Қазақ халық прозасын ғалымдардың классификациялауы. Қарапайым прозаның шығу тегі мен жанрлық ерекшеліктері
Жоспар
Кіріспе
І . Қазақ халық прозасын ғалымдардың классификациялауы ... ... ... .6
ІІ. Қарапайым прозаның шығу тегі мен жанрлық ерекшеліктері ... ...26
2.1 Қазақтың күй
аңыздары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..26
2.2 Қазақ фольклорындағы әпсана-хикаяттардың жанрлық
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .40
2.3 Қазақ халық прозасының мектептегі оқытылу жағдайы ... ... ... ... 57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қазақ халқының фольклоры зерттеудің үлкен айналымына түскен ғылым саласы
екендігі мәлім. Бүгінгі таңда фольклорлың мәселелерін арнайы қарастырудың
нәтижелері де баршылық. Әсіресе, жанрлық тұрғыдан зерделеуде біраз игі
істер атқарылды. Дипломдық жұмыстың негізгі өзегіне айналып отырған қазақ
халық прозасы ауыз әдебиетінде кейінірек қолға алынғанымен, азды-көпті
арнаулы зерттеу еңбектері бар екені шындық. Көп жылдар бойы қазақ елі
отаршылдық бұғауында келіп, төл тарихымызды зерттеуге мүмкіншілік болмады.
Дегенмен де, ел қамын ертерек ойлап, тереңнен болжай білген ғалымдар да аз
емес. Бұл мәселеде фольклортанушы С.Қасқабасовтың Қазақтың халық
прозасы атты монографиясының маңызы зор. Халық прозасы деген ұғым
әлемдік фольклортану ғылымында 1950-60 жылдардан, яғни Халық прозасын
зерттеушілердің халықаралық қоғамы құрылғаннан кейін қолданыла бастады.
Дүниежүзі фольклортануында қалыптасқан түсінік бойынша, халық прозасына
ауыз әдебиетінің қара сөзбен айтылатын барлық түрі кіреді. Олар үлкен екі
топқа бөлінеді. Бірі – ертегілердің барлық жанры, екіншісі – ертегіге
жатпайтын прозалық шығармалар.
Бүгінгі күнде бұл тақырыптың өзектілігі жаһандану кезеңінде халық прозасы
назардан тыс қалып отыр. Компьютер бастылардың заманы ауыз әдебиетін
қызығып оқуға, оған ден қойып қарастыруға, оны жанрлық тұрғыда зерделеудің,
жіктеудің маңыздылығына мән бермей отыр. Бұл өте қауіпті және қайғылы
жағдай. Біздің бұл тақырыпты таңдаған мақсатымыз - халық прозасы
соның ішінде қарапайым проза жанрын зерттеуде әлі де болса ғылыми нақты
дәлелдеулер жоқ. Соның себебі неде екендігін түсінгіміз келді. Шағын
жұмысымызда қазақ фольклорындағы халық прозасын, нақтырақ айтсақ, аңыздық
прозада қарастырылатын әпсана-хикаят жанрын объектіге ала
отырып, оның өзіндік табиғатын таразылауды, қарапайым прозаның ерекшелігін
ашуды мақсат еттік.
Зерттеу міндеттері:
1. Ғалымдардың классификациялық шарттарын талдау;
2. Халық прозасы ішіндегі көркемделген проза мен қарапайым прозаның
айырмашылығын анықтау;
3. Қарапайым прозаның ішінде күй аңыздарының шығу тарихы мен
себебінің мәнісін түсіну
4. Әпсана- хикаят жанрының аралық жанр ретінде қасиетін анықтау;
5. Қазақ халық прозасының мектептегі оқытылу жағдайы оған бөлінетін
сағаттар санын анықтау;
Ғылыми болжам: Қазақ халық прозасы, соның ішінде ертегі жанры мен
қарапайым проза жанры үлкен ізденісті, зертеуді талап ететін күрделі
жанр. Бүгінгі күнге дейін бұл жанр турасында бірізді көзқарас жоқтың
қасы. Болашақта түбегейлі зерттеліп ғылымда өзінің орнын ойып алуына аз
да болса үлесімізді қоссақ дейміз. Себебі, бұл жанрлардың ұрпақ
тәрбиесіндегі маңызы зор. Оның мазмұнында ата-бабалар ізі, олардың сол
кездегі арман-мұраты, болашаққа сенімі, қанатты қиялы, ұшқыр ойы, өткір
сөзі, тылсым сезімі, асқақ рухы жатыр. Егер де мектепте осы тақырып
кеңірек қамтылып, толық мағлұмат берілсе, ұстаздар бүгінгі күннің түрлі
технологияларын тиімді қолдана оқытса оқушылар да қызыға оқиды деп
ойлаймыз. Сол кезде ғана, ұлттық мұраға деген сүйіспеншілік, оның
маңыздылығы ашылар еді. Ал сондай дәрежеге жеткен уақытта біз өзімізді
халқымыздың болашаққа сенім артқан жалынды жастары деп таныстыра аламыз.
Ата-баба алдында ұрпақ адалдығын таныта аламыз. Өткенін білмей, болашаққа
көз тастау мүмкін емес. Әр кезде де, әр уақытта да осыны естен шығармай,
өзге ұлтқа өз байлығымызды таныта білу - әр елім деген азаматтың парызы деп
түсінеміз.
Зерттеу әдістері: библиографиялық әдіc, салыстыру әдісі, зерттеу әдісі
Зерттеу пәні: Халық ауыз әдебиеті
Зерттеу орны: Мағжан Жұмабаев атындағы облыстық кітапхана, Әдебиет және
өнер музейі, қалалық кітапхана, Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік
университетінің кітапханасы, № 13 мектеп
І. Қазақ халық прозасын ғалымдардың классификациялауы.
Кез келген ғылым саласының даму тарихы, зерттелу кезеңдері болады. Сол
сияқты қазақ халқының фольклоры зерттеудің үлкен айналымына түскен ғылым
саласы екендігі мәлім. Бүгінгі таңда фольклордың мәселелерін арнайы
қарастырудың нәтижелері де баршылық. Дипломдық жұмыстың негізгі өзегіне
айналып отырған қазақ халық прозасы ауыз әдебиетінде кейінірек қолға
алынғанымен, арнаулы зерттеу еңбектер жазылмады. Бұл мәселеде
фольклортанушы С.Қасқабасовтың Қазақтың халық прозасы атты
монографиясының маңызы зор. Халық прозасы деген ұғым әлемдік
фольклортану ғылымында 1950-60 жылдардан, яғни халық прозасын
зерттеушілердің халықаралық қоғамы құрылғаннан кейін қолданыла бастады.
Дүние жүзі фольклортануында қалыптасқан түсінік бойынша халық
прозасына ауыз әдебиетінің қара сөзбен жазылған барлық түрі кіреді. Олар
екі үлкен топқа бөлінеді. Бірі – ертегілердің барлық жанры, ал екіншісі –
ертегіге жатпайтын прозалық шығармалар.
Қазақ фольклортану ғылымында, халық ауыз әдебиетінің құрамында
прозалық жанрлар бар екенін, олар іштей жіктелетіні жайлы айтылып кетеді.
Мәселен, Е.Ысмайылов оларды: Фольклордың қара сөзбен айтылатын
ерекше бір түрі деп атайды. Демек, басқа халықтардың фольклоры сияқты,
қазақ ауыз әдебиеті де прозалық үлгіге бай. Сондықтан фольклордың бұл
жанрын Халық прозасы деп атауға әбден болады. Оның құрамында ертегіден
басқа біршама прозалық жанрдың үлгілері бар. Мысалы: аспандағы көптеген
жұлдыздар, күн мен ай туралы мифтер, жеке-жеке тау, тас, көл, мекен
аттарының шығуын бір тарихи оқиғаға байланысты баяндайтын аңыздар,
жезтырнақ, жалғыз көзді дәу, күлдіргіш, албастылар жайлы әпсана–хикаяттар
ертегіге жатпайды.
Біздің ұлттық фольклортануымызда халық прозасының ертегілер тобы
көбірек зерттелген. Ертегіге жатпайтын прозалық фольклор біраз уақытқа
дейін жүйелі зерттелмеді. Көбінесе бұл топ ертегілермен бірге қарастырылып
келді. Тек Мұхтар Әуезов пен Е.Ысмайылов бір топ прозалық шығарманың ертегі
жанрына жатпайтынын анықтап, оларды аңыз-ертегілер деп атады.
Ш.Ш.Уәлиханов фольклорға сіңірген еңбектерінің әр түрлі салаларын
ғалымдар көп зерттегенімен, оның бәрін бір жүйеге түсіріп, Шоқанның қазақ
халық мұрасын жинау жөнінде ұстанған қағидаларын және фольклористік
көзқарастарын тұтастай алып қарастырған арнайы зерттеу жұмысы жазылған жоқ.
Белгілі ғалымдар Н.С.Смирнова, Ш.Қ.Сәтбаева, Р.Бердібаев еңбектерінде
Ш.Ш.Уәлихановтың қазақ ауыз әдебиетін алғашқы жинаушы зерттеушілігі байыпты
сараланған. Қазақ эпосы мен аңызы, ертегілері мен өлең, жырлары, мақал-
мәтелдері жайында өте бай материал жинауы, оларды жинау принциптері мен
қазақ халық поэзиясы жанрларына анықтама беруі, ауыз әдебиеті
шығармаларынан халықтың таным-түсініктері, әдеп-ғұрыптары, өмір тіршілігі
көрінеді дейтін ұлағатты ойларын аталған ғалымдар кеңінен қарастырады.
Ш.Ш.Уәлиханов өз еңбектерінде қазақ ауыз әдебиетін, әсіресе аңыз бен эпосты
тарихпен тығыз байланысты қарастырады. Орыс демократтарының үлгісімен
зерделеп, фольклорлық шығармалардан бір тарихи дәуірге, оқиғаға деген
көзқарасы, бағасы танылатындығын айтады. Қазақтың мақал-мәтелдері, қазақ
билері шешендік сөз туралы, жалпы айтыс өнері жайында Ш.Ш.Уәлихановтың
пікірлерін көптеген ғалымдар өз зерттеулерінде басшылыққа алып отырады,
фольклордың бұл жанрларын тұңғыш зерттеген Шоқан екенін әділ атап өтеді.
Ш.Ш.Уәлиханов өз еңбектерінде жинаған фольклор үлгілерін нақты жіктемесе
де, оның жинап жазып алған шығармаларын былайша жіктеуге болады: 1.
Өлеңдер; 2. Жырлар; 3. Жеке тарихи адамдар туралы аңыз әңгімелер; 4. Қиял-
ғажайып әпсаналар; 5. Аспан әлемі туралы (космогониялық) мифтер мен
әпсаналар; 6. Жер-су аттарына байланысты (географиялық, топонимикалық)
аңыздар. 7. Ертегілер; 8. Халықтардың пайда болуы
туралы (этногенездік) мифтер мен аңыз-әпсаналар; 9. Мақал–мәтелдер; 10.
Жұмбақ-айтыстар; 11. Музыкалық мұралар. Мұның өзі Ш.Ш.Уәлихановтың халық
мифтеріне, аңыздарына, жырларына, сол сияқты басқа да көне сөздеріне
айрықша мән бергенін, солардың елдің ескі өмірінің ізін іздегенін
байқатады. Ш.Ш.Уәлиханов ауызекі мұраны жинауда ғылыми құнды әдіс
қолданған. Бір аңызды не әңгімені бірнеше адамнан тыңдауды әдетке
айналдырған, сол шығармалардың шындыққа жақын келетіндерін қысқаша сюжетін
жазып алып отырған. Бұл оның ХVІІІ ғасыр батырлары жайлы тарихи аңыздар
деп аталатын мақаласынан анық көрінеді. Ш.Ш.Уәлиханов қазақтың
наным–сенімдеріне қатысты Қаржілік туралы аңызды, Қойлыбай бақсыға
қатысты мифтерді, Өлі мен тірі және олардың достығы туралы атты хикаяны
да жазып алған. Ғалым осындай хикаялар мен ертегі, мифтерде халықтың бір
замандағы дүниені тану дәрежесі қандай болғандығын ғана емес, қазіргі наным-
сенімдерден де хабар береді. Мұның бәрі ғалым халықтың рухани әлемін,
мәдени даму дәрежесін, ақындық қиялын, жан-жақты түсіну мақсатында
жинап, тексерген. Шоқанға музыкалық мұраларды жинауға көмектескен –
Шыңғыстың інісі Ханқожа күйші. Бізге оның орындаған, әлде өзі шығарған 14
күйінің ғана аттары жетіп отыр. Қазақтың мақал-мәтелдерін алғаш қағаз
бетіне түсірген Ш.Ш.Уәлиханов. Ол мақал-мәтелдердің табиғатын жеке танып,
қазақ өмірін жан-жақты көрсете аларлықтай үлгілерін жинаған. Шоқан мақал-
мәтелдерді халықтың әр түрлі топтарының өкілдері аузынан жазып алған. Ол
мақалдарға халықтың бірлескен ақыл-ойының жемісі деп қарайды. Мақалдарда
халықтың түрлі заттарға өзін қоршаған әлемге көзқарасы тұжырымдалған, - деп
бағалады. Шоқан жазбалар арасында жұмбақ айтыстары да кездеседі. Егер қазақ
халық прозасын оның ХХ ғасырдың 70-80 жылдарынан бастап түркі
фольклортануында да фольклордың прозалық жанрларына арналған жинақтар,
зерттеулер шыға бастады. Жалпы түркі халықтарының ішінде де халық
прозасының зерттелуі кең өріс алды. Башқұрт, татар ғалымдары халық
прозасы шығармаларын бірнеше том етіп шығарып, оларға ғылыми зерттеу мен
түсініктемелер жазды. Әсіресе, башқұрт оқымыстылары батырлық ертегіге,
аңыз бен әпсана-хикаятқа жеке-жеке том арнағанын атап өту қажет.
Аталған жинақтарда халық прозасының ертегіден басқа жанрларының
арнайы қамтылып, біршама зерттелгені – қуанарлық жағдай. Мысалы, башқұрт
фольклорисі Ф.Надршина аңыз бен әпсана-хикаятқа арналған томға жазған
кіріспесінде башқұрт халқының ертегіге жатпайтын прозалық жанрларын
классификациялап, саралауға тырысқан, біраз сипаттаған. Автор жанрлық
саралауға критерий етіп шығарманың тақырыбы мен мазмұнын, оған
сенетіндігін алған.
Ол мынадай жанрларды бөлектеп, даралайды: бұрынғы
ырым-нышандарға құрылған легендалар, башқұрттардың шығу тарихына байланысты
легендалар, жер-су, тау-тас т.б. мекен атауларына байланысты риүәйәт,
легендалар, тарихи риүәйәттар, тұрмыс-күнкөріс риүйәттары.
Ф.Надршина сондай-ақ башқұрт фольклорында хикая жанры бар екенін де айтып,
оны мифологик хикәйә деп атайды.
Терминдік атау жағына келгенде, автор орыс фольклортану ғылымында
қалыптасқан легенда сөзін алады. Біз оны әпсана–хикаят деп атаймыз.
Прозалық фольклорды зерттеуде өзбек ғалымдары да біраз табысқа жетті. Олар
ертегімен қатар аңыз, әпсана-хикаятты да жеке жанрлар есебінде
қарастырды. Коллективтік еңбекте проза жанрына эртаклар, афсона ва
риваятлар, латифа во лофлар жатқызылған. Ал К.Имомов өзінің монографиясында
фольклорлық прозаны төмендегіше саралайды: эртаклар, маталар, афсоналар.
Көріп отырғанымыз: екі кітаптағы классификацияда онша алшақтық жоқ.
Тек коллективтік еңбекте сатиралық ертегінің анекдот типтес түрін латифа
және лофлар деп ертегіден тыс жанр ретінде бөлген. Ал,
К.Имомов бұны жеке жанр деп есептемейді. Ол прозалық жанрға эртак-
матал деп (мисал) қосқан.
Екі еңбекте де жанрлық классификациялаудың басты шарты - шығарма
мазмұнының шындығы. Басқа сөзбен айтқанда, шығармадағы оқиға өмірде
болған ба, әлде ойдан шығарылған ба? Әрине, ғылыми саралауға бұл әлі
жеткіліксіз. Бұл принциптен маңыздырақ критерийлер бар екені белгілі.
Тағы бір айтатын нәрсе – екі еңбекте де жанрларды зерттеуде
олардың шығу тегі ескерілмеген, даму жолдары көрсетілмеген, сондықтан
алдымен көркем жанрлар қарастырылған.
Құптарлық жайттардың бірі – терминдік атаулардың молдығы. Бірақ
афсона парсы тілінде ертек деген сөз. Сондықтан оны легенданың,
орнына осы күйінде қолдану бұл ұғымды толық бермей тұр. Сол себепті
легенда ұғымын беру үшін әпсана–хикаят деген тіркес алған дұрыс сияқты.
Легенда ұғымын әпсана термині арқылы беру ұйғыр фольклортануында
орын алған. Мұнда ұйғыр халық прозасы мына жанрларға бөлінген: чәчәклар,
ривайәт, әпсанә, болмишлар. Терминдік жағынан келгенде, болмыш деген атау
орыстың быличка ұғымына сәйкестендіру үшін алынған. Бірақ бұл –
дәлме–дәл аударылған калька. Бұл жанрды біз бұрыннан қалыптасқан, дәстүрлі
болып кеткен хикая деген терминімен атаған дұрыс деп ойлаймыз.
Халық прозасын зерттеуді түркмен фольклористері де қолға алды. 1982
жылы А.Баймырадовтың Түркмен фольклор прозасының тарихы эволюциясы деп
аталатын еңбегі жарық көрді. Бұл зерттеудің бір ұтымды жері - түркмен
фольклорында миф жанрының бар екенін анықтап, оған арнайы тарау беруінде.
Негізінде бұл еңбек ертегіге жатпайтын прозаға арналған. Автор бұл топты
эртеки хәсиетсіз фольклор прозасы деп атап, оны миф, легенда, хикаят және
ривоят деген жанрларға саралайды. Бұдан терминдік атаулардың біркелкі
емес екендігін аңғаруға болады.
Жалпы, бір көңіл аударатын мәселе - прозалық жанрларды атау. Оларға ат
қойып, айдар тағуда түркі халықтары өз тілдерінде қалыптасқан тума
немесе басқа тілден қабылданып, сіңісіп келген сөздерді алуы қажет.
Айталық, әпсана, риваят сөздері ұйғыр, өзбек тілдерінде бұрыннан белгілі
бір ұғым ретінде орныққан болса, соны пайдалану керек. Ал қазақ тілінде
әпсана, риваят сөздері сіңіспеген. Олардың орнына бізде хикая, хикаят,
қисса, рисале сөздері қолданылған. Сондықтан қазақ халық прозасындағы
ертегіден аңыздан басқа жанрларды атау үшін осы сөздерді пайдаланған
абзал. Оның үстіне афсана, парсыша ертек, ал риваят арабша роман
деген сөздер екен. Демек, мүмкіндігінше тілімізде бұрын қалыптасқан
сөздерді пайдаланып, оларға терминдік ұғым беру керек.
1934 жылы К.Сидов халық прозасын ертегіден тыс жанрларды үшке
бөлген: әңгіме, естелік, хабар.
Швейцар оқымыстысы М.Люти мен чех ғалымы О.Сироватха халық прозасын
ертегілік және аңыздық деп бөлгенде, айтушы мен тыңдаушының шығармаға
сенетіні, сенбейтіні негізге алынбау керек деген пікір айтады.
Чистов прозалық жанрды жіктеудің, саралаудың негізгі принципі
- әлеуметтік-тұрмыстық функция деп қарастырады. 1.
Эстетикалық функциясы айқын: (ертегінің бар түрі, мисал, өтірік, анекдот)
2. Эстетикадан басқа қызмет атқаратын жанрлар: (аңыз, әпсана-хикаят,
әңгіме, хикая)
С.Н.Азбелев екіге бөлген: көркем және қарапайым. Бұл пікірмен келісуге
болады. Егер де жанрлық ерекшелігіне келетін болсақ шынында екі жанрдың
атқаратын қызметтері өз алдына бір бөлек. М.Әуезов қазақ халық
фольклортану ғылымында тұңғыш рет қара сөзбен айтылатын бір тектес
шығармаларды жеке-дара бөліп алып, жанр ретінде қарастырған. Қара сөз
үлгісіндегі фольклорды ол: ертегі, аңыз ертегі, күй аңызы деп бөлген
Қазақ фольклортануында халық прозасын жанрға сараламай, түгелімен
ертегі деп түсіну қалыптасқан ұғым. Мысалы, қазақ фольклорына арналған
М.Ғабдуллиннің оқулығында былай деп жазылған: Қазақ ертегілерін мазмұнына,
әр алуан ерекшелігіне қарай бірнеше түрге бөлеміз: Солардың ішінде
бастылары: а) қиял–ғажайып ертегілері ә) хайуанаттар жайындағы ертегілер
б) тұрмыс–салт ертегілері және аңыздар;
Көріп отырғанымыз: ертегі жанрына аңыздар да кіріп кеткен. Бірақ не
себепті бұлай істелгені кітапта айтылмайды. Сондықтан жанрлық саралауда
автордың ұстанған шарты белгісіз. Оны мынадан да көруге болады. Осы
еңбегінде ғалым жаңағы аталған ертегілер тобынан аңыз-әңгімелерді жеке
бөліп атайды да, оған Алдар Көсе, Асан қайғы, Жиренше шешен туралы
шығармаларды жатқызады.
М.Әуезов 1927 жылы жарыққа шыққан кітабында, 1939 жылы С.Соболевпен
бірігіп жазған еңбегінде, одан соңғы зерттеулерінде де ертегі жанрын
арнайы қарастырып, оның ішкі жанрларын сипаттап берген еді. Сондай–ақ ол
кісі халық прозасында ертегіден басқа жанрлар бар екенін анықтап оларды
бірде аңыз ертегілер, бірде аңыз әңгімелер деп атайды.
1968 жылы орыс тілінде жарық көрген Қазақ әдебиетінің тарихында
халық прозасын бір жанрлық жүйе тұрғысында қарастыру нышаны болды. Онда
бүкіл халық прозасына арналған жанрлар тарауы Ертегілер деп аталып,
ертегіге жатпайтын прозалық жанрлар арнайы тараумен бөлінбеді. Дегенмен,
олар бұл кітапта былички, предания, легенды деген атпен арнаулы түрде
қарастырылды. Рас, Костюхин жалпы фольклорлық жанрлар теориясына бармайды
және бөлектеніп алынған жанрларды классификациялау принциптерін де ашып
анықтамайды. Автор аталған үш жанрды оқшаулауда орыс фольклортану
ғылымының тәжірибесіне жүгінеді де, оларды саралау критерийі етіп
шығармаға елдің илану, иланбау дәрежесін анықтайды. Бұл бір жағынан
дұрыс. Өйткені аңыздық проза шығармаларын ел ақиқат деп қабылдаған,
себебі олардағы қиял көркемдік шарт емес, халық түсінігінің сәулесі ретінде
көрінеді. Ертегіге жатпайтын халық прозасына фольклорист Еділ Тұрсынов та
арнайы мақала жазды. Бірақ оның еңбегі халық прозасының барлық жанрын
қамтымайды және фольклор жанрына байланысты жалпы теориялық мәселелерді
қарастырмайды.
Аталған мақалада тек жануарлар туралы аңыздар мен әңгімелер сөз
болады. Автор оларды жіктеуде шығармалардың логикалық–маңыздылық
құрылымын негізгі принцип етуді ұстанады.
Басқа халықтардағыдай, қазақ халқының ауыз әдебиетінде ертегілер
орасан мол орын алады. Қазақ фольклорының басқа түрлеріндегідей емес, нақ
осы ертегілерден көршілес отырған шығыс және батыс халықтарының
ертегілерінен ауысқан, алмасқан із-бедерлер анық танылады. Шығыстан келген
әсер жайында сөз болғанда қазақ арасында әлмисақтан бері бар Мың бір
түн, Тотының тоқсан тарауы, сияқты шығармаларды, ежелгі түрік
халқының романы Бақтажарды еске алу қажет. Сондай–ақ, қазақтың халық
ертегілерінің талай–талайы орыс халқының ертегілік фольклорымен едәуір
байланысты екендігін де атау керек. Бұл хайуанаттар жайындағы ертегілерден
әсіресе анық байқалады.
Бірақ басқа халықтардан алмасып алынған сюжеттік желілер өңделіп
сұрыпталады, өзгереді, жаңа халықтық негіз табады, яғни сол ертегілердің
қазақша айтылатын нұсқалары туады. Сол нұсқаларға қазақ халқының тарихы
мен тұрмысына хас ұғым-нанымдардың, әр алуан әлеуметтік топтардың дүние
тануы мен дүниеге көзқарасының экономикалық-әлеуметтік ерекшеліктерінің
ықпалы тигендігі де даусыз.
Сюжеттің кейде үзік-үзік болып бөлінетіндігі де байқалады. Мұндай
жағдайда алмасқан сюжет қазақ нұсқасына тұтас күйінде емес, жекелеген
сарындар мен ситуациялар түрінде енеді. Сюжеттің осындай жекелеген
элементтерінің, тіпті қазақтың төл ертегілерінің желісіне еніп кететін
кездері болады. Мәселен, қиял-ғажайып ертегілерде жалмауызға қоса перілер
мен диюлар (араб-парсы ертегілерінен ауысқан) да жүреді. Сол сияқты, орыс
ертегілеріне мейлінше хас аю, түлкімен бірге үй хайуанаттары, қойшы қоса
жүреді. Соңғылар - қазақ ертегілерінің кейіпкерлері. Олар алмасып алынған
сюжетке қазақтың нәр-нақышын беріп тұр. Прозалық фольклорды ертегілік проза
және аңыздық проза деп екі үлкен топқа бөлгенде прозалық шығармалардың
мазмұнына ел илана ма, әлде иланбай ма деген шарт негізге алынады. Сырттай
қарағанда, бұл субъективті принцип болып көрінуі ықтимал. Бірақ шындығында
олай емес. Ертегілік прозада қиял көркемделіп, таңғажайыпқа айналған,
яғни ертегілерде қиял – көркемдік құрал ретінде қолданылады. Ал, аңыздық
прозада қиял – көркемдік құрал емес, ол таңғажайыпқа айналмаған. Бұл
топтағы шығармаларда баяндау болған оқиғаны бейнелеп отырғандай сезіледі
және айтушы мен тыңдаушылар солай түсінеді.
Қазақтың өзіндік төл ертегілері жайында сөз еткенде олардың
мейлінше молдығын, бірақ соның бар нұсқасының ғылыми тұрғыдан жазылып
алынбағанын айтуға керек. Сондықтан да ертегілер – қазақ фольклорының ең
аз зерттелген саласы. Оларды жіктеп, талдау әлі аяқталған жоқ.
В.В.Радловтың, Әбубәкір Диваевтың, Шоқан Уәлихановтың, Милиоранскийдің,
Потаниннің, орыстың Географиялық қоғамы мен СССР Ғылым академиясы қазақ
филиалының жазып алғандарына қарап ертегілерді сарқа зерттеп жіктеу әлі
де болса қиын. Сондықтан қазақ ертегілерін шартты түрде мынадай топтарға
бөлеміз:
а) Қиял-ғажайып
б) Хайуанат жайындағы ертегілер
в) Салт ертегілері
г) Балаларға арналған ертегілер
д) Аңыз ертегілер, күй аңызы
А) Қиял–ғажайып ертегілері
Қазақ халқының Қиял-ғажайып ертегілерінің кейіпкерлері әр алуан
ғаламаттар болып келеді. Олар: жеті басты жалмауыз, жалғыз көзді жалмауыз,
жалмауыз кемпір, мыстан кемпір (қарға тұмсық деп те атайды), айдаһар, т.б.
сұлу қыз болып құбылып келетін жезтырнақ пен жын да жиі ұшырасады.
Ертегілерде адам баласына қас бұл күштерге қарсы солар сияқты қиял-
ғажайып кереметтер алысады. Олар: самұрық құс, жылан-патша, пері, ұшқыш
кілем, тағы басқалар.
Қазақтың қиял-ғажайып ертегілерінде көкті мекендеген жын-періштелер, диюлар
жайында көп баян етіледі, жер астындағы патшалық да мол айтылады. Ол
жақтан батыр, асыл тастар, дүние мүлік алып қайтады. Бұл – табиғаттың
тылсым сырына тайсалмай үңілген жанға тартылған сый-сияпаттай.
Осы топтың ішінде жеті қабат жер астындағыны құлағы шалып қалатын
саққұлақ, қиядағы бұлжытпай танитын көрегендер жайындағы ертегілер де
ерекше орын алады. Мұндай ертегілердің бәрінде де ақиқат дүние мен қиял
дүние мидай араласып жатады. Соның бәр-бәрінде негізгі бір ой бар. Ол –
адамның тылсым табиғат сырларын ашуға, өзін қоршаған жадау ортадан
алыстағыны болжап, білуге тыным таппай ұмтылуы.
б) Хайуанат жайындағы ертегілер
Қазақ фольклорындағы мол саланың бірі - хайуанат жайындағы ертегілер.
Айлалы қасқыр, қорқау қасқыр, сырттан қасқыр, алтын мүйізді арқар, шыңырау
іннен шығатын қарақұлақ жайындағы және қыран бүркіт, құлан жайындағы, үй
хайуанаттары жайындағы ертегілер – қазақтың төл ертегілері.
Халықтың күнкөріс кәсібінің, тіршілігінің тірегі болған үй хайуанаттарының
қажеттілігі мен маңыздылығы бұл саладағы ертегілердің мазмұнын ғана емес,
молдығы мен алуандығын да белгілеген. Шаруаны тұралатып, малды қырып-жоятын
жыртқыш аңдар мейлінше жексұрын қылып та суреттеледі. Алайда қасқырдың,
қорқау қасқырдың, адамға да малға да қас, қорқынышты сырттан қасқырдың
жексұрын сиықтары осылай жасалады. Қазақ ертегілерінде қасқыр тек обыр,
жыртқыш, залым болып қана суреттеліп қоймайды. Қазақ тұрмысындағы үй
хайуандарының маңызы мен ролі ерекше. Сондықтан олар жайындағы ертегілер
де түйе, ешкі қой, сиыр, жылқы арқылы, қызғылықты суреттеледі.
В) Тұрмыс-салт ертегілері
Бұл топқа жататын ертегілер: Қиял-ғажайып сарындар араласқан әрі нағыз
салт ертегілер болып екіге бөлінеді. Аңшы кейіпкерлердің характері мен
тұрмысының реалистік сипаттары мен қиял-ғажайып кереметтердің, ерекше
оқиғаларға тап болатын хайуанаттардың бейнесі өзара астасып, ұласып жатады.
Көбінесе, мұндай ертегілерге махаббат тақырыбы және сұлу қызды қияли
кереметтердің тылсым түрде ұрлап әкетуі тақырыбы араласады.
г) Балаларға арналған ертегілер.
Балаларға арналған ертегілер - қиял-ғажайып ертегілердің, тұрмыс-
салт ертегілердің және хайуанаттар жайындағы ертегілердің аралас-құралас
жиынтығы сияқты. Олар қызғылықты әрі күлкілі болып келеді. Кейде олардың
Өтірік ертегілер деп те атайды. Мұндай ертегілер адамды кәдімгі ақиқат
ортадан құстар мен жәндіктер дүниесіне немесе қиял-ғажайып нәрселердің
әлеміне әкетеді. Балаларға арналған ертегілерде кездесетін құйыршық немесе
қотыр торғай тәрізді кейіпкерлер өздері әлсіз болса да, адамды, қасқырды
жеңіп кете береді.
Балаларға арналған ертегілер адам мен оны қоршаған табиғаттың
арасындағы шекті елемейді. Балаларға арналған ертегілерде адам табиғатпен
сіңісіп кетеді немесе соның ішінен ғажайып көрініске түсіп шығады, адамның
әдеттегі қалпына бөлек небір күлкілі күйлерге енеді. Мәселен, Құйыршық
тәрізді болады. Бұл ертегілер жас баланың ой-санасы оянып, қиялы шарықтап
өсуіне әсер етеді.
Д) Аңыз ертегілер
Қазақ аңыздарының ертегілерден ерекшелігі сол - барлығы да тарихта
болған адамдар жайында айтылған, халық шығарған көркем әңгіме болып келеді.
Кейін оларға қоспалар қосылады да, халық творчествасының ерекше бір саласын
құрайды. Эпоста о баста анық болған оқиға негізінде туғанымен, аңыз одан да
гөрі басқашарақ. Бұл ең алдымен аңыздың қара сөз түрінде айтылатын
формасына байланысты.
Аңыз ертегілердің тағы бір ерекшелігі - ол әңгіме етілетін адамның өз
өміріндегі шын ісі мен мінезінің суреттелуінен, аңғарынан туады. Сондықтан
батыр жайындағы аңыз болса, тірліктегі батырлық іс-әрекетіне қосымша
ұлғайтылып айтылған шығарма болады. Күлдіргі болса, оның сол күлдіргілік іс
мінездеріне қосып ұлғайтып, молайтып айтылған оқиға болады. Қысқасы, аңыз
әңгіменің тарихтық адамды біржолата өзіне ұқсамаған кейіпке түсіріп
әкететіні болмайды. Мысалы, батыр емес, ақылгөй дана болса оны батыр адам
етіп немесе бұқарадан шыққан адамды хан етіп, бек етіп, өзгертіп әкетуі
болмайды. Күлдіргіні – данышпан, момынды – батыр, батырды – күлдіргі етіп
кетсе ол жол емес, ондай аңыз қонбайды. Осыған қарап әрбір аңыз әңгіменің
негізінде тарихта болған адамның шын кескінінің түбегейлі ерекшеліктері
жүреді дейміз.
Аңыздың ендігі бір ерекшелігі бірнеше циклдан тұратындығы. Белгілі бір
оқиға немесе бір адам жайындағы аңыздар шағын-шағын новеллалардан тұрады.
Қазақ аңыздары екі топқа бөлінеді:
Бірінші топқа жататындар – Қорқыт, Асан қайғы, Алдар көсе сияқты тарихи
адамдар жайындағы аңыздар және Қожанасыр жайындағы аңыз анекдоттардың
қазақша нұсқалары. Екінші топқа – күй аңыздары жатады. Домбырамен, қобызда,
сыбызғыда тартылатын күйлер арқылы әр аңыздың мазмұны баяндалады. Қазақта
күй жүздеп саналады. Солардың әрқайсысының да ауызша айтылатын кіріспесі
болады.
Ертегілердің ең алғаш зерттелуі Әбубәкір Диваевтің есімімен тікелей
байланысты. Диваев ұстанған ғылыми бағыттың ерекшелігі ол – қазақтың
ертегілерін этнографиялық материал ретінде танып, ұлттық әдет–ғұрыптардың,
ұлттық мінез халықтың дүниеге көзқарасын анықтауды ниет етеді. Ә.Диваев
қазақ ертегілерін тақырып жағынан а) ақыл, алғырлық ә) әйелдер б) шындық
және әділеттілік в) сараңдық пен жомарттық г) байлық және кедейлік туралы
ертегілер деп бес топқа бөледі. Бұл топтастырудың негізгі кемшіліктері - әр
топтағы ертегілердің өзара жігі айқын ашылмауында, негізінен тұрмыс–салт
ертегілерді ғана есепке алады. Сол ертегілердің түрін толық қамти
алмағанында. Дегенмен, Диваевтың қазақ ертегілерін бұлай топтастыруы қазақ
совет фольклористикасының тарихындағы алғашқы қадам екенін естен шығармаған
жөн.
Қазақ ертегілерін алғаш топтастыруда едәуір еңбек сіңірген ғалымдардың
бірі: М. Әуезов еді. Ол ертегілерді мазмұн жағынан алып қарап, аңыз ертегі,
салт яки үлгі ертегісі, мысқыл мазақ ертегілері, өтірік әңгімелер деп
бөлген. Әрине бұл топтастырудың кем–кетіктері аз емес. Мәселен,
ертегілердің жанрлық сипаттары мен ішкі мазмұндары жөнді ескерілмеген.
Алайда, сонымен бірге ғалымның сол кездің өзінде ертегілерімізді қазақ
халқының көне заманнан келе жатқан төл туындысы ретінде қарастыруы
құптарлық жәйт.
Аңыз–ертегілер мен салт ертегілерінің түп негізін ол жырақта жатқан
бөгде халықтардың фольклорынан емес, қазақ халқының алғашқы қоғам дәуірінде
өмір сүрген ата ауыз әдебиетінен іздейді. Қазақ совет әдебиеті
фольклористикасында ол кезде бұл бағыт өріс ала алмады, өйткені
Ә.Диваевтың басқа қазақ ауыз әдебиетін зерттеушілердің арнаулы
фольклористік дайындықтары жоқ еді. Сол себептен де қазақ ауыз әдебиеті
туралы жазылған еңбектердің сапасы бірдей болмады. Алайда, олардың ішінде
қазақ ертегілерінің тілі, стилі және халық өмірінен алатын орны туралы
айтылған ұшқыр да өткір пікірлер аз емес. Мәселен, қазақтың өтірік
ертегілерін қарастыра отырып, Ілияс Жансүгіров олардың тәрбиелік мәніне
айрықша көңіл аударады. Әңгіме желісі өмірде болмайтын оқиғаларға
құрылғанымен, қиыннан қиыстырып, ойламаған жерден амал тауып кететін
айлакер, тапқыр кейіпкерлердің қылықтары жас жеткіншектердің көңілінен
берік орын алады, тапқырлыққа, алғырлыққа үйретіп, балалардың көркем образ
арқылы ойлау қабілетін арттыра түседі деп жазады ол. Сәкен Сейфуллиннің
Қазақ әдебиеті атты кітабында ертегілеріне әжептәуір орын берілген. Мұнда
ертегілердің әлеуметтік–таптық мәнінен баса көңіл аударумен бірге, ол қазақ
ертегілерінің тақырыптарына, кейіпкерлеріне тоқтап, тілдік ерекшеліктерін
талдаған.
Қазақ совет ертегітануында бір кезде қазақ ертегілері қазақтың төл
туындылары емес, олар өзге халықтардың фольклорынан енген сюжеттерден
құралды деген ғылыми дәлелі жоқ сауатсыз пікір де орын алған еді. Бұл
пікір сынақты алғаш рет Фалев дәлелдеуге тырысты. Қазақ тілі мен фольклорын
жете білмеген ол орыс фольклористикасында ХІХ ғасырдың ІІ жартысын, ХХ
ғасырдың бас кезінде кең өріс алған сюжет сіңіру теориясын қазақ
ертегілерінің басым көпшілігі қазаққа көрші елдердің және үнді, парсы,
арабтардың фольклорынан Орта Азия, Тибет және Монғолия халықтарының ауыз
әдебиеті арқылы ауысып келген. 1936 жылы шыққан Алдар көсе жинағына
жазған алғы сөзінде Ө. Тұрманжанов та сюжет сіңіру теориясын қолдады. Оны
қыдырма сюжеттердің қатарына жатқызды.
Бірақ, Б.Кенжебаев: Халық өткеннің қай–қайсысы болсын, азды-көпті,
жаманды–жақсылы ертегі жасайды, әр халықтың өзінің өмірінен алып жасаған
ертегі, легендалары, эпостары тағы басқа өнерлері болады. Ертегі деген
нәрсе халықтың қоғамдық-әлеуметтік, тұрмыс–тіршілігінің нәтижесі, жемісі.
Сондықтан әр халықтың өзінің тарихтық, экономикалық-әлеуметтік дамуы
дәрежесіне, соған лайық мәдениетінің, салт–санасының дәрежесіне лайық
болады, - деп бұған қарсы пікір айтты. Сонымен бірге, мақала авторының
пікірінше, халықтар өзара қарым–қатынас жасай жүре ертегілердің де
сюжеттерін бірінен–бірі қабылдай білген. Және де әр халық өзіне ұнаған,
рухани тілегіне, мақсат–мүддесіне сай келген сюжеттерді ғана алып отырған.
Ол сюжеттер кейін сол халықтың фольклорлық дәстүріне бағынып, өзіндік түр
таңба тауып төлтума шығармаға айналып кете берген. Міне, бұл дұрыс тұжырым
еді.
Ертегілердің композициясы (оқиғаның басталуы, дамуы, шешілуі) көркемдік
тәсілдер мен бейнелеу үлгілерін талдай отыра, Б.Кенжебаев ертегілерге тән
оқиғаны кезегімен баяндау заңын және қиял–ғажайып ертегілері
композициясының бір тектес келетіндігін айтқан. Б.Кенжебаевтың бұл
мақаласын қазақ ертегітануындағы алғашқы ғылыми еңбектерінің бірі деп
бағалауымыз орынды.
М.Әуезов пен А.Соболевтің Қазақ халқының эпосы мен фольклоры деген
көлемді мақаласында кең түрде қарастырылады. Мұнда қазақ ертегілері шартты
түрде төмендегі топтарға бөлінеді.
а) қиял-ғажайып ертегілер ә) хайуанаттар туралы ертегілер
б) тұрмыс–салт ертегілері в) балаларға арналған ертегілер,
аңыз әңгімелер г) күй аңыздары
Осы жіктеуге қарай кейіпкерлер жүйесі, әр топ ертегілерінің
тақырыбы мен негізгі сипаттары кең ашылды. Мысалы, қиял–ғажайып
ертегілерінің ерекшелігін авторлар шын өмір мен фантастикалық құбылыстарды
іздейді. Әр жануарды шаруашылық пен тұрмыстағы атқаратын қызметіне қарай
осыған орай хайуанаттар туралы ертегілер – үй жануарлары туралы ертегілер,
жабайы аңдар туралы ертегілер болып екі топқа бөлінеді. Тұрмыс–салт
ертегілері де қиял–ғажайып сарындас және нағыз салт ертегілері
болып екіге бөлінеді. Алғашқы топқа авторлар аңшы-мергендер, дию перілер,
ұрлап алып қашатын сұлулар туралы ертегілерді жатқызып, екінші топқа
енгізілген ертегілерді а) үй–іші, үй–ішілік тұрмыс, ә) баққан
малын ит–құстан, әлдеқандай апаттан, қорқау қасқырдан құтқаратын батырлар,
б) тапқыр да айлалы, әрі бірін–бірі алдайтын жырынды қарақшылар,
ұры–кезептер, в) ханның ең қиын тапсырмаларын орындап, жеңіп шыққан ақылды
бала, г) сүймеген адамына ерге шыққан әйелдің ауыр тұрмысы, қытымыр мінезді
өгей шеше туралы ертегілер деп бөледі.
Қиял–ғажайып ертегілердің ішінде неше түрлі қызық оқиғаларды
суреттеуге құрылғаны – Ер Төстік. Ертегінің негізгі идеясы – адам баласына
қастық жасаушы жауыздық күштерге қарсы күресу, оларды қарапайым адамның
қалайша жеңгенін көрсету.
Ер Төстік ертегісі төрт бөлімнен құралады. Бірінші бөлімінде – Ер
Төстіктің туу, ағаларын іздеп шығуы, Кенжекейге үйленуі және Бекторымен
кездесу жайлары, екінші бөлімінде - Ер Төстіктің Бапыхан мен Темірханның
елдеріне баруы, үшінші бөлімінде – Ер Төстіктің шойынқұлақпен күресі,
төртінші бөлімінде Ер Төртістіктің еліне қайтып келуі баяндалады. Төрт
бөлім тығыз байланысып жатады.
Ер Төстік ертегісінің өзіне тән бір ерекшелігі – оқиғалардың
ғажайып халге, фантазияға құрылуында, ертегінің кейіпкерлері жердің асты-
үстін бірдей кезіп жүреді әр түрлі қызық оқиғаларға енгізіліп отырады. Осы
ретте әр алуан күрделі образдар жасалады. Ертегінің негізгі идеясы
кейіпкерлердің хал–жайын, олардың іс-әрекеттерін суреттеу арқылы дамиды.
Төстік батырлар жырының кейіпкеріне, батырға ұқсап келеді. Ол
ертегінің алғашқы бөлімінде жолдасы да садақ, азығы да садақ болған мықты
мерген батырдың бейнесінде суреттеледі. Ашаршылыққа ұшыраған әке-шешесін
аңның терісімен асырайды. Мұны халық ертегісі Ер Төстіктің ерлігі,
батырлығы деп дәлелдейді. Ер Төстік өзінің қаңғып кеткен сегіз ағасын іздеп
табады. Бұл жолда ол көп қиындықты басынан кешірсе де ағаларын тауып
әкеледі. Ер Төстіктің самұрық құсқа жәрдемі, айдаһарды жеңуі оның батырлық
образын ашады. Ер Төстікпен алысатын Шойынқұлақ - әрі айлалы, ірі мықты
жау. Ол өзінің жанын қайқы қарагер еліктің ішінде сақтайды. Шойынқұлақтың
бұл сырын Ер Төстік біледі, оның еліктің ішіндегі жанын құрытып жеңеді.
Сөйтіп, ертегі Ер Төстіктің осындай ерлік істерін суреттей отырып,
оның батырлық образын жасайды. Ер Төстікті әр түрлі жауыздық, зорлық
жасаушы күштерге қарсы күресуші, жәбірленушілерді қорғаушы етіп көрсетеді.
Бұл жөнінде оның көптеген ерлік істері фантазиялық түрде берілгенімен,
халықтың ойы, арманы жауыздықты жақсылыққа жеңдіру.
Сондықтан халық өзінің осы сияқты ойларын фантазиялық ертегілері арқылы
шебер бейнелеген. Халықтың ертегі, жырларында ерлермен қатар әйелдердің
де жағымды образдары жасалған. Мұны Кенжекей образынан байқаймыз.
Кенжекей ертегіде өзінің ақылды, білгірлік бейнесімен жарға айнымас
достығымен көрінеді. Мұнымен қатар, ол ертегіде сөз болып бірімен–бірі
ұштасып, дамып отыратын әңгімелердің шығуына себепкер соларға тиек ретінде
алынған. Кенжекей өзінің ерлігімен Ер Төстікке де ақыл беріп отырады, ол
шындықты жасырмай, турасын айтады. Ол Шалқұйрықтың батырға серік бола
алатындығына сенеді. Кенжекей баптап тарту еткен Шалқұйрық кейіннен Ер
Төстікке көп қызмет етеді, батырдың сенімді серігі болады.
Ер Төстік ертегісінің қызықты болып, қиял–ғажайып әңгімелерге құрылуы
ұнамсыз кейіпкердің ісіне де байланысты. Ертегідегі фантастикалық
әңгімелердің көбі осы ұнамсыз кейіпкердің іс-әрекеттерінен, олардың
жағдайларынан туып отырады. Қиял–ғажайып ертегілерінің кейбір кейіпкерлері
алып денелі болады, оларға атсаң оқ, шапсаң қылыш өтпейді. Өйткені бұлардың
жаны өздеріңен бөлек жерде сақталады, не қырдағы киіктің немесе шүрегей
үйректің ішінде, болмаса адам баласы бара алмайтын терең су түбінде жатады.
Ұнамсыз кейіпкерлердің бұл секілді кескіндері, жауыздық іс-әрекеттері Ер
Төстік ертегісінде суреттеледі. Мұндағы Бекторы, Темірхан, Шойынқұлақ,
Мыстандар адам баласына қастық жасаушылар ретінде алынады да, бұлардың
образы дараланып жасалады. Ертегідегі Бекторы күндестік пен бақталастықтың
бейнесін елестетеді. Ол – мықты жау, оған Мыстан да, Шойынқұлақ та та
бағынышты олардың күшін, айла–амалын Бекторы өз мақсатына, адам баласына
қастық жасау мақсатына пайдаланып отырады. Бекторы қаншама күшті
болғанымен, мақсатына жете алмайды. Өйткені адам баласына қастық жасаушылар
халықтың ауыз әдебиетінде еш уақытта өз мақсатына жеткен емес. Сондықтан да
халықтың қиялынан Ер Төстік сияқты батырлардан оның жаулары әр уақытта
жеңілуге тиісті.
Ер Төстік - еңбек адамының ғажайып жағдайларда жасаған ерлік
істерін суреттеуге құрылған ертегі. Оны бұл ретте батырлық ертегі деп
атауға болады. Ертегінің оқиғасы тұрмыс–салт әңгімелерінен басталып, дами
береді де, халық қиялынан туған сан алуан ғажайып оқиғаларды атап
баяндайды. Ертегінің оқиғалары өте шебер құрылған, басты кейіпкерлердің
істерін баяндау жолымен дамытылып отырады. Кенжекей – Ер Төстік арқылы
баяндалатын оқиғаларға себепкер Кенжекей - Ер Төстік арқылы баяндалатын
оқиғаларға себепкер ретінде алынса, Ер Төстік сол оқиғаларды дамытушы,
жүзеге асырушы – басты кейіпкер.
Ер Төстік - қара сөз және өлең аралас құрылған, халық тіліне өте
бай ертегінің бірі. Мұнда әдемі теңеулер, метафоралар, сөз айшықтары өте
жиі ұшырасады. Ал сөзге көп мағына сыйдыра айту, түймедейді түйедей етіп
көрсету, әр түрлі әсірелеу, шендестіру әдістерін қолдану – бұл ертегінің
өзіне тән көркемдік ерекшелігі болып табылады. Хабарсыз кеткен ағаларын
іздеп шыққан Ер Төстік Темір етіктен теңгедей, темір таяқтан тебендей
қалғанда, алыстан сағым көтерген белге кездеседі. Осы бір әдемі,
әсірелеу, түрінде айтылған аз сөзде қанша көп мағына жатыр. Бұдан Ер
Төстіктің сан қиыншылықты басынан кешіргендігі, арып–ашып мақсатына
жеткендігі көз алдына елестейді. Самұрықтың үлкендігі сондай, жайып
жібергенде бір қанатының өзі айшылық жерді алып кетеді деп, күрделі
метафора арқылы үлкен портрет жасайды.
Желаяқ жүгіргенде құстай ұшып, құйындай ұйытқи жөнеледі, жүрісіне шаң
ілеспей қалады. Оның бәрі ертекші халықтың тіл байлығының молдығын
көрсетеді. Қазақтың қиял–ғажайып ертегілерінде Ер Төстік секілді ер
жігіттер, батыр мергендер жайы – біркелкі молынан әңгіме болған тақырып.
Солардың бәрінде халық арасынан шыққан қарапайым адамдардың ерлік істері,
жауыздық пен жамандыққа қарсы батырлық күресі ардақталады. Бұл тақырып:
Құламерген, Жерден шыққан Желім батыр, Аламан мен Жоламан т.б.
секілді ертегілерден басты орын алады. Халықтың жазу-cызу өнері болмаған
кезде ауызша шығарған кітабы – ертегілеріндегі осы сияқты ой арманының өз
кезінде айрықша мәні болғандығын айта келіп, Ф.Энгельс, Немістің халық
кітаптары деп аталатын еңбегінде былай дейді: Халық кітаптарының міндеті
күні бойы ауыр жұмыс істеп, арып–тозып қайтқан шаруаның көңілін көтеру,
ойын ояту, ауыр азабын ұмыттыру, оған өзінің тастақ даласын жұпар аңқыған
гүлбақшасы етіп көрсету болады. Халық кітаптарының міндеті қолөнерші
ұстаның іс дүкенін, жапа шегіп тұрған ұста шәкіртінің лашық үйін жұмақ
етіп, олардың жұпыны әйелдерін тап–тамаша сұлу етіп, патша қызындай көрсету
болады.
ІІ бөлім: Қарапайым прозаның шығу тегі мен жанрлық ерекшеліктері
2.1 Күй аңыздары
Фольклорды зерттегенде, оның танымдық түрін де, көркем түрін де
жан–жақты қарастыру қажет. Өйтпеген күнде жанрлар теориясын жасау мүмкін
емес, көркем түрлердің даму заңдылықтарын да ашу қиын. Мысалы,
көркемдігінен гөрі танымдық қызметі басым прозалық жанрлардың осы күнге
дейін қазақ фольклортануында зерттелмей келуі - жоғарыда айтқан принципті
сақтамаудың салдары. Соның нәтижесінде бізде әлі күнге дейін қазақ халық
прозасы жанрлық тұрғыдан зерттелмей келді, жанрлар ғылыми саралауға түскен
жоқ, олардың ішкі даму заңдылықтары мен тұрақты белгілері айқындалған жоқ.
Ал, белгілі бір жанрдың табиғатын, ерекшелігі мен заңдарын білмейінше ол
жанрға жататын шығарманы объективті түрде және дұрыс бағалау қиынға
соғады. Себебі қашан болса да бір нәрсенің ерекшелігі, жалқылық қасиеті
тек жалпымен, ортақтықпен байланысқанда ғана анықталады.
Жалпы, халық прозасының ертегіге жатпайтын жанрлары баяндалып отырған
оқиғаны неғұрлым шындыққа жақын, өмірде болған етіп көрсетуге тырысады. Бұл
ретте меморат пен хикая жанрларынан басқа аңыз бен шежірені атауға болады.
Шешендік сөз бен шежіренің эстетикалық қызметінен идеологиялық қызметі
басым болғандықтан ол жанрларда ешқандай қиял–ғажайып қоспа болған жоқ.
Сол себепті бұл жанрдың шығармалары айтушының оқиғаға тікелей қатысуын
керек қылмаса да өмірде шын болған жағдайды баяндайды деп есептелінген.
Ондағы оқиғалар ешбір күдік туғызбаған, тыңдаушы оған күмәнданбаған .
Рас, бұл шығармалардың айтылу мәнері меморат пен хикаядан өзгеше.
Мұнда фольклордың көркем жанрлары сияқты, айтушы оқиғаны сырт баяндайды,
шығармадағы іс-әрекеттер өзінен-өзі болып жатқан секілді қылып
көрсметеді. Мұндай баяндауды презентативті, яғни нұсқай, көрсете баяндау
дейді. Ғылымға қиынырақ тиетін мәселе – фольклорлық прозаны күнделікті жай
әңгімеден, жай сөзден ажырату, яғни фольклорлық прозаға не жатады, екі–үш
адамның әңгімесі, сұхбаты қалай аталады - міне, осыны анықтау қиын. Басқа
сөзбен айтқанда, жай әңгіме де ауызша прозаға жатады, бірақ ол фольклор
болып есептеле ме, жоқ па – мәселе осында. Бұл жөнінде ғалым С.Қасқабасов
мынадай пікір айтады: ...Жай сұхбат әңгіме циклге түспесе, бірден–бір
тарап, тұрақтаған сюжет құрамаса, фольклор болып саналмайды
Фольклорлық проза шығармаларын айтылу мақсатына (пайда болуына)
қарай үш топқа бөлуге болады. Бірінші топты танымдық (познавательный),
мақсат көздейтін шығармалар құрайды. Мұндай шығармалар тыңдаушы жұртқа
жаратылыстың, дүниенің адамды қоршаған нәрселердің және неше түрлі
жан–жануарлардың пайда болуын, олардың мінез–құлқын түсіндіреді (мифтің
барлық түрі, кейбір аңыздар)
Екінші топқа мағлұматтық (информативный) мақсатпен айтылатын
шығармалар жатады. Бұл шығармалар көбінесе екі-үш адамның сұхбаты,
әңгімесі түрінде болып келеді. Мұнда көп жағдайда айтушы өз басында
болған ғажайып оқиғаларды немесе естіген хикаясын әңгімелейді. (хикая,
меморат- әңгіме). Үшінші топтың шығармалары көркемдік–тәрбиелік
мақсатпен айтылады. Бұл шығармалардың көркемдігі жоғары, сюжеті дамыған
болып келеді. Бұған классикалық ертегілердің барлық түрі кіреді.
Бұл сараланған проза жанрларының арасында қатып қалған шекара
емес. Олар өзара тығыз байланысты. Бір–біріне кірігіп жатады., немесе
таңғажайып оқиғалармен қатар бір ертегіде болмыстың шындық суреттері де
ұшырасады.
Оның үстіне оқиға желісінің дамуына байланысты прозалық жанрлар бір
түрден екінші түрге ауысып та жатады. Мысалы, тіршілікте жиі кездесетін
бір ғана оқиға жай әңгіме болуы да мүмкін, ал осы оқиға көркемделіп,
сюжеттік дамуға түссе, ол аңызға немесе ертегіге айналып кетеді.
Жанрлардың жалпы көркемдік және морфологиялық (құрылымдық) белгілері
көркем творчествоның ғасырлар бойы жасаған тәжірибесінен туғандықтан
айтарлықтай тұрақты. Сол себепті фольклорлық проза жанрларының
әрқайсысының (айталық, ертегінің, аңыздың, хикаят-әпсананың т.б.)
композициялық сюжеттік құрамын белгілі бір мөлшерде анықтауға, білуге
болады.
Прозалық жанрларда қаһармандық пен лирикалық элементтерді көптеп
ұшыратуға болады. Бірақ олар жанрды анықтауда критерий бола алмайды. Біз
жанрды айқындауда бірнеше шартқа сүйенуіміз керек. Айталық, шығармадағы
басым түсіп жатқан (элементтер қандай; басты оқиға, қақтығыс қандай,
көркемдікпен, құрылыспен бейнеленген; шығармада баяндалған оқиғаға
тыңдаушы жұрт пен орындаушы қалай қарайды, сене ме жоқ па?
Егер баяндалған оқиғаға сенсе, оны құрмет тұтса, онда ол шығарма
ертегі жанрына жатпайды, яғни аңыздық проза болып есептеледі; ал баяндалып
отырған оқиғаға тыңдаушы жұрт пен орындаушы сенбесе, одан бір эстетикалық
ләззат алса, көңілі қанағаттанса, ол шығарма ертегі жанрына кіреді.
Фольклорлық проза шығармаларды табиғатқа табынушылықтың салдарынан
да пайда болады. Ондай әңгімелер мен мифтердің алғашқы мақсаты – адамға
қас табиғат күштеріне қарсы күрес. Сондықтан олардың мазмұны – адамның
небір ғажайып мақұлықтармен кездесіп, қақтығысуы, солармен соғысуы болып
келеді.
Бірте–бірте фольклорлық проза адамның табиғат күштерімен қақтығысын
тікелей бейнелеуден арылады, ол енді көркем жанрға айнала бастайды. Сөйтіп
оу бастағы қарапайым миф, әңгіме енді көркем шығарма бола бастайды.
Шығарма құрылысының қарапайымдылықтан күрделілікке ауысуы, іс-әрекетті
төтелеп баяндаудан гөрі диалог, монологтар арқылы беруге ұмтылушылықтың
бой көрсетуі олардың жаңа деңгейге көшуінің де көрсеткіштері болып
саналмақ .
Жалпы музыка өнеріне, оның ішінде күй өнеріне келтірілген сан ғасырлық
тарихи деректер, түптеп келгенде, күй аңыздарына да тікелей қатысты.
Себебі, дәстүрлі талғам-таным бойынша күй мен күй аңызы біртұтас құбылыс.
Қазақтың бірде–бір күйі себепсіз шықпаған. Күйдің шығу себебі сол күйді
тартарда күй аңызы алдымен ауызша айтылатын болған. Яғни, күй аңыздары
қазақ фольклорындағы кездейсоқ құбылыс емес. Бұл тұрғыдан келгенде,
тарихи деректердің қатысы күйге де, күй аңыздарына да бірдей ортақ. Күй
аңыздарының тарихи деректілігін сөз ету барысында, оларды тарихи
кезеңдерге тели отырып, саралау шарт. Осы орайда, академик Әлкей
Марғұланның қазақ эпостарын тарихи кезеңдер бойынша сараланған үлгісі
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І . Қазақ халық прозасын ғалымдардың классификациялауы ... ... ... .6
ІІ. Қарапайым прозаның шығу тегі мен жанрлық ерекшеліктері ... ...26
2.1 Қазақтың күй
аңыздары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..26
2.2 Қазақ фольклорындағы әпсана-хикаяттардың жанрлық
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .40
2.3 Қазақ халық прозасының мектептегі оқытылу жағдайы ... ... ... ... 57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қазақ халқының фольклоры зерттеудің үлкен айналымына түскен ғылым саласы
екендігі мәлім. Бүгінгі таңда фольклорлың мәселелерін арнайы қарастырудың
нәтижелері де баршылық. Әсіресе, жанрлық тұрғыдан зерделеуде біраз игі
істер атқарылды. Дипломдық жұмыстың негізгі өзегіне айналып отырған қазақ
халық прозасы ауыз әдебиетінде кейінірек қолға алынғанымен, азды-көпті
арнаулы зерттеу еңбектері бар екені шындық. Көп жылдар бойы қазақ елі
отаршылдық бұғауында келіп, төл тарихымызды зерттеуге мүмкіншілік болмады.
Дегенмен де, ел қамын ертерек ойлап, тереңнен болжай білген ғалымдар да аз
емес. Бұл мәселеде фольклортанушы С.Қасқабасовтың Қазақтың халық
прозасы атты монографиясының маңызы зор. Халық прозасы деген ұғым
әлемдік фольклортану ғылымында 1950-60 жылдардан, яғни Халық прозасын
зерттеушілердің халықаралық қоғамы құрылғаннан кейін қолданыла бастады.
Дүниежүзі фольклортануында қалыптасқан түсінік бойынша, халық прозасына
ауыз әдебиетінің қара сөзбен айтылатын барлық түрі кіреді. Олар үлкен екі
топқа бөлінеді. Бірі – ертегілердің барлық жанры, екіншісі – ертегіге
жатпайтын прозалық шығармалар.
Бүгінгі күнде бұл тақырыптың өзектілігі жаһандану кезеңінде халық прозасы
назардан тыс қалып отыр. Компьютер бастылардың заманы ауыз әдебиетін
қызығып оқуға, оған ден қойып қарастыруға, оны жанрлық тұрғыда зерделеудің,
жіктеудің маңыздылығына мән бермей отыр. Бұл өте қауіпті және қайғылы
жағдай. Біздің бұл тақырыпты таңдаған мақсатымыз - халық прозасы
соның ішінде қарапайым проза жанрын зерттеуде әлі де болса ғылыми нақты
дәлелдеулер жоқ. Соның себебі неде екендігін түсінгіміз келді. Шағын
жұмысымызда қазақ фольклорындағы халық прозасын, нақтырақ айтсақ, аңыздық
прозада қарастырылатын әпсана-хикаят жанрын объектіге ала
отырып, оның өзіндік табиғатын таразылауды, қарапайым прозаның ерекшелігін
ашуды мақсат еттік.
Зерттеу міндеттері:
1. Ғалымдардың классификациялық шарттарын талдау;
2. Халық прозасы ішіндегі көркемделген проза мен қарапайым прозаның
айырмашылығын анықтау;
3. Қарапайым прозаның ішінде күй аңыздарының шығу тарихы мен
себебінің мәнісін түсіну
4. Әпсана- хикаят жанрының аралық жанр ретінде қасиетін анықтау;
5. Қазақ халық прозасының мектептегі оқытылу жағдайы оған бөлінетін
сағаттар санын анықтау;
Ғылыми болжам: Қазақ халық прозасы, соның ішінде ертегі жанры мен
қарапайым проза жанры үлкен ізденісті, зертеуді талап ететін күрделі
жанр. Бүгінгі күнге дейін бұл жанр турасында бірізді көзқарас жоқтың
қасы. Болашақта түбегейлі зерттеліп ғылымда өзінің орнын ойып алуына аз
да болса үлесімізді қоссақ дейміз. Себебі, бұл жанрлардың ұрпақ
тәрбиесіндегі маңызы зор. Оның мазмұнында ата-бабалар ізі, олардың сол
кездегі арман-мұраты, болашаққа сенімі, қанатты қиялы, ұшқыр ойы, өткір
сөзі, тылсым сезімі, асқақ рухы жатыр. Егер де мектепте осы тақырып
кеңірек қамтылып, толық мағлұмат берілсе, ұстаздар бүгінгі күннің түрлі
технологияларын тиімді қолдана оқытса оқушылар да қызыға оқиды деп
ойлаймыз. Сол кезде ғана, ұлттық мұраға деген сүйіспеншілік, оның
маңыздылығы ашылар еді. Ал сондай дәрежеге жеткен уақытта біз өзімізді
халқымыздың болашаққа сенім артқан жалынды жастары деп таныстыра аламыз.
Ата-баба алдында ұрпақ адалдығын таныта аламыз. Өткенін білмей, болашаққа
көз тастау мүмкін емес. Әр кезде де, әр уақытта да осыны естен шығармай,
өзге ұлтқа өз байлығымызды таныта білу - әр елім деген азаматтың парызы деп
түсінеміз.
Зерттеу әдістері: библиографиялық әдіc, салыстыру әдісі, зерттеу әдісі
Зерттеу пәні: Халық ауыз әдебиеті
Зерттеу орны: Мағжан Жұмабаев атындағы облыстық кітапхана, Әдебиет және
өнер музейі, қалалық кітапхана, Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік
университетінің кітапханасы, № 13 мектеп
І. Қазақ халық прозасын ғалымдардың классификациялауы.
Кез келген ғылым саласының даму тарихы, зерттелу кезеңдері болады. Сол
сияқты қазақ халқының фольклоры зерттеудің үлкен айналымына түскен ғылым
саласы екендігі мәлім. Бүгінгі таңда фольклордың мәселелерін арнайы
қарастырудың нәтижелері де баршылық. Дипломдық жұмыстың негізгі өзегіне
айналып отырған қазақ халық прозасы ауыз әдебиетінде кейінірек қолға
алынғанымен, арнаулы зерттеу еңбектер жазылмады. Бұл мәселеде
фольклортанушы С.Қасқабасовтың Қазақтың халық прозасы атты
монографиясының маңызы зор. Халық прозасы деген ұғым әлемдік
фольклортану ғылымында 1950-60 жылдардан, яғни халық прозасын
зерттеушілердің халықаралық қоғамы құрылғаннан кейін қолданыла бастады.
Дүние жүзі фольклортануында қалыптасқан түсінік бойынша халық
прозасына ауыз әдебиетінің қара сөзбен жазылған барлық түрі кіреді. Олар
екі үлкен топқа бөлінеді. Бірі – ертегілердің барлық жанры, ал екіншісі –
ертегіге жатпайтын прозалық шығармалар.
Қазақ фольклортану ғылымында, халық ауыз әдебиетінің құрамында
прозалық жанрлар бар екенін, олар іштей жіктелетіні жайлы айтылып кетеді.
Мәселен, Е.Ысмайылов оларды: Фольклордың қара сөзбен айтылатын
ерекше бір түрі деп атайды. Демек, басқа халықтардың фольклоры сияқты,
қазақ ауыз әдебиеті де прозалық үлгіге бай. Сондықтан фольклордың бұл
жанрын Халық прозасы деп атауға әбден болады. Оның құрамында ертегіден
басқа біршама прозалық жанрдың үлгілері бар. Мысалы: аспандағы көптеген
жұлдыздар, күн мен ай туралы мифтер, жеке-жеке тау, тас, көл, мекен
аттарының шығуын бір тарихи оқиғаға байланысты баяндайтын аңыздар,
жезтырнақ, жалғыз көзді дәу, күлдіргіш, албастылар жайлы әпсана–хикаяттар
ертегіге жатпайды.
Біздің ұлттық фольклортануымызда халық прозасының ертегілер тобы
көбірек зерттелген. Ертегіге жатпайтын прозалық фольклор біраз уақытқа
дейін жүйелі зерттелмеді. Көбінесе бұл топ ертегілермен бірге қарастырылып
келді. Тек Мұхтар Әуезов пен Е.Ысмайылов бір топ прозалық шығарманың ертегі
жанрына жатпайтынын анықтап, оларды аңыз-ертегілер деп атады.
Ш.Ш.Уәлиханов фольклорға сіңірген еңбектерінің әр түрлі салаларын
ғалымдар көп зерттегенімен, оның бәрін бір жүйеге түсіріп, Шоқанның қазақ
халық мұрасын жинау жөнінде ұстанған қағидаларын және фольклористік
көзқарастарын тұтастай алып қарастырған арнайы зерттеу жұмысы жазылған жоқ.
Белгілі ғалымдар Н.С.Смирнова, Ш.Қ.Сәтбаева, Р.Бердібаев еңбектерінде
Ш.Ш.Уәлихановтың қазақ ауыз әдебиетін алғашқы жинаушы зерттеушілігі байыпты
сараланған. Қазақ эпосы мен аңызы, ертегілері мен өлең, жырлары, мақал-
мәтелдері жайында өте бай материал жинауы, оларды жинау принциптері мен
қазақ халық поэзиясы жанрларына анықтама беруі, ауыз әдебиеті
шығармаларынан халықтың таным-түсініктері, әдеп-ғұрыптары, өмір тіршілігі
көрінеді дейтін ұлағатты ойларын аталған ғалымдар кеңінен қарастырады.
Ш.Ш.Уәлиханов өз еңбектерінде қазақ ауыз әдебиетін, әсіресе аңыз бен эпосты
тарихпен тығыз байланысты қарастырады. Орыс демократтарының үлгісімен
зерделеп, фольклорлық шығармалардан бір тарихи дәуірге, оқиғаға деген
көзқарасы, бағасы танылатындығын айтады. Қазақтың мақал-мәтелдері, қазақ
билері шешендік сөз туралы, жалпы айтыс өнері жайында Ш.Ш.Уәлихановтың
пікірлерін көптеген ғалымдар өз зерттеулерінде басшылыққа алып отырады,
фольклордың бұл жанрларын тұңғыш зерттеген Шоқан екенін әділ атап өтеді.
Ш.Ш.Уәлиханов өз еңбектерінде жинаған фольклор үлгілерін нақты жіктемесе
де, оның жинап жазып алған шығармаларын былайша жіктеуге болады: 1.
Өлеңдер; 2. Жырлар; 3. Жеке тарихи адамдар туралы аңыз әңгімелер; 4. Қиял-
ғажайып әпсаналар; 5. Аспан әлемі туралы (космогониялық) мифтер мен
әпсаналар; 6. Жер-су аттарына байланысты (географиялық, топонимикалық)
аңыздар. 7. Ертегілер; 8. Халықтардың пайда болуы
туралы (этногенездік) мифтер мен аңыз-әпсаналар; 9. Мақал–мәтелдер; 10.
Жұмбақ-айтыстар; 11. Музыкалық мұралар. Мұның өзі Ш.Ш.Уәлихановтың халық
мифтеріне, аңыздарына, жырларына, сол сияқты басқа да көне сөздеріне
айрықша мән бергенін, солардың елдің ескі өмірінің ізін іздегенін
байқатады. Ш.Ш.Уәлиханов ауызекі мұраны жинауда ғылыми құнды әдіс
қолданған. Бір аңызды не әңгімені бірнеше адамнан тыңдауды әдетке
айналдырған, сол шығармалардың шындыққа жақын келетіндерін қысқаша сюжетін
жазып алып отырған. Бұл оның ХVІІІ ғасыр батырлары жайлы тарихи аңыздар
деп аталатын мақаласынан анық көрінеді. Ш.Ш.Уәлиханов қазақтың
наным–сенімдеріне қатысты Қаржілік туралы аңызды, Қойлыбай бақсыға
қатысты мифтерді, Өлі мен тірі және олардың достығы туралы атты хикаяны
да жазып алған. Ғалым осындай хикаялар мен ертегі, мифтерде халықтың бір
замандағы дүниені тану дәрежесі қандай болғандығын ғана емес, қазіргі наным-
сенімдерден де хабар береді. Мұның бәрі ғалым халықтың рухани әлемін,
мәдени даму дәрежесін, ақындық қиялын, жан-жақты түсіну мақсатында
жинап, тексерген. Шоқанға музыкалық мұраларды жинауға көмектескен –
Шыңғыстың інісі Ханқожа күйші. Бізге оның орындаған, әлде өзі шығарған 14
күйінің ғана аттары жетіп отыр. Қазақтың мақал-мәтелдерін алғаш қағаз
бетіне түсірген Ш.Ш.Уәлиханов. Ол мақал-мәтелдердің табиғатын жеке танып,
қазақ өмірін жан-жақты көрсете аларлықтай үлгілерін жинаған. Шоқан мақал-
мәтелдерді халықтың әр түрлі топтарының өкілдері аузынан жазып алған. Ол
мақалдарға халықтың бірлескен ақыл-ойының жемісі деп қарайды. Мақалдарда
халықтың түрлі заттарға өзін қоршаған әлемге көзқарасы тұжырымдалған, - деп
бағалады. Шоқан жазбалар арасында жұмбақ айтыстары да кездеседі. Егер қазақ
халық прозасын оның ХХ ғасырдың 70-80 жылдарынан бастап түркі
фольклортануында да фольклордың прозалық жанрларына арналған жинақтар,
зерттеулер шыға бастады. Жалпы түркі халықтарының ішінде де халық
прозасының зерттелуі кең өріс алды. Башқұрт, татар ғалымдары халық
прозасы шығармаларын бірнеше том етіп шығарып, оларға ғылыми зерттеу мен
түсініктемелер жазды. Әсіресе, башқұрт оқымыстылары батырлық ертегіге,
аңыз бен әпсана-хикаятқа жеке-жеке том арнағанын атап өту қажет.
Аталған жинақтарда халық прозасының ертегіден басқа жанрларының
арнайы қамтылып, біршама зерттелгені – қуанарлық жағдай. Мысалы, башқұрт
фольклорисі Ф.Надршина аңыз бен әпсана-хикаятқа арналған томға жазған
кіріспесінде башқұрт халқының ертегіге жатпайтын прозалық жанрларын
классификациялап, саралауға тырысқан, біраз сипаттаған. Автор жанрлық
саралауға критерий етіп шығарманың тақырыбы мен мазмұнын, оған
сенетіндігін алған.
Ол мынадай жанрларды бөлектеп, даралайды: бұрынғы
ырым-нышандарға құрылған легендалар, башқұрттардың шығу тарихына байланысты
легендалар, жер-су, тау-тас т.б. мекен атауларына байланысты риүәйәт,
легендалар, тарихи риүәйәттар, тұрмыс-күнкөріс риүйәттары.
Ф.Надршина сондай-ақ башқұрт фольклорында хикая жанры бар екенін де айтып,
оны мифологик хикәйә деп атайды.
Терминдік атау жағына келгенде, автор орыс фольклортану ғылымында
қалыптасқан легенда сөзін алады. Біз оны әпсана–хикаят деп атаймыз.
Прозалық фольклорды зерттеуде өзбек ғалымдары да біраз табысқа жетті. Олар
ертегімен қатар аңыз, әпсана-хикаятты да жеке жанрлар есебінде
қарастырды. Коллективтік еңбекте проза жанрына эртаклар, афсона ва
риваятлар, латифа во лофлар жатқызылған. Ал К.Имомов өзінің монографиясында
фольклорлық прозаны төмендегіше саралайды: эртаклар, маталар, афсоналар.
Көріп отырғанымыз: екі кітаптағы классификацияда онша алшақтық жоқ.
Тек коллективтік еңбекте сатиралық ертегінің анекдот типтес түрін латифа
және лофлар деп ертегіден тыс жанр ретінде бөлген. Ал,
К.Имомов бұны жеке жанр деп есептемейді. Ол прозалық жанрға эртак-
матал деп (мисал) қосқан.
Екі еңбекте де жанрлық классификациялаудың басты шарты - шығарма
мазмұнының шындығы. Басқа сөзбен айтқанда, шығармадағы оқиға өмірде
болған ба, әлде ойдан шығарылған ба? Әрине, ғылыми саралауға бұл әлі
жеткіліксіз. Бұл принциптен маңыздырақ критерийлер бар екені белгілі.
Тағы бір айтатын нәрсе – екі еңбекте де жанрларды зерттеуде
олардың шығу тегі ескерілмеген, даму жолдары көрсетілмеген, сондықтан
алдымен көркем жанрлар қарастырылған.
Құптарлық жайттардың бірі – терминдік атаулардың молдығы. Бірақ
афсона парсы тілінде ертек деген сөз. Сондықтан оны легенданың,
орнына осы күйінде қолдану бұл ұғымды толық бермей тұр. Сол себепті
легенда ұғымын беру үшін әпсана–хикаят деген тіркес алған дұрыс сияқты.
Легенда ұғымын әпсана термині арқылы беру ұйғыр фольклортануында
орын алған. Мұнда ұйғыр халық прозасы мына жанрларға бөлінген: чәчәклар,
ривайәт, әпсанә, болмишлар. Терминдік жағынан келгенде, болмыш деген атау
орыстың быличка ұғымына сәйкестендіру үшін алынған. Бірақ бұл –
дәлме–дәл аударылған калька. Бұл жанрды біз бұрыннан қалыптасқан, дәстүрлі
болып кеткен хикая деген терминімен атаған дұрыс деп ойлаймыз.
Халық прозасын зерттеуді түркмен фольклористері де қолға алды. 1982
жылы А.Баймырадовтың Түркмен фольклор прозасының тарихы эволюциясы деп
аталатын еңбегі жарық көрді. Бұл зерттеудің бір ұтымды жері - түркмен
фольклорында миф жанрының бар екенін анықтап, оған арнайы тарау беруінде.
Негізінде бұл еңбек ертегіге жатпайтын прозаға арналған. Автор бұл топты
эртеки хәсиетсіз фольклор прозасы деп атап, оны миф, легенда, хикаят және
ривоят деген жанрларға саралайды. Бұдан терминдік атаулардың біркелкі
емес екендігін аңғаруға болады.
Жалпы, бір көңіл аударатын мәселе - прозалық жанрларды атау. Оларға ат
қойып, айдар тағуда түркі халықтары өз тілдерінде қалыптасқан тума
немесе басқа тілден қабылданып, сіңісіп келген сөздерді алуы қажет.
Айталық, әпсана, риваят сөздері ұйғыр, өзбек тілдерінде бұрыннан белгілі
бір ұғым ретінде орныққан болса, соны пайдалану керек. Ал қазақ тілінде
әпсана, риваят сөздері сіңіспеген. Олардың орнына бізде хикая, хикаят,
қисса, рисале сөздері қолданылған. Сондықтан қазақ халық прозасындағы
ертегіден аңыздан басқа жанрларды атау үшін осы сөздерді пайдаланған
абзал. Оның үстіне афсана, парсыша ертек, ал риваят арабша роман
деген сөздер екен. Демек, мүмкіндігінше тілімізде бұрын қалыптасқан
сөздерді пайдаланып, оларға терминдік ұғым беру керек.
1934 жылы К.Сидов халық прозасын ертегіден тыс жанрларды үшке
бөлген: әңгіме, естелік, хабар.
Швейцар оқымыстысы М.Люти мен чех ғалымы О.Сироватха халық прозасын
ертегілік және аңыздық деп бөлгенде, айтушы мен тыңдаушының шығармаға
сенетіні, сенбейтіні негізге алынбау керек деген пікір айтады.
Чистов прозалық жанрды жіктеудің, саралаудың негізгі принципі
- әлеуметтік-тұрмыстық функция деп қарастырады. 1.
Эстетикалық функциясы айқын: (ертегінің бар түрі, мисал, өтірік, анекдот)
2. Эстетикадан басқа қызмет атқаратын жанрлар: (аңыз, әпсана-хикаят,
әңгіме, хикая)
С.Н.Азбелев екіге бөлген: көркем және қарапайым. Бұл пікірмен келісуге
болады. Егер де жанрлық ерекшелігіне келетін болсақ шынында екі жанрдың
атқаратын қызметтері өз алдына бір бөлек. М.Әуезов қазақ халық
фольклортану ғылымында тұңғыш рет қара сөзбен айтылатын бір тектес
шығармаларды жеке-дара бөліп алып, жанр ретінде қарастырған. Қара сөз
үлгісіндегі фольклорды ол: ертегі, аңыз ертегі, күй аңызы деп бөлген
Қазақ фольклортануында халық прозасын жанрға сараламай, түгелімен
ертегі деп түсіну қалыптасқан ұғым. Мысалы, қазақ фольклорына арналған
М.Ғабдуллиннің оқулығында былай деп жазылған: Қазақ ертегілерін мазмұнына,
әр алуан ерекшелігіне қарай бірнеше түрге бөлеміз: Солардың ішінде
бастылары: а) қиял–ғажайып ертегілері ә) хайуанаттар жайындағы ертегілер
б) тұрмыс–салт ертегілері және аңыздар;
Көріп отырғанымыз: ертегі жанрына аңыздар да кіріп кеткен. Бірақ не
себепті бұлай істелгені кітапта айтылмайды. Сондықтан жанрлық саралауда
автордың ұстанған шарты белгісіз. Оны мынадан да көруге болады. Осы
еңбегінде ғалым жаңағы аталған ертегілер тобынан аңыз-әңгімелерді жеке
бөліп атайды да, оған Алдар Көсе, Асан қайғы, Жиренше шешен туралы
шығармаларды жатқызады.
М.Әуезов 1927 жылы жарыққа шыққан кітабында, 1939 жылы С.Соболевпен
бірігіп жазған еңбегінде, одан соңғы зерттеулерінде де ертегі жанрын
арнайы қарастырып, оның ішкі жанрларын сипаттап берген еді. Сондай–ақ ол
кісі халық прозасында ертегіден басқа жанрлар бар екенін анықтап оларды
бірде аңыз ертегілер, бірде аңыз әңгімелер деп атайды.
1968 жылы орыс тілінде жарық көрген Қазақ әдебиетінің тарихында
халық прозасын бір жанрлық жүйе тұрғысында қарастыру нышаны болды. Онда
бүкіл халық прозасына арналған жанрлар тарауы Ертегілер деп аталып,
ертегіге жатпайтын прозалық жанрлар арнайы тараумен бөлінбеді. Дегенмен,
олар бұл кітапта былички, предания, легенды деген атпен арнаулы түрде
қарастырылды. Рас, Костюхин жалпы фольклорлық жанрлар теориясына бармайды
және бөлектеніп алынған жанрларды классификациялау принциптерін де ашып
анықтамайды. Автор аталған үш жанрды оқшаулауда орыс фольклортану
ғылымының тәжірибесіне жүгінеді де, оларды саралау критерийі етіп
шығармаға елдің илану, иланбау дәрежесін анықтайды. Бұл бір жағынан
дұрыс. Өйткені аңыздық проза шығармаларын ел ақиқат деп қабылдаған,
себебі олардағы қиял көркемдік шарт емес, халық түсінігінің сәулесі ретінде
көрінеді. Ертегіге жатпайтын халық прозасына фольклорист Еділ Тұрсынов та
арнайы мақала жазды. Бірақ оның еңбегі халық прозасының барлық жанрын
қамтымайды және фольклор жанрына байланысты жалпы теориялық мәселелерді
қарастырмайды.
Аталған мақалада тек жануарлар туралы аңыздар мен әңгімелер сөз
болады. Автор оларды жіктеуде шығармалардың логикалық–маңыздылық
құрылымын негізгі принцип етуді ұстанады.
Басқа халықтардағыдай, қазақ халқының ауыз әдебиетінде ертегілер
орасан мол орын алады. Қазақ фольклорының басқа түрлеріндегідей емес, нақ
осы ертегілерден көршілес отырған шығыс және батыс халықтарының
ертегілерінен ауысқан, алмасқан із-бедерлер анық танылады. Шығыстан келген
әсер жайында сөз болғанда қазақ арасында әлмисақтан бері бар Мың бір
түн, Тотының тоқсан тарауы, сияқты шығармаларды, ежелгі түрік
халқының романы Бақтажарды еске алу қажет. Сондай–ақ, қазақтың халық
ертегілерінің талай–талайы орыс халқының ертегілік фольклорымен едәуір
байланысты екендігін де атау керек. Бұл хайуанаттар жайындағы ертегілерден
әсіресе анық байқалады.
Бірақ басқа халықтардан алмасып алынған сюжеттік желілер өңделіп
сұрыпталады, өзгереді, жаңа халықтық негіз табады, яғни сол ертегілердің
қазақша айтылатын нұсқалары туады. Сол нұсқаларға қазақ халқының тарихы
мен тұрмысына хас ұғым-нанымдардың, әр алуан әлеуметтік топтардың дүние
тануы мен дүниеге көзқарасының экономикалық-әлеуметтік ерекшеліктерінің
ықпалы тигендігі де даусыз.
Сюжеттің кейде үзік-үзік болып бөлінетіндігі де байқалады. Мұндай
жағдайда алмасқан сюжет қазақ нұсқасына тұтас күйінде емес, жекелеген
сарындар мен ситуациялар түрінде енеді. Сюжеттің осындай жекелеген
элементтерінің, тіпті қазақтың төл ертегілерінің желісіне еніп кететін
кездері болады. Мәселен, қиял-ғажайып ертегілерде жалмауызға қоса перілер
мен диюлар (араб-парсы ертегілерінен ауысқан) да жүреді. Сол сияқты, орыс
ертегілеріне мейлінше хас аю, түлкімен бірге үй хайуанаттары, қойшы қоса
жүреді. Соңғылар - қазақ ертегілерінің кейіпкерлері. Олар алмасып алынған
сюжетке қазақтың нәр-нақышын беріп тұр. Прозалық фольклорды ертегілік проза
және аңыздық проза деп екі үлкен топқа бөлгенде прозалық шығармалардың
мазмұнына ел илана ма, әлде иланбай ма деген шарт негізге алынады. Сырттай
қарағанда, бұл субъективті принцип болып көрінуі ықтимал. Бірақ шындығында
олай емес. Ертегілік прозада қиял көркемделіп, таңғажайыпқа айналған,
яғни ертегілерде қиял – көркемдік құрал ретінде қолданылады. Ал, аңыздық
прозада қиял – көркемдік құрал емес, ол таңғажайыпқа айналмаған. Бұл
топтағы шығармаларда баяндау болған оқиғаны бейнелеп отырғандай сезіледі
және айтушы мен тыңдаушылар солай түсінеді.
Қазақтың өзіндік төл ертегілері жайында сөз еткенде олардың
мейлінше молдығын, бірақ соның бар нұсқасының ғылыми тұрғыдан жазылып
алынбағанын айтуға керек. Сондықтан да ертегілер – қазақ фольклорының ең
аз зерттелген саласы. Оларды жіктеп, талдау әлі аяқталған жоқ.
В.В.Радловтың, Әбубәкір Диваевтың, Шоқан Уәлихановтың, Милиоранскийдің,
Потаниннің, орыстың Географиялық қоғамы мен СССР Ғылым академиясы қазақ
филиалының жазып алғандарына қарап ертегілерді сарқа зерттеп жіктеу әлі
де болса қиын. Сондықтан қазақ ертегілерін шартты түрде мынадай топтарға
бөлеміз:
а) Қиял-ғажайып
б) Хайуанат жайындағы ертегілер
в) Салт ертегілері
г) Балаларға арналған ертегілер
д) Аңыз ертегілер, күй аңызы
А) Қиял–ғажайып ертегілері
Қазақ халқының Қиял-ғажайып ертегілерінің кейіпкерлері әр алуан
ғаламаттар болып келеді. Олар: жеті басты жалмауыз, жалғыз көзді жалмауыз,
жалмауыз кемпір, мыстан кемпір (қарға тұмсық деп те атайды), айдаһар, т.б.
сұлу қыз болып құбылып келетін жезтырнақ пен жын да жиі ұшырасады.
Ертегілерде адам баласына қас бұл күштерге қарсы солар сияқты қиял-
ғажайып кереметтер алысады. Олар: самұрық құс, жылан-патша, пері, ұшқыш
кілем, тағы басқалар.
Қазақтың қиял-ғажайып ертегілерінде көкті мекендеген жын-періштелер, диюлар
жайында көп баян етіледі, жер астындағы патшалық да мол айтылады. Ол
жақтан батыр, асыл тастар, дүние мүлік алып қайтады. Бұл – табиғаттың
тылсым сырына тайсалмай үңілген жанға тартылған сый-сияпаттай.
Осы топтың ішінде жеті қабат жер астындағыны құлағы шалып қалатын
саққұлақ, қиядағы бұлжытпай танитын көрегендер жайындағы ертегілер де
ерекше орын алады. Мұндай ертегілердің бәрінде де ақиқат дүние мен қиял
дүние мидай араласып жатады. Соның бәр-бәрінде негізгі бір ой бар. Ол –
адамның тылсым табиғат сырларын ашуға, өзін қоршаған жадау ортадан
алыстағыны болжап, білуге тыным таппай ұмтылуы.
б) Хайуанат жайындағы ертегілер
Қазақ фольклорындағы мол саланың бірі - хайуанат жайындағы ертегілер.
Айлалы қасқыр, қорқау қасқыр, сырттан қасқыр, алтын мүйізді арқар, шыңырау
іннен шығатын қарақұлақ жайындағы және қыран бүркіт, құлан жайындағы, үй
хайуанаттары жайындағы ертегілер – қазақтың төл ертегілері.
Халықтың күнкөріс кәсібінің, тіршілігінің тірегі болған үй хайуанаттарының
қажеттілігі мен маңыздылығы бұл саладағы ертегілердің мазмұнын ғана емес,
молдығы мен алуандығын да белгілеген. Шаруаны тұралатып, малды қырып-жоятын
жыртқыш аңдар мейлінше жексұрын қылып та суреттеледі. Алайда қасқырдың,
қорқау қасқырдың, адамға да малға да қас, қорқынышты сырттан қасқырдың
жексұрын сиықтары осылай жасалады. Қазақ ертегілерінде қасқыр тек обыр,
жыртқыш, залым болып қана суреттеліп қоймайды. Қазақ тұрмысындағы үй
хайуандарының маңызы мен ролі ерекше. Сондықтан олар жайындағы ертегілер
де түйе, ешкі қой, сиыр, жылқы арқылы, қызғылықты суреттеледі.
В) Тұрмыс-салт ертегілері
Бұл топқа жататын ертегілер: Қиял-ғажайып сарындар араласқан әрі нағыз
салт ертегілер болып екіге бөлінеді. Аңшы кейіпкерлердің характері мен
тұрмысының реалистік сипаттары мен қиял-ғажайып кереметтердің, ерекше
оқиғаларға тап болатын хайуанаттардың бейнесі өзара астасып, ұласып жатады.
Көбінесе, мұндай ертегілерге махаббат тақырыбы және сұлу қызды қияли
кереметтердің тылсым түрде ұрлап әкетуі тақырыбы араласады.
г) Балаларға арналған ертегілер.
Балаларға арналған ертегілер - қиял-ғажайып ертегілердің, тұрмыс-
салт ертегілердің және хайуанаттар жайындағы ертегілердің аралас-құралас
жиынтығы сияқты. Олар қызғылықты әрі күлкілі болып келеді. Кейде олардың
Өтірік ертегілер деп те атайды. Мұндай ертегілер адамды кәдімгі ақиқат
ортадан құстар мен жәндіктер дүниесіне немесе қиял-ғажайып нәрселердің
әлеміне әкетеді. Балаларға арналған ертегілерде кездесетін құйыршық немесе
қотыр торғай тәрізді кейіпкерлер өздері әлсіз болса да, адамды, қасқырды
жеңіп кете береді.
Балаларға арналған ертегілер адам мен оны қоршаған табиғаттың
арасындағы шекті елемейді. Балаларға арналған ертегілерде адам табиғатпен
сіңісіп кетеді немесе соның ішінен ғажайып көрініске түсіп шығады, адамның
әдеттегі қалпына бөлек небір күлкілі күйлерге енеді. Мәселен, Құйыршық
тәрізді болады. Бұл ертегілер жас баланың ой-санасы оянып, қиялы шарықтап
өсуіне әсер етеді.
Д) Аңыз ертегілер
Қазақ аңыздарының ертегілерден ерекшелігі сол - барлығы да тарихта
болған адамдар жайында айтылған, халық шығарған көркем әңгіме болып келеді.
Кейін оларға қоспалар қосылады да, халық творчествасының ерекше бір саласын
құрайды. Эпоста о баста анық болған оқиға негізінде туғанымен, аңыз одан да
гөрі басқашарақ. Бұл ең алдымен аңыздың қара сөз түрінде айтылатын
формасына байланысты.
Аңыз ертегілердің тағы бір ерекшелігі - ол әңгіме етілетін адамның өз
өміріндегі шын ісі мен мінезінің суреттелуінен, аңғарынан туады. Сондықтан
батыр жайындағы аңыз болса, тірліктегі батырлық іс-әрекетіне қосымша
ұлғайтылып айтылған шығарма болады. Күлдіргі болса, оның сол күлдіргілік іс
мінездеріне қосып ұлғайтып, молайтып айтылған оқиға болады. Қысқасы, аңыз
әңгіменің тарихтық адамды біржолата өзіне ұқсамаған кейіпке түсіріп
әкететіні болмайды. Мысалы, батыр емес, ақылгөй дана болса оны батыр адам
етіп немесе бұқарадан шыққан адамды хан етіп, бек етіп, өзгертіп әкетуі
болмайды. Күлдіргіні – данышпан, момынды – батыр, батырды – күлдіргі етіп
кетсе ол жол емес, ондай аңыз қонбайды. Осыған қарап әрбір аңыз әңгіменің
негізінде тарихта болған адамның шын кескінінің түбегейлі ерекшеліктері
жүреді дейміз.
Аңыздың ендігі бір ерекшелігі бірнеше циклдан тұратындығы. Белгілі бір
оқиға немесе бір адам жайындағы аңыздар шағын-шағын новеллалардан тұрады.
Қазақ аңыздары екі топқа бөлінеді:
Бірінші топқа жататындар – Қорқыт, Асан қайғы, Алдар көсе сияқты тарихи
адамдар жайындағы аңыздар және Қожанасыр жайындағы аңыз анекдоттардың
қазақша нұсқалары. Екінші топқа – күй аңыздары жатады. Домбырамен, қобызда,
сыбызғыда тартылатын күйлер арқылы әр аңыздың мазмұны баяндалады. Қазақта
күй жүздеп саналады. Солардың әрқайсысының да ауызша айтылатын кіріспесі
болады.
Ертегілердің ең алғаш зерттелуі Әбубәкір Диваевтің есімімен тікелей
байланысты. Диваев ұстанған ғылыми бағыттың ерекшелігі ол – қазақтың
ертегілерін этнографиялық материал ретінде танып, ұлттық әдет–ғұрыптардың,
ұлттық мінез халықтың дүниеге көзқарасын анықтауды ниет етеді. Ә.Диваев
қазақ ертегілерін тақырып жағынан а) ақыл, алғырлық ә) әйелдер б) шындық
және әділеттілік в) сараңдық пен жомарттық г) байлық және кедейлік туралы
ертегілер деп бес топқа бөледі. Бұл топтастырудың негізгі кемшіліктері - әр
топтағы ертегілердің өзара жігі айқын ашылмауында, негізінен тұрмыс–салт
ертегілерді ғана есепке алады. Сол ертегілердің түрін толық қамти
алмағанында. Дегенмен, Диваевтың қазақ ертегілерін бұлай топтастыруы қазақ
совет фольклористикасының тарихындағы алғашқы қадам екенін естен шығармаған
жөн.
Қазақ ертегілерін алғаш топтастыруда едәуір еңбек сіңірген ғалымдардың
бірі: М. Әуезов еді. Ол ертегілерді мазмұн жағынан алып қарап, аңыз ертегі,
салт яки үлгі ертегісі, мысқыл мазақ ертегілері, өтірік әңгімелер деп
бөлген. Әрине бұл топтастырудың кем–кетіктері аз емес. Мәселен,
ертегілердің жанрлық сипаттары мен ішкі мазмұндары жөнді ескерілмеген.
Алайда, сонымен бірге ғалымның сол кездің өзінде ертегілерімізді қазақ
халқының көне заманнан келе жатқан төл туындысы ретінде қарастыруы
құптарлық жәйт.
Аңыз–ертегілер мен салт ертегілерінің түп негізін ол жырақта жатқан
бөгде халықтардың фольклорынан емес, қазақ халқының алғашқы қоғам дәуірінде
өмір сүрген ата ауыз әдебиетінен іздейді. Қазақ совет әдебиеті
фольклористикасында ол кезде бұл бағыт өріс ала алмады, өйткені
Ә.Диваевтың басқа қазақ ауыз әдебиетін зерттеушілердің арнаулы
фольклористік дайындықтары жоқ еді. Сол себептен де қазақ ауыз әдебиеті
туралы жазылған еңбектердің сапасы бірдей болмады. Алайда, олардың ішінде
қазақ ертегілерінің тілі, стилі және халық өмірінен алатын орны туралы
айтылған ұшқыр да өткір пікірлер аз емес. Мәселен, қазақтың өтірік
ертегілерін қарастыра отырып, Ілияс Жансүгіров олардың тәрбиелік мәніне
айрықша көңіл аударады. Әңгіме желісі өмірде болмайтын оқиғаларға
құрылғанымен, қиыннан қиыстырып, ойламаған жерден амал тауып кететін
айлакер, тапқыр кейіпкерлердің қылықтары жас жеткіншектердің көңілінен
берік орын алады, тапқырлыққа, алғырлыққа үйретіп, балалардың көркем образ
арқылы ойлау қабілетін арттыра түседі деп жазады ол. Сәкен Сейфуллиннің
Қазақ әдебиеті атты кітабында ертегілеріне әжептәуір орын берілген. Мұнда
ертегілердің әлеуметтік–таптық мәнінен баса көңіл аударумен бірге, ол қазақ
ертегілерінің тақырыптарына, кейіпкерлеріне тоқтап, тілдік ерекшеліктерін
талдаған.
Қазақ совет ертегітануында бір кезде қазақ ертегілері қазақтың төл
туындылары емес, олар өзге халықтардың фольклорынан енген сюжеттерден
құралды деген ғылыми дәлелі жоқ сауатсыз пікір де орын алған еді. Бұл
пікір сынақты алғаш рет Фалев дәлелдеуге тырысты. Қазақ тілі мен фольклорын
жете білмеген ол орыс фольклористикасында ХІХ ғасырдың ІІ жартысын, ХХ
ғасырдың бас кезінде кең өріс алған сюжет сіңіру теориясын қазақ
ертегілерінің басым көпшілігі қазаққа көрші елдердің және үнді, парсы,
арабтардың фольклорынан Орта Азия, Тибет және Монғолия халықтарының ауыз
әдебиеті арқылы ауысып келген. 1936 жылы шыққан Алдар көсе жинағына
жазған алғы сөзінде Ө. Тұрманжанов та сюжет сіңіру теориясын қолдады. Оны
қыдырма сюжеттердің қатарына жатқызды.
Бірақ, Б.Кенжебаев: Халық өткеннің қай–қайсысы болсын, азды-көпті,
жаманды–жақсылы ертегі жасайды, әр халықтың өзінің өмірінен алып жасаған
ертегі, легендалары, эпостары тағы басқа өнерлері болады. Ертегі деген
нәрсе халықтың қоғамдық-әлеуметтік, тұрмыс–тіршілігінің нәтижесі, жемісі.
Сондықтан әр халықтың өзінің тарихтық, экономикалық-әлеуметтік дамуы
дәрежесіне, соған лайық мәдениетінің, салт–санасының дәрежесіне лайық
болады, - деп бұған қарсы пікір айтты. Сонымен бірге, мақала авторының
пікірінше, халықтар өзара қарым–қатынас жасай жүре ертегілердің де
сюжеттерін бірінен–бірі қабылдай білген. Және де әр халық өзіне ұнаған,
рухани тілегіне, мақсат–мүддесіне сай келген сюжеттерді ғана алып отырған.
Ол сюжеттер кейін сол халықтың фольклорлық дәстүріне бағынып, өзіндік түр
таңба тауып төлтума шығармаға айналып кете берген. Міне, бұл дұрыс тұжырым
еді.
Ертегілердің композициясы (оқиғаның басталуы, дамуы, шешілуі) көркемдік
тәсілдер мен бейнелеу үлгілерін талдай отыра, Б.Кенжебаев ертегілерге тән
оқиғаны кезегімен баяндау заңын және қиял–ғажайып ертегілері
композициясының бір тектес келетіндігін айтқан. Б.Кенжебаевтың бұл
мақаласын қазақ ертегітануындағы алғашқы ғылыми еңбектерінің бірі деп
бағалауымыз орынды.
М.Әуезов пен А.Соболевтің Қазақ халқының эпосы мен фольклоры деген
көлемді мақаласында кең түрде қарастырылады. Мұнда қазақ ертегілері шартты
түрде төмендегі топтарға бөлінеді.
а) қиял-ғажайып ертегілер ә) хайуанаттар туралы ертегілер
б) тұрмыс–салт ертегілері в) балаларға арналған ертегілер,
аңыз әңгімелер г) күй аңыздары
Осы жіктеуге қарай кейіпкерлер жүйесі, әр топ ертегілерінің
тақырыбы мен негізгі сипаттары кең ашылды. Мысалы, қиял–ғажайып
ертегілерінің ерекшелігін авторлар шын өмір мен фантастикалық құбылыстарды
іздейді. Әр жануарды шаруашылық пен тұрмыстағы атқаратын қызметіне қарай
осыған орай хайуанаттар туралы ертегілер – үй жануарлары туралы ертегілер,
жабайы аңдар туралы ертегілер болып екі топқа бөлінеді. Тұрмыс–салт
ертегілері де қиял–ғажайып сарындас және нағыз салт ертегілері
болып екіге бөлінеді. Алғашқы топқа авторлар аңшы-мергендер, дию перілер,
ұрлап алып қашатын сұлулар туралы ертегілерді жатқызып, екінші топқа
енгізілген ертегілерді а) үй–іші, үй–ішілік тұрмыс, ә) баққан
малын ит–құстан, әлдеқандай апаттан, қорқау қасқырдан құтқаратын батырлар,
б) тапқыр да айлалы, әрі бірін–бірі алдайтын жырынды қарақшылар,
ұры–кезептер, в) ханның ең қиын тапсырмаларын орындап, жеңіп шыққан ақылды
бала, г) сүймеген адамына ерге шыққан әйелдің ауыр тұрмысы, қытымыр мінезді
өгей шеше туралы ертегілер деп бөледі.
Қиял–ғажайып ертегілердің ішінде неше түрлі қызық оқиғаларды
суреттеуге құрылғаны – Ер Төстік. Ертегінің негізгі идеясы – адам баласына
қастық жасаушы жауыздық күштерге қарсы күресу, оларды қарапайым адамның
қалайша жеңгенін көрсету.
Ер Төстік ертегісі төрт бөлімнен құралады. Бірінші бөлімінде – Ер
Төстіктің туу, ағаларын іздеп шығуы, Кенжекейге үйленуі және Бекторымен
кездесу жайлары, екінші бөлімінде - Ер Төстіктің Бапыхан мен Темірханның
елдеріне баруы, үшінші бөлімінде – Ер Төстіктің шойынқұлақпен күресі,
төртінші бөлімінде Ер Төртістіктің еліне қайтып келуі баяндалады. Төрт
бөлім тығыз байланысып жатады.
Ер Төстік ертегісінің өзіне тән бір ерекшелігі – оқиғалардың
ғажайып халге, фантазияға құрылуында, ертегінің кейіпкерлері жердің асты-
үстін бірдей кезіп жүреді әр түрлі қызық оқиғаларға енгізіліп отырады. Осы
ретте әр алуан күрделі образдар жасалады. Ертегінің негізгі идеясы
кейіпкерлердің хал–жайын, олардың іс-әрекеттерін суреттеу арқылы дамиды.
Төстік батырлар жырының кейіпкеріне, батырға ұқсап келеді. Ол
ертегінің алғашқы бөлімінде жолдасы да садақ, азығы да садақ болған мықты
мерген батырдың бейнесінде суреттеледі. Ашаршылыққа ұшыраған әке-шешесін
аңның терісімен асырайды. Мұны халық ертегісі Ер Төстіктің ерлігі,
батырлығы деп дәлелдейді. Ер Төстік өзінің қаңғып кеткен сегіз ағасын іздеп
табады. Бұл жолда ол көп қиындықты басынан кешірсе де ағаларын тауып
әкеледі. Ер Төстіктің самұрық құсқа жәрдемі, айдаһарды жеңуі оның батырлық
образын ашады. Ер Төстікпен алысатын Шойынқұлақ - әрі айлалы, ірі мықты
жау. Ол өзінің жанын қайқы қарагер еліктің ішінде сақтайды. Шойынқұлақтың
бұл сырын Ер Төстік біледі, оның еліктің ішіндегі жанын құрытып жеңеді.
Сөйтіп, ертегі Ер Төстіктің осындай ерлік істерін суреттей отырып,
оның батырлық образын жасайды. Ер Төстікті әр түрлі жауыздық, зорлық
жасаушы күштерге қарсы күресуші, жәбірленушілерді қорғаушы етіп көрсетеді.
Бұл жөнінде оның көптеген ерлік істері фантазиялық түрде берілгенімен,
халықтың ойы, арманы жауыздықты жақсылыққа жеңдіру.
Сондықтан халық өзінің осы сияқты ойларын фантазиялық ертегілері арқылы
шебер бейнелеген. Халықтың ертегі, жырларында ерлермен қатар әйелдердің
де жағымды образдары жасалған. Мұны Кенжекей образынан байқаймыз.
Кенжекей ертегіде өзінің ақылды, білгірлік бейнесімен жарға айнымас
достығымен көрінеді. Мұнымен қатар, ол ертегіде сөз болып бірімен–бірі
ұштасып, дамып отыратын әңгімелердің шығуына себепкер соларға тиек ретінде
алынған. Кенжекей өзінің ерлігімен Ер Төстікке де ақыл беріп отырады, ол
шындықты жасырмай, турасын айтады. Ол Шалқұйрықтың батырға серік бола
алатындығына сенеді. Кенжекей баптап тарту еткен Шалқұйрық кейіннен Ер
Төстікке көп қызмет етеді, батырдың сенімді серігі болады.
Ер Төстік ертегісінің қызықты болып, қиял–ғажайып әңгімелерге құрылуы
ұнамсыз кейіпкердің ісіне де байланысты. Ертегідегі фантастикалық
әңгімелердің көбі осы ұнамсыз кейіпкердің іс-әрекеттерінен, олардың
жағдайларынан туып отырады. Қиял–ғажайып ертегілерінің кейбір кейіпкерлері
алып денелі болады, оларға атсаң оқ, шапсаң қылыш өтпейді. Өйткені бұлардың
жаны өздеріңен бөлек жерде сақталады, не қырдағы киіктің немесе шүрегей
үйректің ішінде, болмаса адам баласы бара алмайтын терең су түбінде жатады.
Ұнамсыз кейіпкерлердің бұл секілді кескіндері, жауыздық іс-әрекеттері Ер
Төстік ертегісінде суреттеледі. Мұндағы Бекторы, Темірхан, Шойынқұлақ,
Мыстандар адам баласына қастық жасаушылар ретінде алынады да, бұлардың
образы дараланып жасалады. Ертегідегі Бекторы күндестік пен бақталастықтың
бейнесін елестетеді. Ол – мықты жау, оған Мыстан да, Шойынқұлақ та та
бағынышты олардың күшін, айла–амалын Бекторы өз мақсатына, адам баласына
қастық жасау мақсатына пайдаланып отырады. Бекторы қаншама күшті
болғанымен, мақсатына жете алмайды. Өйткені адам баласына қастық жасаушылар
халықтың ауыз әдебиетінде еш уақытта өз мақсатына жеткен емес. Сондықтан да
халықтың қиялынан Ер Төстік сияқты батырлардан оның жаулары әр уақытта
жеңілуге тиісті.
Ер Төстік - еңбек адамының ғажайып жағдайларда жасаған ерлік
істерін суреттеуге құрылған ертегі. Оны бұл ретте батырлық ертегі деп
атауға болады. Ертегінің оқиғасы тұрмыс–салт әңгімелерінен басталып, дами
береді де, халық қиялынан туған сан алуан ғажайып оқиғаларды атап
баяндайды. Ертегінің оқиғалары өте шебер құрылған, басты кейіпкерлердің
істерін баяндау жолымен дамытылып отырады. Кенжекей – Ер Төстік арқылы
баяндалатын оқиғаларға себепкер Кенжекей - Ер Төстік арқылы баяндалатын
оқиғаларға себепкер ретінде алынса, Ер Төстік сол оқиғаларды дамытушы,
жүзеге асырушы – басты кейіпкер.
Ер Төстік - қара сөз және өлең аралас құрылған, халық тіліне өте
бай ертегінің бірі. Мұнда әдемі теңеулер, метафоралар, сөз айшықтары өте
жиі ұшырасады. Ал сөзге көп мағына сыйдыра айту, түймедейді түйедей етіп
көрсету, әр түрлі әсірелеу, шендестіру әдістерін қолдану – бұл ертегінің
өзіне тән көркемдік ерекшелігі болып табылады. Хабарсыз кеткен ағаларын
іздеп шыққан Ер Төстік Темір етіктен теңгедей, темір таяқтан тебендей
қалғанда, алыстан сағым көтерген белге кездеседі. Осы бір әдемі,
әсірелеу, түрінде айтылған аз сөзде қанша көп мағына жатыр. Бұдан Ер
Төстіктің сан қиыншылықты басынан кешіргендігі, арып–ашып мақсатына
жеткендігі көз алдына елестейді. Самұрықтың үлкендігі сондай, жайып
жібергенде бір қанатының өзі айшылық жерді алып кетеді деп, күрделі
метафора арқылы үлкен портрет жасайды.
Желаяқ жүгіргенде құстай ұшып, құйындай ұйытқи жөнеледі, жүрісіне шаң
ілеспей қалады. Оның бәрі ертекші халықтың тіл байлығының молдығын
көрсетеді. Қазақтың қиял–ғажайып ертегілерінде Ер Төстік секілді ер
жігіттер, батыр мергендер жайы – біркелкі молынан әңгіме болған тақырып.
Солардың бәрінде халық арасынан шыққан қарапайым адамдардың ерлік істері,
жауыздық пен жамандыққа қарсы батырлық күресі ардақталады. Бұл тақырып:
Құламерген, Жерден шыққан Желім батыр, Аламан мен Жоламан т.б.
секілді ертегілерден басты орын алады. Халықтың жазу-cызу өнері болмаған
кезде ауызша шығарған кітабы – ертегілеріндегі осы сияқты ой арманының өз
кезінде айрықша мәні болғандығын айта келіп, Ф.Энгельс, Немістің халық
кітаптары деп аталатын еңбегінде былай дейді: Халық кітаптарының міндеті
күні бойы ауыр жұмыс істеп, арып–тозып қайтқан шаруаның көңілін көтеру,
ойын ояту, ауыр азабын ұмыттыру, оған өзінің тастақ даласын жұпар аңқыған
гүлбақшасы етіп көрсету болады. Халық кітаптарының міндеті қолөнерші
ұстаның іс дүкенін, жапа шегіп тұрған ұста шәкіртінің лашық үйін жұмақ
етіп, олардың жұпыны әйелдерін тап–тамаша сұлу етіп, патша қызындай көрсету
болады.
ІІ бөлім: Қарапайым прозаның шығу тегі мен жанрлық ерекшеліктері
2.1 Күй аңыздары
Фольклорды зерттегенде, оның танымдық түрін де, көркем түрін де
жан–жақты қарастыру қажет. Өйтпеген күнде жанрлар теориясын жасау мүмкін
емес, көркем түрлердің даму заңдылықтарын да ашу қиын. Мысалы,
көркемдігінен гөрі танымдық қызметі басым прозалық жанрлардың осы күнге
дейін қазақ фольклортануында зерттелмей келуі - жоғарыда айтқан принципті
сақтамаудың салдары. Соның нәтижесінде бізде әлі күнге дейін қазақ халық
прозасы жанрлық тұрғыдан зерттелмей келді, жанрлар ғылыми саралауға түскен
жоқ, олардың ішкі даму заңдылықтары мен тұрақты белгілері айқындалған жоқ.
Ал, белгілі бір жанрдың табиғатын, ерекшелігі мен заңдарын білмейінше ол
жанрға жататын шығарманы объективті түрде және дұрыс бағалау қиынға
соғады. Себебі қашан болса да бір нәрсенің ерекшелігі, жалқылық қасиеті
тек жалпымен, ортақтықпен байланысқанда ғана анықталады.
Жалпы, халық прозасының ертегіге жатпайтын жанрлары баяндалып отырған
оқиғаны неғұрлым шындыққа жақын, өмірде болған етіп көрсетуге тырысады. Бұл
ретте меморат пен хикая жанрларынан басқа аңыз бен шежірені атауға болады.
Шешендік сөз бен шежіренің эстетикалық қызметінен идеологиялық қызметі
басым болғандықтан ол жанрларда ешқандай қиял–ғажайып қоспа болған жоқ.
Сол себепті бұл жанрдың шығармалары айтушының оқиғаға тікелей қатысуын
керек қылмаса да өмірде шын болған жағдайды баяндайды деп есептелінген.
Ондағы оқиғалар ешбір күдік туғызбаған, тыңдаушы оған күмәнданбаған .
Рас, бұл шығармалардың айтылу мәнері меморат пен хикаядан өзгеше.
Мұнда фольклордың көркем жанрлары сияқты, айтушы оқиғаны сырт баяндайды,
шығармадағы іс-әрекеттер өзінен-өзі болып жатқан секілді қылып
көрсметеді. Мұндай баяндауды презентативті, яғни нұсқай, көрсете баяндау
дейді. Ғылымға қиынырақ тиетін мәселе – фольклорлық прозаны күнделікті жай
әңгімеден, жай сөзден ажырату, яғни фольклорлық прозаға не жатады, екі–үш
адамның әңгімесі, сұхбаты қалай аталады - міне, осыны анықтау қиын. Басқа
сөзбен айтқанда, жай әңгіме де ауызша прозаға жатады, бірақ ол фольклор
болып есептеле ме, жоқ па – мәселе осында. Бұл жөнінде ғалым С.Қасқабасов
мынадай пікір айтады: ...Жай сұхбат әңгіме циклге түспесе, бірден–бір
тарап, тұрақтаған сюжет құрамаса, фольклор болып саналмайды
Фольклорлық проза шығармаларын айтылу мақсатына (пайда болуына)
қарай үш топқа бөлуге болады. Бірінші топты танымдық (познавательный),
мақсат көздейтін шығармалар құрайды. Мұндай шығармалар тыңдаушы жұртқа
жаратылыстың, дүниенің адамды қоршаған нәрселердің және неше түрлі
жан–жануарлардың пайда болуын, олардың мінез–құлқын түсіндіреді (мифтің
барлық түрі, кейбір аңыздар)
Екінші топқа мағлұматтық (информативный) мақсатпен айтылатын
шығармалар жатады. Бұл шығармалар көбінесе екі-үш адамның сұхбаты,
әңгімесі түрінде болып келеді. Мұнда көп жағдайда айтушы өз басында
болған ғажайып оқиғаларды немесе естіген хикаясын әңгімелейді. (хикая,
меморат- әңгіме). Үшінші топтың шығармалары көркемдік–тәрбиелік
мақсатпен айтылады. Бұл шығармалардың көркемдігі жоғары, сюжеті дамыған
болып келеді. Бұған классикалық ертегілердің барлық түрі кіреді.
Бұл сараланған проза жанрларының арасында қатып қалған шекара
емес. Олар өзара тығыз байланысты. Бір–біріне кірігіп жатады., немесе
таңғажайып оқиғалармен қатар бір ертегіде болмыстың шындық суреттері де
ұшырасады.
Оның үстіне оқиға желісінің дамуына байланысты прозалық жанрлар бір
түрден екінші түрге ауысып та жатады. Мысалы, тіршілікте жиі кездесетін
бір ғана оқиға жай әңгіме болуы да мүмкін, ал осы оқиға көркемделіп,
сюжеттік дамуға түссе, ол аңызға немесе ертегіге айналып кетеді.
Жанрлардың жалпы көркемдік және морфологиялық (құрылымдық) белгілері
көркем творчествоның ғасырлар бойы жасаған тәжірибесінен туғандықтан
айтарлықтай тұрақты. Сол себепті фольклорлық проза жанрларының
әрқайсысының (айталық, ертегінің, аңыздың, хикаят-әпсананың т.б.)
композициялық сюжеттік құрамын белгілі бір мөлшерде анықтауға, білуге
болады.
Прозалық жанрларда қаһармандық пен лирикалық элементтерді көптеп
ұшыратуға болады. Бірақ олар жанрды анықтауда критерий бола алмайды. Біз
жанрды айқындауда бірнеше шартқа сүйенуіміз керек. Айталық, шығармадағы
басым түсіп жатқан (элементтер қандай; басты оқиға, қақтығыс қандай,
көркемдікпен, құрылыспен бейнеленген; шығармада баяндалған оқиғаға
тыңдаушы жұрт пен орындаушы қалай қарайды, сене ме жоқ па?
Егер баяндалған оқиғаға сенсе, оны құрмет тұтса, онда ол шығарма
ертегі жанрына жатпайды, яғни аңыздық проза болып есептеледі; ал баяндалып
отырған оқиғаға тыңдаушы жұрт пен орындаушы сенбесе, одан бір эстетикалық
ләззат алса, көңілі қанағаттанса, ол шығарма ертегі жанрына кіреді.
Фольклорлық проза шығармаларды табиғатқа табынушылықтың салдарынан
да пайда болады. Ондай әңгімелер мен мифтердің алғашқы мақсаты – адамға
қас табиғат күштеріне қарсы күрес. Сондықтан олардың мазмұны – адамның
небір ғажайып мақұлықтармен кездесіп, қақтығысуы, солармен соғысуы болып
келеді.
Бірте–бірте фольклорлық проза адамның табиғат күштерімен қақтығысын
тікелей бейнелеуден арылады, ол енді көркем жанрға айнала бастайды. Сөйтіп
оу бастағы қарапайым миф, әңгіме енді көркем шығарма бола бастайды.
Шығарма құрылысының қарапайымдылықтан күрделілікке ауысуы, іс-әрекетті
төтелеп баяндаудан гөрі диалог, монологтар арқылы беруге ұмтылушылықтың
бой көрсетуі олардың жаңа деңгейге көшуінің де көрсеткіштері болып
саналмақ .
Жалпы музыка өнеріне, оның ішінде күй өнеріне келтірілген сан ғасырлық
тарихи деректер, түптеп келгенде, күй аңыздарына да тікелей қатысты.
Себебі, дәстүрлі талғам-таным бойынша күй мен күй аңызы біртұтас құбылыс.
Қазақтың бірде–бір күйі себепсіз шықпаған. Күйдің шығу себебі сол күйді
тартарда күй аңызы алдымен ауызша айтылатын болған. Яғни, күй аңыздары
қазақ фольклорындағы кездейсоқ құбылыс емес. Бұл тұрғыдан келгенде,
тарихи деректердің қатысы күйге де, күй аңыздарына да бірдей ортақ. Күй
аңыздарының тарихи деректілігін сөз ету барысында, оларды тарихи
кезеңдерге тели отырып, саралау шарт. Осы орайда, академик Әлкей
Марғұланның қазақ эпостарын тарихи кезеңдер бойынша сараланған үлгісі
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz