғана сөзге (көг-ілдір, құба-қан), кейбіреулері екі-үш сөзге (кішкене,
азғана, кішкентай, азғантай, қоңырқай, құбақай, ақшыл, көкшіл, ақшылтым,
көкшілтім) ғана жалғанса, кейбіреулері бес-он сөздің аясында ғана
қолданылады. Мысалы: сарғыш, бозғыш, қызғыш, сұрғыш деген формалар
-мғыш жұрнағы арқылы сары, боз, қыз(ыл), сұр деген түбірлерден
жасалған. Ал, бозғыл, сұрғыл, қызғыл, қышқыл деген сөздер -ғыл (-қыл)
жұрнағы арқылы жасалған; осы сөздің бәріне де әуелі -т жұрнағын
(бозғылт, сұрғылт), одан кейін -ым жұрнағын тіркеп (сарғылтым,
қызғылтым), жаңа формалар жасайды.
Өзге қосымшаларға қарағанда, жаңа формалар тудыру жағынан -ша (-ше),
-аң (-ең, -ң) жұрнақтары, әжептәуір құнарлы -ша (-ше) жұрнағы кейбір
сапалық сын есімдерге еркін жалғана береді ( сарыша, көкше, сұрша,
семізше, қысқаша т. б.). Бірақ бұл жұрнақ сын есімнің өзге түрлерінің
бәріне жалғанбайды, бұл жұрнақ жалғанған сын есімнен сапаның олқы екенін
түсінілумен қатар, оған кішірею, бәсеңдеу реңі жамалғаны да білінеді.
Мысалы: Ақ үйдің оң жағында кішірек қоңырша үй, сол жағында қараша үй тұр
(Ғ. Мұстафин). Ақша қар, көкше мұздар шағылысып, ғажайып бір суреттей
жарқырасады (А. Тоқмағамбетов); Биікше тастақ төбенің басында кешкі
ауылдың тірлік тынысын тыңдап Абай отыр (М. Әуезов) т.
б. Осы сөйлемдердегі қоңырша, қараша, ақша, көкше деген
сөздерден атанған түстердің толық емес, жетімсіз
екенін аңғарсақ, биікше деген сөзден тастың биік емес, шағын я сәл
биік екенін бағдарлаймыз. Сын есімге жалғанып, сапаның я
белгінің жетімсіздігін білдіретін осы жұрнақтың
мағынасы ен қызметінде зат есімге тән -ша (-ше) жұрнағына
ұқсастық та, құрылымдастық та бар. Бұл ерекшелік,
мысалы, құдаша, бөлімше, құнанша, құрықша деген зат есімдер мен
биікше, толықша, семізше, ұзынша деген сын есімдерді салыстырғанда, айқын
біліне қалады. Сондай-ақ, жасаң, босаң, бәсең, сидаң,
қайқаң, жадаң, қысаң, қатаң, ашаң, сияқты сын есімдердің мағыналары
мен формалары (тұлғалары) белең, жұтаң, кезең, қыраң, сораң секілді зат
есімдердің формалары мен мағыналарына ұштасып жатады. Бұл айғақтар зат есім
мен сын есімнің өзара қатынасында, олардың шығу төркіні мен даму
заңдылықтарында тек сыртқы форма жағынан ғана емес, ішкі мағына жағынан
да жалпының барлығын дәлелдеумен қатар,
бұл қосымшалардың зат есімге жалғанғанда да, сын есімге қосылғанда да
оларға толымсыздық, олқылық рең жамайтынын мойындатады.
Зат есімге де, сын есімге де жетімсіздік, солғындық, бәсеңдік реңдерін
жамайтын жоғарыдағыдай қосымшалардың қатарына –дақ (-дек), -тақ (-тек)
жұрнағын да қосуға болады. Өйткені осы жұрнақ жалғанған құмдақ, тастақ,
мұздақ деген зат есімдер мен жеңілтек, кәнтек деген сын есімдердің
формалары да, мағыналары да, қызметтері де жоғарыда талданған -ша (-ше),
-аң (-ең) жұрнақтарына ұқсас.
Тіліміздегі сын есімдерге тән қосымшалардың ішінен салыстыру мәнін
туғызатын да, салыстыру қызметін атқаратын да формалар -лау (-леу), -дау
(-деу), -тау (-теу) және -рақ (-рек), -ырақ (-ірек) жұрнақтары
ғана. Бұл екі жұрнақтың екеуі де тиісті белгіні салыстыру үшін
қолданылады. Олардың формалары екі басқа болуларына қарай, үстейтін
мағыналары мен атқаратын қызметтері де екі түрлі. Атап айтқанда, -лау
(-леу), -дау (-деу), -тау (-теу) жұрнақтары өзі қосылатын сындық
белгіге (сын есімге) бәсеңдік, солғындық, шағындық рең жамаса, -рақ (-
рек), -ырақ (-ірек) жұрнақтары, керісінше, басымдық, артықтық, молдық
рең жамайды. Сөйтіп, бұл екі форма заттың сапасын (белгісін, аумағын,
көлемін, қасиетін т. б.) атап қана қоймайды, ол сапа басқа бір
салыстырылатын заттың сол сияқты сапасынан я кем ( пәс), я артық (басым)
екенін білдіру үшін қолданылады. Осыған сәйкес, олар салыстыру формалары
(жұрнақтары) деп те аталады.
-лау (-леу...) жұрнағы негізгі және туынды сын есімдерге еркін
жалғана береді. Мысалы: аласалау, ашықтау, алыстау,ақырындау, баяулау,
биіктеу, әдемілеу, әдептілеу, ескілеу, көкшілдеу,
суықтау т. б.).
Бұл жұрнақ кейбір зат есімдерге де, үстеулерге де жалғанады да, оларға
бәсең, солғын рең жамайды. Мысалы: дөңестеу, кедейлеу, қарттау, қыраттау,
ойпаттау, ызғырықтау т. б.
-рақ (-рек, -ырақ, -ірек) жұрнағы да негізгі және туынды сын
есімдерге жатырқамай, еркін жалғана береді. Мысалы: ащырақ, алысырақ,
биігірек, жақсырақ, молырақ, шикірек, бойшаңырақ, толығырақ т. б.
-рақ жұрнағы үстеу сөздер мен модаль (бейтарап) сөздерге жалғанып,
оларға ұлғайту, молайту, көбейту реңдерін үстейді. Мысалы: ілгерірек,
жоғарырақ, шеткерірек, ертерек, азырақ, көбірек, қажеттірек т. б.
-рақ жұрнағы кейбір зат есімдерге де жалғанады. Мұнда да зат
есімдердің семантикасына түрлі өсіңкі реңдер жамалады. Мысалы:
ұятырақ т.б.
Заттың белгісінің реңі сын есімге тән үстеме буын арқылы да беріледі.
Мысалы, қызыл мен қып-қызыл, бір түрлі түсті білдіргенімен, бір-бірінен
айырмашылығы бар екі түрлі реңді білдіреді. Мұндағы қызыл сөзі кәдімгі,
қалыпты қызыл деген түсті білдірсе, қып-қызыл сөзі қан қызыл, өте қызыл
деген тәрізді өсіңкі түсті білдіреді. Сондай-ақ, жақын мен жап-жақын деген
көлемдік белгіде де, ауыр мен ап-ауыр деген салмақтық белгіде де, қышқыл
мен қып-қышқыл деген дәмдік белгіде де, жақсы мен жап-жақсы деген сапалық
белгіде де рең я дәреже жағынан өзара азды-көпті айырмашылық барлығы
даусыз. Солай болса, сын есімге тән үстеме (күшейтпе) буын бір заттың
белгісін екінші затқа салыстырғанымен де, сапаның күшті екенін білдіретін
форма есебінде қызмет етеді.
Заттың белгісінің реңі күшейту үстеулерінің сын есімге
қабаттасуы арқылы да өзгереді. Мысалы, үлкен мен аса үлкен
дегендерден реңдері бір-бірінен басқашалау көлемдік белгі
аңғарылатыны сияқты, тәуір мен тым тәуір дегендердің де сапасы
бір болғанымен, олардың өзара айырмашылығы барлығы
білінеді. Ендеше, күшейту үстеуі мен сын есімнің
тіркесулері арқылы да бір заттың белгісі екінші
бір заттың сондай белгісіне салыстырылып,
араларындағы реңді ажыратуға дәнекер
болатынын көреміз. [А. Ысқақов, 183-187 бет]
Шырай түрлері және жасалуы
Жалпы зат атаулылардың белгілері басқа-басқа болулары былай тұрсын, бір
түрлі белгінің өзінде (мысалы, түсінде, сапасында, көлемінде, салмағында
және басқа қасиетінде) әр алуан рең болатынын, ол реңдердің өздері әрқилы
дәрежеде болатынын айқындағаннан кейін, сын есімнің шырайы деген не,
тілімізде қандай-қандай шырайлар бар және олар қандай тәсілдер (формалар)
арқылы жасалады деген мәселелерді де анықтау қажет болады. Мысалы, Жоғарғы
Советтің мәжіліс залы кең де, биік те, жарық та, салтанатты да, сәулетті де
екен деген сөйлемде бір залдың өзінде бес түрлі белгі аталып тұр. Бұдан
көптеген заттардың алуан түрлі белгілерін салыстырудан да, бір жеке заттың
әр түрлі белгілерін салыстырудан да басқа-басқа белгілер анықталғанымен,
әлденеше заттың бір түрлі я біркелкі белгісінің айырмашылықтары
анықталмайды. Солай болса, салыстырудың бәрі бірдей бір түлі сындық
белгінің әрқилы дәрежесін аша алмайды.
Сын есімнің шырай категориясын арнайы зерттеген (1951) және 1957 жылғы
академиялық грамматикада Сын есім тақырыбын жазған Ғ. Мұсабаев сын
есімдерді сапалық және қатыстық сын есімдер деп екіге бөлген. Ғалым бұл
еңбегінде шырай категориясының зерттелуіне қысқаша
сипаттама беріп, шырайлардың түрлері және олардың жасалу
жолдарына тоқталған.
Орыс тілінде тарихтан қандай мәлімет бар???
Сонымен, екі тілде де сапалық сын есімдерге шырай формалары тән.
Мысалы: әдемі - әдемілеу - өте әдемі; красивый –красивее – очень красивый
т. б.
Орыс тілінде сапалық сын есімдердің толық (полная) және ықшамдалған
(краткая) тұлғалары бар, ал қазақ тіліндегі сапалық сын есімдерге
ықшамдалған тұлға тән емес. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Қазақ тіл білімі кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Қазақ және орыс тілдеріндегі сын есімнің түрлері
Орындаған: Төлегенова Б. Ш.
Ғылыми жетекшісі: ф.ғ.к., Әміренова Р. С.
Көкшетау, 2009
ЖОСПАР
І КІРІСПЕ
Сын есімдердің зерттелу тарихына шолу
ІІ НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1. Сын есімнің жалпы сипаты
2.2. Сын есімнің семантикалық топтары:
2.2.1. Сапалық сын есім
2.2.2. Қатыстық сын есім
2.3. Сын есімнің морфологиялық және сөзжасам ерекшеліктері:
2.3.1. Морфологиялық (синтетикалық)
2.3.2. Синтаксистік (аналитикалық)
2.3.3. Морфологиялық-синтаксистік (семантикалық)
2.4. Сын есімнің ерекше категориясы – шырай
2.5. Сын есімнің синтаксистік белгілері
ІІІ ҚОРЫТЫНДЫ
Қорытынды
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі
Қазіргі таңда кеңінен зерттелініп отырған жалпы лингвистикалық
мәселелердің біріне қатынастағы тілдер мәселесін жатқызуға болады.
Қатынастағы тілдер мәселелерін шешудің маңыздылығы қатынастағы тілдерді
салғастыра зерттеуге алып келеді. Отандық және шетел лингвистерінің
еңбектерінде тілдің қатынасы мәселесі үш тұрғыдан қарастырылады:
лингвистикалық, әлеуметтік (социологиялық) және психологиялық.
Интерференция құбылысы тек лингвистикада емес психологияда да зерттеледі.
Психология үшін интерференция нәтижесінен гөрі, басқаратын механизмі мен
процесі маңызды, ал лингвистикада тілдердің өзара қатынасының нәтижесіне
көп көңіл бөлінеді. Осы тұрғыдан біз қазақ және орыс тілдеріндегі сын
есімнің мағыналық топтарын қарастырып отырмыз. Өйткені синхронды
тұрғыдан интерференция тілдің жүйесін өзгертеді деген пікір бар. Бір
халықтың немесе ұлттың өкілі қостілде сөйлеуінде ана тілінің әсерінен пайда
болған екінші тіл нормасынан ауытқулар болады, ал билингв сөйлеуінде бұл
ауытқулар тілді үйрене бастаған жасына, тілді меңгеру қабілетіне байланысты
пайда болуы әбден мүмкін. Көптеген лингвистикалық және әлеуметтік
факторларға байланысты қатынастағы тілдердегі кейбір құбылыстар қатынастағы
тілдердің біреуінің жүйесіне сіңісіп, сол тіл жүйесіне тән болуы да әбден
мүмкін. Жаңалығы
Қостілділік – тілдің қызметі, құрылымымен байланысты көп аспектілі
құбылыс лингвистика, әлеуметтану, психология, этнолингвистика,
этнопсихологиямен байланысты. Тілдер қатынасы теориясының негізін салушы
У.Вайнрайх анықтамасы бойынша екі тілді алма кезек қолдану практикасы –
қостілділік. Тілдерді меңгеру деңгейін әр зерттеуші әр түрлі анықтайды. Кей
ғалымдар қостілділікті екі немесе бірнеше тілдерді әр деңгейде білу,
ғалымдардың бір тобы екі немесе бірнеше тілді ана тілін меңгеру деңгейінде
меңгеруі деп қарастырып жүр. Қостілділік Л.В.Щерба, У.Вайнрайх,
А.Розенцвейг еңбектерінен бастау алады. Отандық тіл білімінде
қостілділік мәселесі М.М.Копыленко, З.К.Ахметжанова, С.Е.Байбульсинова,
М.К.Исаев, А.Е.Карлинский, М.К.Мурзагалиева, Ж.Ж.Нуртаев, А.И.Рабинович,
М.Р.Сабитова, Э.Д.Сулейменова, Т.Я.Зенкова, Г.А.Габдуллина, Н.С.Мұстафа
еңбектерінде қарастырылған.
Қостілділікті психологиялық және лингвистикалық тұрғыдан қарастыру
барысында фонетика, морфология, синтаксис, стилистика деңгейінде
интерференцияның пайда болуы немесе қостілдінің екінші тілде айту
ерекшеліктері, екінші тілде сөйлеу іс-әрекетінің психологиялық механизміне
жатады. Интерференция мәселесі қазіргі тілдік қатынас теориясы
(контрастивті лингвистика) мәселелерінің әр түрлі құрылымдағы тілдер
қатынасынан туындаған интерференцияны зерттеуге қызығушылық туғызады.
Мақсаты мен міндеттері
Құрылымы
1 тарау Степени сравнения (шырайлар) прилагательных
В сопоставляемых языках качественные прилагательные, в отличие от
относительных, имеют степени сравнения: положительную (жай шырай),
сранительную (салыстырмалы шырай) и превосходную (күшейтпелі шырай).
Обычную форму прилагательного, от которого образуется сравнительная и
превосходная степень и которая является исходной формой для сравнения,
принято называть положительной степенью (жай шырай).
Сравнительную степень (салыстырмалы шырай) употребляют в тех случаях,
когда хотят обозначить большую или меньшую степень качества в предмете по
сравнению с тем же качеством в другом предмете.
В русском и казахском языках превосходная степень прилагательных
(күшейтпелі шырай) является склоняемой. Прилагательные в форме првосходной
степени указывают, каким свойством данный предмет обладает в большей
степени, чем остальные, или употребляются в случаях, когда хотят выразить
предельную степень качества: самая трудная задача – ең қиын есеп.
[К.А.Бейсенбаева Сопоставительная грамматика русского и казахского
языков, 84-101]
Негізгі тарау. Сын есімнің зерттелу тарихынан мағлұмат
Сын есім – өзіндік мағынасы, морфологиялық белгілері, синтаксистік
қызметі бар жеке сөз табы. Сын есім жеке сөз табы ретінде. А.Байтұрсыновтың
Тіл-құрал оқулығында танылған. Оқулықта сын есімге Сөздің кейбіреулері
нәрсенің сынын атайды. Осындай нәрселердің сынын көрсететін сөздер сын
есімдер деп аталады. Сын есімнің сұрауы: қандай – деген қысқаша анықтама
берілген.
Ғалымның қазақ тілді пән ретінде үйрететін оқулығындағы жеке сөз табы
ретінде танылған сын есім туралы пікірі кейінгі еңбектерде де жалғасын
тапты. Қ.Жұбанов Қазақ емлесі мен грамматикасының кейбір мәселелері атты
мақаласында заттың не істің сипат белгісін көрсететін, шырай үстеулері мен
үстеуіштерін ертетін, зат есімге де, етістікке де анықтауыш бола алатын...
(16, 234) түбірді сын есім деп атаған.
Ал Ж.Шакенов қазақ тіліндегі сын есім категориясын жан-жақты
қарастырған еңбек жазды. Ғалымның еңбегінде түркі тілдерінде сын есім
категориясының XIX ғасырдан бастап зерттеле басталғандығы айтылған.
Автор сын есім мәселесін алғаш сөз еткен профессор А.Казембек екендігін
оның еңбектерінен үзінділер келтіре отырып дәлелдеген.
Бұдан кейін А.К.Боровков, И.А.Батманов,
Н.К.Дыренкова, А.Н.Кононов, А.Баскаков,
Н.К.Дмитриев, М.Терентьев, П.М.Мелиоранский,
В.В.Катаринский секілді түркологтар еңбектеріндегі сын есімге
қатысты пікірлерге талдау жасаған.
Кейінгі қазақ тіл білімінің жетілу, даму кезеңінде
жарық көрген оқулықтарда сын есімге заттың сапасын,
сипатын, қасиетін, көлемін, салмағын, түсін (түр-реңін)
және басқа сол сияқты сыр-сипаттарын білдіретін лексика-
грамматикалық сөз табы (63, 174)???, Сын есімнің табиғи
қызметі ешбір өзгеріске түспей-ақ, зат есіммен тіркесіп, заттың алуан
түрлі қасиетін, сындық белгісін білдіру (31, 67) ???, – деген
анықтамалар берілген.
К.А. Бейсенбаеваның берген анықтамасында сын есім заттың қасиетін,
сипатын анықтап, Қандай? Қай? деген сұрақтарға жауап береді.
Как в русском, так и в казахском языке имена прилагательные обозначают
признак предметов непосредственно или через отношение этих предметов к
другим предметам или явлениям. На этом основании все прилагательные
русского и казахского языков делятся по значению на качественные – сапалық
сын есім, относительные – қатыстық сын есім, а в русском языке еще и
притяжательные.
Олай болса, сын есім екі тілде де заттың сапасын, сипатын, қасиетін,
көлемін, салмағын, түсін және басқа сол сияқты сыр-сипаттарын білдіретін
лексика-грамматикалық сөз табы. Мысалы, терең көл, қатты ағаш,
ұзын арқан, тұнық су, сұлу қыз, ақылды жігіт, биік тау т. б.
Бірақ сын есім қазақ тілінде кейде етістікті де анықтайды.
Мысалы: Қайтып кірер ?? есікті қатты серіппе. Жасы
өзгелерден кішірек, аласа бойлы, жұқа жүзді Айтқазы болыс,
өзгенің бәрінен бұрын, Базаралымен жақсы амандасты (М.
Әуезов). Осы сөйлемдердегі қатты, жақсы деген сөздер – сын
есімдер. Олар сөйлемдердегі етістіктерге қатысты болып, олардың
сындық сапасын айқындап, пысықтауыш қызметінде тұр. Бұл
жөнінде профессор М.Балақаев еңбегінде анық айтылған: Сын
есімдердің етістіктермен тіркесуі сирек кездесетін құбылыс. Барлық сын
есім етістікке тіркесе бермейді, барлық етістікке сын есім бірдей
қатысты бола бермейді. Сын есімдер етістіктермен тіркескенде
қимылға не күйге тән қасиетті, сапаны білдіреді. Мысалы,
Тілді жақсы үйрену үшін күнде оқу керек. – Чтобы хорошо учиться, надо
заниматься ежедневно. Бұл сөйлемдерде Жақсы – хорошо сөздерінің сөйлемдегі
қызметі бірдей борлғанмен, орыс тілінде сын есім пысықтауыштың қызметін
атқармайды, сөйлемдегі хорошо пысықтауыштың қызметін атқарып тұрған үстеу.
Сын есімді сөз тіркестерін құрайтын етістіктер сан жағынан көп
емес, тек кісінің (не заттың) ішкі сезімін, күйін, қабылдау қабілетін
білдіретін сөйлеу, түсіну, оқу, жазу, секіру, ойнау сияқты және
кейде қимылды, қозғалысты білдіретін кес, піш, байла,
тура тәрізді сабақты етістіктер бірқатар сын есімдермен
мағыналық байланысты бола алады (8, 86) , – дей келіп,
бұл пікірін одан әрі олардың (сын есімдер –
Ж.Б.) лексикалық мағыналары етістіктердің мағыналарымен
үйлесімді, солармен тіркесе алады (8, 201), –
деп нақтылаған. Олай болса, аз ғана сын есімнің санаулы етістікпен
тіркесіп келуі сын есімнің негізгі табиғи қызметін – зат есіммен
тіркесіп, заттың алуан түрлі сындық белгісін
білдіруден өзгертпейді.
Сондықтан да Қазақ тілінің грамматикасында (1967) Бірқатар
сын есімдердің зат есімдерді анықтаулармен бірге, етістікті де
анықтап, сөйлемде пысықтауыш қызметін атқарып, үстеу
ретінде қолданылуына қарап, оларды бірде сын есім, бірде үстеуге
жатқызуға болмайды, үстеу қызметінде жұмсала отырып, өз
мағынасын жоймайды, яғни соның өзінде де сын есім болып тұрады (31, 68), –
??? деп көрсетілген.
Сын есім неше алуан сипатпен байланысты
ұғымдарды білдіретін сөздердің лексика-грамматикалық тобы
ретінде бөлінеді. Сөйтіп, сын есім деп екі тілде де заттың
сапасын, сипатын, қасиетін, көлемін, салмағын, түсін (түр-реңін)
және басқа сол сияқты сыр-сипаттарын білдіретін
лексика-грамматикалық сөз табын айтамыз.
Қазақ тілінде сын есім зат есімге тіркесіп негізгі қызметін
атқарғанда ешқандай өзгеріске ұшырамайды: анықталатын зат есім көптік,
септік, тәуелдік формаларының қайсысында қолданылса да, оны анықтайтын сын
есім зат есімнің тұлғасына үйлеспейді де, қиыспайды да. Сын есім өз
семантикалық ерекшелігіне қарай затты сыр-сипат жағынан анықтайды, бірақ ол
анықтауыш қызметін атқарып тұрғанда, еш уақытта да тәуелденбейді,
көптелмейді және септелмейді.
Орыс тілінде сын есімдер зат есімдерге тәуелді,
бағынышты сөздер ретінде жұмсалып, зат есімдер қай текте
(род), қай септікте және көптік пен жекеліктің қай түрінде
қолданылса, сын есімдер де соларға бағынып, қиыса байланысып,
зат есімнің грамматикалық формасына ыңғайласа қолданылады.
Сын есім анықталатын зат есіммен бірдей өзгеріске ұшырайды, яғни
көптеледі (үлкен ағалар – старшие братья), тек (род) категориясы бойынша
өзгереді (үлкен апа – старшая сестра, үлкен аға – старший брат), септеледі.
Мысалы:
Атау с. – үлкен аға Именительный п. –
старший брат
Ілік с. – үлкен ағаның Родительный п. – старшего
брата
Барыс с. – үлкен ағаға Дательный п. – старшему
брату
Табыс с. – үлкен ағаны Винительный п. – старшего
брата Жатыс с.– үлкен ағада Творительный п. – со старшим
братом
Шығыс с.– үлкен ағадан Предложный п.– о старшем
брате
Көмектес с. – үлкен ағамен
Қазақ тілінде зат есімге тән көптік, тәуелдік, септік жалғаулары
зат есімнің де, сын есімнің де қызметтерін бірдей атқаратын синкретикалық
омоним сөздерге қажетінше жалғана берумен қатар, белгілі бір контексте
қолданылу ыңғайына қарай субстантивтенетін сын есімдерге де жалғана
береді. Мысалы: Үлкенге үлкенше, кішіге кішіше қызмет ет.
Орыс тілінде де сын есімдер субстантивтенеді. Мысалы: Храброму смерть не
страшна – Батырға өлім қорқынышты емес. Бұл жерде батырға – храброму деген
сөз кімге – кому деген сұраққа жауап береді, яғни зат есімнің қызметін
атқарып тұр.
Екі тілде де субстантивтенген сын есімдер жекеше, көпше формада, септік
формалары бойынша өзгеріске ұшырайды, ал орыс тілінде тек категориясы
бойынша да өзгеріске ұшырайды. Мысалы: Коридорға жаңа сабақ кестесі
ілінген. - В коридоре вывешено новое расписание. Новое всегда побеждает –
Жаңа қашан да жеңеді.
С.Исаев, Г.Нуркинаның пікірінше, қазақ тілінде толық субстантивтеніп
зат есімнің формасына ауысқан сын есімдер жоқ. Қазақ тілінде олар зат есім
сияқты өзгереді, ал орыс тілінде субстантивтенген формалар жанды – жансыз
зат категориясына бөлініп, сөйлемде әр түрлі қызмет атқарады. Мысалы,
Удалить больной зуб. – Ауру тісті жұлдыру. Удалить больного. – Ауруды
шығарып жіберу. Ауру – больной бір сөйлемде анықтаманың қызметін атқарса,
екінші сөйлемде толықтауыштың қызметін атқарып тұр. [С.Исаев, Г,Нуркина
Сопоставительная типология казахского и русского языков, 120-121]
Егер де екі я онан да көп жалаң сапалық сын есімдер бір-бірімен
қабаттасатындай болса, олар бірін-бірі анықтамайды да, біріне-бірі
бағынбайды да, әрқайсысы өз тұстарынан тікелей зат есімге қатысты болады,
демек, өздерінің қатыстары бар зат есімді анықтайды. Мысалы: Ызғырық суық
сұр бұлт, Аспанды тегіс қаптаған (Б. Майлин); Ермек оқтай түзу, ұзын, биік,
кең жолмен келеді (Ғ. Мұстафин). Алғашқы сөйлемде суық және сұр деген
сапалық сын есімдер біріне-бірі бағынбай, әрқайсысы тікелей бұлт деген зат
есімді әр тұрғыдан анықтап тұрғаны сияқты, екінші сөйлемдегі түзу, ұзын,
биік, кең деген сын есімдер де бір-біріне бағынбай, жарыса жол деген зат
есімнің әр түрлі сипатын білдіріп тұр. [А. Ысқақов, 166-168 бет]
Екі тілде де синтаксистік жағынан қарағанда, сын есім өзінің табиғи
жаратылысына сәйкес, үнемі зат есімге анықтауыш ретінде жұмсалуға лайық.
Өйткені қандай болса да, дәйім затқа иек сүйейді. Мысалы, Үш-ақ нәрсе
адамның қасиеті: ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек (Абай). – Лишь в трех
вещах достоинство человека: кипучая сила, светлый ум, теплое сердце.
Алайда екі тілде де сын есім баяндауыш та бола алады және баяндауыштың
құрамына да ене береді. Мысалы: Күн бұлтты – День пасмурный. Ал орыс
тілінде сын есімнің ықшамдалған формасы мен салыстырмалы шырай
формасындағы сын есім тек қана баяндауыштың қызметін атқарады. Мысалы:
Ночь темна, не видна в небе луна. – Түн қараңғы, аспанда ай көрінбейді.
Өмірдегі заттардың сындық белгілері өте көп, қасиеттері де сан алуан.
Сонымен байланысты сын есімдер заттың әр алуан сыр-сипаттары мен белгілерін
тікелей де, басқа заттардың қатыстары арқылы да білдіреді (6. 176).
Сол себепті сын есімдер семантикалық жағынан үлкен екі топқа бөлінеді: 1)
сапалық сын есімдер; 2) қатыстық сын есімдер.
Сын есімдерді мағыналық жағынан осылай екі топқа бөлу – ертеден келе
жатқан дәстүр. Мысалы, А. Байтұрсыновтың Тіл-құрал оқулығының 1915 жылы
шыққан 2-бөлімінде сын есімдерді тек сыны, сыр сыны деп екіге бөлген және
ғалым бұлардың әрқайсысына сипаттама берген. Тек сыны нәрсенің тегін
көрсетеді,– дей келіп, оған ағаш аяқ, күміс қасық, алтын жүзік т. б.
мысалдарды келтірген.
Демек, екі тілде де сын есім семантикалық мағыналары мен грамматикалық
ерекшеліктеріне қарай сапалық және қатыстық сын есім деп екі топқа
топтастырылады.
Сапалық сын есімдер, оқулықтарда көрсетіліп жүргендей, қазақ тілінде
мағынасы жағынан заттың түрі мен түсін (ақ, қара, қызыл, көк, сұр т. б.),
сыры мен сапасын (жақсы, жаман, тәуір, нашар т. б.), көлемі мен аумағын
(үлкен, кіші, ауыр, жеңіл т. б.), дәмі мен иісін (ащы, тәтті, күлімсі т.
б.) білдіреді.
Сапалық сын есімдер негізінен қосымшасыз тұрып, өзінің семантикалық
жағынан тікелей заттың сынын білдіретін түбір сөздер ретінде
қарастырылады. Мысалы, ақ, көк, сары, жақсы, биік т. б. секілді сын есімдер
түбір сөздер, бірақ сапалық сын есімдерді қосымшасыз негізгі түбірлер
дегенді шартты түрде ғана алып, белгілі бір кезең, қалыптасқан дәстүр
тұрғысынан қарамау жөнінде грамматикаларда ескертілген (31, 70) ??? Осы
пікірді профессор А. Ысқақов та жалғастырып, сапалық сын есімдерге түбір
сөздерді жатқызу салты бар екендігіне тоқтала келіп, бірақ бұл қағиданы
үнемі тапжылмайтын қағида деп қарамау керек, өйткені қазіргі кезде түбір
сөз сияқтанып көрінетін көптеген формалар тарихи даму тұрғысынан қарағанда,
тиісті қосымшалар арқылы басқа тәсілдер бойынша жасалған туынды сөздер
болып келеді. Мысалы, ұзын, үлкен, қызыл, ащы, тұщы, момын, ашық, жабық,
жалпақ сияқты сапалық (негізгі) сын есімдердің бәрі де ертеректе туынды
сөздер болған, демек, олар ұзақ, үлкейген, қызғылт, ашыған, тұщыды,
момақан, ашылды, жабылды, жалпайған сөздерімен түбірлес болған (63,
177)???,– дейді.
Бірақ ғалым келтіріп отырған сын есімдер тарихи жағынан түбір сөздер
болғанымен, сапалық сын есімдер қатарына жатады, өйткені оларда сапалық сын
есімдерге тән белгілер бар. Ал сапалық сындардың ерекшеліктері мыналар:
біріншіден сапалық сындарға тән сөздердің бәріне де ұлғайту, кішірейту
жұрнақтары және сынның әрқилы реңін білдіретін шырай категориясының
жұрнақтары қосылады, екіншіден оларға сындық белгіні күшейте я өсіре түсу
үшін қолданатын үстеме буындар жалғанады, үшіншіден, олар семантикалық
ерекшеліктеріне қарай атрибуттық (жақсы оқушы), адвербиалдық (жақсы оқиды)
қызмет атқарады. (63, 177)???. Сонымен бірге, заттың сапалық белгісі өзінің
бастапқы қалпын үнемі сақтап тұрмайтын ерекшелігі де айтылып жүр. Мысалы,
жаңа дәптер, қызыл орамал десек, мұндағы анықталушы зат есімдер (дәптер,
орамал) осы қалпында тұра бермей, пайдалану барысында сындық сипатын
өзгертеді (ескі дәптер, қызғылт орамал) (49, 6). [Ф. Ш. Оразбаева, 260-261
бет]
Сөйтіп, сын есімдерді морфемалық құрамдарына қарай, негізгі сын
есімдер және туынды сын есімдер деп бөлуге болады. Бірақ оларды осылайша
жіктеу шартты нәрсе екенін есте ұстау қажет, өйткені қазіргі кезде негізгі
сын деп жүрген сөздердің көпшілігінің төркінін талдап қарағанымызда, туынды
сындар болып келеді. Мысалы: тұнық, суық, сұйық, сирек, жазық, толық, ашық,
жабық, иік, жетік, тілік, сергек сияқты сындар бастапқы тұн, суы, ары,
сұйы, сире, жаз, тол, аш, жап, и, жет, тіл, сергі деген етістіктерден
туған. Сондай-ақ, ащы, тұщы сияқты сындардың әуелгі формасы ашты, тұшты
дегендер болған да, кейін белгілі дыбыстық өзгерістерге ұшырап, бөлінбейтін
түбір сөздерге айналып кеткен. Ал, толы, пісі, кіші сындары да бастапқы
толық, пісік, кішік деген формалардан ықшамдалған, кебу (отын) сияқты
сындар да кеп, кебік деген етістіктерден туған. Әрине, мұның бәрі бір күнде
емес, замандар бойы тілдің грамматикалық құрылысы мен негізгі сөздік
қорының қарым-қатынасынан туып, тілдің заңына лайық бірте-бірте қалыптасқан
және сол заң бойынша орныққан, - деген пікір айтады ғалым А.
Ысқақов ( 171-172 бет].
В казахском языке имя прилагательное как часть речи не имеет каких-либо
специальных словообразующих показателей, кроме деления прилагательных на
качественные и относительные. Но это носит условный характер, поскольку
чисто грамматических показателей, отличающих качественные прилагательные от
относительных, очень мало.
6. В казахском и русском языках от некоторых качественных прилагательных,
преимущественно от слов, обозначающих цвета, образуются прилагательные со
значением неполноты качества: сарғылтым или сарғылт (желтоватый).
7. Кроме того, в казахском и русском языках от качественных
прилагательных можно образовать существительные, обозначающие
отвлеченные понятия: зиянкес (вредный) – зиянкестік (вредность)
Качественные прилагательные обозначают признаки, постоянно присущие
предмету или свойственные ему в большей или меньшей степени. Это признаки,
которые непосредственно воспринимаются органами чувств:
1. слухом (есту арқылы): громкий – қатты, тихий – ақырын, мелодичный -
әуезді, әуенді, звучный – үнді и т.д.
2. осязанием (сезу арқылы): гладкий – тегіс, мягкий – жұмсақ, шершавый –
бұжыр и т.д.
3. вкусом (дәм арқылы): горький – ащы, вкусный – дәмді, сладкий – тәтті,
кислый – қышқыл и т.д.
4. обоянием (иіскеу арқылы): пахучий – иісті, ароматный – жұпар иісті,
душистый - әтір иісті.
5. зрением (көру арқылы). Это прилагательные, обозначающие:
а) качество, признак цвета;
б) признак размера;
в) качества характера и умственного склада;
г) физические свойства людей и животных или прилагательные,
раскрывающие внутренний мир (качество) человека или животного;
д) прилагательные, характеризующие внешний вид, внешние черты людей и
животных;
е) свойства, качества, возраст, состав предметов;
ж)лбщественную оценку предмета;
В русском языке качественные прилагательные характеризуются присущими им
грамматическими признаками:
1. Качественные прилагательные имеют степени сравнения.
2. Многие качественные прилагательные могут образовывать краткие формы (за
исключением слов, обозначающих масти животных: вороной, гнедой, буланый;
слов, обозначающих цвет: голубой, оранжевый, коричневый и др.; и некоторых
качественных прилагательных, образованных от относительных: братский,
дружеский и т.д.)
В русском языке между краткой и полной формами наблюдается некоторое
семантическое различие: полной формой прилагательного выражается постоянный
признак предмета (сын у меня веселый, т.е. вообще, всегда; краткая же форма
обозначает качественное состояние, характерное для предмета лишь в
определенный момент (сын весел, т.е. только сейчас или сегодня – временно).
3. В русском языке качественные прилагательные сочетаются с наречиями
степени: очень молодой, чрезвычайно умный и т.д.
4. Образуют формы субъективной оценки: молоденький, огромнейший и т.д.
5. Образуют формы неполноты качества: беловатый, тепловатый и т.д.
6. Многие качественные прилагательные в русском языке легко образуют
антонимы: широкий – узкий, тяжелый – легкий и т.д.
7. От качественных прилагательных легко образуются бесприставочные наречия
на –о, -е: горячий – горячо, свежий – свежо и т.д.
Все эти признаки относительным прилагательным не свойственны.
В казахском языке имя прилагательное как часть речи не имеет каких-либо
специальных словообразующих показателей, кроме деления прилагательных на
качественные и относительные. Но это носит условный характер, поскольку
чисто грамматических показателей, отличающих качественные прилагательные от
относительных, очень мало.
Сонымен, екі тілде де сапалық сын есімдерге шырай формалары тән.
Мысалы: әдемі - әдемілеу - өте әдемі; красивый –красивее – очень красивый
т. б.
Орыс тілінде сапалық сын есімдердің толық (полная) және ықшамдалған
(краткая) тұлғалары бар, ал қазақ тіліндегі сапалық сын есімдерге
ықшамдалған тұлға тән емес. Орыс тіліндегі сапалық сын есімдердің
толық тұлғасына -ый, -ой, -ий, -ая, -яя, -ое, -ее жалғаулары жалғанып,
көптеледі, септеледі, тек категориясы бойынша өзгереді. Ал
ықшамдалған тұлға септелмейді, бірақ көптеледі, тек категориясы
бойынша өзгереді, ал ер тегінде (мужской род) жалғау жалғанбайды.
Сын есімнің бұл түрі сөйлемде баяндауыш қызметін атқарады. Мысалы: белый
– белая, -ая, -ое, -ые және бел, бела, бело, белый т. б. Он был очень
красив. Она была мила.
Сапалық сын есімдердің ықшамдалған тұлғасы былайша жасалады:
а) толық тұлғаға тек категориясы жалғауларының жалғануы арқылы. Мысалы:
полный – полна, полно т. б.
ә) кейде о-е дауыстыларының морфема жігінде алмасуы арқылы.
Мысалы: близкий – близок, бойкий – боек т. б.
Сөздің түбірі к дауыссызына аяқталып, ақырғы дауыссыздың алдында
щипящий немесе жіңішке дауыссыз тұрса, -н жұрнағының алдында -е
дауыстысы келеді. Мысалы: сильный – силен, больной – болен т. б.
Ал кислый –кисел, острый – остер, светлый – светел, теплый – тепел,
хитрый – хитер деген сын есімдерден басқа р, л дауыссыздарына
аяқталатын сөздерге о – е дауыстыларының алмасуы кездеспейді. Мысалы:
добрый – добр, круглый – кругл т. б.
Орыс тілінденгі сын есімдердің кейбіреулерінде ықшамдалған тұлға
жоқ. Ондай сын есімдерге мыналар жатады:
а) –ск, -ов, -н жұрнақтарынан тұратын етістіктерден -л жұрнағы арқылы
жасалған сын есімдер: дохлый т. б.
ә) жан-жануарлардың түр-түсін білдіретін сын есімдер: буланый,
вороной т. б.
б) күшейтпелі мағына үстейтін пре-, раз- сөз алды қосымшалары
(приставкалар) арқылы жасалған сын есімдер: предобрый,
пребольшой т. б.
Сын есімдердің толық тұлғасы мен ықшамдалған тұлғасының лексикалық
мағынасы кейде бір-біріне сәйкес келмейді. Мысалы: видный –виден,
вольный – волен т. б.
Қатыстық сын есімдер деп бір заттың белгісін басқа бір заттың
я іс-амалдың қатысы арқылы білдіретін сөздерді атаймыз.
(Қатыстық сын есімдер)
Относительные прилагательные обозначают признак, обусловленный
различными отношениями, в который может вступать данный предмет, это:
1. отношение одного предмета к другому предмету, явлению: лесистая
местногсть - тоғайлы жер.
2. отношение к действию: сверлильный станок – бұрғылық қондырғы.
3. отношение ко времени, к месту: зимний спорт – қысқы спорт, вечерняя
газета – кеші газет.
4. отношение к искусству: живописный - өнерлік.
5. отношение к обществу, политике:политический – саяси, религиозный –
діни.
6. отношение к природному чвлению, быту: снежный – қарлы, праздничный –
мерекелік.
7. В русском и казахском языке относительные прилагательные легко
заменяются существительными с предлогами (а в казахском языке –
падежными формами илисуществительными с предлогами, служебными
словами): хрустальная ваза – ваза из хрусталя – хрустальдан жасалған
ваза.
Бірақ қазақ тілінде кейбір қатыстық сын есімдер қосымшасыз, зат есім
арқылы беріледі. Мысалы: темір қасық – железная ложка, ағаш үй –деревяный
дом т. б. Бұлар тектік сын есімдер деп аталады. Өйткені
олар заттың тегін (неден жасалғанын) білдіреді.
Орыс тілінде кейбір қатыстық сын есімдер сапалық мағынаны да
білдіре алады. Мысалы: золотое кольцо – золотая пора – золотое
сердце т. б.
Қазақ тілінде де осындай құбылысты байқауға болады. Мысалы:
темірдей қатты ағаш – темір кереует, алтын сырға –алтын адам т. б.
Сапалық сын есімдер мен қатыстық сын есімдердің тағы да мынадай
ерекшеліктері бар екенін айта кеткен жөн:
а) сапалық сын есімдер антонимдік жұп құрай алады (жақсы –жаман, үлкен
– кіші, хороший – плохой, большой –маленький), қатыстық сын есімдерде
бұндай қасиет жоқ;
ә) сапалық сын есімдер заттың сапасының, санының әртүрлі реңін білдіре
алады, яғни шырай жасай алады (әдемі - әдемілеу, өте әдемі,
красивый – красивее, очень красивый).
Орыс тілінде қатыстық сын есімдердің меншіктік мағына білдіретін
притяжательные деп аталатын түрі бар. Бұл сын есімдер меншіктілік
мағына білдіреді, сондықтан қазақ тіліне тәуелдік жалғаулы зат есім,
изафет арқылы беріледі. Мысалы: мамино платье –
шешемнің көйлегі, студенческие вечеринки – студенттердің
кештері т. б.
Меншіктік мағына білдіретін сын есімдер (притяжательные прилагательные)
орыс тілінде зат есімдерден -ов, -ев, -ин, -нин, -ий,
-ья, -ье жұрнақтары арқылы жасалатын меншіктілік сын
есімдер үнемі ықшамдалған тұлғада тұрады. Мысалы: мамин
брат, дядина машина т. б.
Егер бұл сын есімдерді толық тұлғада қолдансақ, меншіктілік
мағынасын жоғалтады. Мысалы: орлиный нос, слоновая
кость т. б.
-ий, -ья, -ье жұрнақтары арқылы жасалған сын есімдер көбінесе
қатыстық сын есімдерге жақын мағынаны білдіреді. Мысалы:
бараний жир, лисий хвост т. б. Бұл мағына қазақ тілінде
изафет арқылы беріледі: құс тұмсық, қой майы, түлкінің құйрығы,
піл сүйегі т. б.
Шырай формасы
(Степени сравнения)
Качественные прилагательные обозначают признаки, постоянно присущие
предмету или свойственные ему в большей или меньшей степени. Это признаки,
которые непосредственно воспринимаются органами чувств:
6. слухом (есту арқылы): громкий – қатты, тихий – ақырын, мелодичный -
әуезді, әуенді, звучный – үнді и т.д.
7. осязанием (сезу арқылы): гладкий – тегіс, мягкий – жұмсақ, шершавый –
бұжыр и т.д.
8. вкусом (дәм арқылы): горький – ащы, вкусный – дәмді, сладкий – тәтті,
кислый – қышқыл и т.д.
9. обоянием (иіскеу арқылы): пахучий – иісті, ароматный – жұпар иісті,
душистый - әтір иісті.
10. зрением (көру арқылы). Это прилагательные, обозначающие:
а) качество, признак цвета;
б) признак размера;
в) качества характера и умственного склада;
г) физические свойства людей и животных или прилагательные,
раскрывающие внутренний мир (качество) человека или животного;
д) прилагательные, характеризующие внешний вид, внешние черты людей и
животных;
е) свойства, качества, возраст, состав предметов;
ж)лбщественную оценку предмета;
В русском языке качественные прилагательные характеризуются присущими им
грамматическими признаками:
1. Качественные прилагательные имеют степени сравнения.
2. Многие качественные прилагательные могут образовывать краткие формы (за
исключением слов, обозначающих масти животных: вороной, гнедой, буланый;
слов, обозначающих цвет: голубой, оранжевый, коричневый и др.; и некоторых
качественных прилагательных, образованных от относительных: братский,
дружеский и т.д.)
В русском языке между краткой и полной формами наблюдается некоторое
семантическое различие: полной формой прилагательного выражается постоянный
признак предмета (сын у меня веселый, т.е. вообще, всегда; краткая же форма
обозначает качественное состояние, характерное для предмета лишь в
определенный момент (сын весел, т.е. только сейчас или сегодня – временно).
3. В русском языке качественные прилагательные сочетаются с наречиями
степени: очень молодой, чрезвычайно умный и т.д.
4. Образуют формы субъективной оценки: молоденький, огромнейший и т.д.
5. Образуют формы неполноты качества: беловатый, тепловатый и т.д.
6. Многие качественные прилагательные в русском языке легко образуют
антонимы: широкий – узкий, тяжелый – легкий и т.д.
7. От качественных прилагательных легко образуются бесприставочные наречия
на –о, -е: горячий – горячо, свежий – свежо и т.д.
Все эти признаки относительным прилагательным не свойственны.
В казахском языке имя прилагательное как часть речи не имеет каких-либо
специальных словообразующих показателей, кроме деления прилагательных на
качественные и относительные. Но это носит условный характер, поскольку
чисто грамматических показателей, отличающих качественные прилагательные от
относительных, очень мало.
1. В казахском языке качественные прилагательные по образованию являются
корневыми и отличаются от относительных только лексическим значением: жас –
молодой, сергек – шустрый.
2. Качественными прилагательными являются (также как и в русском языке)
слова, обозначающие свойства и качества других предметов или явлений: қою –
густой, терең – глубокий.
3. Также как и в русском, в казахском языке от качественных прилагательных
образуются степени сравнения: кең – кеңірек – кеп-кең – широкий – шире –
самый широкий.
4. В казахском языке только качественным прилагательным присуща возможность
выражения превосходной степени, которая образуется присоединением
усилительных слоговых форм (интенсив): жап-жақсы – очень хороший.
5. В обоих языках некоторые качественные прилагательные образуют антонимы:
биік (высокий) – аласа (низкий).
6. В казахском и русском языках от некоторых качественных прилагательных,
преимущественно от слов, обозначающих цвета, образуются прилагательные со
значением неполноты качества: сарғылтым или сарғылт (желтоватый).
7. Кроме того, в казахском и русском языках от качественных прилагательных
можно образовать существительные, обозначающие отвлеченные понятия: зиянкес
(вредный) – зиянкестік (вредность)
Орыс тілінде сын есімдердің өздеріне тән, оларды басқа сөз таптарынан
ерекшелейтін форманттары бар. Мысалы: большой, хороший,
лучший т. б.
Сын есімдерді басқа сөз табынан ерекшелейтін белгісі – бір түрлі
сындық белгінің ақиқат өмірде түрлі дәрежеде болуын білдіретін,
оның шырай категориясы.
Сын есімнің шырай категориясын арнайы зерттеген (1951) және 1957 жылғы
академиялық грамматикада Сын есім тақырыбын жазған Ғ. Мұсабаев сын
есімдерді сапалық және қатыстық сын есімдер деп екіге бөлген. Ғалым бұл
еңбегінде шырай категориясының зерттелуіне қысқаша
сипаттама беріп, шырайлардың түрлері және олардың жасалу
жолдарына тоқталған.
Заттардың белгілері бірде тіпті анық, бірде тым күңгірт немесе сәл
ғана артық, я сәл ғана кем деген сияқты әр алуан дәрежеде болуы
ақиқат. Әдетте, заттардың осындай белгілері оларды бір-біріне салыстыру
арқылы танылады. Мысалы: ащы мен тұщы, ақ пен қара, алыс пен жақын, қою мен
сұйық, терең мен тайыз, ыстық пен суық, қатты мен жұмсақ, ауыр мен
жеңіл және басқа да осылар сияқты сындық ұғымдарды білдіретін сөздерді
алсақ, олар – айналадағы ақиқаттық құбылыстарды бірте-бірте танудан кейін
пайда болған ұғымдар.
Сөйтіп, заттың түрі мен түсіне, сапасы мен сипатына, көлемі мен
аумағына, салмағы мен нәріне байланысты әр алуан ұғымдарға сәйкес
туып, солардың атаулары есебінде қолданылатын сөздер болады. Ол сөздер
тек әр алуан түстер мен сапаларды ғана емес, бір ғана түстің я бір ғана
белгінің не сапаның әр қилы түрлері мен реңдерін де білдіре алады. Мысалы,
ащы деген белгінің ашқылтым, ащылау, ап-ащы, ащырақ, тым ащы деген тәрізді
әр алуан дәрежені білдіретін түлері де бар. Сондай-ақ, сарғыш, сарғылт,
сарылау, сарырақ, сап-сары, өте сары дегендер де – сары түсінің әр түрлі
реңдерінің атаулары. Ендеше, бұдан бір түрлі белгінің өзінде бір-бірінен
ерекшеленіп ажырайтын әлденеше қиқы рең дәрежелері болатыны айқындалады.
Ондай түстің я белгінің реңі сәл кем болса (ашқылтым, сарғыш), екінші бір
реңі сәл едәуір артық (ащылау, сарылау) болуы, үшінші бір реңі едәуір артық
(ащырақ, сарырақ) болуы, төртінші бір реңі күшті (ап-ащы, сап-сары) я тіпті
күшті ( өте ащы, тым сары) болуы мүмкін де және болатын да заңды
құбылыстар.
Заттың белгісі я сипаты (түсі, түрі, сапасы, көлемі, аумағы, салмағы,
сыры т. б.) біркелкі болмай, рең жағынан әр түрлі дәрежеде
болатынын, демек, сипатының я белгінің бір затта артық, бір затта кем
болатынын білдіретін сын есім формалары шырай формалары деп аталады. Заттың
сындық белгілерінің бәсеңдік, солғындық реңдері мен мәндерін білдіретін
формаларға -ғыл (-қыл), -қылт (-ғылт), -ғылтым (-қылтым), -ғыш, -ғана
(-кене), -ілдер, -қай, -қан, -ақ (-ек), -шыл (-шіл), -шылтым (-
шілтім), -ша (-ше) қосымшалары жатады. Бұл қосымшалардың туынды
формалар жасау қабілеттері сондайлықты мардымды емес. Олардың кейбіреуі тек
бір ғана сөзге (көг-ілдір, құба-қан), кейбіреулері екі-үш сөзге (кішкене,
азғана, кішкентай, азғантай, қоңырқай, құбақай, ақшыл, көкшіл, ақшылтым,
көкшілтім) ғана жалғанса, кейбіреулері бес-он сөздің аясында ғана
қолданылады. Мысалы: сарғыш, бозғыш, қызғыш, сұрғыш деген формалар
-мғыш жұрнағы арқылы сары, боз, қыз(ыл), сұр деген түбірлерден
жасалған. Ал, бозғыл, сұрғыл, қызғыл, қышқыл деген сөздер -ғыл (-қыл)
жұрнағы арқылы жасалған; осы сөздің бәріне де әуелі -т жұрнағын
(бозғылт, сұрғылт), одан кейін -ым жұрнағын тіркеп (сарғылтым,
қызғылтым), жаңа формалар жасайды.
Өзге қосымшаларға қарағанда, жаңа формалар тудыру жағынан -ша (-ше),
-аң (-ең, -ң) жұрнақтары, әжептәуір құнарлы -ша (-ше) жұрнағы кейбір
сапалық сын есімдерге еркін жалғана береді ( сарыша, көкше, сұрша,
семізше, қысқаша т. б.). Бірақ бұл жұрнақ сын есімнің өзге түрлерінің
бәріне жалғанбайды, бұл жұрнақ жалғанған сын есімнен сапаның олқы екенін
түсінілумен қатар, оған кішірею, бәсеңдеу реңі жамалғаны да білінеді.
Мысалы: Ақ үйдің оң жағында кішірек қоңырша үй, сол жағында қараша үй тұр
(Ғ. Мұстафин). Ақша қар, көкше мұздар шағылысып, ғажайып бір суреттей
жарқырасады (А. Тоқмағамбетов); Биікше тастақ төбенің басында кешкі
ауылдың тірлік тынысын тыңдап Абай отыр (М. Әуезов) т.
б. Осы сөйлемдердегі қоңырша, қараша, ақша, көкше деген
сөздерден атанған түстердің толық емес, жетімсіз
екенін аңғарсақ, биікше деген сөзден тастың биік емес, шағын я сәл
биік екенін бағдарлаймыз. Сын есімге жалғанып, сапаның я
белгінің жетімсіздігін білдіретін осы жұрнақтың
мағынасы ен қызметінде зат есімге тән -ша (-ше) жұрнағына
ұқсастық та, құрылымдастық та бар. Бұл ерекшелік,
мысалы, құдаша, бөлімше, құнанша, құрықша деген зат есімдер мен
биікше, толықша, семізше, ұзынша деген сын есімдерді салыстырғанда, айқын
біліне қалады. Сондай-ақ, жасаң, босаң, бәсең, сидаң,
қайқаң, жадаң, қысаң, қатаң, ашаң, сияқты сын есімдердің мағыналары
мен формалары (тұлғалары) белең, жұтаң, кезең, қыраң, сораң секілді зат
есімдердің формалары мен мағыналарына ұштасып жатады. Бұл айғақтар зат есім
мен сын есімнің өзара қатынасында, олардың шығу төркіні мен даму
заңдылықтарында тек сыртқы форма жағынан ғана емес, ішкі мағына жағынан
да жалпының барлығын дәлелдеумен қатар,
бұл қосымшалардың зат есімге жалғанғанда да, сын есімге қосылғанда да
оларға толымсыздық, олқылық рең жамайтынын мойындатады.
Зат есімге де, сын есімге де жетімсіздік, солғындық, бәсеңдік реңдерін
жамайтын жоғарыдағыдай қосымшалардың қатарына –дақ (-дек), -тақ (-тек)
жұрнағын да қосуға болады. Өйткені осы жұрнақ жалғанған құмдақ, тастақ,
мұздақ деген зат есімдер мен жеңілтек, кәнтек деген сын есімдердің
формалары да, мағыналары да, қызметтері де жоғарыда талданған -ша (-ше),
-аң (-ең) жұрнақтарына ұқсас.
Тіліміздегі сын есімдерге тән қосымшалардың ішінен салыстыру мәнін
туғызатын да, салыстыру қызметін атқаратын да формалар -лау (-леу), -дау
(-деу), -тау (-теу) және -рақ (-рек), -ырақ (-ірек) жұрнақтары
ғана. Бұл екі жұрнақтың екеуі де тиісті белгіні салыстыру үшін
қолданылады. Олардың формалары екі басқа болуларына қарай, үстейтін
мағыналары мен атқаратын қызметтері де екі түрлі. Атап айтқанда, -лау
(-леу), -дау (-деу), -тау (-теу) жұрнақтары өзі қосылатын сындық
белгіге (сын есімге) бәсеңдік, солғындық, шағындық рең жамаса, -рақ (-
рек), -ырақ (-ірек) жұрнақтары, керісінше, басымдық, артықтық, молдық
рең жамайды. Сөйтіп, бұл екі форма заттың сапасын (белгісін, аумағын,
көлемін, қасиетін т. б.) атап қана қоймайды, ол сапа басқа бір
салыстырылатын заттың сол сияқты сапасынан я кем ( пәс), я артық (басым)
екенін білдіру үшін қолданылады. Осыған сәйкес, олар салыстыру формалары
(жұрнақтары) деп те аталады.
-лау (-леу...) жұрнағы негізгі және туынды сын есімдерге еркін
жалғана береді. Мысалы: аласалау, ашықтау, алыстау,ақырындау, баяулау,
биіктеу, әдемілеу, әдептілеу, ескілеу, көкшілдеу,
суықтау т. б.).
Бұл жұрнақ кейбір зат есімдерге де, үстеулерге де жалғанады да, оларға
бәсең, солғын рең жамайды. Мысалы: дөңестеу, кедейлеу, қарттау, қыраттау,
ойпаттау, ызғырықтау т. б.
-рақ (-рек, -ырақ, -ірек) жұрнағы да негізгі және туынды сын
есімдерге жатырқамай, еркін жалғана береді. Мысалы: ащырақ, алысырақ,
биігірек, жақсырақ, молырақ, шикірек, бойшаңырақ, толығырақ т. б.
-рақ жұрнағы үстеу сөздер мен модаль (бейтарап) сөздерге жалғанып,
оларға ұлғайту, молайту, көбейту реңдерін үстейді. Мысалы: ілгерірек,
жоғарырақ, шеткерірек, ертерек, азырақ, көбірек, қажеттірек т. б.
-рақ жұрнағы кейбір зат есімдерге де жалғанады. Мұнда да зат
есімдердің семантикасына түрлі өсіңкі реңдер жамалады. Мысалы:
ұятырақ т.б.
Заттың белгісінің реңі сын есімге тән үстеме буын арқылы да беріледі.
Мысалы, қызыл мен қып-қызыл, бір түрлі түсті білдіргенімен, бір-бірінен
айырмашылығы бар екі түрлі реңді білдіреді. Мұндағы қызыл сөзі кәдімгі,
қалыпты қызыл деген түсті білдірсе, қып-қызыл сөзі қан қызыл, өте қызыл
деген тәрізді өсіңкі түсті білдіреді. Сондай-ақ, жақын мен жап-жақын деген
көлемдік белгіде де, ауыр мен ап-ауыр деген салмақтық белгіде де, қышқыл
мен қып-қышқыл деген дәмдік белгіде де, жақсы мен жап-жақсы деген сапалық
белгіде де рең я дәреже жағынан өзара азды-көпті айырмашылық барлығы
даусыз. Солай болса, сын есімге тән үстеме (күшейтпе) буын бір заттың
белгісін екінші затқа салыстырғанымен де, сапаның күшті екенін білдіретін
форма есебінде қызмет етеді.
Заттың белгісінің реңі күшейту үстеулерінің сын есімге
қабаттасуы арқылы да өзгереді. Мысалы, үлкен мен аса үлкен
дегендерден реңдері бір-бірінен басқашалау көлемдік белгі
аңғарылатыны сияқты, тәуір мен тым тәуір дегендердің де сапасы
бір болғанымен, олардың өзара айырмашылығы барлығы
білінеді. Ендеше, күшейту үстеуі мен сын есімнің
тіркесулері арқылы да бір заттың белгісі екінші
бір заттың сондай белгісіне салыстырылып,
араларындағы реңді ажыратуға дәнекер
болатынын көреміз. [А. Ысқақов, 183-187 бет]
Шырай түрлері және жасалуы
Жалпы зат атаулылардың белгілері басқа-басқа болулары былай тұрсын, бір
түрлі белгінің өзінде (мысалы, түсінде, сапасында, көлемінде, салмағында
және басқа қасиетінде) әр алуан рең болатынын, ол реңдердің өздері әрқилы
дәрежеде болатынын айқындағаннан кейін, сын есімнің шырайы деген не,
тілімізде қандай-қандай шырайлар бар және олар қандай тәсілдер (формалар)
арқылы жасалады деген мәселелерді де анықтау қажет болады. Мысалы, Жоғарғы
Советтің мәжіліс залы кең де, биік те, жарық та, салтанатты да, сәулетті де
екен деген сөйлемде бір залдың өзінде бес түрлі белгі аталып тұр. Бұдан
көптеген заттардың алуан түрлі белгілерін салыстырудан да, бір жеке заттың
әр түрлі белгілерін салыстырудан да басқа-басқа белгілер анықталғанымен,
әлденеше заттың бір түрлі я біркелкі белгісінің айырмашылықтары
анықталмайды. Солай болса, салыстырудың бәрі бірдей бір түлі сындық
белгінің әрқилы дәрежесін аша алмайды.
Сын есімнің шырай категориясын арнайы зерттеген (1951) және 1957 жылғы
академиялық грамматикада Сын есім тақырыбын жазған Ғ. Мұсабаев сын
есімдерді сапалық және қатыстық сын есімдер деп екіге бөлген. Ғалым бұл
еңбегінде шырай категориясының зерттелуіне қысқаша
сипаттама беріп, шырайлардың түрлері және олардың жасалу
жолдарына тоқталған.
Орыс тілінде тарихтан қандай мәлімет бар???
Сонымен, екі тілде де сапалық сын есімдерге шырай формалары тән.
Мысалы: әдемі - әдемілеу - өте әдемі; красивый –красивее – очень красивый
т. б.
Орыс тілінде сапалық сын есімдердің толық (полная) және ықшамдалған
(краткая) тұлғалары бар, ал қазақ тіліндегі сапалық сын есімдерге
ықшамдалған тұлға тән емес. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz