ҚАЗАҚ МЕКТЕБІНІҢ 5-6-СЫНЫПТАРЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ТІЛІ ОҚУЛЫҒЫНЫҢ ЛИНГВОДИДАКТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 ҚАЗАҚ МЕКТЕБІНІҢ 5-6-СЫНЫПТАРЫНДАҒЫҚАЗАҚ ТІЛІ ОҚУЛЫҒЫН
ТАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қазақ мектебіне арналған қазақ тілі оқулықтарының
қалыптасу 8
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
1.2 5-6-сыныптардағы қазақ тілі оқулықтарын оқулық теориясы
тұрғысынан 19
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..
1.3 5-6-сыныптардағы қазақ тілі оқулықтарын танудың
лингвистикалық 34
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
1.4 5-6-сыныптардағы қазақ тілі оқулықтарын танудың
педагогикалық 50
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
1.5 5-6-сыныптардағы қазақ тілі оқулықтарын танудың
психологиялық 74
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .
2 ҚАЗАҚ МЕКТЕБІНІҢ 5-6-СЫНЫПТАРЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ
ТІЛІ ОҚУЛЫҒЫНЫҢ ЛИНГВОДИДАКТИКАЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
2.1 5-6-сыныптардағы қазақ тілі оқулығының жүйелік
құрылымдық 86
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
2.2 5-6-сыныптардағы қазақ тілі оқулығының мәтін
компонентін түзуге қойылатын лингводидактикалық
талаптар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 98
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
2.3 5-6-сыныптардағы қазақ тілі оқулығының жаттығулар
жүйесін құрудың лингводидактикалық
талаптары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 107
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
2.4 5-6-сыныптардағы қазақ тілі оқулығының графикалық
модельдер мен иллюстрациялық компонентін түзуге
қойылатын лингводидактикалық 122
талаптар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
2.5 Лингводидактикалық талаптар негізінде орындалған 5-6-
сыныптардағы қазақ тілі оқулығының моделін педагогикалық
эксперименттен өткізу және оның нәтижелерін 134
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .. 150
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 153
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасының әлеуметтік және
экономикалық даму үдерісінің күн өткен сайын қарқыны жоғарылауы еліміздің
мәртебесін өсіретін игілікті бағыт болып табылады. Осындай іргелі істердің
алдыңғы қатарында қазақ мектептерінде қазақ тілін оқыту әдістемесінің
дүниежүзілік білім беру стандарттарына үндес болып танылуы – зор міндет.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан – 2030
еңбегі [1] мен 2007 жылғы Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан Жолдауында [2]
қазақ тілін дамыту мен білім беру саласын шыңдауға қажетті бағдарламалық
тұжырымдар беріледі.
Елбасы Қазақстан Халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың
басты мақсаты атты Жолдауында: ...Бүкіл қоғамымызды топтастырып отырған
мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілін оқыту сапасын арттыру қажеттігіне
ерекше назар аударғым келеді. Халықаралық тәжірибелерге сүйене отырып қазақ
тілін оқытудың қазіргі заманғы озық бағдарламалары мен әдістерін әзірлеп,
енгізу қажет. Мемлекеттік тілді тиімді меңгерудің ең үздік, инновациялық
әдістемелік, тәжірибелік оқу-құралдарын, аудио-бейнематериалдарды әзірлеу
керек.
Қазақ тіліндегі оқулықтар шығаруға арналған тендерді үнемі жеңіп алатын
бір-екі баспа ғана бар. Сонда оқулықтардың сапасын жақсарту үшін қандай
бәсекелестік болмақ. Қазақ тіліндегі оқулықтардың сапасы сын көтермейді.
Олар адамдарды қазақ тілін үйренуге емес, қазақ тілінен қашуға итермелейді.
Осы салаға жауапты тиісті органдар шешім қабылдауы тиіс, - деді [3].
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін Болон және Лиссабон
конвенциясының талаптарына сай дамыту үшін тұтас білім беру жүйесінің, оның
ішкі сатыларын, әрбір жекелеген пәндер мен сол пәндерді оқытатын оқу-
әдістемелік кешеннің жаңа уақыт талаптары мен жетістіктері тұрғысынан
танылуы қажет.
Қазақстан Республикасының Білім Заңында [4] қазақстандық мектеп
жүйесінде білім берудің, оның ішінде қазақ тілін оқытудың басты бағдарлары
көрсетіліп отырылады.
Қазақ мектептерінде оқылатын қазақ тілі пәні – оқушылардың ана тілі
болып табылатын болғандықтан осы пәнді оқытудың бала үшін дүниетанымдық,
елтанымдық, патриоттық, антропологиялық, аксиологиялық мәні мен маңызы
қаншалықты зор екені белгілі мәселе. Осындай күшті әлеуеті бар пәнді
оқытуға заман дамуы қарқынынан қалмай қарау арқылы қазақ тілінің баланың
дүниетанымдық негізгі әрі қуаты зор құралына айналуына игі жағдайлар
жасалады.
Қазақ тілі оқулықтары – оқушының қазақ тілінен білім алуының негізгі
қайнар көзі. Қазақ тілі оқулықтарының құрылымдық-мазмұндық болмысы мен
сапасын жаңа заман талаптарына сай модельдеу керек. Жаңа модельдер арқылы
қазақ тілін оқыту құралдарының тар аяда шектеліп қалмай, дүниежүзілік озық
тәжірибені зерделеу жолымен оқушының даму деңгейіне сәйкес келетін
жүйелерді оқу-танымдық үдеріске енгізіп отыру ісі жүзеге асырылады.
Қазақ тілі оқулықтарында берілетін білім мазмұнын жүйелеу үшін оқулықтың
ғылыми негіздемелері мен жаңа модель жасаудың қажеттілігі айқын танылуы
керек. Осындай талдау негізінде оқушының ойлауы мен тілін дамытуға тура
бағдар алатын оқулық жасау мүмкіндіктері танылады.
Қазақ мектебінде оқылатын қазақ тілі пәні оқулығының құрылымдық және
мазмұндық байлығын құрайтын компоненттерді ғылыми және әдістемелік тұрғыдан
тану мәселесі қазақ тілін оқыту әдістемесі саласында әлі де жүйелілікпен
қолға алынбай келеді.
Қазақстан Республикасының Тәуелсіздік алған 18 жылында мектеп оқулықтары
бірнеше рет өзгертілді. Ондай өзгертулердің барлығы да белгілі бір
әлеуметтік және қоғамдық жағдайлар мен шарттарға тәуелді болып келетінін
ескерсек, оларда берілетін білім мазмұны мен құрылымдық компоненттердің де,
көп ретте, шаблонды болып келу себебін түсіне аламыз.
Қазақ тілінен оқулық туралы айтқанда, ең алдымен, Ыбырай Алтынсариннің
Әліппесі [5] мен Хрестоматиясы [6] танылу қажеттілігі белгілі.
А.Байтұрсынұлының Әліппе [7] кітабы мен Тіл-құрал [8] Қ.Жұбановтың [9]
Қазақ тілінің грамматикасы атты оқулықтарының қазақ тілі оқулықтарының
тарихы үшін маңызы зор.
Қазақ тілі оқулығы туралы мәселелер қазақ тілі оқулықтары жаңадан
жазылу кезеңдеріне байланысты баспасөз беттерінде кең талқыланып келді
[10].
ХХ ғасырдың 30-90 жылдары аралығында қазақ тілі оқулығының құрылымы мен
мазмұн сапасы жарияланған мақалалар түрінде кең талқыланады [11].
Қазақ тілін оқыту әдістемесінде қазақ тілі оқулықтары ғалымдар
еңбектерінде қысқа түрде болса да қарастырылып келді. Қазақ мектебіндегі
қазақ тілі оқулықтары С.Р.Рахметова [12], А.С.Қыдыршаев [13], А.Ж.Жапбаров
[14], Т.Әбдікәрімова [15], Н.Оразахынова [16], Н.Ж.Құрманованың [17]
докторлық диссертацияларының нысаны болды. Қазіргі кезеңде оқулықтану
мәселесі қазақ тілін оқыту әдістемесі саласы үшін аса маңызды болуы керек.
Өйткені соңғы 10-15 жылда қазақ тілі пәні бойынша бірнеше рет оқулықтар
жазылғанымен, заман қарқынына ілесе алмай жатқаны айқын көрініп келеді.
Оның негізгі себебін қазақ тілі оқулығының теориялық тұрғыдан арнайы
қарастырылмағандығынан деп санаймыз. Өйткені ғылыми бастау көздері
анықталмаған нысанның болашақ даму өркендерінің де айқын болмайтыны анық.
Сондықтан қазақ мектептерінің 5-6-сыныптарында оқылатын қазақ тілі
оқулығының ғылыми және әдістемелік бастау көздерін тану арқылы жаңа
сападағы оқулық жазу мүмкін болмақ. Зерттеу жұмысымыздың өзектілігі осы
айтылғандармен байланысты айқындалады.
Зерттеу жұмысының пәні – қазақ мектебінің 5-6-сыныптарында қазақ тілі
пәнін оқыту үдерісі.
Зерттеу жұмысының нысаны – қазақ мектебінің 5-6-сыныптарында Қазақ
тілі пәнін оқыту үдерісіндегі қазақ тілі оқулықтарының алатын орны мен
маңызы, құрылымдық және мазмұндық сипаты.
Зерттеу жұмысының мақсаты – қазақ мектебінің 5-6-сыныптарындағы қазақ
тілі оқулықтарының жасалуының теориялық және әдістемелік негіздерін жан-
жақты тану негізінде жаңа модельдегі құрылымдық-жүйелік болмысын анықтау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- қазақ мектебінің 5-6-сыныптарындағы қазақ тілі оқулықтарының
даму және қалыптасу жолдарын анықтау;
- қазақ мектебінің 5-6-сыныптарындағы қазақ тілі оқулықтарының
лингвистикалық, лингводидактикалық, психологиялық, тәрбиелік
негіздерін анықтау;
- қазақ мектебінің 5-6-сыныптарындағы қазақ тілі оқулықтарының
әдістемелік табиғатын зерделеу арқылы жаңа модельдерінің жүйесін
ұсыну;
- ұсынылған модельдің тиімділігін педагогикалық эксперимент негізінде
тексеру.
Зерттеу жұмысының болжамы. Қазақ мектебінің 5-6-сыныптарындағы қазақ
тілі оқулықтарының даму және қалыптасу жолдары мен олардың лингвистикалық,
лингводидактикалық, психологиялық, тәрбиелік негіздерін анықтау арқылы 5-6-
сыныптарындағы қазақ тілі оқулықтарының әдістемелік табиғатын зерделеу
арқылы оның жаңа модельдерінің жүйесін ұсынуға болады.
Зерттеудің жетекші идеясы. Қазақ мектебіндегі қазақ тілі пәнін оқыту
үдерісі оқушылардың адамгершілік, патриоттық, интеллектуалдық қабілеттері
дамуына негізгі басшылық ететін ерекше үдеріске айналуы үшін қолданыста
жүрген қазақ тілі оқулықтары теориялық және әдістемелік тұрғыдан жан-жақты
талдаудан өткізілуі керек. Сондай зерделеуден өткізген соң ғана биік
педагогикалық мақсаттарға сай қазақ тілі оқулығының жасалыну мүмкіндігі
танылмақ.
Қазақ мектебі оқушыларының өмірлік құндылығы мен еліне, ана тіліне,
ғылымға деген аксиологиялық көзқарасын қалыптастыруда да қазақ тілі оқулығы
зор мәнге ие болуы тиіс. Оқулықтардың құрылымдық және мазмұндық сапасы
дүниежүзілік стандарттарға тең келе алатындай мүмкіндіктердің барлығы
қолданылуы үшін, оқулық жасау теориясының қазақ тілін оқыту әдістемесінде
діңгегі қалануы аса маңызды болып табылады.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері. Қазақ мектебінің
5-6-сыныптарындағы қазақ тілі оқулықтарының оқушылардың тіл туралы, ана
тілі туралы білім алу көзіне, тәрбиелік бастау көздеріне, қазақ халқына
деген сүйіспеншілігі мен патриоттық сезімі қалыптасу жолына айналуы үшін
оның таным теориясымен, әрекет теориясымен, лингвистикамен, дидактикамен,
тәрбие теориясымен, әдістеменің соңғы жетістіктерімен тығыз байланыста
болып, сол арналардан суарылуы тиіс. Осы ретте жеке тұлға теориясы,
антропология, таным теориясы, мазмұн теориясы, оқулық теориясы, әрекет
теориясы және лингвистика жетістіктері зерттеу жұмысының әдіснамалық және
теориялық негізіне алынды.
Зерттеудің әдістері. Зерттеу жұмысында талдау, жинақтау, индукция,
дедукция, модельдеу, салыстыру сияқты теориялық әдістермен қатар, бақылау,
салыстыру, анкета алу, сандық және сапалық талдау сияқты эмпирикалық
әдістер жүйесі қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңызы.
- қазақ мектебінің 5-6-сыныптарындағы қазақ тілі оқулықтарының жаңа
модельдерін жасаудың лингвистикалық, дидактикалық, психологиялық,
физиологиялық, тәрбиелік, әдістемелік негіздері басшылыққа алынды;
- 5-6-сынып оқушыларының білім алу, даму және тәрбиелену, таным көзі
болып табылатын қазақ тілі оқулықтарының көпфункционалды табиғатын
анықтау арқылы сол функцияларды жүзеге асыратын тапсырмалар мен
жаттығулар және оқу әрекетінің түрлерінің жүйесі
белгіленді;
- қазақ мектебінің 5-6-сыныптарындағы қазақ тілі оқулықтарының
жаңа
модельдері жасақталып, олардың құрылымдық-мазмұндық жүйесі
ұсынылды;
- оқулықтың сапалылығын арттыратын құрылымдық жүйеде оқу
мәтінінің ерекшелігі, жаттығулар жүйесін құру талаптары,
графикалық модельдер мен иллюстрациялар жасау талап етілді.
Зерттеудің практикалық маңызы.
- Қазақ тілін оқыту әдістемесі саласында алғаш рет лингвистикалық,
дидактикалық, психологиялық, физиологиялық, тәрбиелік, әдістемелік
негіздері анықталған қазақ мектебінің 5-6-сыныптарындағы қазақ
тілі оқулықтарының жаңа модельдері ұсынылып, педагогикалық эксперимент
жүзінде тиімділігі мен сапалылығы сыннан өтті.
- Қазақ тілі оқулығын жасаудың тұжырымдық негіздері ұсынылды;
- Ұсынылып отырған оқулықтар моделіне лайықталынған жаттығулар жүйесі
түзілді;
- Жаңа модельдегі оқулықтардағы берілетін теориялық білімнің оқу
мәтін үлгісі жасалды;
- Осы жаңа модельдегі оқулықтардағы графикалық модельдер мен
иллюстрациялардың қолданылу әдістері жүйеленді.
Педагогикалық эксперименттік тірек ретінде Ақтөбе облысының Ойыл
ауданындағы қазақ орта мектебі мен Ақтөбе қалалық № 21 және № 42 қазақ орта
мектептері алынды.
Зерттеу жұмысының кезеңдері. Қазақ мектебінің 5-6-сыныптарындағы қазақ
тілі оқулықтарының ғылыми және әдістемелік негіздерін зерттеу бірнеше
кезеңде жүргізілді. Бірінші кезеңде оқулық теориясының негіздері болып
табылатын философиялық, логикалық, лингвистикалық және психологиялық,
дидактикалық, педагогикалық, әдістемелік еңбектер мен зерттеулерге, осы
бағыттағы тәжірибелерге ғылыми талдаудар жасалынды, зерттеу жұмысының
ғылыми және ұғымдық аппараты анықталды. Соңынан белгілі бір ғылыми
топтастырылған ұғымдар мен негіздер жүйеге түсірілді, педагогикалық
эксперимент белгіленді. Екінші кезеңде ғылыми және әдістемелік негіздері
жан-жақты танылған қазақ тілі оқулығының лингводидактикалық діңгегі
қаланды. Біздің тарапымыздан қазақ мектебінің 5-6-сыныптарындағы қазақ тілі
оқулықтарының жаңа модельдері ұсынылды. Қол жеткен нәтижелер ғылыми
конференциялар мен басылымдарда жарияланды. Педагогикалық эксперименттің
оқыту кезеңі жүргізілді. Үшінші кезеңде зерттеудің негізгі қағидалары мен
қорғауға ұсынатын тұжырымдар жүйеге түсірілді. Қазақ мектебінің 5-6-
сыныптарындағы Қазақ тілі оқулықтарының ерекшеліктерін қарастырған
бірнеше оқу-әдістемелік құрал әзірленді.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
- Қазақ мектебінің 5-6-сыныптарындағы қазақ тілі оқулығының
мәнділік табиғатын анықтау арқылы ол оқулықтардың сан қырлы функциясын
лингводидактикалық шеберлікпен жүзеге асыру арқасында қазақ мектебінде
қазақ тілінің оқытылу стратегиясы мен тактикалық моделін анықтауға
болады.
- Қазақ мектебінің 5-6-сыныптарындағы қазақ тілі оқулықтарының жаңа
модельдерін ұсыну негізінде қазақ тілін оқыту әдістемесі саласында осы
уақытқа дейін арнайы зерттеу нысаны болмай келген оқулықтану
мәселесінің лингвистикалық дидактикалық, психологиялық, физиологиялық,
тәрбиелік, әдістемелік негіздері жүйеге түсіріліп, болашақта қазақ
тілі оқулығын тану арнасының кеңейе дамуына іргетас қаланды.
- Қазақ мектебінің 5-6-сыныптарындағы қазақ тілі оқулықтарының жаңа
бағдарда танылған теориялық негіздері мен лингводидактикалық бастау
көздері оқулықтардың жаңа модельдерінің құрылымы мен мазмұндық сапасы
мен сипатын заман талабына жауап бере алатындай дәрежеде анықтауға
мүмкіндіктер жасайды.
Зерттеу нәтижелерінің апробациясы және тәжірибеге енгізілуі. Зерттеу
нәтижелері 2 оқу-әдістемелік құралында, 18 мақалада, 2005-2010 жылдар
аралығында өтті.
Зерттеу жұмысының құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады, көлемі-159 бет.
І ҚАЗАҚ МЕКТЕБІНІҢ 5-6 СЫНЫПТАРЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ТІЛІ ОҚУЛЫҒЫН ТАНУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қазақ мектебіне арналған қазақ тілі оқулықтарының қалыптасу жолдары
Қазақ тілі оқулығының қалыптасу жолдарын саралау барысында, негізінен,
мектеп оқулығының білім алу үдерісіндегі басты функциясына баса назар
аударылады.
Мектеп оқулығы – білім алудың негізгі құралы және қазақ тілі туралы
ақпараттар мен мәліметтерді сақтаушы және тасушы, жеткізуші құрал. Мектеп
оқулығы – ғылыми мәліметтерді дидактикалық өңдеу мен бейімдеуден өткізу
арқылы оқушылардың жас ерекшеліктеріне сай синтездеп бере алатын ерекше
құрал. Осындай маңызды қызметінің арқасында мектеп оқулығы – білім алуға
арналған оқу-әдістемелік құралдардың ішіндегі ең маңыздысы болып саналады.
Мектеп оқулығы – білімді жеткізетін және оқушының өз бетімен білім
алуына басшылық ететін ерекше құрал.
Оқулық атаулы теориясының түпкөзін Я.А.Коменскийдің Ұлы Дидактикасынан
табамыз [18].
Я.А.Коменскийдің айтуынша, оқулық дегеніміз – арнайы педагогикалық
ұстанымдардың (принциптердің) негізінде жасалынған өзіндік ерекшелігі мол
әдебиет түрі.
Я.А.Коменскийдің Сезімдік заттар әлемін суреттер арқылы таныту (Мир
чувственных вещей в картинках) атты иллюстрациялық кітабында алғаш рет
оқушының жас ерекшелігіне сай, ғылымилық жүйемен сабақтастырылған,
түсініктілік, көрнекілік, жүйелілік, нақтылық, оқушының білімді саналы
түрде меңгеруіне жағдай жасау ұстанымдарының басшылыққа алынғанын айқын
танимыз [19].
Орыс халқының ұлы педагогы К.Д.Ушинскийдің Ана тілі (Родное слово)
атты кітабы, ғалымдардың талдауына сүйенсек, білім мазмұнының оқушының
жас ерекшелігіне сай келетіндігімен, балалардың қызығушылығын ескерумен,
сұрақтар мен тапсырмалар жүйесі арқылы оқушылардың ақыл-ойын дамытуға
арнаулы мақсат қоюмен ерекше дүние ретінде танылады [20].
Қазақ халқының ұлы ағартушысы Ыбырай Алтынсариннің Хрестоматиясы
балалардың жас ерекшелігін ескеруі мен танымдық қызығушылығын дамытуға
арналуы арқылы қазақ тілі мен әдебиетін оқыту үдерісіндегі ең алғашқы және
ең тамаша үлгідегі оқулық болып қала бермек. Оқулықта дидактикалық үздік
ұстанымдар басшылыққа алынуы шарт. Оқулықтың басты ұстанымы – оқушының
сөйлеу тілін дамыту, ойлауын дамыту, сезімдік қабылдау тәжірибесін дамыту
екендігі анық байқалады.
Бұл ретте Н.Ж.Құрманова айтқандай, ең алдымен Ахмет Байтұрсынұлының
дүниетанымдық лабораториясын анықтау керек. А.Байтұрсынұлының
әлеуметтанудан, логикадан, философиядан, психологиядан, лингвистикадан,
тарихтан, этнографиядан терең білімдері оның Тіл-құралды жазу
шеберлігінде маржандай төгіліп танылып тұр [21].
Ахмет Байтұрсынов ұлттық мектептің дамуы, жандануы үшін ең алдымен, оның
жазуы түсінікті де сөздің айтылу жүйесін толық белгілей алатын әліпби керек
екеніне баса назар аударды. Ол 1912 жылы жариялаған мақаласында балалардың
оқу саласында тез өсіп жетілуінің бір кілті оларды ана тілінде оқыту, ол
үшін ана тілінде оқу құралдарын жазу, ал оны жазу үшін қолданып жүрген
жазуымызды өз тіліміздің дыбыстық жүйесіне сәйкестендіру, оны сәйкестендіру
үшін тілімізде қандай және қанша дыбыстар бар екенін ашып, соларға
үйлесімді әріпті айқындау қажет деп есептеді [22].
Осындай ұзақ ізденісінен кейін автордың өзіндік әліпбиі дүниеге келеді.
Бұл әліпби араб таңбасына негізделген, қазақ тіліне толық икемделген нұсқа.
Көптеген мектептер осы жаңа жазу таңбасын қолданды.
1915 жылы бұл таңбамен он беске жуық қазақ кітабы шықты. Оның фонетика,
графика мен орфография мәселелеріне арналған Тіл құралы 1914 жылы
Орынборда басылып шықты. Бұл Тіл құралы 1 жылдық деген оқулығы еді. Ал
Тіл құралы 2 жылдық – морфологияға, Тіл құралы 3 жылдық – синтаксиске
арналған [23].
XX ғасырдың басында шығарылып тұрған Айқап, Қазақ, Мұғалім, Жаңа
мектеп сияқты басылымдарда қазақ тілін оқыту жайы және мектептердің
әртүрлі мәселелері сөз болды. Айталық, Жүсіпбек Аймауытовтың Ана тілін
қалай оқыту керек? деген мақаласы Жаңа мектеп журналының №2 санында 1919
жылы жарияланып, онда қазақ тілін оқытудың өзекті мәселелері қарастырылды
[24].
Ең бірінші кезекте қазақ тілі, әдебиет, география, математика,
табиғаттану, педагогика пәндерінен қазақ тілінде оқулық жазу ісі жүзеге
асырыла бастады. С.Асфендияров, М.Жұмабаев, Х.Досмұхамедов, Т.Шонанов,
Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов сияқты тағы да басқа қазақ халқының
біртуар зиялыларының бұл бағыттағы игі бастамалары көпшілік қауымға
белгілі.
Қ.Жұбановтың бесінші сыныпқа арналған Қазақ тілі грамматикасы –
мектепке арналған оқулық қана емес, тұтас лингвситикалық бағдарлы еңбек
екені белгілі. Бұл кітаптың өзіндік ерекше құрылымындағы көптеген
әдістемелік тұрғыдан танылмаған мәселелер бар. Ғалымның ауыл мектебі мен
қала мектебінің ерекшеліктерін сол кезден ескеруінің өзінде үлкен ұстаздық
таным діңгегін танытады [25].
Оқулық теориясы кеңестік педагогикада Н.К.Крупская, П.П.Блонский,
Е.И.Перовский, М.Н.Покровский, Н.А.Менчинская,Ф.П.Кровкин, Л.В.Занков
Д.Д.Зуев, В.В.Краевский, И.Я.Лернер, В.П.Беспалько, А.А.Гречихина,
Г.Г.Граник, Д.Д.Зуев сияқты педагог-ғалымдардың еңбектерінде қарастырылып
келді. Ресейде 1974-1991 жылдар аралығында жыл сайын Проблемы школьного
учебника деген жинақ шығарылып, мектеп оқулығын жетілдіру мәселесі күн
оздырмай қарастырылып отырылған. Қазіргі кезде Ресей педагогикалық
академиясында Г.Г.Граниктің жетекшілігімен Мектеп оқулығын жасау атты
ғылыми ізденіс тобы жұмыс жасайды.
Қазақстанда бұл мәселе 1996 жылдардан бастап кеңінен қолға алынып, қазақ
тілінің ғана емес, жалпы мектепте оқылатын барлық пәндердің негізгі
оқулықтарының жаңа жүйеге, жаңа болмысқа сай жазылу қажеттілігі күн
тәртібіне қойылды. Астана қаласында Оқулық атты орталық құрылды,
педагогика ғылымдарының докторы, профессор А.Е.Абылқасымованың басшылығымен
жаңа арнадағы оқулықтар жазу мәселесі қолға алынды. Оқулықтың және
жекелеген пәнге байланысты оқулықтардың түрлі мәселелеріне арналған
ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізілуде.
Н.Ж.Құрманова өзінің докторлық жұмысында қазақ мектептеріндегі қазақ
тілі оқулықтарын, оның құрылымдық-жүйелік болмысын алғаш рет әдістемелік
талдаудан өткізді. Ғалымның талдауына сүйене отырып, оқулықтардың сандық
және сапалық ерекшеліктерін анықтауға болады [26].
Өзгетілді аудиторияда қазақ тілін оқытуда қолданылатын қазақ тілі
оқулықтарының лингвистикалық негіздерін филология ғылымдарының докторы,
профессор З.К.Күзекованың докторлық диссертациясында жан-жақты қарастырады.
Қазақ тілі бойынша өзгетілді ортада берілетін лингвистикалық білім
мазмұнының концептуалдық ережелерін талдай келе, З.Күзекованың жалпы қазақ
тілі оқулығының теориясын дамытуға үлкен үлес қосқанын айтуымыз керек [27].
Қазақ тілі оқулықтарының түрлі қырынан қарастырылуы қазақ тілі
оқулықтарын жазудың әр жылдарында баспасөз беттерінде талқыланып отырылуы
арқылы байқалады.
Қазақ тілі оқулықтарының көрнекті авторларының бірі профессор Кәкен
Ахановтың қазақ тілі оқулықтарын түзу туралы пікірлерінде прогрессивтік
көзқарастар айқын танылады. Ғалым: Әдетте, оқулықты оқушы да, оқытушы да
негізгі құрал ретінде пайдаланады. Алайда оқулық, негізінен, мектеп
оқушысына арналып жазылатын болғандықтан, онда мұғалімнің жұмысына қатысты
мәселелер толық қамтыла қоймайды,-дейді [28].
Оқулықтың құрылысы, ондағы тақырыптардың бір-біріне қатысы, өзара
байланысы туралы сөз еткенде Мұғалім оқулықты қалай пайдаланып, қандай
мәселеге көңіл бөлуі керек? деген сұрақтарға байланысты ойлар ашық айтылуы
керек.
Қазіргі заман педагогикасы оқушыны оқу үдерісінің белсенді субьектісі
ретінде таниды. Оқушының жеке тұлғасы дамуы барысында өзін қоршаған ортаның
барлық саласымен тығыз қарым-қатынаста болуы басты назарда тұруы керек. Бұл
– оқушы тұлғасы дамуының обьективті қыры десек, енді субьективті қыры –
оқушының ішкі “Мен” бейнесінің өзін қоршаған ортамен салыстыра, олармен
қарым-қатынас жасай отырып қалыптасуы арқылы танылады. Осындай күрделі жас
кезеңінде білім алу үдерісінің негізгі тірегі болып табылатын дидактикалық
құралдардың ішінде маңызды орын алатыны оқулық. Оқулық – оқушының өз
бетімен білім алуына арналған құрал. Ғылым негіздерінің теориялық
заңдылықтары мен оларды бекітетін практикалық жолдары оқулықта
қатарластырыла беріледі. Қазақ тілін оқытуда, негізінен, оқушылардың өз
бетімен жұмыс жасауы алдыңғы қатарда болатыны белгілі. Сондықтан оқулықты
жаңа заманның оқулықтану теориясы негізінде жасау мәселесі бүгінгі күннің
өзекті мәселелерінің бірі болып отыр. Осымен байланысты, қазақ тілі
оқулықтарына оқушылардың жеке басы даму ерекшеліктерін ескеруі тұрғысынан
дербес талдау жүргізу қажет деп есептейміз.
5-6-сыныптарда оқылатын фонетика, лексика, фразеология, сөзжасам,
морфологиядан берілетін білім мазмұнының көлемі мен сипаты бағдарламада
беріледі. Қазақ тілі оқулықтарында, бағдарламада көсретілген білім мазмұны
теориялық тұрғыдан сипатталады. Оның соңында оқушы меңгеруі тиіс теориялық
білім соны бекітетін практикалық жаттығулар арқылы кең арнада танытыла
түседі.
Қазақ тілі оқулығы оқушыға тек білім мазмұнын хабарлап қана қоятын
анықтамалық көмекші емес. Оқулық – оқушының ойлауын дамытатын, сөйлеуін
қалыптастыратын ерекше құрал. Сондықтан оның оқу үдерісі көздеген нәтижеге
жетуге қарай бағытталып жасалуы тиіс. Алға қойылған әрбір дидактикалық
мақсат жүзеге асуы үшін, соған лайық әдіс-тәсілдер және құралдар жүйесі
болуы керек.
1985 жылы К.Аханов, А.Айғабылов авторлығымен Алматы Мектеп баспасынан
шығарылған қазақ тілі оқулығында (Морфология 6-сыныпқа арналған он төртінші
басылымы) 58 тақырып берілген. Бірінші тақырып - Қазақ тілі туралы. Бұл
тақырыпқа екі жаттығу беріледі. Екінші тақырып IV-V класта өткенді
қайталау деп аталады. Бұл бөлім мынадай 9 тақырыпты қамтиды.
IV-V класта өткенді қайталау
§2 Синтаксис
§3 Пунктуация
§4 Лексика, фразеология
§5 Фонетика және орфография
§6 Сөздің жасалу жолы
§7 Морфология және орфография
§8 Текст
§9 Стиль
§10 Публицистикалық стиль
Берілген тақырыптар пысықтау, еске түсіру сұрақтарын қоюмен басталады.
Әр тақырыпқа екі-үш жаттығу көлемінде беріліп отырады. Барлығы – 16 жаттығу
беірген. Жаттығу мәтіндері оқушының жас ерекшелігіне сай, жүйелі берілген,
яғни, С.Бақбергенов, Ғ.Мұстафин, Ә.Нұршайықов, М.Иманжанов еңбектерінен
және Батырлар кітабынан, Білім және еңбек журналынан алынған мәтіндер.
Келесі бөлім Морфология және орфография деп аталады. Бұл бөлім мынадай
тақырыптардан тұрады:
§11 IV-V класта оқылған етістіктерді қайталау.
§12 Етістер.Етіс туралы түсінік
§13 Өздік етіс
§14 Ырықсыз етіс
§15 Өзгелік етіс
§16 Ортақ етіс
IV-V класта оқылған етістіктерді қайталауды бекіту үшін екі жаттығу
берілген. (10-20 жаттығулар) Онан кейінгі – Етістер. Бұл тақырыпты бекітуге
бір жаттығу берілсе, (21 жаттығу), тақырып өз ішінде §13 Өздік етіс, §14
Ырықсыз етіс, §15 Өзгелік етіс, §16 Ортақ етіс болып беріледі. Етістер,
олардың түрлеріне байланысты 11 жаттығу (21,22,23,24,25,26,27,28,29,30,31
жаттығулар) бекітіледі. Балалардың тақырыпты тез меңгеруде етістердің
жасалу жолдарын сызбамен берген тұстары өте тиімді берілген. Мысалы,
өзгелік етістің жасалу жолын мынадай кестеден көруге болады.
1- кесте
Етістер Жұрнақтары Етістер
Қаз -дыр, -дір, -тыр қаздыр, қазғыз
Күл -тір, -қыз, -кіз жайнат, ойнат
Жайна -ғыз, -гіз, санат, сөйлет
Ойна -т
Сана
Сөйле
-т + дыр, -т +дір қаздырт
-т + қыз, -т +кіз күлдірт
-дыр + т, -дір + т сөйлеткіз, ойнатқыз
сөйлеттір
2-кесте. Өздік етістің жасалу жолын мынадай кестемен береді.
Сабақты етістік Жұрнақтар Өздік етіс
Дауысты боя боян
дыбысқа қара -н қаран
аяқталған ора оран
сабақты
етістік тала
Дауыссыз ас асын
дыбысқа бас басын
аяқталған сез -ын, -ін сезін
сабақты көр көрін
етістік
Ал ырықсыз етістің жұрнағын анық аңғару үшін мына 3-кестедегі үлгіні
ұсынады.
3-кесте
Етістіктер Жұрнақтар Ырықсыз етістер
Құрамында л қала -ын Кітаптар қаланды
дыбысы бар Сиыр жаланды
етістік жала -н Ойыншылар бөлінді
бөл -ін Қала салынды
сал Арам шөптер
жұл жұлынды
Қабырға сыланды
сыла
Құрмында л ора -ыл Жіп оралды.
дыбысы жоқ қара -іл Мал қаралды.
етістік тара -л Шаш таралды.
шап Шөп шабылды.
тап Кітап табылды.
көр Кино көрілді.
өр Қамшы өрілді.
-с, ( -ыс,-іс) жұрнақты сөздерді мынадай кестемен салыстырады.
Ортақ етіс
Зат есім
қан
ып
ы
айтыс а айтыс
тар
қалы
қа
ты
пақ
Осындай сызбаларды бере отырып, етісті қайталауға арналған түрлі
мәтіндердің (8 жаттығу ұсынылады.) берілуі де оқушылардың білімдерін
жинақтауы үшін маңызы зор.
Келесі тақырып Етістіктердің мағынасы мен құрамына қарай түрлері деп
аталады. Бұл іштей §17 Негізгі етістік пен көмекші етістік, §18 Дара
етістік пен күрделі етістік деп бөлінеді. 5 жаттығу арқылы бекітіледі.
Берілген мәтіндер толық берілген.
Одан кейінгі Етістіктің шақтары тақырыбы мынадай тақырыптарды қамтиды:
§19 Етістіктің шақтары туралы түсінік,
§20 Осы шақ және оның түрлері
§21 Келер шақ және оның түрлері
§22 Өткен шақ және оның түрлері
Етістіктің шақтары тақырыбы 10 кесте, 18 жаттығу арқылы бекітіледі. Сонымен
қатар, Ауыспалы осы шақтың ғылыми стильде жиі қолданатындығы, ауыспалы
келер шақтың ауыспалы осы шақтан айырмасын және үшінші жақтың арнаулы
жіктік жалғауы болмайтындығын арнайы Ескерту рубрикасында беріледі. Осы
Етістіктің шақтары тақырыбына байланысты Абайдың, С.Сейфуллиннің
өлеңдерімен қатар, Махамбеттің Баймағамбет сұлтанға айтқан өлеңінен үзінді
берілген. Соңынан Етістіктің мағынасы мен құрамын, шақ түрлерін қайталауға
арналған сұрақтар мен 7 жаттығу (64,65,66,67,68,69,70 жаттығулар) берілген
және Қимыл-әрекетті сипаттауға арналған түрлі шығармашылық тапсырмалар
берілген. Мысалы, Ерлік еңбекте, Еңбек ер атандырады деген сияқты
тақырыптарға шығарма жазу тапсырылады.
Оқулықтағы берілген жаттығулардың көбісі тұтас мәтін түрінде
берілгені құптарлық екендігін атап кетеміз.Себебі, мәтін оқушының жүйелі
ойын, сөйлеуін дамытуда бірден-бір тиімді құрал болып саналады.
Келесі тақырып – Етістіктің рай түрлері.
§23 Ашық рай
§24 Бұйрық рай
§25 Шартты рай
§26 Қалау рай
§27 Тұйық етістік
§28 Тұйық етістік емлесі
§29 Етістіктің сөйлемдегі қызметі
§30 Етістікті талдау
§31Етістіктің рай түрлерін және етістікті қайталау тақырыптарын қамтиды.
Етістіктің рай түрлеріне байланысты 17 жаттығу берілген (76-91 жаттығулар),
теориялық мәтінге байланысты 2 кесте қамтылған.
§29 Етістіктің сөйлемдегі қызметі, §30 Етістікті талдау тақырыптары 3
жаттығу арқылы бекітіліп, Етістікті талдау жоспары беріледі, яғни
оқулықтағы талдау үлгісі мынадай:
Талдау жоспары:
I. Сөз табы. Жалпы мағынасы.
II. Морфологиялық белгілері: 1.Дара және күрделі етістік; 2.Шақ түрлері;
3.Етіс түрлері; 4.Жақ (бар болса); 5.Көсемше; 6.Есімше.
II.Синтаксистік қызметі.
Талдау үлгісі:
Үндемей сырт айналып кетті. (М.Әуезов.)
Ауызша талдау
айналып кетті - етістік, өйткені қимылды білдіреді; екіншіден, күрделі
етістік, жедел өткен шақ, үшінші жақта тұр; үшіншіден, сөйлемде баяндауыш
болып тұр.
үндемей – етістік, өйткені қимыл-әрекетті білдіреді, екіншіден, көсемше,
үшіншіден, сөйлемде пысықтауыш болып тұр.
Жазбаша талдау
айналып кетті – етістік.
1.Қимылды білдіріп ұр.
2.Күрделі, жедел өткен шақ; III жақ.
3.Не істеді?
үндемей – етістік.
1.Қимыл-әрекетті білдіріп тұр.
2.Көсемше
3.Қалай?
Осындай талдау үлгілерін үйрету мақсатында оқулықтың 58 бетінде
көрсетілген. Одан соң §31Етістіктің рай түрлерін және етістікті қайталау
тақырыбына бақылау сұрақтары мен тапсырмалар беріліп, 7 жаттығумен (95-
101жаттығулар) бекітілген. Жаттығулардың ішінде 5 жаттығу өлең түрінде
(Абай, С.Сейфуллин, С.Қалиев, Ә.Дүйсенбиев, А.Тоқмағанбетов өлеңдері), 4
жаттығу тұтас мәтін түрінде берілген. Келесі тақырып – Үстеу.
§32 Үстеу туралы түсінік
§33 Үстеулердің құрамына қарай түрлері
§34 Үстеулердің мағынасына қарай түрлері
§35 Үстеулердің емлесі
§36 Үстеулердің сөйлемдегі қызметі
§37 Үстеуді талдау
Үстеу тақырыбына байланысты оқулықта 26 жаттығу берілген (102-134-ке
дейін). Осының ішінде 7 жаттығу тұтас мәтін түрінде берілген. Жаттығулардың
мазмұны үзік-үзік сөйлемдерден емес ойы сақталған мәтін болып келеді.
Қалған 19 жаттығу терме мәтіндер. Оқушының сөйлеу тілін дамытуға арналған
жаттығулар да жоқ емес, айталық, §37 Үстеуді талдау тақырыбында жоғарыда
көрсеткеніміздей талдау жоспарын, талдау үлгісін ауызша және жазбаша
көрсетеді. Ал Үстеуді қайталау бақылау сұрақтары мен тапсырмаларды қамтиды.
Еліктеуіш сөздер мынадай тақырыптарды қамтиды.
§38 Еліктеуіш сөздер туралы түсінік
§39 Дыбыстық еліктеуіш сөздер
§40 Бейнелеуші сөздер
§41 Негізгі еліктеуіш сөздер мен туынды еліктеуіш сөздер
§42 Еліктеуіш сөздердің сөйлемдегі қызметі
§43 Еліктеуіш сөздерді талдау
Бұл тақырып бойынша 5 теориялық мәтін, 22 жаттығу (135-156 жаттығулар),
оның ішінде 3 жаттығу тұтас мәтін түрінде берілген. Осы жаттығулардың
ішіндегі 139-жаттығудың берілгенінде:
Шығарма. Оқжетпес суретіне қарап, туған еліміздің ғажайып табиғатын
ауызша талдап айтыңдар да, кейін оны суреттеп жазып шығыңдар делінген. Ал,
141-жаттығуда Жарыс, Біздің класс, Әдіс те – шеберлік т.б.
тақырыптарға байланысты шығармашылық тапсыралар көп берілген, дегенмен
осындай жаттығу түрлеріне байланысты түрлі суреттер жаттығу көрсетілген
бетте емес, екі үш беттен соң берілген.
§43 Еліктеуіш сөздерді талдау тақырыбына байланысты талдау үлгілері
берілген. Одан соң Еліктеуіш сөздерді қайталау бақылау сұрақтары мен
тапсырмалардан тұрады.
Шылау сөздер мынадай тақырыптарды қамтыған:
§44 Шылау сөздер туралы түсінік, §45 Септеуліктер, §46 Жалғаулықтар, §47
Демеуліктер, §48 Шылаулардың емлесі, §49 Шылау сөздерді талдау. Шылау
сөздерге байланысты 8 теориялық мәтін, 30 жаттығу (157-186 жаттығулар), 1-
кесте (Септеуліктерге байланысты), 7 сурет (К.Шаяхметов. Диқандар),
Н.Нұрмұхаметов Бульдозерші, Оқжетпес, Э.Илтнер Жер - ана қожалары
берілген.
§49 Шылау сөздерді талдау тақырыбына әдеттегідей талдау үлгілері
берілген. Одан соң шылау сөздерді қайталау бақылау сұрақтары мен
тапсырмалардан тұрады.
Келесі тақырып – Одағай. §50 Одағай және оның түрлері тақырыбын
қамтиды. Бір теориялық мәтін, төрт жаттығумен (187-190 жаттығулар)
бекітіледі. 3 жаттығу тұтас мәтін түрінде берілген. Одан кейін IV-VI
кластағы материалдарды қайталау, яғни:
§51 Қазақ тілі туралы мәлімет
§52 Текст.Стиль
§53 Фонетика
§54 Лексика мен фразеология
§55 Сөздің жасалу жолы
§56 Морфология
§57 Синтаксис
§58 Орфогафия және пунктуация
Бұндағы §51 Қазақ тілі туралы мәліметке байланысты бекіту сұрақтары
беріліп, бір жаттығумен бекітілген. §52 Текст.Стиль. тақырыбы да қайталау
сұрақтары, үш жаттығу берілген. §53 Фонетика тақырыбы бойынша сұрақтар
беріліп, бес жаттығумен бекітілген. §54 Лексика мен фразеология тақырыбы
сұрақтар мен алты жаттығу (200-205 жаттығулар) арқылы бекіген. §55 Сөздің
жасалу жолы тақырыбы үш жаттығу, қайталау сұрақтарын қамтыған. §56
Морфология тақырыбын қайталауға байланысты сұрақтар, 10 жаттығумен
бекіткен. Бір жаттығуды сызба арқылы ұсынған. 4 жаттығу тұтас мәтін түрінде
берілген. Берілген жаттығулар тақырыбы Ана, Қазақтың балуандары деген
тақырыптарға құрылған.
§58 Орфогафия және пунктуация тақыырыбы тоғыз жаттығумен бекітілген.
Соңынан оқулыққа ҚОСЫМША сөйлем мүшелерінің сызылу ережесін, Сөз құрамын
және VI класта оқылған емле ережелерін ЕСТЕ САҚТА тақырыбымен берген. Одан
соң ДҰРЫС ЖАЗ деген айдармен сөздердің дұрыс жазылуына аңдатпа қоса
берілген.
Тіл ұстарту материалдарына арналған тапсырмалар. Мысалы, адамның
портретін жасау үшін қажетті сөздер берілген, мысалдар келтірілген және
қимыл әрекетті сипаттауға арналған мәтіндер берілген.
Тіл ұстарту байланыстырып сөйлеуге, жазбаша сөйлеу, мәтін құрастыруға
дағдыландыратын тіл ең бір күрделі саласы.
2001 жылы шығарылған 5-сыныпқа арналған қазақ тілі оқулығында
бағдарламаға сәйкес 22 тақырып берілген. Әр тақырыптың соңынан берілген
жаттығуларды орындатуда оқушылар үшін міндетті деңгейдегі тапсырмалар
дербес бөлініп берілген. Бұл – жаңа оқулықтың жаңалығы екенін атап кеткен
жөн.
Оқулықтың Лексика тарауына бөлінген көлемі оқулықтың жалпы көлемінің 40
пайызын алады (14-98 беттер). Лексиканы меңгертуге арналған жаттығулар саны
– 204. Сол 204 жаттығуда оқушылар бірнеше тапсырма орындауы міндеттелген.
Сонда оқулықпен жұмыс жасау арқылы оқушы өз бетімен білім алуға терең
тамырлы дағдылар қалыптастырады деуге болады [29].
Жаңа оқулықтың алдында пайдаланылған екі оқулық (5 және 6-сыныптар үшін)
теориялық білім мазмұны жағынан да, жаттығулар саны мен тапсырмалар
түрлілігі мен молдылығы жағынан да көп артта қалғаны айқын көрінеді. Көп
жағдайда ескі оқулықтарда бір сарындас тапсырмалар орындату қалыптасқанын
байқауға болады. Жаттығуларға бір тапсырма беру оқушының оқулықпен терең
жұмыс жасай алмауына себепкер болады [30].
5-сынып оқулығындағы лексикадан берілетін білім көлемі және мазмұнын
алдыңғы сынып (бұрынғы 5-сынып, 6-сынып) оқулықтарындағы білім көлемі мен
мазмұнын сандық және сапалық тұрғыдан 4-кесте арқылы салыстырып көруге
болады.
4-кесте. Оқулықтардағы білім көлемі мен мазмұнын сандық және сапалық
тұрғыдан салыстыру.
Оқулықтар Шыққан жылы Теориялық Жаттығулар Оқушы-дың өз
тақырыптар саны бетімен орынд.
тапсырм-ры
5-сынып 1994 ж. 6 23 4
оқулығы
6-сынып 1997 ж. 9 57 7
оқулығы
4-кестеде көрсетілген сандар білім мазмұнының сапасына да әсерін тигізетіні
анық.
Екі сыныпқа бөліп оқытылатын Лексика тарауының соңғы бағдарламада бір
сынып аясына жинақталып берілуі құптарлық жағдай. Бір оқулыққа жинақталуы
барысында оқулықтағы теориялық тақырыптар да, сол теориялық тақырыптарды
бекітуге арналған жаттығулар да сан және сапа жағынан едәуір өскен деуге
болады. Соңғы оқулықта берілген жаттығуларда орындалатын тапсырмалар
міндетті деңгей және мүмкіндік деңгей деп белгілегендігі де оқушылардың
жеке бас ерекшелігін ескеруден туған деп санаймыз. Ал оқулықта арнайы
берілген Теориялық түсінік пен Қосымша түсінік белгілері оқушылардың
семиотикалық білімін дамытуға сеп болады. Енді жаттығулардың жалпы саны мен
Лексикаға арналғанын 3-кесте арқылы былайша көрсетуге болады.
5-кесте. Жаттығулардың жалпы саны мен Лексикаға арналған жаттығулар
саны
Оқулықтар Шыққан жылы Жалпы жаттығу саны Лексикаға арналғаны
5-сынып 1994 ж. 374 8,22%
оқулығы
6-сынып 1997 ж. 445 57
оқулығы 12,5%
5-сынып 2001 ж. 413 204
оқулығы 49%
Бүгінгі таңда оқушыларды сапалы әрі терең біліммен қамтамасыз етудің
маңызды құралдарының бірі – оқулық болып табылады.
1.2 5-6 сыныптардағы қазақ тілі оқулықтарын оқулық теориясы тұрғысынан
талдау
Оқулық – білім алу құралы. Оның ең басты міндеті – оқушыларға жаңа
теориялық білім мен оқу материалдарын меңгерту арқылы олардың білімін
жетілдіру, ана тілінен ой өрісін кеңейту, алған білімдерін қолдана білу
дағдыларын дамыту мен бекіту. Сондықтан оқулықты жасау барысында ғалымдар
оқулықтағы ұсынылып жатқан материалды оқушыларға тиімді және оңай игерілуін
қамтамасыз ету мақсатында, ең алдымен, оқулықтың сапасын анықтайтын
ұстанымдарды негізге алып отыруы тиіс.
А.Қ.Құсайынов төмендегідей ұстанымдарды ұсынады:
• материалдың ғылыми деңгейі бағдарламалық қағидаларды баяндау мен ашып
түсіндірудегі әдеби және әдістемелік шеберлік;
• материалды білім сатысы мен оқушылардың жеке ерекшеліктеріне сай
тапқырлықпен жаза білу;
• фактілік материалды әрбір параграфқа шақтап әрі дұрыс сұрыптап ала
білу;
• оқулықтың сол сыныптың басқа оқулықтармен және төменгі, жоғары сыныпқа
арналған пән оқулықтарымен байланысы;
• сөздік құрамы, сөйлемдік құрылымы;
• стилі т.б. болып табылады [31].
Бүгінгі күні қазақ тілі оқулықтары, соның ішінде 5-6-сыныптарға арналған
қазақ тілі оқулықтары оқушылардың біліміне, қабілетіне және даму деңгейіне
сай келетін теориялық білім мен оқу материалдарын қамтуы тиіс. Оқулық
материалдарына қойылатын талаптарды ескере отырып, оқу материалының ғылыми-
әдістемелік негізін, оның көлемі мен мазмұнын анықтап алған жөн. Ол үшін
жаңа оқулықты жасауда ғалым-әдіскерлердің жинақталған әдістемелік
тәжірибелері мен оқулық жасау теориясы негізге алынады. Өйткені, оқулықтану
теориясы жаңа оқулықтың негізін жасауға, оқулықтың құрылымы мен мазмұнын
ғылыми тұрғыдан құрастыруға дұрыс бағыт-бағдар беріп отырады.
З.С.Күзекова бұл жөнінде былай дейді: Әрбір оқулық – белгілі бір
мөлшерде жеке шығармашылық өнім, мүмкін өнер туындыларының кейбір
түрлерімен теңесетін адамның жеке шығармашылық әрекетінің жанры, мысалы,
сәулет өнері, ал оқулықтану – зерттеу әдісі осы ерекшелікті ескеруге тиісті
теориялық пән [32].
5-6-сыныптағы қазақ тілі оқулықтарының жүйелік-құрылымдық ерекшеліктерін
талдауда да оқулық теориясы белгілі бір заңдылықтарды анықтап береді. 5-6-
сыныптағы қазақ тілі оқулықтарының жүйелік ерекшелігін айқындау үшін,
жүйе ұғымына берілген түрлі түсініктер мен анықтамаларға тоқталған жөн.
Қазіргі таңда ғылым салаларында жүйе деген ұғымның алатын орны зор.
Жүйенің болмысы, табиғаты туралы биологтар, физиктер, әлеуметтанушылар,
лингвистер, кибернетиктер, экономистер тағы да басқа ғылым саласының
өкілдері пікірталастар жасап, оны түрліше қарастырып жүргені белгілі.
Өйткені, зерттеу объектілерінің жүйе түрінде алынуы ғылыми ойлауда үлкен
нәтижелерге алып баратын жолдарды танытты.
Жүйені тану мәселесі ғылым салаларында жаңа аспектілер мен оны тануға
байланысты кейбір қиындықтарды туғызды. Жүйені тану барысында таным
әдістері жаңаша бетбұрыстар жасау икемділігін танытып, бұрынғы белгілі
деген мәселенің жаңа көкжиектері айқындалып, соны тану жолдары анықталуы
қажет бола бастады.
Биология ғылымында тірі организмді жүйе ретінде зерттеу жолы
қалыптасқаны белгілі. Атап айтсақ, Н.А.Бернштейн [33], П.К.Анохин [34],
И.И.Шмальгаузен [35] еңбектерінде сөз болады.
Психология ғылымын жүйе ретінде зерттеу Ж.Пиаже, В.Кохлер, Ф.Альпорт,
Л.С.Выготский тағы да басқа ғалымдар еңбектерінен танылады.
Лингвистикада жүйені тану мен қолдану мәселесі Фердинанд де Соссюр
ғылыми еңбектерінен басталады. Оның Тіл – жүйелердің жүйесі деген пікірі
тілтанудағы жаңа бетбұрыстар жасалуына негіз болды.
Ғылым салаларының жүйелік-құрылымдық тұрғыдан зерттелуінің өрістеуіне
үлкен демеу болған – кибернетика ғылымының қарыштап дамуы. Кибернетиканың
пәні – басқару мен тірі және техникалық объектілердегі байланыстардың
заңдылықтары. Кибернетикалық зерттеулердің көптеген салалары, мысалы, тірі
жүйелердің қызметін информациялық модельдеу, бионикалық зерттеулер жүргізу,
эвристикалық бағдарламалау әдістерін жасау, үлкен және аса ірі жүйелерді
зерттеу мен құрастырудағы кибернетикалық әдістер (мысалы адам және машина
жүйесі т.б.) барлығы да жүйелік-құрылымдық талдау тұрғысынан келуді қажет
етеді.
Қазіргі кезеңдегі ғылымға тән ерекше сипаттың бірі – зерттеу объектісін
мүмкіндігінше тұтастықта, синтетикалық сипатта қарастыру. Мысалы, оқытудағы
модульдік жүйені алуға болады. Себебі, объектіні тұтастық сипаттау
барысында оның түрлі қырлары танылып, соңынан олардың барлығын ортақ
тетікке негіздеу арқылы біртұтас нәрсені тану мүмкіндік болады.
Жүйеге зерттеушілер түрлі анықтамалар береді. Л.Фон Берталанфи
жүйеге төмендегідей анықтаманы ұсынады: Имеются соответствия в
принципах, управляющие поведением сущностей, которые по своей природе
весьма различны. Это соответствие обязано тому факту, что всеони могут
рассматриваться в определенных аспектах как системы, т.е. как комплексы
элементов, находящихся во взаимодействии [36].
5-6-сыныптағы қазақ тілін тануда сол жүйе негізге алынды.
А.Холл мен Р.Фейджин жүйе туралы былай дейді: Жүйе дегеніміз –
көптеген объектілердің жиынтығы, ол объектілер арасындағы және олардың
белгілерінің арасындағы қатынастарымен бірге болып келеді [37].
Философияда жүйе былайша анықталады: Жүйе дегеніміз – бір-бірімен
қатынаста және байланыста болып келетін, сол арқылы белгілі бір тұтастықты,
бірлікті құрайтын элементтердің жиынтығы [38].
Жүйе теориясын зерттеуші В.Н.Садовский жүйеге берілген 40 шақты
анықтама бар екенін айтады. Анықтамалардың барлығына талдау жүргізе келе,
ғалым қарастырылатын қандай жүйе болса да, оны сипаттаудың, кем дегенде,
үш деңгейі болу қажеттігін айтады. Ғалым: Біріншіден, ол жүйеге тән
сыртқы, яғни тұтастықты білдіретін көзқарастар тұрғысынан келу; екіншіден,
оның ішкі құрылысы және оның ішкі компоненттерінің тұтастық құрауға қосқан
үлесі тұрғысынан келу; үшіншіден, қарастырылып отырған жүйе өзінен де кең
арналы жүйенің кіші жүйесі деп түсінілу тұрғысынан келу,-деп тұжырымдайды
[39].
Жүйе теориясында жүйені құраушы компоненттерді орналастыруды,
тіркестіруді, орындарын ауыстыруды полиморфизм деп, ал тек қана орын
ауыстыруды изомерия деп атайды.
И.П.Шарапов пікірі бойынша теориялық ойлауды дамытудың әдістемелік
негіздерін жүйе ретінде анықтауда жүйетанудың бірізділік операциясы
қолданылады:
• әдістемелік негіздерді құраушы элементтердің жиынтығын анықтау;
• ол элементтердің жүйе құраушылық қатынастарын және композиция жасау
заңдылықтарын анықтау;
• әдістемелік негіздердің өзін кіші жүйе етіп тұратын жүйелік заңын
анықтау [40].
Ғылымда білімді жүйелендіру мәселесі философияның, психологияның,
дидактиканың және әдістемелік өзара байланысты заңдылықтарын тану арқылы
шешіледі. Біз, негізінен, аталған заңдылықтардың өзара тығыз
байланыстылығын ескере отырып, оның психологиялық-дидактикалық қырына ден
қоямыз.
Білімді жүйелендіру мәселесін психологиялық-педагогикалық категория
түрінде қарастырып, оның негізгі ерекшеліктерін анықтау оқыту үдерісінде
оқушы білімін жүйелендіруді тиімді басқаруға жағдай жасайды.
Білімді жүйелендіру мәселесі, яғни оқушының санасында білім жүйесін
қалыптастыру мәселесі туралы психологтар мен дидактик-ғалымдардың көптеген
зерттеулері белгілі. М.Н.Шардаков жүйелендіруді ойлау үдерісінің негізінде
қарастырған және жүйелендірудің белгілері мен ұстанымдарын анықтауға көп
көңіл бөледі.
М.Н.Шардаковтың жіктеуі бойынша: Жүйелендіру – бүтіннің бір бөлігін
(тақырып, оқу курсының бөлігі) белгілі бір тәртіпке келтіру, яғни құрама
бөліктер алдағы уақытта, белгілі бір мақсатта бір бүтіндік көрсетеді [41].
Білімді жүйелендіру мәселесін қарастыруда Н.А.Менчинскаяның және
Д.Н.Богоявлинскийдің жұмыстарының маңызы зор деп ойлаймыз. Олардың
пікірінше: Білімді жүйелендіру үдерісінің оқу пәнінің сипатына байланысты
өзіндік ерекшелігі бар [42].
Білімді дидактикалық тұрғыда жүйелендіру мәселесі М.Н.Скаткин [43],
И.Я.Лернер [44], А.В.Усова [45] еңбектерінде, материалдың логикалық
құрылымы туралы А.М.Сохор еңбегінде [46], білім саласы көрсеткішінің
жүйелігі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
1 ҚАЗАҚ МЕКТЕБІНІҢ 5-6-СЫНЫПТАРЫНДАҒЫҚАЗАҚ ТІЛІ ОҚУЛЫҒЫН
ТАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қазақ мектебіне арналған қазақ тілі оқулықтарының
қалыптасу 8
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
1.2 5-6-сыныптардағы қазақ тілі оқулықтарын оқулық теориясы
тұрғысынан 19
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..
1.3 5-6-сыныптардағы қазақ тілі оқулықтарын танудың
лингвистикалық 34
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
1.4 5-6-сыныптардағы қазақ тілі оқулықтарын танудың
педагогикалық 50
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
1.5 5-6-сыныптардағы қазақ тілі оқулықтарын танудың
психологиялық 74
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .
2 ҚАЗАҚ МЕКТЕБІНІҢ 5-6-СЫНЫПТАРЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ
ТІЛІ ОҚУЛЫҒЫНЫҢ ЛИНГВОДИДАКТИКАЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
2.1 5-6-сыныптардағы қазақ тілі оқулығының жүйелік
құрылымдық 86
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
2.2 5-6-сыныптардағы қазақ тілі оқулығының мәтін
компонентін түзуге қойылатын лингводидактикалық
талаптар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 98
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
2.3 5-6-сыныптардағы қазақ тілі оқулығының жаттығулар
жүйесін құрудың лингводидактикалық
талаптары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 107
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
2.4 5-6-сыныптардағы қазақ тілі оқулығының графикалық
модельдер мен иллюстрациялық компонентін түзуге
қойылатын лингводидактикалық 122
талаптар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
2.5 Лингводидактикалық талаптар негізінде орындалған 5-6-
сыныптардағы қазақ тілі оқулығының моделін педагогикалық
эксперименттен өткізу және оның нәтижелерін 134
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .. 150
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 153
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасының әлеуметтік және
экономикалық даму үдерісінің күн өткен сайын қарқыны жоғарылауы еліміздің
мәртебесін өсіретін игілікті бағыт болып табылады. Осындай іргелі істердің
алдыңғы қатарында қазақ мектептерінде қазақ тілін оқыту әдістемесінің
дүниежүзілік білім беру стандарттарына үндес болып танылуы – зор міндет.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан – 2030
еңбегі [1] мен 2007 жылғы Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан Жолдауында [2]
қазақ тілін дамыту мен білім беру саласын шыңдауға қажетті бағдарламалық
тұжырымдар беріледі.
Елбасы Қазақстан Халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың
басты мақсаты атты Жолдауында: ...Бүкіл қоғамымызды топтастырып отырған
мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілін оқыту сапасын арттыру қажеттігіне
ерекше назар аударғым келеді. Халықаралық тәжірибелерге сүйене отырып қазақ
тілін оқытудың қазіргі заманғы озық бағдарламалары мен әдістерін әзірлеп,
енгізу қажет. Мемлекеттік тілді тиімді меңгерудің ең үздік, инновациялық
әдістемелік, тәжірибелік оқу-құралдарын, аудио-бейнематериалдарды әзірлеу
керек.
Қазақ тіліндегі оқулықтар шығаруға арналған тендерді үнемі жеңіп алатын
бір-екі баспа ғана бар. Сонда оқулықтардың сапасын жақсарту үшін қандай
бәсекелестік болмақ. Қазақ тіліндегі оқулықтардың сапасы сын көтермейді.
Олар адамдарды қазақ тілін үйренуге емес, қазақ тілінен қашуға итермелейді.
Осы салаға жауапты тиісті органдар шешім қабылдауы тиіс, - деді [3].
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін Болон және Лиссабон
конвенциясының талаптарына сай дамыту үшін тұтас білім беру жүйесінің, оның
ішкі сатыларын, әрбір жекелеген пәндер мен сол пәндерді оқытатын оқу-
әдістемелік кешеннің жаңа уақыт талаптары мен жетістіктері тұрғысынан
танылуы қажет.
Қазақстан Республикасының Білім Заңында [4] қазақстандық мектеп
жүйесінде білім берудің, оның ішінде қазақ тілін оқытудың басты бағдарлары
көрсетіліп отырылады.
Қазақ мектептерінде оқылатын қазақ тілі пәні – оқушылардың ана тілі
болып табылатын болғандықтан осы пәнді оқытудың бала үшін дүниетанымдық,
елтанымдық, патриоттық, антропологиялық, аксиологиялық мәні мен маңызы
қаншалықты зор екені белгілі мәселе. Осындай күшті әлеуеті бар пәнді
оқытуға заман дамуы қарқынынан қалмай қарау арқылы қазақ тілінің баланың
дүниетанымдық негізгі әрі қуаты зор құралына айналуына игі жағдайлар
жасалады.
Қазақ тілі оқулықтары – оқушының қазақ тілінен білім алуының негізгі
қайнар көзі. Қазақ тілі оқулықтарының құрылымдық-мазмұндық болмысы мен
сапасын жаңа заман талаптарына сай модельдеу керек. Жаңа модельдер арқылы
қазақ тілін оқыту құралдарының тар аяда шектеліп қалмай, дүниежүзілік озық
тәжірибені зерделеу жолымен оқушының даму деңгейіне сәйкес келетін
жүйелерді оқу-танымдық үдеріске енгізіп отыру ісі жүзеге асырылады.
Қазақ тілі оқулықтарында берілетін білім мазмұнын жүйелеу үшін оқулықтың
ғылыми негіздемелері мен жаңа модель жасаудың қажеттілігі айқын танылуы
керек. Осындай талдау негізінде оқушының ойлауы мен тілін дамытуға тура
бағдар алатын оқулық жасау мүмкіндіктері танылады.
Қазақ мектебінде оқылатын қазақ тілі пәні оқулығының құрылымдық және
мазмұндық байлығын құрайтын компоненттерді ғылыми және әдістемелік тұрғыдан
тану мәселесі қазақ тілін оқыту әдістемесі саласында әлі де жүйелілікпен
қолға алынбай келеді.
Қазақстан Республикасының Тәуелсіздік алған 18 жылында мектеп оқулықтары
бірнеше рет өзгертілді. Ондай өзгертулердің барлығы да белгілі бір
әлеуметтік және қоғамдық жағдайлар мен шарттарға тәуелді болып келетінін
ескерсек, оларда берілетін білім мазмұны мен құрылымдық компоненттердің де,
көп ретте, шаблонды болып келу себебін түсіне аламыз.
Қазақ тілінен оқулық туралы айтқанда, ең алдымен, Ыбырай Алтынсариннің
Әліппесі [5] мен Хрестоматиясы [6] танылу қажеттілігі белгілі.
А.Байтұрсынұлының Әліппе [7] кітабы мен Тіл-құрал [8] Қ.Жұбановтың [9]
Қазақ тілінің грамматикасы атты оқулықтарының қазақ тілі оқулықтарының
тарихы үшін маңызы зор.
Қазақ тілі оқулығы туралы мәселелер қазақ тілі оқулықтары жаңадан
жазылу кезеңдеріне байланысты баспасөз беттерінде кең талқыланып келді
[10].
ХХ ғасырдың 30-90 жылдары аралығында қазақ тілі оқулығының құрылымы мен
мазмұн сапасы жарияланған мақалалар түрінде кең талқыланады [11].
Қазақ тілін оқыту әдістемесінде қазақ тілі оқулықтары ғалымдар
еңбектерінде қысқа түрде болса да қарастырылып келді. Қазақ мектебіндегі
қазақ тілі оқулықтары С.Р.Рахметова [12], А.С.Қыдыршаев [13], А.Ж.Жапбаров
[14], Т.Әбдікәрімова [15], Н.Оразахынова [16], Н.Ж.Құрманованың [17]
докторлық диссертацияларының нысаны болды. Қазіргі кезеңде оқулықтану
мәселесі қазақ тілін оқыту әдістемесі саласы үшін аса маңызды болуы керек.
Өйткені соңғы 10-15 жылда қазақ тілі пәні бойынша бірнеше рет оқулықтар
жазылғанымен, заман қарқынына ілесе алмай жатқаны айқын көрініп келеді.
Оның негізгі себебін қазақ тілі оқулығының теориялық тұрғыдан арнайы
қарастырылмағандығынан деп санаймыз. Өйткені ғылыми бастау көздері
анықталмаған нысанның болашақ даму өркендерінің де айқын болмайтыны анық.
Сондықтан қазақ мектептерінің 5-6-сыныптарында оқылатын қазақ тілі
оқулығының ғылыми және әдістемелік бастау көздерін тану арқылы жаңа
сападағы оқулық жазу мүмкін болмақ. Зерттеу жұмысымыздың өзектілігі осы
айтылғандармен байланысты айқындалады.
Зерттеу жұмысының пәні – қазақ мектебінің 5-6-сыныптарында қазақ тілі
пәнін оқыту үдерісі.
Зерттеу жұмысының нысаны – қазақ мектебінің 5-6-сыныптарында Қазақ
тілі пәнін оқыту үдерісіндегі қазақ тілі оқулықтарының алатын орны мен
маңызы, құрылымдық және мазмұндық сипаты.
Зерттеу жұмысының мақсаты – қазақ мектебінің 5-6-сыныптарындағы қазақ
тілі оқулықтарының жасалуының теориялық және әдістемелік негіздерін жан-
жақты тану негізінде жаңа модельдегі құрылымдық-жүйелік болмысын анықтау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- қазақ мектебінің 5-6-сыныптарындағы қазақ тілі оқулықтарының
даму және қалыптасу жолдарын анықтау;
- қазақ мектебінің 5-6-сыныптарындағы қазақ тілі оқулықтарының
лингвистикалық, лингводидактикалық, психологиялық, тәрбиелік
негіздерін анықтау;
- қазақ мектебінің 5-6-сыныптарындағы қазақ тілі оқулықтарының
әдістемелік табиғатын зерделеу арқылы жаңа модельдерінің жүйесін
ұсыну;
- ұсынылған модельдің тиімділігін педагогикалық эксперимент негізінде
тексеру.
Зерттеу жұмысының болжамы. Қазақ мектебінің 5-6-сыныптарындағы қазақ
тілі оқулықтарының даму және қалыптасу жолдары мен олардың лингвистикалық,
лингводидактикалық, психологиялық, тәрбиелік негіздерін анықтау арқылы 5-6-
сыныптарындағы қазақ тілі оқулықтарының әдістемелік табиғатын зерделеу
арқылы оның жаңа модельдерінің жүйесін ұсынуға болады.
Зерттеудің жетекші идеясы. Қазақ мектебіндегі қазақ тілі пәнін оқыту
үдерісі оқушылардың адамгершілік, патриоттық, интеллектуалдық қабілеттері
дамуына негізгі басшылық ететін ерекше үдеріске айналуы үшін қолданыста
жүрген қазақ тілі оқулықтары теориялық және әдістемелік тұрғыдан жан-жақты
талдаудан өткізілуі керек. Сондай зерделеуден өткізген соң ғана биік
педагогикалық мақсаттарға сай қазақ тілі оқулығының жасалыну мүмкіндігі
танылмақ.
Қазақ мектебі оқушыларының өмірлік құндылығы мен еліне, ана тіліне,
ғылымға деген аксиологиялық көзқарасын қалыптастыруда да қазақ тілі оқулығы
зор мәнге ие болуы тиіс. Оқулықтардың құрылымдық және мазмұндық сапасы
дүниежүзілік стандарттарға тең келе алатындай мүмкіндіктердің барлығы
қолданылуы үшін, оқулық жасау теориясының қазақ тілін оқыту әдістемесінде
діңгегі қалануы аса маңызды болып табылады.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері. Қазақ мектебінің
5-6-сыныптарындағы қазақ тілі оқулықтарының оқушылардың тіл туралы, ана
тілі туралы білім алу көзіне, тәрбиелік бастау көздеріне, қазақ халқына
деген сүйіспеншілігі мен патриоттық сезімі қалыптасу жолына айналуы үшін
оның таным теориясымен, әрекет теориясымен, лингвистикамен, дидактикамен,
тәрбие теориясымен, әдістеменің соңғы жетістіктерімен тығыз байланыста
болып, сол арналардан суарылуы тиіс. Осы ретте жеке тұлға теориясы,
антропология, таным теориясы, мазмұн теориясы, оқулық теориясы, әрекет
теориясы және лингвистика жетістіктері зерттеу жұмысының әдіснамалық және
теориялық негізіне алынды.
Зерттеудің әдістері. Зерттеу жұмысында талдау, жинақтау, индукция,
дедукция, модельдеу, салыстыру сияқты теориялық әдістермен қатар, бақылау,
салыстыру, анкета алу, сандық және сапалық талдау сияқты эмпирикалық
әдістер жүйесі қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңызы.
- қазақ мектебінің 5-6-сыныптарындағы қазақ тілі оқулықтарының жаңа
модельдерін жасаудың лингвистикалық, дидактикалық, психологиялық,
физиологиялық, тәрбиелік, әдістемелік негіздері басшылыққа алынды;
- 5-6-сынып оқушыларының білім алу, даму және тәрбиелену, таным көзі
болып табылатын қазақ тілі оқулықтарының көпфункционалды табиғатын
анықтау арқылы сол функцияларды жүзеге асыратын тапсырмалар мен
жаттығулар және оқу әрекетінің түрлерінің жүйесі
белгіленді;
- қазақ мектебінің 5-6-сыныптарындағы қазақ тілі оқулықтарының
жаңа
модельдері жасақталып, олардың құрылымдық-мазмұндық жүйесі
ұсынылды;
- оқулықтың сапалылығын арттыратын құрылымдық жүйеде оқу
мәтінінің ерекшелігі, жаттығулар жүйесін құру талаптары,
графикалық модельдер мен иллюстрациялар жасау талап етілді.
Зерттеудің практикалық маңызы.
- Қазақ тілін оқыту әдістемесі саласында алғаш рет лингвистикалық,
дидактикалық, психологиялық, физиологиялық, тәрбиелік, әдістемелік
негіздері анықталған қазақ мектебінің 5-6-сыныптарындағы қазақ
тілі оқулықтарының жаңа модельдері ұсынылып, педагогикалық эксперимент
жүзінде тиімділігі мен сапалылығы сыннан өтті.
- Қазақ тілі оқулығын жасаудың тұжырымдық негіздері ұсынылды;
- Ұсынылып отырған оқулықтар моделіне лайықталынған жаттығулар жүйесі
түзілді;
- Жаңа модельдегі оқулықтардағы берілетін теориялық білімнің оқу
мәтін үлгісі жасалды;
- Осы жаңа модельдегі оқулықтардағы графикалық модельдер мен
иллюстрациялардың қолданылу әдістері жүйеленді.
Педагогикалық эксперименттік тірек ретінде Ақтөбе облысының Ойыл
ауданындағы қазақ орта мектебі мен Ақтөбе қалалық № 21 және № 42 қазақ орта
мектептері алынды.
Зерттеу жұмысының кезеңдері. Қазақ мектебінің 5-6-сыныптарындағы қазақ
тілі оқулықтарының ғылыми және әдістемелік негіздерін зерттеу бірнеше
кезеңде жүргізілді. Бірінші кезеңде оқулық теориясының негіздері болып
табылатын философиялық, логикалық, лингвистикалық және психологиялық,
дидактикалық, педагогикалық, әдістемелік еңбектер мен зерттеулерге, осы
бағыттағы тәжірибелерге ғылыми талдаудар жасалынды, зерттеу жұмысының
ғылыми және ұғымдық аппараты анықталды. Соңынан белгілі бір ғылыми
топтастырылған ұғымдар мен негіздер жүйеге түсірілді, педагогикалық
эксперимент белгіленді. Екінші кезеңде ғылыми және әдістемелік негіздері
жан-жақты танылған қазақ тілі оқулығының лингводидактикалық діңгегі
қаланды. Біздің тарапымыздан қазақ мектебінің 5-6-сыныптарындағы қазақ тілі
оқулықтарының жаңа модельдері ұсынылды. Қол жеткен нәтижелер ғылыми
конференциялар мен басылымдарда жарияланды. Педагогикалық эксперименттің
оқыту кезеңі жүргізілді. Үшінші кезеңде зерттеудің негізгі қағидалары мен
қорғауға ұсынатын тұжырымдар жүйеге түсірілді. Қазақ мектебінің 5-6-
сыныптарындағы Қазақ тілі оқулықтарының ерекшеліктерін қарастырған
бірнеше оқу-әдістемелік құрал әзірленді.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
- Қазақ мектебінің 5-6-сыныптарындағы қазақ тілі оқулығының
мәнділік табиғатын анықтау арқылы ол оқулықтардың сан қырлы функциясын
лингводидактикалық шеберлікпен жүзеге асыру арқасында қазақ мектебінде
қазақ тілінің оқытылу стратегиясы мен тактикалық моделін анықтауға
болады.
- Қазақ мектебінің 5-6-сыныптарындағы қазақ тілі оқулықтарының жаңа
модельдерін ұсыну негізінде қазақ тілін оқыту әдістемесі саласында осы
уақытқа дейін арнайы зерттеу нысаны болмай келген оқулықтану
мәселесінің лингвистикалық дидактикалық, психологиялық, физиологиялық,
тәрбиелік, әдістемелік негіздері жүйеге түсіріліп, болашақта қазақ
тілі оқулығын тану арнасының кеңейе дамуына іргетас қаланды.
- Қазақ мектебінің 5-6-сыныптарындағы қазақ тілі оқулықтарының жаңа
бағдарда танылған теориялық негіздері мен лингводидактикалық бастау
көздері оқулықтардың жаңа модельдерінің құрылымы мен мазмұндық сапасы
мен сипатын заман талабына жауап бере алатындай дәрежеде анықтауға
мүмкіндіктер жасайды.
Зерттеу нәтижелерінің апробациясы және тәжірибеге енгізілуі. Зерттеу
нәтижелері 2 оқу-әдістемелік құралында, 18 мақалада, 2005-2010 жылдар
аралығында өтті.
Зерттеу жұмысының құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады, көлемі-159 бет.
І ҚАЗАҚ МЕКТЕБІНІҢ 5-6 СЫНЫПТАРЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ТІЛІ ОҚУЛЫҒЫН ТАНУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қазақ мектебіне арналған қазақ тілі оқулықтарының қалыптасу жолдары
Қазақ тілі оқулығының қалыптасу жолдарын саралау барысында, негізінен,
мектеп оқулығының білім алу үдерісіндегі басты функциясына баса назар
аударылады.
Мектеп оқулығы – білім алудың негізгі құралы және қазақ тілі туралы
ақпараттар мен мәліметтерді сақтаушы және тасушы, жеткізуші құрал. Мектеп
оқулығы – ғылыми мәліметтерді дидактикалық өңдеу мен бейімдеуден өткізу
арқылы оқушылардың жас ерекшеліктеріне сай синтездеп бере алатын ерекше
құрал. Осындай маңызды қызметінің арқасында мектеп оқулығы – білім алуға
арналған оқу-әдістемелік құралдардың ішіндегі ең маңыздысы болып саналады.
Мектеп оқулығы – білімді жеткізетін және оқушының өз бетімен білім
алуына басшылық ететін ерекше құрал.
Оқулық атаулы теориясының түпкөзін Я.А.Коменскийдің Ұлы Дидактикасынан
табамыз [18].
Я.А.Коменскийдің айтуынша, оқулық дегеніміз – арнайы педагогикалық
ұстанымдардың (принциптердің) негізінде жасалынған өзіндік ерекшелігі мол
әдебиет түрі.
Я.А.Коменскийдің Сезімдік заттар әлемін суреттер арқылы таныту (Мир
чувственных вещей в картинках) атты иллюстрациялық кітабында алғаш рет
оқушының жас ерекшелігіне сай, ғылымилық жүйемен сабақтастырылған,
түсініктілік, көрнекілік, жүйелілік, нақтылық, оқушының білімді саналы
түрде меңгеруіне жағдай жасау ұстанымдарының басшылыққа алынғанын айқын
танимыз [19].
Орыс халқының ұлы педагогы К.Д.Ушинскийдің Ана тілі (Родное слово)
атты кітабы, ғалымдардың талдауына сүйенсек, білім мазмұнының оқушының
жас ерекшелігіне сай келетіндігімен, балалардың қызығушылығын ескерумен,
сұрақтар мен тапсырмалар жүйесі арқылы оқушылардың ақыл-ойын дамытуға
арнаулы мақсат қоюмен ерекше дүние ретінде танылады [20].
Қазақ халқының ұлы ағартушысы Ыбырай Алтынсариннің Хрестоматиясы
балалардың жас ерекшелігін ескеруі мен танымдық қызығушылығын дамытуға
арналуы арқылы қазақ тілі мен әдебиетін оқыту үдерісіндегі ең алғашқы және
ең тамаша үлгідегі оқулық болып қала бермек. Оқулықта дидактикалық үздік
ұстанымдар басшылыққа алынуы шарт. Оқулықтың басты ұстанымы – оқушының
сөйлеу тілін дамыту, ойлауын дамыту, сезімдік қабылдау тәжірибесін дамыту
екендігі анық байқалады.
Бұл ретте Н.Ж.Құрманова айтқандай, ең алдымен Ахмет Байтұрсынұлының
дүниетанымдық лабораториясын анықтау керек. А.Байтұрсынұлының
әлеуметтанудан, логикадан, философиядан, психологиядан, лингвистикадан,
тарихтан, этнографиядан терең білімдері оның Тіл-құралды жазу
шеберлігінде маржандай төгіліп танылып тұр [21].
Ахмет Байтұрсынов ұлттық мектептің дамуы, жандануы үшін ең алдымен, оның
жазуы түсінікті де сөздің айтылу жүйесін толық белгілей алатын әліпби керек
екеніне баса назар аударды. Ол 1912 жылы жариялаған мақаласында балалардың
оқу саласында тез өсіп жетілуінің бір кілті оларды ана тілінде оқыту, ол
үшін ана тілінде оқу құралдарын жазу, ал оны жазу үшін қолданып жүрген
жазуымызды өз тіліміздің дыбыстық жүйесіне сәйкестендіру, оны сәйкестендіру
үшін тілімізде қандай және қанша дыбыстар бар екенін ашып, соларға
үйлесімді әріпті айқындау қажет деп есептеді [22].
Осындай ұзақ ізденісінен кейін автордың өзіндік әліпбиі дүниеге келеді.
Бұл әліпби араб таңбасына негізделген, қазақ тіліне толық икемделген нұсқа.
Көптеген мектептер осы жаңа жазу таңбасын қолданды.
1915 жылы бұл таңбамен он беске жуық қазақ кітабы шықты. Оның фонетика,
графика мен орфография мәселелеріне арналған Тіл құралы 1914 жылы
Орынборда басылып шықты. Бұл Тіл құралы 1 жылдық деген оқулығы еді. Ал
Тіл құралы 2 жылдық – морфологияға, Тіл құралы 3 жылдық – синтаксиске
арналған [23].
XX ғасырдың басында шығарылып тұрған Айқап, Қазақ, Мұғалім, Жаңа
мектеп сияқты басылымдарда қазақ тілін оқыту жайы және мектептердің
әртүрлі мәселелері сөз болды. Айталық, Жүсіпбек Аймауытовтың Ана тілін
қалай оқыту керек? деген мақаласы Жаңа мектеп журналының №2 санында 1919
жылы жарияланып, онда қазақ тілін оқытудың өзекті мәселелері қарастырылды
[24].
Ең бірінші кезекте қазақ тілі, әдебиет, география, математика,
табиғаттану, педагогика пәндерінен қазақ тілінде оқулық жазу ісі жүзеге
асырыла бастады. С.Асфендияров, М.Жұмабаев, Х.Досмұхамедов, Т.Шонанов,
Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов сияқты тағы да басқа қазақ халқының
біртуар зиялыларының бұл бағыттағы игі бастамалары көпшілік қауымға
белгілі.
Қ.Жұбановтың бесінші сыныпқа арналған Қазақ тілі грамматикасы –
мектепке арналған оқулық қана емес, тұтас лингвситикалық бағдарлы еңбек
екені белгілі. Бұл кітаптың өзіндік ерекше құрылымындағы көптеген
әдістемелік тұрғыдан танылмаған мәселелер бар. Ғалымның ауыл мектебі мен
қала мектебінің ерекшеліктерін сол кезден ескеруінің өзінде үлкен ұстаздық
таным діңгегін танытады [25].
Оқулық теориясы кеңестік педагогикада Н.К.Крупская, П.П.Блонский,
Е.И.Перовский, М.Н.Покровский, Н.А.Менчинская,Ф.П.Кровкин, Л.В.Занков
Д.Д.Зуев, В.В.Краевский, И.Я.Лернер, В.П.Беспалько, А.А.Гречихина,
Г.Г.Граник, Д.Д.Зуев сияқты педагог-ғалымдардың еңбектерінде қарастырылып
келді. Ресейде 1974-1991 жылдар аралығында жыл сайын Проблемы школьного
учебника деген жинақ шығарылып, мектеп оқулығын жетілдіру мәселесі күн
оздырмай қарастырылып отырылған. Қазіргі кезде Ресей педагогикалық
академиясында Г.Г.Граниктің жетекшілігімен Мектеп оқулығын жасау атты
ғылыми ізденіс тобы жұмыс жасайды.
Қазақстанда бұл мәселе 1996 жылдардан бастап кеңінен қолға алынып, қазақ
тілінің ғана емес, жалпы мектепте оқылатын барлық пәндердің негізгі
оқулықтарының жаңа жүйеге, жаңа болмысқа сай жазылу қажеттілігі күн
тәртібіне қойылды. Астана қаласында Оқулық атты орталық құрылды,
педагогика ғылымдарының докторы, профессор А.Е.Абылқасымованың басшылығымен
жаңа арнадағы оқулықтар жазу мәселесі қолға алынды. Оқулықтың және
жекелеген пәнге байланысты оқулықтардың түрлі мәселелеріне арналған
ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізілуде.
Н.Ж.Құрманова өзінің докторлық жұмысында қазақ мектептеріндегі қазақ
тілі оқулықтарын, оның құрылымдық-жүйелік болмысын алғаш рет әдістемелік
талдаудан өткізді. Ғалымның талдауына сүйене отырып, оқулықтардың сандық
және сапалық ерекшеліктерін анықтауға болады [26].
Өзгетілді аудиторияда қазақ тілін оқытуда қолданылатын қазақ тілі
оқулықтарының лингвистикалық негіздерін филология ғылымдарының докторы,
профессор З.К.Күзекованың докторлық диссертациясында жан-жақты қарастырады.
Қазақ тілі бойынша өзгетілді ортада берілетін лингвистикалық білім
мазмұнының концептуалдық ережелерін талдай келе, З.Күзекованың жалпы қазақ
тілі оқулығының теориясын дамытуға үлкен үлес қосқанын айтуымыз керек [27].
Қазақ тілі оқулықтарының түрлі қырынан қарастырылуы қазақ тілі
оқулықтарын жазудың әр жылдарында баспасөз беттерінде талқыланып отырылуы
арқылы байқалады.
Қазақ тілі оқулықтарының көрнекті авторларының бірі профессор Кәкен
Ахановтың қазақ тілі оқулықтарын түзу туралы пікірлерінде прогрессивтік
көзқарастар айқын танылады. Ғалым: Әдетте, оқулықты оқушы да, оқытушы да
негізгі құрал ретінде пайдаланады. Алайда оқулық, негізінен, мектеп
оқушысына арналып жазылатын болғандықтан, онда мұғалімнің жұмысына қатысты
мәселелер толық қамтыла қоймайды,-дейді [28].
Оқулықтың құрылысы, ондағы тақырыптардың бір-біріне қатысы, өзара
байланысы туралы сөз еткенде Мұғалім оқулықты қалай пайдаланып, қандай
мәселеге көңіл бөлуі керек? деген сұрақтарға байланысты ойлар ашық айтылуы
керек.
Қазіргі заман педагогикасы оқушыны оқу үдерісінің белсенді субьектісі
ретінде таниды. Оқушының жеке тұлғасы дамуы барысында өзін қоршаған ортаның
барлық саласымен тығыз қарым-қатынаста болуы басты назарда тұруы керек. Бұл
– оқушы тұлғасы дамуының обьективті қыры десек, енді субьективті қыры –
оқушының ішкі “Мен” бейнесінің өзін қоршаған ортамен салыстыра, олармен
қарым-қатынас жасай отырып қалыптасуы арқылы танылады. Осындай күрделі жас
кезеңінде білім алу үдерісінің негізгі тірегі болып табылатын дидактикалық
құралдардың ішінде маңызды орын алатыны оқулық. Оқулық – оқушының өз
бетімен білім алуына арналған құрал. Ғылым негіздерінің теориялық
заңдылықтары мен оларды бекітетін практикалық жолдары оқулықта
қатарластырыла беріледі. Қазақ тілін оқытуда, негізінен, оқушылардың өз
бетімен жұмыс жасауы алдыңғы қатарда болатыны белгілі. Сондықтан оқулықты
жаңа заманның оқулықтану теориясы негізінде жасау мәселесі бүгінгі күннің
өзекті мәселелерінің бірі болып отыр. Осымен байланысты, қазақ тілі
оқулықтарына оқушылардың жеке басы даму ерекшеліктерін ескеруі тұрғысынан
дербес талдау жүргізу қажет деп есептейміз.
5-6-сыныптарда оқылатын фонетика, лексика, фразеология, сөзжасам,
морфологиядан берілетін білім мазмұнының көлемі мен сипаты бағдарламада
беріледі. Қазақ тілі оқулықтарында, бағдарламада көсретілген білім мазмұны
теориялық тұрғыдан сипатталады. Оның соңында оқушы меңгеруі тиіс теориялық
білім соны бекітетін практикалық жаттығулар арқылы кең арнада танытыла
түседі.
Қазақ тілі оқулығы оқушыға тек білім мазмұнын хабарлап қана қоятын
анықтамалық көмекші емес. Оқулық – оқушының ойлауын дамытатын, сөйлеуін
қалыптастыратын ерекше құрал. Сондықтан оның оқу үдерісі көздеген нәтижеге
жетуге қарай бағытталып жасалуы тиіс. Алға қойылған әрбір дидактикалық
мақсат жүзеге асуы үшін, соған лайық әдіс-тәсілдер және құралдар жүйесі
болуы керек.
1985 жылы К.Аханов, А.Айғабылов авторлығымен Алматы Мектеп баспасынан
шығарылған қазақ тілі оқулығында (Морфология 6-сыныпқа арналған он төртінші
басылымы) 58 тақырып берілген. Бірінші тақырып - Қазақ тілі туралы. Бұл
тақырыпқа екі жаттығу беріледі. Екінші тақырып IV-V класта өткенді
қайталау деп аталады. Бұл бөлім мынадай 9 тақырыпты қамтиды.
IV-V класта өткенді қайталау
§2 Синтаксис
§3 Пунктуация
§4 Лексика, фразеология
§5 Фонетика және орфография
§6 Сөздің жасалу жолы
§7 Морфология және орфография
§8 Текст
§9 Стиль
§10 Публицистикалық стиль
Берілген тақырыптар пысықтау, еске түсіру сұрақтарын қоюмен басталады.
Әр тақырыпқа екі-үш жаттығу көлемінде беріліп отырады. Барлығы – 16 жаттығу
беірген. Жаттығу мәтіндері оқушының жас ерекшелігіне сай, жүйелі берілген,
яғни, С.Бақбергенов, Ғ.Мұстафин, Ә.Нұршайықов, М.Иманжанов еңбектерінен
және Батырлар кітабынан, Білім және еңбек журналынан алынған мәтіндер.
Келесі бөлім Морфология және орфография деп аталады. Бұл бөлім мынадай
тақырыптардан тұрады:
§11 IV-V класта оқылған етістіктерді қайталау.
§12 Етістер.Етіс туралы түсінік
§13 Өздік етіс
§14 Ырықсыз етіс
§15 Өзгелік етіс
§16 Ортақ етіс
IV-V класта оқылған етістіктерді қайталауды бекіту үшін екі жаттығу
берілген. (10-20 жаттығулар) Онан кейінгі – Етістер. Бұл тақырыпты бекітуге
бір жаттығу берілсе, (21 жаттығу), тақырып өз ішінде §13 Өздік етіс, §14
Ырықсыз етіс, §15 Өзгелік етіс, §16 Ортақ етіс болып беріледі. Етістер,
олардың түрлеріне байланысты 11 жаттығу (21,22,23,24,25,26,27,28,29,30,31
жаттығулар) бекітіледі. Балалардың тақырыпты тез меңгеруде етістердің
жасалу жолдарын сызбамен берген тұстары өте тиімді берілген. Мысалы,
өзгелік етістің жасалу жолын мынадай кестеден көруге болады.
1- кесте
Етістер Жұрнақтары Етістер
Қаз -дыр, -дір, -тыр қаздыр, қазғыз
Күл -тір, -қыз, -кіз жайнат, ойнат
Жайна -ғыз, -гіз, санат, сөйлет
Ойна -т
Сана
Сөйле
-т + дыр, -т +дір қаздырт
-т + қыз, -т +кіз күлдірт
-дыр + т, -дір + т сөйлеткіз, ойнатқыз
сөйлеттір
2-кесте. Өздік етістің жасалу жолын мынадай кестемен береді.
Сабақты етістік Жұрнақтар Өздік етіс
Дауысты боя боян
дыбысқа қара -н қаран
аяқталған ора оран
сабақты
етістік тала
Дауыссыз ас асын
дыбысқа бас басын
аяқталған сез -ын, -ін сезін
сабақты көр көрін
етістік
Ал ырықсыз етістің жұрнағын анық аңғару үшін мына 3-кестедегі үлгіні
ұсынады.
3-кесте
Етістіктер Жұрнақтар Ырықсыз етістер
Құрамында л қала -ын Кітаптар қаланды
дыбысы бар Сиыр жаланды
етістік жала -н Ойыншылар бөлінді
бөл -ін Қала салынды
сал Арам шөптер
жұл жұлынды
Қабырға сыланды
сыла
Құрмында л ора -ыл Жіп оралды.
дыбысы жоқ қара -іл Мал қаралды.
етістік тара -л Шаш таралды.
шап Шөп шабылды.
тап Кітап табылды.
көр Кино көрілді.
өр Қамшы өрілді.
-с, ( -ыс,-іс) жұрнақты сөздерді мынадай кестемен салыстырады.
Ортақ етіс
Зат есім
қан
ып
ы
айтыс а айтыс
тар
қалы
қа
ты
пақ
Осындай сызбаларды бере отырып, етісті қайталауға арналған түрлі
мәтіндердің (8 жаттығу ұсынылады.) берілуі де оқушылардың білімдерін
жинақтауы үшін маңызы зор.
Келесі тақырып Етістіктердің мағынасы мен құрамына қарай түрлері деп
аталады. Бұл іштей §17 Негізгі етістік пен көмекші етістік, §18 Дара
етістік пен күрделі етістік деп бөлінеді. 5 жаттығу арқылы бекітіледі.
Берілген мәтіндер толық берілген.
Одан кейінгі Етістіктің шақтары тақырыбы мынадай тақырыптарды қамтиды:
§19 Етістіктің шақтары туралы түсінік,
§20 Осы шақ және оның түрлері
§21 Келер шақ және оның түрлері
§22 Өткен шақ және оның түрлері
Етістіктің шақтары тақырыбы 10 кесте, 18 жаттығу арқылы бекітіледі. Сонымен
қатар, Ауыспалы осы шақтың ғылыми стильде жиі қолданатындығы, ауыспалы
келер шақтың ауыспалы осы шақтан айырмасын және үшінші жақтың арнаулы
жіктік жалғауы болмайтындығын арнайы Ескерту рубрикасында беріледі. Осы
Етістіктің шақтары тақырыбына байланысты Абайдың, С.Сейфуллиннің
өлеңдерімен қатар, Махамбеттің Баймағамбет сұлтанға айтқан өлеңінен үзінді
берілген. Соңынан Етістіктің мағынасы мен құрамын, шақ түрлерін қайталауға
арналған сұрақтар мен 7 жаттығу (64,65,66,67,68,69,70 жаттығулар) берілген
және Қимыл-әрекетті сипаттауға арналған түрлі шығармашылық тапсырмалар
берілген. Мысалы, Ерлік еңбекте, Еңбек ер атандырады деген сияқты
тақырыптарға шығарма жазу тапсырылады.
Оқулықтағы берілген жаттығулардың көбісі тұтас мәтін түрінде
берілгені құптарлық екендігін атап кетеміз.Себебі, мәтін оқушының жүйелі
ойын, сөйлеуін дамытуда бірден-бір тиімді құрал болып саналады.
Келесі тақырып – Етістіктің рай түрлері.
§23 Ашық рай
§24 Бұйрық рай
§25 Шартты рай
§26 Қалау рай
§27 Тұйық етістік
§28 Тұйық етістік емлесі
§29 Етістіктің сөйлемдегі қызметі
§30 Етістікті талдау
§31Етістіктің рай түрлерін және етістікті қайталау тақырыптарын қамтиды.
Етістіктің рай түрлеріне байланысты 17 жаттығу берілген (76-91 жаттығулар),
теориялық мәтінге байланысты 2 кесте қамтылған.
§29 Етістіктің сөйлемдегі қызметі, §30 Етістікті талдау тақырыптары 3
жаттығу арқылы бекітіліп, Етістікті талдау жоспары беріледі, яғни
оқулықтағы талдау үлгісі мынадай:
Талдау жоспары:
I. Сөз табы. Жалпы мағынасы.
II. Морфологиялық белгілері: 1.Дара және күрделі етістік; 2.Шақ түрлері;
3.Етіс түрлері; 4.Жақ (бар болса); 5.Көсемше; 6.Есімше.
II.Синтаксистік қызметі.
Талдау үлгісі:
Үндемей сырт айналып кетті. (М.Әуезов.)
Ауызша талдау
айналып кетті - етістік, өйткені қимылды білдіреді; екіншіден, күрделі
етістік, жедел өткен шақ, үшінші жақта тұр; үшіншіден, сөйлемде баяндауыш
болып тұр.
үндемей – етістік, өйткені қимыл-әрекетті білдіреді, екіншіден, көсемше,
үшіншіден, сөйлемде пысықтауыш болып тұр.
Жазбаша талдау
айналып кетті – етістік.
1.Қимылды білдіріп ұр.
2.Күрделі, жедел өткен шақ; III жақ.
3.Не істеді?
үндемей – етістік.
1.Қимыл-әрекетті білдіріп тұр.
2.Көсемше
3.Қалай?
Осындай талдау үлгілерін үйрету мақсатында оқулықтың 58 бетінде
көрсетілген. Одан соң §31Етістіктің рай түрлерін және етістікті қайталау
тақырыбына бақылау сұрақтары мен тапсырмалар беріліп, 7 жаттығумен (95-
101жаттығулар) бекітілген. Жаттығулардың ішінде 5 жаттығу өлең түрінде
(Абай, С.Сейфуллин, С.Қалиев, Ә.Дүйсенбиев, А.Тоқмағанбетов өлеңдері), 4
жаттығу тұтас мәтін түрінде берілген. Келесі тақырып – Үстеу.
§32 Үстеу туралы түсінік
§33 Үстеулердің құрамына қарай түрлері
§34 Үстеулердің мағынасына қарай түрлері
§35 Үстеулердің емлесі
§36 Үстеулердің сөйлемдегі қызметі
§37 Үстеуді талдау
Үстеу тақырыбына байланысты оқулықта 26 жаттығу берілген (102-134-ке
дейін). Осының ішінде 7 жаттығу тұтас мәтін түрінде берілген. Жаттығулардың
мазмұны үзік-үзік сөйлемдерден емес ойы сақталған мәтін болып келеді.
Қалған 19 жаттығу терме мәтіндер. Оқушының сөйлеу тілін дамытуға арналған
жаттығулар да жоқ емес, айталық, §37 Үстеуді талдау тақырыбында жоғарыда
көрсеткеніміздей талдау жоспарын, талдау үлгісін ауызша және жазбаша
көрсетеді. Ал Үстеуді қайталау бақылау сұрақтары мен тапсырмаларды қамтиды.
Еліктеуіш сөздер мынадай тақырыптарды қамтиды.
§38 Еліктеуіш сөздер туралы түсінік
§39 Дыбыстық еліктеуіш сөздер
§40 Бейнелеуші сөздер
§41 Негізгі еліктеуіш сөздер мен туынды еліктеуіш сөздер
§42 Еліктеуіш сөздердің сөйлемдегі қызметі
§43 Еліктеуіш сөздерді талдау
Бұл тақырып бойынша 5 теориялық мәтін, 22 жаттығу (135-156 жаттығулар),
оның ішінде 3 жаттығу тұтас мәтін түрінде берілген. Осы жаттығулардың
ішіндегі 139-жаттығудың берілгенінде:
Шығарма. Оқжетпес суретіне қарап, туған еліміздің ғажайып табиғатын
ауызша талдап айтыңдар да, кейін оны суреттеп жазып шығыңдар делінген. Ал,
141-жаттығуда Жарыс, Біздің класс, Әдіс те – шеберлік т.б.
тақырыптарға байланысты шығармашылық тапсыралар көп берілген, дегенмен
осындай жаттығу түрлеріне байланысты түрлі суреттер жаттығу көрсетілген
бетте емес, екі үш беттен соң берілген.
§43 Еліктеуіш сөздерді талдау тақырыбына байланысты талдау үлгілері
берілген. Одан соң Еліктеуіш сөздерді қайталау бақылау сұрақтары мен
тапсырмалардан тұрады.
Шылау сөздер мынадай тақырыптарды қамтыған:
§44 Шылау сөздер туралы түсінік, §45 Септеуліктер, §46 Жалғаулықтар, §47
Демеуліктер, §48 Шылаулардың емлесі, §49 Шылау сөздерді талдау. Шылау
сөздерге байланысты 8 теориялық мәтін, 30 жаттығу (157-186 жаттығулар), 1-
кесте (Септеуліктерге байланысты), 7 сурет (К.Шаяхметов. Диқандар),
Н.Нұрмұхаметов Бульдозерші, Оқжетпес, Э.Илтнер Жер - ана қожалары
берілген.
§49 Шылау сөздерді талдау тақырыбына әдеттегідей талдау үлгілері
берілген. Одан соң шылау сөздерді қайталау бақылау сұрақтары мен
тапсырмалардан тұрады.
Келесі тақырып – Одағай. §50 Одағай және оның түрлері тақырыбын
қамтиды. Бір теориялық мәтін, төрт жаттығумен (187-190 жаттығулар)
бекітіледі. 3 жаттығу тұтас мәтін түрінде берілген. Одан кейін IV-VI
кластағы материалдарды қайталау, яғни:
§51 Қазақ тілі туралы мәлімет
§52 Текст.Стиль
§53 Фонетика
§54 Лексика мен фразеология
§55 Сөздің жасалу жолы
§56 Морфология
§57 Синтаксис
§58 Орфогафия және пунктуация
Бұндағы §51 Қазақ тілі туралы мәліметке байланысты бекіту сұрақтары
беріліп, бір жаттығумен бекітілген. §52 Текст.Стиль. тақырыбы да қайталау
сұрақтары, үш жаттығу берілген. §53 Фонетика тақырыбы бойынша сұрақтар
беріліп, бес жаттығумен бекітілген. §54 Лексика мен фразеология тақырыбы
сұрақтар мен алты жаттығу (200-205 жаттығулар) арқылы бекіген. §55 Сөздің
жасалу жолы тақырыбы үш жаттығу, қайталау сұрақтарын қамтыған. §56
Морфология тақырыбын қайталауға байланысты сұрақтар, 10 жаттығумен
бекіткен. Бір жаттығуды сызба арқылы ұсынған. 4 жаттығу тұтас мәтін түрінде
берілген. Берілген жаттығулар тақырыбы Ана, Қазақтың балуандары деген
тақырыптарға құрылған.
§58 Орфогафия және пунктуация тақыырыбы тоғыз жаттығумен бекітілген.
Соңынан оқулыққа ҚОСЫМША сөйлем мүшелерінің сызылу ережесін, Сөз құрамын
және VI класта оқылған емле ережелерін ЕСТЕ САҚТА тақырыбымен берген. Одан
соң ДҰРЫС ЖАЗ деген айдармен сөздердің дұрыс жазылуына аңдатпа қоса
берілген.
Тіл ұстарту материалдарына арналған тапсырмалар. Мысалы, адамның
портретін жасау үшін қажетті сөздер берілген, мысалдар келтірілген және
қимыл әрекетті сипаттауға арналған мәтіндер берілген.
Тіл ұстарту байланыстырып сөйлеуге, жазбаша сөйлеу, мәтін құрастыруға
дағдыландыратын тіл ең бір күрделі саласы.
2001 жылы шығарылған 5-сыныпқа арналған қазақ тілі оқулығында
бағдарламаға сәйкес 22 тақырып берілген. Әр тақырыптың соңынан берілген
жаттығуларды орындатуда оқушылар үшін міндетті деңгейдегі тапсырмалар
дербес бөлініп берілген. Бұл – жаңа оқулықтың жаңалығы екенін атап кеткен
жөн.
Оқулықтың Лексика тарауына бөлінген көлемі оқулықтың жалпы көлемінің 40
пайызын алады (14-98 беттер). Лексиканы меңгертуге арналған жаттығулар саны
– 204. Сол 204 жаттығуда оқушылар бірнеше тапсырма орындауы міндеттелген.
Сонда оқулықпен жұмыс жасау арқылы оқушы өз бетімен білім алуға терең
тамырлы дағдылар қалыптастырады деуге болады [29].
Жаңа оқулықтың алдында пайдаланылған екі оқулық (5 және 6-сыныптар үшін)
теориялық білім мазмұны жағынан да, жаттығулар саны мен тапсырмалар
түрлілігі мен молдылығы жағынан да көп артта қалғаны айқын көрінеді. Көп
жағдайда ескі оқулықтарда бір сарындас тапсырмалар орындату қалыптасқанын
байқауға болады. Жаттығуларға бір тапсырма беру оқушының оқулықпен терең
жұмыс жасай алмауына себепкер болады [30].
5-сынып оқулығындағы лексикадан берілетін білім көлемі және мазмұнын
алдыңғы сынып (бұрынғы 5-сынып, 6-сынып) оқулықтарындағы білім көлемі мен
мазмұнын сандық және сапалық тұрғыдан 4-кесте арқылы салыстырып көруге
болады.
4-кесте. Оқулықтардағы білім көлемі мен мазмұнын сандық және сапалық
тұрғыдан салыстыру.
Оқулықтар Шыққан жылы Теориялық Жаттығулар Оқушы-дың өз
тақырыптар саны бетімен орынд.
тапсырм-ры
5-сынып 1994 ж. 6 23 4
оқулығы
6-сынып 1997 ж. 9 57 7
оқулығы
4-кестеде көрсетілген сандар білім мазмұнының сапасына да әсерін тигізетіні
анық.
Екі сыныпқа бөліп оқытылатын Лексика тарауының соңғы бағдарламада бір
сынып аясына жинақталып берілуі құптарлық жағдай. Бір оқулыққа жинақталуы
барысында оқулықтағы теориялық тақырыптар да, сол теориялық тақырыптарды
бекітуге арналған жаттығулар да сан және сапа жағынан едәуір өскен деуге
болады. Соңғы оқулықта берілген жаттығуларда орындалатын тапсырмалар
міндетті деңгей және мүмкіндік деңгей деп белгілегендігі де оқушылардың
жеке бас ерекшелігін ескеруден туған деп санаймыз. Ал оқулықта арнайы
берілген Теориялық түсінік пен Қосымша түсінік белгілері оқушылардың
семиотикалық білімін дамытуға сеп болады. Енді жаттығулардың жалпы саны мен
Лексикаға арналғанын 3-кесте арқылы былайша көрсетуге болады.
5-кесте. Жаттығулардың жалпы саны мен Лексикаға арналған жаттығулар
саны
Оқулықтар Шыққан жылы Жалпы жаттығу саны Лексикаға арналғаны
5-сынып 1994 ж. 374 8,22%
оқулығы
6-сынып 1997 ж. 445 57
оқулығы 12,5%
5-сынып 2001 ж. 413 204
оқулығы 49%
Бүгінгі таңда оқушыларды сапалы әрі терең біліммен қамтамасыз етудің
маңызды құралдарының бірі – оқулық болып табылады.
1.2 5-6 сыныптардағы қазақ тілі оқулықтарын оқулық теориясы тұрғысынан
талдау
Оқулық – білім алу құралы. Оның ең басты міндеті – оқушыларға жаңа
теориялық білім мен оқу материалдарын меңгерту арқылы олардың білімін
жетілдіру, ана тілінен ой өрісін кеңейту, алған білімдерін қолдана білу
дағдыларын дамыту мен бекіту. Сондықтан оқулықты жасау барысында ғалымдар
оқулықтағы ұсынылып жатқан материалды оқушыларға тиімді және оңай игерілуін
қамтамасыз ету мақсатында, ең алдымен, оқулықтың сапасын анықтайтын
ұстанымдарды негізге алып отыруы тиіс.
А.Қ.Құсайынов төмендегідей ұстанымдарды ұсынады:
• материалдың ғылыми деңгейі бағдарламалық қағидаларды баяндау мен ашып
түсіндірудегі әдеби және әдістемелік шеберлік;
• материалды білім сатысы мен оқушылардың жеке ерекшеліктеріне сай
тапқырлықпен жаза білу;
• фактілік материалды әрбір параграфқа шақтап әрі дұрыс сұрыптап ала
білу;
• оқулықтың сол сыныптың басқа оқулықтармен және төменгі, жоғары сыныпқа
арналған пән оқулықтарымен байланысы;
• сөздік құрамы, сөйлемдік құрылымы;
• стилі т.б. болып табылады [31].
Бүгінгі күні қазақ тілі оқулықтары, соның ішінде 5-6-сыныптарға арналған
қазақ тілі оқулықтары оқушылардың біліміне, қабілетіне және даму деңгейіне
сай келетін теориялық білім мен оқу материалдарын қамтуы тиіс. Оқулық
материалдарына қойылатын талаптарды ескере отырып, оқу материалының ғылыми-
әдістемелік негізін, оның көлемі мен мазмұнын анықтап алған жөн. Ол үшін
жаңа оқулықты жасауда ғалым-әдіскерлердің жинақталған әдістемелік
тәжірибелері мен оқулық жасау теориясы негізге алынады. Өйткені, оқулықтану
теориясы жаңа оқулықтың негізін жасауға, оқулықтың құрылымы мен мазмұнын
ғылыми тұрғыдан құрастыруға дұрыс бағыт-бағдар беріп отырады.
З.С.Күзекова бұл жөнінде былай дейді: Әрбір оқулық – белгілі бір
мөлшерде жеке шығармашылық өнім, мүмкін өнер туындыларының кейбір
түрлерімен теңесетін адамның жеке шығармашылық әрекетінің жанры, мысалы,
сәулет өнері, ал оқулықтану – зерттеу әдісі осы ерекшелікті ескеруге тиісті
теориялық пән [32].
5-6-сыныптағы қазақ тілі оқулықтарының жүйелік-құрылымдық ерекшеліктерін
талдауда да оқулық теориясы белгілі бір заңдылықтарды анықтап береді. 5-6-
сыныптағы қазақ тілі оқулықтарының жүйелік ерекшелігін айқындау үшін,
жүйе ұғымына берілген түрлі түсініктер мен анықтамаларға тоқталған жөн.
Қазіргі таңда ғылым салаларында жүйе деген ұғымның алатын орны зор.
Жүйенің болмысы, табиғаты туралы биологтар, физиктер, әлеуметтанушылар,
лингвистер, кибернетиктер, экономистер тағы да басқа ғылым саласының
өкілдері пікірталастар жасап, оны түрліше қарастырып жүргені белгілі.
Өйткені, зерттеу объектілерінің жүйе түрінде алынуы ғылыми ойлауда үлкен
нәтижелерге алып баратын жолдарды танытты.
Жүйені тану мәселесі ғылым салаларында жаңа аспектілер мен оны тануға
байланысты кейбір қиындықтарды туғызды. Жүйені тану барысында таным
әдістері жаңаша бетбұрыстар жасау икемділігін танытып, бұрынғы белгілі
деген мәселенің жаңа көкжиектері айқындалып, соны тану жолдары анықталуы
қажет бола бастады.
Биология ғылымында тірі организмді жүйе ретінде зерттеу жолы
қалыптасқаны белгілі. Атап айтсақ, Н.А.Бернштейн [33], П.К.Анохин [34],
И.И.Шмальгаузен [35] еңбектерінде сөз болады.
Психология ғылымын жүйе ретінде зерттеу Ж.Пиаже, В.Кохлер, Ф.Альпорт,
Л.С.Выготский тағы да басқа ғалымдар еңбектерінен танылады.
Лингвистикада жүйені тану мен қолдану мәселесі Фердинанд де Соссюр
ғылыми еңбектерінен басталады. Оның Тіл – жүйелердің жүйесі деген пікірі
тілтанудағы жаңа бетбұрыстар жасалуына негіз болды.
Ғылым салаларының жүйелік-құрылымдық тұрғыдан зерттелуінің өрістеуіне
үлкен демеу болған – кибернетика ғылымының қарыштап дамуы. Кибернетиканың
пәні – басқару мен тірі және техникалық объектілердегі байланыстардың
заңдылықтары. Кибернетикалық зерттеулердің көптеген салалары, мысалы, тірі
жүйелердің қызметін информациялық модельдеу, бионикалық зерттеулер жүргізу,
эвристикалық бағдарламалау әдістерін жасау, үлкен және аса ірі жүйелерді
зерттеу мен құрастырудағы кибернетикалық әдістер (мысалы адам және машина
жүйесі т.б.) барлығы да жүйелік-құрылымдық талдау тұрғысынан келуді қажет
етеді.
Қазіргі кезеңдегі ғылымға тән ерекше сипаттың бірі – зерттеу объектісін
мүмкіндігінше тұтастықта, синтетикалық сипатта қарастыру. Мысалы, оқытудағы
модульдік жүйені алуға болады. Себебі, объектіні тұтастық сипаттау
барысында оның түрлі қырлары танылып, соңынан олардың барлығын ортақ
тетікке негіздеу арқылы біртұтас нәрсені тану мүмкіндік болады.
Жүйеге зерттеушілер түрлі анықтамалар береді. Л.Фон Берталанфи
жүйеге төмендегідей анықтаманы ұсынады: Имеются соответствия в
принципах, управляющие поведением сущностей, которые по своей природе
весьма различны. Это соответствие обязано тому факту, что всеони могут
рассматриваться в определенных аспектах как системы, т.е. как комплексы
элементов, находящихся во взаимодействии [36].
5-6-сыныптағы қазақ тілін тануда сол жүйе негізге алынды.
А.Холл мен Р.Фейджин жүйе туралы былай дейді: Жүйе дегеніміз –
көптеген объектілердің жиынтығы, ол объектілер арасындағы және олардың
белгілерінің арасындағы қатынастарымен бірге болып келеді [37].
Философияда жүйе былайша анықталады: Жүйе дегеніміз – бір-бірімен
қатынаста және байланыста болып келетін, сол арқылы белгілі бір тұтастықты,
бірлікті құрайтын элементтердің жиынтығы [38].
Жүйе теориясын зерттеуші В.Н.Садовский жүйеге берілген 40 шақты
анықтама бар екенін айтады. Анықтамалардың барлығына талдау жүргізе келе,
ғалым қарастырылатын қандай жүйе болса да, оны сипаттаудың, кем дегенде,
үш деңгейі болу қажеттігін айтады. Ғалым: Біріншіден, ол жүйеге тән
сыртқы, яғни тұтастықты білдіретін көзқарастар тұрғысынан келу; екіншіден,
оның ішкі құрылысы және оның ішкі компоненттерінің тұтастық құрауға қосқан
үлесі тұрғысынан келу; үшіншіден, қарастырылып отырған жүйе өзінен де кең
арналы жүйенің кіші жүйесі деп түсінілу тұрғысынан келу,-деп тұжырымдайды
[39].
Жүйе теориясында жүйені құраушы компоненттерді орналастыруды,
тіркестіруді, орындарын ауыстыруды полиморфизм деп, ал тек қана орын
ауыстыруды изомерия деп атайды.
И.П.Шарапов пікірі бойынша теориялық ойлауды дамытудың әдістемелік
негіздерін жүйе ретінде анықтауда жүйетанудың бірізділік операциясы
қолданылады:
• әдістемелік негіздерді құраушы элементтердің жиынтығын анықтау;
• ол элементтердің жүйе құраушылық қатынастарын және композиция жасау
заңдылықтарын анықтау;
• әдістемелік негіздердің өзін кіші жүйе етіп тұратын жүйелік заңын
анықтау [40].
Ғылымда білімді жүйелендіру мәселесі философияның, психологияның,
дидактиканың және әдістемелік өзара байланысты заңдылықтарын тану арқылы
шешіледі. Біз, негізінен, аталған заңдылықтардың өзара тығыз
байланыстылығын ескере отырып, оның психологиялық-дидактикалық қырына ден
қоямыз.
Білімді жүйелендіру мәселесін психологиялық-педагогикалық категория
түрінде қарастырып, оның негізгі ерекшеліктерін анықтау оқыту үдерісінде
оқушы білімін жүйелендіруді тиімді басқаруға жағдай жасайды.
Білімді жүйелендіру мәселесі, яғни оқушының санасында білім жүйесін
қалыптастыру мәселесі туралы психологтар мен дидактик-ғалымдардың көптеген
зерттеулері белгілі. М.Н.Шардаков жүйелендіруді ойлау үдерісінің негізінде
қарастырған және жүйелендірудің белгілері мен ұстанымдарын анықтауға көп
көңіл бөледі.
М.Н.Шардаковтың жіктеуі бойынша: Жүйелендіру – бүтіннің бір бөлігін
(тақырып, оқу курсының бөлігі) белгілі бір тәртіпке келтіру, яғни құрама
бөліктер алдағы уақытта, белгілі бір мақсатта бір бүтіндік көрсетеді [41].
Білімді жүйелендіру мәселесін қарастыруда Н.А.Менчинскаяның және
Д.Н.Богоявлинскийдің жұмыстарының маңызы зор деп ойлаймыз. Олардың
пікірінше: Білімді жүйелендіру үдерісінің оқу пәнінің сипатына байланысты
өзіндік ерекшелігі бар [42].
Білімді дидактикалық тұрғыда жүйелендіру мәселесі М.Н.Скаткин [43],
И.Я.Лернер [44], А.В.Усова [45] еңбектерінде, материалдың логикалық
құрылымы туралы А.М.Сохор еңбегінде [46], білім саласы көрсеткішінің
жүйелігі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz