Қазақ тілінен ұйымдастырылатын оқу жұмыстары. Оның түрлері
МАЗМҰНЫ
ТАРАУ
1. Қазақ тілін оқыту әдістемесі ғылымы, қазақ тілін оқытудың мақсаты мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4-5
1.2 Қазақ тілінен ұйымдастырылатын оқу жұмыстары. Оның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1 Қайталау сабағы. Ол жайындағы ғылыми көзқарастар ... ..
2.2 Қайталау сабағы, оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Қайталау сабағы, оны жүргізудің жолдары ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Еліміздің ертеңі бүгінгі жас ұрпақтың қолында, ал жас ұрпақтың
тағдыры ұстаздың қолында, - деген еді елбасы білім қызметкерлерінің І
құрылтайында (1998ж, желтоқсан) сөйлеген сөзінде.
Осы тұрғыдан келгенде мектеп мұғалімінің алдында үлкен міндет тұр.
Ол - өз Отанын, туған тілін, дінін шексіз сүйетін білімді, іскер, туған
елінің болашағына, оның гүлденуіне аянбай өзіндік үлесін қоса алатын жас
жеткіншектерді даярлау міндеті.
Ол үшін білім жүйесі жан – жақты дамытыла меңгертілуі керек.
Ал білімді дамыта меңгертудің негізі – білікті ұстазда. Себебі бұл
ретте пән мұғаліміне терең теориялық білім, творчестволық ізденіс қажет.
Ғалым, профессор С.Исаев бұл жөнінде Тіл де – математика, оның да есебі,
алгоритмі бар. Ол үшін мұғалімнің логикасы мықты болуы керек, - десе, енді
бірде Мұғалім мектеп оқулығындағы материалдармен шектелмеуі керек, ол
оқулықтың аржағындағы дүниені бере білуі керек, - дейді. 23;25
Себебі кез келген тілдік тақырыптың теориялық негізін жетік білмейінше,
оны оқытудың әдістемелік негізі қалыптаспайтыны сөзсіз.
Оқушы жыл бойы алған білімдері қайталанбаған жағдайда естен шыға
бастайтыны заңды құбылыс екенін еске алсақ, бұл – оқу жылы соңындағы
қайталау сабағының алатын орыны зор екенін көрсетеді.
Оқу жылы соңындағы қайталау жұмыстары - жыл бойына өтілген
материалдарды қорытып еске түсірудің, жалпы сабақтың жауапты кезеңі.
Сондықтан бұл жұмысымызда оқу жылы соңындағы қайталауды ұйымдастырудың
жолдарын қарастырып отырмыз.
Жаңа бекітілген білім стандартында жаңа буын оқулығында, қазақ тілі
бағдарламаларында оқу жылы соңындағы қайталауға сағат берілмеген.
Осы тұрғыдан келгенде жұмысымызда:
- қайталау туралы ғалымдардың пікірлерн;
- қайталаудың түрлерін;
- қайталаудың мақсаты мен маңызын;
- қайталаудың бұрынғы бағдарламада берілуін жаңа бағдарламамен
салыстыра отырып оқу жылы соңындақайталау сабағының қажет екендігін
нақтылауды мақсат еттік.
Ұйымдастыру жолдарын қарастырдық. Зерттеу жұмысымыздың өзектілігі де
осында.
Жұмысымыз кіріспеден,
2 тараудан, қайталауға арналған жаттығулар жүйесінен тұрады.
1.1 Қазақ тілін оқыту әдістемесі ғылымы, қазақ тілін оқытудың мақсаты
мен маңызы
Ғылым адам баласы ой-санасының, дүниетанымының өсуіне байланысты бірте-
бірте дамып, қалыптасады. Ғылымның алуан түрі бар. Соның бірі қазақ тілін
оқыту әдістемесі.
Қазақ тілінің әдістемесі ғылымның бір саласы ретінде педагогика
ғылымының құрамына енеді. Қазақ тілі әдістемесі - тарихи жағынан дамыған,
жетілген, теориялық негізі қалыптасқан, белгілі бір ғылыми жүйеге келген
ғылым.
Қазақ тілін оқыту әдістемесінің зерттейтіні оның оқыту жолдары мен
жағдайлары туралы заңдылықтар болып табылады. Бұл заңдылықтар педагогика,
психология және лингвистика ғылымдарының негізінде жинақталған практикалық
тәжірибелер мен бұрыннан қалыптасқан теориялық қағидалардан, тұжырымдардан
шығарылады. Егер нақтылап айтсақ, оқыту әдістемесі мына мәселелерді
зерттейді:
1) мақсаттары (не үшін оқыту керек?);
2) мазмұны (нені оқыту керек?);
3) ұйымдастырылуы (қалай оқыту керек?);
4) құралдары (ненің көмегімен оқыту керек?);
5) оқыту кезінде оқушылардың білімді меңгеру деңгейі, ақыл-ойының дамуы
мен тәрбиеленуі арасындағы ұқсастық мәселелері.
Бұл проблемаларды шешу мектепте тәрбие мен білім берудің жалпы
мақсаттарын белгілейді.
Әдістеменің міндеттері мыналар:
1) Бастауыш мектеп пен орта мектептегі қазақ тілі пәнінің мақсатын,
ерекшелігін, мазмұны мен көлемін, құрылымын, бөліктерінің бір-бірімен
ұштасуы мен бірізділігін анықтау, оқу материалын сыныптарға бөлу;
2) Оқытудың неғұрлым пайдалы, үнемді (мұғалім мен оқушының күшін,
уақытын үнемдеу) және тиімді әдістері мен тәсілдерін (оқылатын
материалдың ерекшеліктері мен оқушылар құрамының психофизиологиялық
ерекшеліктеріне байланысты әртүрлі жағдайда қолданылатын әдіс-тәсіл
варианттарын) зерттеу және сипаттау;
3) Қазақ тілі пәнінен жүйесі нақты белгіленген білім көлемін (ғылым
негізін) оқушылардың ойдағыдай игеру шарттары мен мәселелерді талдап,
шешу яғни материалды дәл қабылдаудың, айқын түсінудің, оны практикада
қолдана білудің шарттары туралы мәселелерді талдау.
Сонымен қазақ тілін оқыту әдістемесі – оның мазмұны мен принциптері,
әдістері мен тәсілдері туралы және мектепте қазақ тілінен оқушыларға
берілетін білім, білік, дағды мөлшерін белгілеп, оны игерудің жолдары,
шарттары туралы ғылым. (6; 5-6)
Қазақ тілін оқыту әдістемесін ғылымға айналдыруда көрнекті әдіскер
ғалымдарымыздың еңбектерін айрықша атап өтуіміз қажет. Олар: Қажым Басымов,
Әлішер Сәдуақасов, Ғали Бегалиев, Шамғали Сарыбаев, Сейіл Жиенбаев т.б.
Бұлар қалдырған мұралар әдістеме дәрістерінің алтын қорына қосылған.
Қазақ тілін оқыту әдістемесі курсының құрамына мыналар кіреді:
1. Қазақ тілін оқытудың жалпы мәселелері мен оның әдістемесі. Бұл бөлімде
мектептегі қазақ тілі пәнінің мақсаттары мен міндеттері, мазмұны мен
көлемі, қазақ тілі бағдарламалары мен оқулықтары, қазақ тілін оқыту
әдістемесінің пән мұғалімдері үшін маңызы баяндалады. әдістеменің
теориялық негіздері, жалпы дидактикалық және әдістемелік принциптері,
олардың қазақ тілін оқытуға қолданылуы, оқытудың әдістері, сабақ,
оның құрылысы, түрлері т.б қамтылған.
2. Арнаулы бөлім. Мұнда қазақ тілі салаларын оқыту әдістемесі жеке-жеке
тақырыптарға бөлініп, ортақ заңдылықтары баяндалады. Мектепте
лексикадан берілетін білім көлемі, оқушылардың сөздігін байытуға
бағытталған алуан түрлі жұмыстар, тіл ұстарту, сөздік жұмыстары,
лексикалық талдаулар т.б. Сол сияқты грамматикалық әдістемесі, ол өз
ішінде морфологиялық әдістемесі және синтаксистік әдістемесі болып
бөлінеді де әр бөлімдегі тақырыптар тағы да әдістемелік тұрғыдан
сараланады.
Тіл ғылымының үздіксіз дамуы нәтижесінде әдістеме де жетіліп, байып
отырады.
Мектептегі оқу ісіне қойылатын бүгінгі заман талабы - өзіндік ой
тұжырымы бар, логикалық ойлау қабілеті дамыған өз көзқарасы мен пікірін
ашық айта алатын, ақпараттар ағымынан қажетін ала білетін, қоғамдық ортаға
икемді, өз жолын дұрыс таңдай алатын жас ұрпақ тәрбиелеу, ендеше бұл
міндетті жүзеге асыруда барлық оқу пәндерінің қосар үлесі аз болмауы тиіс.
Әсіресе, адам дүниетанымының кілті, ойлаудың формасы, қарым-қатынастың ең
басты құралы ана тілі болғандықтан, мектеп пәндерінің ішінде қазақ тілінің
атқарар қызметі ерекше болмақ. Сондықтан жаңа кезеңнің талабына сай білім
берудің негізгі сатысында қазақ тілін оқытудың мақсаты – ана тілінің
әлеуметтік мәнін түсінген, тілдің қызметін жүйелі меңгерген, қарым-
қатынастың біліктілігі дамыған, сөз мәдениетінің талаптарына сай іскерлікті
меңгерген дара тұлға даярлауға мүмкіндік туғызу алға қойлады. (1;7)
Бұл кез келген грамматикалық ереже тек білім қоры қалпында қалмай
баланың өмірлік танымының, айналасымен тіл табысуының басты базасына
айналуы қажет екендігі көрсетіледі.
Қазақ тілінің жүйелі түрде оқытылуы мен ғылыми мазмұнын нақты және
дұрыс анықтау оның бағдарламасымен оқулығына байланысты.
Бағдарлама жайында Қазақстан Респубикасы жалпы орта білім берудің
мемлекеттік жалпыға міндетті стандартында: Қазақ тілінен білім берудің
негізгі бағдарламасы – ана тілінің қоғамдық әлеуметтік мәнін түсіндіруге,
оқушының лингвистикалық дүниетанымын қалыптастыруға, коммуникативтік
біліктіліктерін дамытуға қажетті Қазақ тілі пәнінің мазмұны жүйесін
анықтайтын құжат,- деп көрсетілген. 1;5
Ал қазақ тілін оқыту тарихына көз жіберсек қазақ тілінің оқулықтарын
жазу 1920 жылдардан қолға алына бастады. Бірақ оқу жоспары мен бағдарлама
сол кезде-ақ жасалынған болатын. Дегенмен Кеңес мектебінің тарихында
бағдарламаның бірнеше түрі болды. Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында
кешенді және жоба бағдарлама түрлері қолданды.
ВКП(б) Орталық комитетінің 1931 жылғы 5-қыркүйектегі, 1932 жылғы 25
тамыздағы Бастауыш және орта мектептер туралы қаулыларында кешенді және
жоба бағдарламаларының кемшіліктері атап көрсетілді.
Бұл бағдарламаларға мынадай талаптар қойылады: бағдарламаның мазмұнын
ғылымның негізін берік және жүйелі түрде меңгеру, дұрыс ойлау, жазу
бағдарламаларын қамтамасыз ету, бағдарламадағы оқу материалдарының аумағы
мен сипаты балалардың жас ерекшеліктерін сай келуі, тіл мен әдебиет
бағдарламаларының арасында байланыс болу керектігі баса айтылды. Мұндай
талаптар негізінде 1936, 1938, 1958, 1967 жылдар аралығында қазақ тілі
бағдарламалары қайта жасалды.
1923 жылы 8-қарашада Қазақ АКСР Халық Комиссарлар Кеңесі Халық Ағарту
Комиссариатына қазақ тілінде оқулықтар жасау мәселесін жүктеді.
Оқу жоспары мен бағдарламалары жасалмас бұрын оқулықтар жазыла бастады.
Бағдарламасыз жазылған оқулықтардың мазмұнында, көлемінде оқу материалдарын
тақырыптарға бөлуде бірсыпыра кемшіліктер болды.
Қазақ АКСР Халық Комиссариаты бағдарламалар жасау, әдістемелік құралдар
жазу мәселелерін 1922 жылы маусым айынан қолға алды.
1930 жылдары V-VII сыныптарға арналған қазақ тілі бағдарламасы
жасалғанымен, бұлардың 13-15 жастағы балалардың ұғымына өте ауыр болғаны
байқалды.
1936 жылы 23 тамызда Қазақ КСР Халық Комиссариаты Қ.Жұбанов жасаған
қазақ тілінің V-VII сыныптарға арналған бағдарламасының жобасын бекітті.
1939 жылы белгілі тіл маманы С.Жиенбаевтың, 1940 жылы Ғ.Бегалиевтің
редакциясымен қазақ тілі бағдарламасы басылып шықты.
1950 жылы Правда газетінде болған лингвистикалық айтыс тіл білімінің
дамуына орасан зор пайдасын тигізді. 1950 жылдан бастап қазақ тілі
бағдарламасы жаңадан жасалды. V-VII сыныптарға арналған қазақ тілі
бағдарламасын жетілдіру жөнінде бірсыпыра шаралар белгіленді.
1959 жылы 18 қарашада Қазақ КСР Оқу министрлігінің оқу-әдістемелік
кеңесінде қазақ тілі бағдарламасы талқыланды.
Қазақ тілі мен әдебиеті пәнін оқытуды жақсарту жөнінде Қазақстан
Коммунистік партиясы Орталық Комитетінің 1957 жылы 22 мамырда Республика
мектептерінде қазақ тілі мен әдебиетін оқытуды жақсарту туралы қаулы
жарияланды. Осы қаулы негізінде Қазақ КСР Оқу министрлігі 1957 жылы 28
маусымда Қазақ тілі мен әдебиетін оқытуды жақсарту туралы бұйрықты
қабылдап, нақты шаралар белгіледі. Қаулыға орай Алматы қаласында 1957 жылы
тамызда қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімдерінің республикалық кеңесі
шақырылды.
1960-1970 жылдар арасына қазақ тілін оқыту мәселесі жаңа кезеңге аяқ
басты.
Қазақ тілі бағдарламасының жаңа сатыға көтерілуі 1967 жылдан басталды.
Өйткені мектепті өмір талабына сай қайта құру оқытудың жаңа мазмұнына
көшуге тікелей байланысты болды. Әсіресе, ғылым мен техниканың зор
қарқынмен дамуына байланысты өзгерістер қазақ тілі оқулығы мен
бағдарламасында орын алуға тиіс болды. Сөйтіп оқулықтар мен оқу құралдарын,
бағдарламаларды қайта құрастыру, жетілдіру міндеті қойылды. Қазақ тілі
пәнінің ғылыми техникалық дәрежесін көтеру, оқушыларға кең көлемде білім
беру жолдарын қарастыру, оқу-тәрбие процесін одан әрі жетілдіре түсудегі
негізгі міндеттер белгіленді.
1967 жылы жаңа бағдарламалар мен оқулықтар жасау мәселесі қолға алынып,
бақылау, эксперимент жұмыстары жүргізіле бастады. 1966-1967 оқу
жылдарындағы қазақ тілінің жаңа бағдарламасы жасалып, ол 1967 жылы Қазақ
КСР Оқу министрлігінің коллегиясында бекітілді.
1967 жылы құрастырылған, қазақ тілі бағдарламасын шоли келе, мынадай
қорытынды шығаруға болады: а) тура - сатылы принцип бойынша оқушылардың жас
ерекшелігі ескеріліп, оқу материалдары тиімді жүйеленіп, әр сыныпта тілдік
объектілерді саралап беруге мүмкіндік болды.; ә) оқушыларға қазақ тілінен
берілетін теориялық білім мен практикалық дағдының мазмұны мен көлемін
анықтауға мүмкіндік жасалды.
Қазақ тілінің бағдарламасы мен жаңа оқулықтарын жақсарту жөнінде 1972
жылы Қазақ КСР Оқу министрлігі мен Ы.Алтынсарин атындағы Педагогикалық
ғалымдар ғылыми зертеу институтының біріккен ғылыми-практикалық
конференциясы өткізілді. Осы талқылауға 200-ден астам мамандар мен
ғалымдар, мұғалімдер қатысты.
СОКП Орталық Комитеті мен КСРО Министрлер Кеңесінің 1972 жылғы
жастардың жаппай орта білім алуына көшуді аяқтау және жалпы білім беретін
мектепті одан әрі дамыту туралы қаулысы және 1973 жылғы 19 шілдеде КСР
Одағының және Одақтас республикалардың халыққа білім беру туралы заң
негіздері бекітілді. Мектепке үкімет тарапынан баса назар аударылуына
байланысты мектептердің қоғамдық мәні артып, жұмыс сапасы жақсарды.
1976-1977 оқу жылдарында республикамызда білім берудің жаңа жүйесіне
көшуді аяқтауда, жастарға жаппай білім беруді жүзеге асыруда мектеп
өмірінде түбегейлі өзгерістер болып жатты. Әсіресе, әдістемелік құралдар
жазылып, дидактикалық материалдармен, үлестірме карточка, диафильмдермен
молықты.
1978 жылы Қазақстан Компартиясының Орталық Комитеті мен Министрлер
Кеңесі Жалпы білім беретін мектептерде оқушыларды оқыту мен тәрбиелеуді
және оларды еңбекке даярлауды одан әрі жетілдіру туралы қаулы алды.
Қазақ КСР Оқу министрлігі осы қаулы негізінде 8 жылдық және орта
мектептердің IV-X сыныптарындағы қазақ тілі мен әдебиетінің және орыс
сыныптарындағы қазақ тілі бағдарламаларына өзгерістер енгізді.
1967-1978 жылдар арасында оқу-ағарту саласындағы осындай өзгерістердің
бәрі де қазақ тілінің бағдарламасы мен оқулықтарының ғылыми жағынан да,
әдістемелік құрылымы жағынан да дамуына игі әсерін тигізді.
1980 жылы орыс тілінің үлгі бағдарламасы жасалды. Ол жұртшылықтан
қолдау тауып, қазақ тілінің IV-VIII сыныптарға арналған үлгі бағдарламасын
жасауға септігін тигізді.
Қазақ тілінің үлгі бағдарламасының бұрынғы қолданып жүрген
бағдарламадан бірсыпыра айырмашылықтары болды. Мысалы бұрынғы бағдарламада
пән аралық байланысқа көңіл бөлінбейтін болса, кейінгі бағдарламада қазақ
тілін тарих, әдебиет, математика т.б. пәндермен байланыстыру көрсетілді.
Сондай-ақ оқушылардың қазақ тілінен алатын білім мен дағдылар әр сынып
бойынша нақты белгіленіп, бағдарламада баға қою нормалары, әдістемелік
әдебиеттер тізімі де берілді.
СОКП Орталық Комитетінің сәуір (1984) пленумы мен он бірінші сайланған
КСРО Жоғарғы Кеңесінің бірінші сессиясында мақұлданған Жалпы білім беретін
және кәсіптік мектеп реформасының Негізгі бағыттары атты қаулысында
белгіленген орта білім жүйесіне сәйкес жалпы білім беретін қазақ орта
мектептерінің V-IX сыныптарына арналып қазақ тілі бағдарламасы жасалды.
Онда қазақ тілінің мазмұны, мақсаты, міндеті, құрылысы анықталып жүйеленді.
Қазақ тілі бағдарламасының материалдарының орналасу тәртібі, әрбір
бөлімнің, сыныптың бір-бірімен байланысы, теориялық материалдардан,
орфографиялық, пунктуациялық материалдардан білім беру дағдылары сараланып
көрсетілді.
Қазақ тілі бағдарламасы ғылыми принцип негізінде құрастырылды. Онда
әрбір сыныпта өтілетін оқу материалдарының бір жылдық көлемі белгіленді.
Қамтылған материалдар теориялық, практикалық әрі әдістемелік жағынан
тексерілді. Материалды іріктегенде әр сыныптағы оқушылардың жас
ерекшеліктері, қабілет дәрежелері ескеріліп отырылды.
Бағдарламаға енген оқу материалдары оқушылардың ғылым саласынан мәлімет
алуын, ақыл-ойын, ой-өрісін дамытумен бірге, оларды шынайы саналылыққа
тәрбиелеу көзделді. Сондай-ақ қазақ тілі пәнінің әрбір саласын бір-бірімен
байланысты (лексика, грамматика, фонетика) қарай отырып, оқушылардың қазақ
тілінде шебер сөйлей білу дағдысын қалыптастыру мақсат етілді.
Бағдарлама, Түсінік хат, Пәнаралық байланыс, Тіл мәдениеті,
Тіл ұстарту, Оқушылардың іскерлік дағдыларын дамыту, Бағалау
нормалары және Мұғалімдер пайдаланатын әдістемелік және лингвистикалық
әдебиеттер тізімі деген бөлімдерден құралады.
Түсінік хатта қазақ тілі курсының негізгі мақсаттары міндеттері атап
көрсетілді.
Бағдарламаға жаңадан Тіл мәдениеті деген бөлім енгізілді. Бұл
бөлімнің берілу себебі қазір мектеп реформасының талаптары – оқушыны дұрыс
сөйлей білуге, қазақтың әдеби тілінің нормаларын сақтап сөйлеуге дағды
беру. Бағдарламада Пәнаралық байланыс бөліміне ерекше мән берілді. Оны
берудегі мақсат – пәнаралық байланыс арқылы бір ғылымның заңдылығын айқын,
дәл білу үшін, екінші бір ғылым (пән) саласындағы жаңа құбылысты ашуға,
салыстыруға мүмкіндік туады. Оқушы пәнаралық байланыс арқылы түрлі оқу
пәндерінің негізін меңгерумен қатар кітаппен, түрлі әдеби анықтамалар,
сөздіктермен жұмыс істеуге жаттығады.
Бағдарламада Тіл ұстарту айрықша көңіл бөлініп, әр сынып
материалдарының соңынан Тіл ұстарту бөлімі беріліп, оған арнайы сағат
бөлінді.
Бағдарламаның ең күрделі бөлімі – Оқушыларға қажетті білім мен
іскерлік дағдыны қалыптастыру. Бұл тақырып та әр сынып материалдарының
соңынан беріліп отырды.
Бағдарламаға арнайы Бағалау нормалары деген бөлім енгізілді. Оқушының
алған білімінің сапасын, материалды қалай меңгергенін байқап, тексерудің,
оны орынды дұрыс бағалаудың үлкен тәрбиелік мәні бар. Демек, бағдарламада
оқу жылының басында соңында, әрбір оқу тоқсанында қазақ тілінен
жүргізілетін бақылау және сөздік диктанттарының нормасы белгіленеді.
Бұл бағдарламалар негізінде жасалған оқулықтар талай мыңдаған
оқушылардың білімінің қайнар көзі болған.
1991 жылы Қазақстан Республикасы өзінің тәуелсіздігін жариялады.
Мемлекетіміздің әлемдік аренаға көтерілуі білім жүйесінің мазмұнын да қайта
қарауды талап етті.
1991 жылдан бастап Қазақстан Республикасы Білім министрлігінің
басқаруымен жаңа буын оқулықтары мен оқу әдістемелік құралдары кешенін
дайындау қолға алынды. 18; 30
Оқулықтар мен оқу әдістемелік құралдар жасамас бұрын 1998 жылы мектепте
білім берудің мемлекеттік жаңа стандарты жасалды. Аталған білім беру
құжатына негізделіп, әр пән бойынша оқу бағдарламалары жүйеленді. 19; 1
1999 жылы қазақ тілі пәні бойынша жаңа бағдарлама жасалды. Қазақ тілі
бағдарламасы мемлекеттік білім беру стандартына сай және тіл білімі мен
педагогика, психология ғылымының жетістіктері мен жаңалықтарына сүйене
отырып жасалды.
Жаңа бағдарламада: Жас ұрпақ Қазақ тілі пәні арқылы тілдің үш түрлі
қызметін; теориялық мәселелердің практикалық дағдының базасы болатынын
пайымдауға үйрететін білімдік қызметін, жалпы адамзат жинаған тарихи –
мәдени, рухани мұраларды тіл арқылы меңгеруге болатынын және өз ойын
жеткізудің, өзін – өзі тану мен өзгені танудың бірден – бір құралы тіл
екендігіне көз жеткізетін танымдық қызметін, алған білімді практикалық
тұрғыда қалай қолдану іскерліктерін жетілдіруге бағыттайтын коммуникативтік
қызметін таниды, – делінген. 17; 13
Оқулық – білім берудің фундаменті, себебі оқулық оқушы дүниетанымы мен
білім, білік дағдысын қалыптастырып қана қоймай, ертең сол қоғамды
жаңартушы, еңбек етуші жасампаз ұрпақ тәрбиелеп шығарады. Ал оқушыны сапалы
әрі қажетті білім, білік дағдымен қаруландыру сапалы оқу жүйесіне келіп
тіреледі. Оқудың, оқытудың нәтижелі, сапалы болуы ең алдымен оқулықтың
құрылымдық, мазмұндық сапасымен байланысты. Осының негізінде, мектептерде
білім сапасын жақсарту мақсатында білім берудің мемлекеттік жаңа
стандартына сай,жаңа буын оқулықтар басылып шықты. Жаңа буын оқулықтары
заман талабына, жас ұрпақ сұранысына, білім деңгейіне және жас ерекшелігіне
сай жасалды.
Оқулық білімнің негізі болғандықтан, оның қоғамдалатын орны,
қажеттілігі бәрімізге де белгілі. Ұлы педагог К.Д. Ушинский оқулықты Жалпы
білімнің фундаменті деп атаған. Сондықтан оқулық мәселесі жалпыхалықтық
ділгір қажеттіліктердің бірі, әрі ұлттық мәселе болып табылады. 20; 18
Мұхтар Әуезовтың бесігіңді түзе деген ұлағатты сөзін жалпы тәрбие
мәселесіне арнасақ, оқулықты – мектеп бесігі деп санауға болар еді.
Себебі оқулық – оқушы дүниетанымы мен білім, білік дағдысын қалыптастырып
қана қоймай, ертең сол қоғамды жаңартушы, еңбек етуші жасампаз ұрпақты
тәрбиелеп шығарады. Сонымен жаңа буынды тәрбиелеу мен оқыту мектеп
табалдырығынан басталып арнайы орта және жоғары оқу орындарында жалғасады.
Соның негізінде бүгінгі оқушы – ертеңгі студент, ертеңгі студент –
болашақтағы маман, елді өркениетке жеткізуші болып өсе береді және Абай
айтқандай бір кірпіш тәрізді дүниеде кетігін тауып қаланушы қажет. Ал ол
үшін бүгінгі оқушыны сапалы әрі қажетті біліммен, білікпен, дағдымен
қаруландыру керек. Бұл мәселе айланып келгенде сапалы оқу жүйесіне келіп
тіреледі. Ал оқудың сапалы болуы оқулыққа байланысты екендігі айтпаса да
түсінікті.
1997 жылдан бастап , Үкімет тарапынан Қазақстандық жаңа мектеп үлгісін
енгізу қолға алынды. Бұл мәселе мектептің оқу процесіндегі оқу әдістемелік
материалдарын түбегейлі жаңарту міндетін тудырды. Осыған байланысты жас
ұрпаққа арналған жаңа буын оқулықтары мен оқу – әдістемелік құралдары
кешенін дайындап бастырып шығарудың мемлекеттік бағдарламасының жобасы
жасалды. 18; 31
Жаңа оқулықтар мен оқу әдістемелік кешенін кезеңдеп енгізу көзделді.
І Бастауыш сыныптары (1 – 4)
1. сынып 1997 жылы
2. сынып 1998 жылы
3. сынып 1999 жылы
4. сынып 2000 жылы
ІІ Негізгі мектеп (5 –9)
5. сынып 2001 жылы
6. сынып 2002 жылы
7. сынып 2003 жылы
8. сынып 2004 жылы
9. сынып 2005 жылы
ІІІ Жалпы орта мектеп (10, 11)
10. сынып 2006 жылы
11. сынып 2007 жылы толық қамтамасыз етілуі жоспарланды. 18; 32
Бүгінгі күнде жаңа буын оқулықтарының әзірленіп баспадан шығарылуы –
өте құптарлық ізгі әрекет. Жаңа буын оқулықтарының басты жаңалығы мынада:
Біріншіден, төл оқулықтардың авторлары – Қазақстандық ғалымдардың,
әдіскерлердің, озық тәжрибелі мұғалімдердің болуында;
Екіншіден, оқулықтың жасанды саясаттан арылып, білім негізіне Мәдениет
– Білім – Тарих атты үш ұғымды өзек етуінде;
Үшіншіден, мұнда алғаш рет білімді ізгілендіру, дифференциалдау,
интеграциялау, гуманизациялау және экологизациялау принциптерін іске
асыруға қатысты әрбір оқу курсының мазмұнының жасалғандығы;
Төртіншіден, оқулық арқылы оқушының жеке қасиеттері мен қабілеттерін
шыңдауға кең жол ашады.
Сонымен қатар жаңа буын оқулықтарының жетістіктерін де ешкім жоққа
шығара алмайды.
Қазақ тілі оқулықтарына тән мынадай ортақ жетістіктер байқалады:
1. Мектептердегі қазақ тілі оқулықтары жаңа буын өкілдерін уақыт
талабына сай біліммен қамтамасыз етуге бет бұрыс жасады;
2. Мектептер мен өзге ұлттарға арналған қазақ тілі оқулықтары
әдістемелік жағынан ұтымды жаттығулармен, тиімді тапсырмалармен
толықтырылды;
3. Оқулықтарда жаңа технологиялардың ұтымды түрлерін пайдалана бастады;
4. Оқулықтарда лингвистикалық және әдістемелік терминдердің дамып,
ғылыми айналымға түсуімен ерекшеленеді. 20; 16
Жаңа буын оқулығының ең басты жетістігі пәнаралық байланыстың
ескерілгендігі. Оқу процесінде пәндер бір – бірімен байланысты оқытылуы
тиіс. Бұл жағдай ескерілсе, оқушының білімі де жүйелі болады.
1.2 Қазақ тілінен ұйымдастырылатын оқу жұмыстары. Оның түрлері
Мектеп оқушыларына білім мен дағды беру қазақ тілінен өтілетін
сабақтардың мәні орасан. өйткені сабақ оқу ісін ұйымдастыру негізгі түрі
болып табылады. Мұғалімнің жүргізетін жұмыстары сабақ арқылы іске асырады.
Сабақ беруде мұғалім мынадай мақсат қояды: оқушыларға білім негіздерін
түсіндіру, сол білімді бекітіп, талдап есіне қалдыру, алған білімін
тексеріп отыру және өздігінен толықтырған білімдерін күнделікті өмірде
қажетіне қолдана білу.
Қазақ тілінен өтілетін сабақтың өзіндік белгілерін білудің мәні
зор. Ол белгілер мыналар:
1) сыныпта дайындық дәрежесі бірдей тұрақты оқушылар құрамының болуы;
2) белгілі бір сабақ кестесінің болуы;
3) сабақтың белгілі бір орында (кабинетте) жүргізілуі;
4) сабақ жоспары негізінде біліммен дағдының берілуі;
5) сабақта білім беру әдісінің жан-жақты қолданылуы;
6) барлық және жеке оқушылармен жұмыстардың жүргізілуі;
Қазақ тілінен өткізілетін сабақтар мазмұнына қарай мынадай тілдік
материалдар негізінде іске асырылады: фонетика, лексика, сөзжасам,
морфология, орфография, орфоэпия, синтаксис, пунктуация бойынша өтілетін
сабақтар және тіл мәдениеті бойынша өтілетін сабақтар.
Мектептің негізгі сатысындағы Қазақ тілі пәнінде тіл білімінің
салалары блокқа топталып, мынадай жүйемен оқытылады: мәтін, әдеби тіл және
оның нормалары, лексика, фонетика, сөзжасам, морфология,
синтаксис,стилистика, тіл мәдениеті, пунктуация. (1.8)
Қазақ тілінен өтілетін сабақтарды жіктеу қиын әрі күрделі мәселе.
Сабақтың білім мен дағды беру ерекшелігіне қарай оларды төмендегіше
жіктеуге болады:
а) сабақта оқушыларға теориялық білім негізі меңгертіледі. Оған
өтілген тақырыптың термині, тілдік материалдың өзіндік белгілері, жасалу
жолдары, анықтамалары мен ережелері кіреді. Сөйтіп оқушыларға білім көлемін
мен білім жүйесі меңгертіледі.
ә) оқушыларға қазақ тілінен іс жүзінде дағды қалыптастырылады.
Берілетін білім көлеміне лайықты дағды түрлері жаттықтырылады. Оқушыларға
берілетін білім көлемі теориялық материалдардың өзіндік белгілеріне сай
таңдалады. Сөйтіп оқушыларға дене дағдысы мен ой дағдысы беріледі. Дене
дағдысына кинестетикалық түйсіктер: тамақ қуысы, ерін, тіс, тіл, таңдай,
дауыс шымылдығы, мұрын қуысы мүшелерінің қызметі кіреді. Ал ой дағдысына
материалдың өзіндік белгілері, термині, анықтамасы мен ережесі жатады.
2;80 Сонымен жоғарыда айтылған өлшемдерге негіздей отырып, қазақ тілінен
өтілетін сабақтарды төмендегідей 2 топқа бөлуге болады:
І. Теориялық білім меңгерту сабақтары. Бұл оқушыларға теориялық тілдік
материалдарды игертуде іске асырылады. Бұған жаңа сабақ, біріккен сабақ
және лекция сабақ түрлері жатады.
ІІ. Практикалық дағдыны қалыптастыру сабақтары. Бұған бекіту сабағы,
семинар - сабақ, баспасөз - конференция сабағы, практикум сабағы, тексеру
сабағы, сынақ сабақ, талдау және қайталау сабақтары. 2;82
Қайталау сабағы
Мектеп оқушыларына қазақ тілінен саналы да сапалы білім беруде
қайталау сабағын жүргізіп отырудың мәні мен маңызы ерекше. Өткен тіл
материалдарын оқушылар ойына толық қалыптастыру мақсатында жүргізілген
жұмыстың түрін қайталау сабағы деп атайды. 1;82
Қазақ тілі материалдарын қайталап отыру білім беру процесінің басты
бөлігі болып табылады.
Қайталау сабағын жүйелі жүргізу үшін оған мынадай талаптар
қолданылады:
1. Қайталау сабағының негізгі мақсаты анық болуы тиіс.
2. Қайталау сабағының түрі белгіленуі қажет.
3. Қайталау сабағы жоспар негізінде өткізілуі жөн.
4. Қайталау сабағы өткенді еске түсіріп қана қоймай, оны терең ұғынуға
көмектесуі керек.
5. Қайталау түрлері бір-біріне байланысты түрде өткізілуі тиіс.
6. Қайталау оқушылардың белсенділігін арттыруы қажет. 2;84
Ә.Исабеков қайталау сабағын басқа сабақтар сияқты мазмұнына қарай
төмендегідей түрлерге бөліп көрсетті.
1. Лексика бойынша өтілетін қайталау сабағы;
2. Фонетика бойынша өтілетін қайталау сабағы;
3. Сөзжасам бойынша өтілетін қайталау сабағы;
4. Морфология бойынша өтілетін қайталау сабағы;
5. Синтаксис бойынша өтілетін қайталау сабағы;
6. Орфография бойынша өтілетін қайталау сабағы;
7. Орфоэпия бойынша өтілетін қайталау сабағы;
8. Тіл мәдениеті бойынша өтілетін қайталау сабағы;
9. Пунктуация бойынша өтілетін қайталау сабағы; 2;85-86
Ал С.Қазыбаев Қазақ тілі методикасы еңбегінде оқыту әдістерін
қолданылу мақсаттарына қарай олардың атқаратын қызметтері тұрғысынан бір-
біріне принциптік ұқсастығы бойынша төмендегі үш түрге топтастырады.
1. Оқу процесін ұйымдастыру әдістері.
2. Оқушылар үйренетін білім процесінің әдістері.
3. Нақтылы оқу міндеттерін белгілейтін әдістер. 4;18
Нақтылы оқу міндеттерін белгілейтін әдістер тобына жаңа білімді
түсіндіру әдісі, білімді бекіту және білік пен дағдыны қалыптастыру әдісі,
білім, білік, дағдыны тексеру кіреді.
Білімді қайталау әдісі де оқушылар меңгерген білімді бекіту жолының
бір түріне жатады. Қайталау тиімділігі мынада: біріншіден, өтілген
материалдың ұмытылуын сақтандырады; екіншіден, ұмытылған білімді қайтадан
еске түсіреді; үшіншіден, оқушылардың білімі мен дағдысын саналы түрде
бекітіп, оларды кеңейте және тереңдете түседі. өтілген білімді қайталау
бүкіл оқу жылы бойында үздіксіз әрі жоспарлы, жүйелі жүргізіледі.
Қайталау сабақтарын ұйымдастыру жұмыстарына төмендегідей талаптар
қойылады:
1. Қайталануға тиісті оқу материалы алғашқы өткен қалпынан өзгертіліп
еске алынады, бұл үшін тиімді әдістер қолданылып, мағлұматтар
жинақталады.
2. Қайталау жұмысының жаттығу материалы да бұрынғы пайдаланған түрінен
өзгертіліп, жаңа сөйлем, жаңа мәтінмен жұмыс істелінеді.
3. Қайталау жұмысында оқушылар меңгерген бұрынғы білімді үстей түсетіндей
немесе қорытатындай жаңа ұғым элементтері ендіріледі.
4. Қайталау сабағында білік пен дағды оқушылар өз бетімен жұмыс істеуі
арқылы толық меңгеруіне мән беріледі.
5. Қайталау сабағында таблица, схема, графикалық жұмыстар кеңінен
пайдаланылады. Оқушылар бір тілдік тақырыпты таблица, схема, графика
түрінде өрнектейді.4;23
Білімді қайталау жұмысын мазмұнына қарай С. Қазыбаев төрт топқа бөлген:
1. Оқу жылы басындағы қайталау.
2. Жаңа материалды өтумен байланысты жүргізілетін күнделікті қайталау.
3. Тақырыптық қайталау.
4. Жылдық қорытынды қайталау. 4;24
Ғалым Ә.Исабеков Қазақ тілін оқытудың дидактикалық негіздері деген
еңбегінде қайталау сабағы жөнінде төмендегідей пікірді айта келіп, 4 топқа
бөліп қарайды:
Қайталау сабағын тереңірек түсіндіруде оны топтастырудың мәні үлкен,
бұл белгілі бір методикалық өлшемдерге негізделеді. Олар мыналар:
1. Қайталаудың мақсаты негізделеді. Қазақ тілінен алған білімін оқушылар
есінде толық қалыптастыру және оны күнделікті өмірде қолдана білу
қайталау сабағының негізгі мақсаты болып табылады.
2. Қайталаудың мазмұны мен көлеміне негізделеді. Қайталаудың мазмұны
лексикалық, фонетикалық, грамматикалық, орфографиялық, орфоэпиялық,
пунктуациялық тақырыптардың ауыр жеңілдігіне байланысты болады.
Сөйтіп С. Исабеков қайталау сабақтарын жоғарыда айтылған методикалық
өлшемдерге негіздей отырып, олар төмендегіше топтастырады.
І. Бастапқы қайталау сабағы.
ІІ. Күнделікті қайталау сабағы.
ІІІ. Мерзімді қайталау сабағы.
ІV. Қорытынды қайталау сабағы. 2;92
Енді бұларға жеке –жеке тоқталсақ,
Бастапқы қайталау - өткен бір жылдық (күнтізбелік) тілдік материалдарды
оқу жылы басында еске түсіру мақсатында жүргізіледі. Оқу жылы басындағы
қайталау оқушылардың бұрынғы алған білімдерін есіне түсіріп, ұмытқандарын
ойына оралтады. Өткен материалдар тұтас қайталанбайды. өтілгеннің ішіндегі
ең негізгісі, ең керектісі, практикалық мәні бар, оқушылардың меңгеруіне
ауырлық келтірген тілдік материалдар қайталанады. Бастапқы қайталау өтетін
сыныбына қарай әр түрлі көлемде және әр түрлі тақырыптар аясында
жүргізіледі.
Күнделікті қайталау - өткен материалдар мен жаңа тақырыпты ұштастырып,
жаңа сабақты неғұрлым тиімді де жүйелі алып бару үшін өткізіледі. Сондай-
ақ күнделікті қайталау алдыңғы өткен материалды оқушылар есіне түсіріп,
оларды ұмыттырмау мүмкіндігін жасайды да, оқушы білімін бекіте түсуге
көмегін тигізеді. Сонымен бірге күнделікті қайталау арқылы өткен материалды
қаншалықты меңгергендіктерін білуге болады. Күнделікті қайталау сабақ
процестерінің мынадай позицияларында іске асырылады:
1) Сабақ басында.
2) Сабақ ортасында.
3) Сабақ соңында өткізіледі.
Сабақтың бас кезінде жүргізілгенде, өткен материал еске түсіріліп,
карточкалар бойынша тапсырмалар беріледі. Ал сабақтың орта кезінде
түсіндіргенде, жаңаны ескімен байланыстыру, өткеннің негізінде жаңаны
меңгерту мақсаты көзделеді. Сондай-ақ сабақ соңында өткізгенде дағдыландыру
жұмысымен байланыстырылады. Бірде жаттығуды жаңа сабаққа, бірде өткен
сабаққа байланысты өткізуге болады.
Күнделікті қайталау мынадай тілдік материалдар негізінде өткізіледі:
лексикалық, фонетикалық, синтаксистік, орфографиялық, пунктуациялық,
сөзжасамдық тақырыптар мен тіл ұстарту материалдары. Бұл сабақта тілдік
фактілердің басты-басты белгілері түгел қамтылып, қайталанады.
Мерзімді қайталау - өтілген тілдік тараулар мен күрделі тақырыптарды
бір арнаға түсіру мақсатында жүргізіледі. Мерзімді қайталау үшін әр кезде
өтілген тараулар мен ірі тақырыптар іріктеліп, сұрыпталады. Мерзімді
қайталау сабағын жүргізуде, қайталау материалдарын дұрыс жоспарлап, өткізу
методикасын жүйелі ұйымдастырған мақұл. Мерзімді қайталау сабағы арқылы
мұғалім мынадай міндеттерді анықтап алады:
1) білім мен дағдының қаншалықты дәрежеде меңгергендігін анықтайды;
2) тілдік материалдар арасындағы органикалық бірлікті байланысты
аңғарады.
3) оқушылардың білімі мен дағдысын есепке ала отырып, жіберілген
олқылықтардың орынын толтыру жолын белгілейді;
4) оқушылардың жауаптарына қарай отырып, алдағы тілдік материалдарды
қалай меңгертудің әдіс-тәсілдерін қарастырады. 2;96
Қорытынды қайталау - оқу жылы бойы өтілген тілдік материалдарды немесе
курсты түгел жинақтап пысықтау мақсатында жүргізіледі. Бұл қайталау оқу
жылының соңғы апталарында өткізіледі. Қорытынды қайталау барысында
оқушылардың зейіні курстағы өтілген басты-басты тілдік мәселелерге
қаратылады. Қорытынды қайталау сабағында сынақ сабақтың элементтері жиі
кездесіп отырады. Сынақ - сабақ екі түрлі мақсат көздейді:
1) оқушылардың алған білімін тексеру мақсатында жүргізілсе;
2) өтілген тілдік материалдарды қайталау, жинақтау, қорыту бағытында
өткізіледі.
Қайталау жөнінде ұлы педагог К.Д.Ушинский мынадай кеңес береді:
Қайталау – ұмытылғанды қайта еске түсіру үшін емес, керісінше, ұмытып қалу
мүмкіндігін болдырмау үшін жасалды. Балалардың өздері де ертеректе оқыған
бірақ ұмытып қалғандарын қайталауды мейілінше жек көреді, қайта естерінде
қалғанды айтып беруді ерекше ұнатады. Бала табиғатының осы қасиетін барынша
пайдаланып, естен шығып кеткенді қайтадан еске түсірейік деп әуре болмас
үшін, өткенді дер кезінде үнемі қайталап отырыңыздар 12;58
2.2
Жылдық қайталау әр сыныпта өтілген материалды жинақтау мақсатында
жүргізіледі. Мұнда жыл бойында өткен барша материалдарды қайталау қажетті
емес, бұлай істеуге уақыт та жоқ. сондықтан не маңыздылығына, не ауырлығына
қарай, болмаса оқушылар шамалы меңгерді деген тақырыптар іріктеліп алынып
қорытынды жасалады.
Қазақ тілінен өтілетін қайталау сабақтарын тиімді жүргізу үшін мұғалім
сан қилы жұмыс түрін алмастырып отырғаны абзал.
Қайталау сабақтарын мынадай жұмыс түрлері бойынша жүргізуге болады:
➢ Қарастырып отырған тілдік материалдың өзіндік белгілерінің
әрқайсысына бір-бірден ауызша мысал айтқызу.
➢ Қайталанып отырған материалдарға сөздіктен (орфографиялық,
орфоэпиялық және түсіндірме) мысалдар іздетіп тапқызу.
➢ Анықтамалар мен ережелерге лайықты мысалдар айтқызу.
➢ Мәтіннен керекті тілдік объектілердің астын сызғызу
➢ Мәтіндегі көп нүктенің орнына тиісті тілдік объектілерді қойғызу
➢ Керекті тілдік материалдарға байланысты оқушылардың өздеріне схемалар
сызғызу
➢ Тілдік материалдарға лайықты кестелер жасату
➢ Оқулықта берілген жаттығуларға ұқсас мысалдарды ауызша және жазбаша
талдау.
➢ Оқыған көркем шығарма үзінділерінен тілдік объектілерге лайықты
сөйлемдер мен сөздерді тапқызу
➢ Қайталанып отырған тілдік объектілерді кірістері отырып, сөйлемдер
құрату
➢ Қайталау процесінде тілдік тапсырмалары бар шығарма жаздыру
➢ Керекті тілдік материалдарға байланысты сөзжұмбақ, ребустер
құрастырғызу. 2;102
➢ Тақырыпқа байланысты тест тапсырмаларын орындату және құрастырғызу
➢ Тілдік объектілерді салыстырғызу (Венн диаграммасын пайдалануға
болады.)
Қазақ тілі пәнінің оқу жүктемесінің көлемі мектептің негізгі
сатысының 5-сыныбында аптасында 3 сағат, бір оқу жылында 102 сағат, 6-
сыныбында аптасында 3 сағат, бір оқу жылында 102 сағат, 7-сыныбында
аптасында 3 сағат, бір оқу жылында 102 сағат, 8-сыныбында аптасында 2
сағат, бір оқу жылында 68 сағат, 9-сыныбында аптасында 1 сағат, бір оқу
жылында 34 сағат берілген. (1.11-12)
Ал 2003 жылға жалпы орта білім беретін 5-7 сыныптарға арналған қазақ
тілі пәнінің бағдарламасында оқу материалдарын төмендегідей тақырыптарға
бөліп жоспарлаған:
5-сынып
Ана тілінің қызметі 1 сағат
Әдеби тіл және мәтін 8 сағат
Лексика 48 сағат
Фонетика 28 сағат
Сөзжасам 10 сағат
Тіл мәдениеті 7 сағат
Барлығы: 102 сағат
6-сынып:
Қазақ тілінің қоғамдық рөлі 1 сағат
Әдеби тіл және мәтін 10 сағат
Сөзжасам 10 сағат
Морфология 72 сағат
Тіл мәдениеті 9 сағат
Барлығы: 102 сағат
7-сынып:
Қазақ тілі – қазақ халқының
әдеби тілі, мемлекеттік тіл. 1 сағат
Әдеби тілдің нормалары 5 сағат
Морфология 56 сағат
Синтаксис 30 сағат
Тіл мәдениеті 10 сағат
Барлығы: 102 сағат7;5-18
8-сынып:
Қазақ тілі – ұлттық мәдени, рухани асыл
мұра 1 сағат
Әдеби тілдің грамматикалық нормалары 4 сағат
Синтаксис 55 сағат
Тіл мәдениеті 8 сағат
Барлығы: 68 сағат
9-сынып:
Қазақ тілінің қоғамдық мәні 1 сағат
Қазақ тілі – қазақ халқының ұлттық
тілі 2 сағат
Стилистика және тіл мәдениеті 15 сағат
Тіл мәдениеті және пунктуация 14 сағат
Қайталау 2 сағат
Барлығы: 34 сағат
Бұл бағдарламаларда жылдық қайталауға арналған сағат 9-сыныпта 2сағат
берілген, ал 5,6,7,8 сыныптарда сағат бөлінбеген.
Бұл жерде жылдық қайталауға сағат неге берілмеген деген сұрақ
туындайды.
Ал 1991 жылғы бағдарламаны алып қарасақ, Әр класс бойынша тілдік
материалдар оқытылып болған соң, оқу жылы бойындағы алған білімді
жүйелеуге, қайталауға жыл аяғында арнайы сағат бөлінеді.
Бұл қайталаудан оқушының алған білімі, икемділік, дағды дәрежесінің
қандай екендігі айқындалады.
Оқушының білім деңгейіне, яғни өтілгенді меңгеру дәрежесіне,
материалдың ауыр - жеңілдігіне байланысты қайталауға ұсынылатын
тақырыптарды анықтау мұғалімнің еркіне беріледі делінген. (9.7)
Осы бағдарламада қазақ тілінің апталық сағат саны 5-сыныпта 5 сағат,
қайталауға арналған сағат саны 10 сағат.
6-сыныпта апталық сағат 4, оқу жылының соңында қайталауға арналған
сағат саны 10 сағат, 7-сыныпта апталық сағат 3, оқу жылының соңында
қайталауға арналған сағат саны 10, 8-сыныпта апталық сағат саны - 2, оқу
жылының соңында қайталауға арналған сағат саны - 6, 9-сыныпта апталық
сағат саны - 2, оқу жылының соңында қайталауға 8 сағат берілген.
Қазақ тілі мен әдебиеті журналының 1996 жылғы №11-12 санында осы
бағдарлама бойынша Алматы облысы талғар ауданындағы әдіскер мұғалім Өкен
Ілиясұлының жалпы білім беретін қазақ орта мектептерінің V-XI сыныптарына
арналған жаңа оқулық негізінде жасалған қазақ тілінің күнтізбелік үлгі
жоспары үлгі жоба ретінде ұсынған. 11;18 Бұл күнтізбелік жоспарда 6-
сыныпта оқу жылы соңындағы қайталауды 10 сағатқа жоспарлап:
- Лексикадан өткенді қайталау
1сағат
- Тұрақты сөз тіркестері
1сағат
- Сөз табы туралы. Сөйлемдегі сөздерді сөз табына талдау 1сағат
- Сөз құрамына қарай талдау 1сағат
- Орфографияны қайталау. Жалқы есімдер олардың емлесі 1сағат
- Синтаксиспен өткенді қайталау. Сөйлем мүшелері 1сағат
- Сөздерді сөйлем мүшесіне талдау 1сағат
- Бірыңғай мүшелер, тыныс белгілері
1сағаттан ұсынып өткізіліп келген.
Бұл қайталауға арналған сағат пысықтау, жинақтау мақсатында дұрыс
жоспарланған.
Ал Қазақстан Республикасы Ғылым және білім министрлігінің республикалық
оқу-әдістемелік ғылыми кеңесі ұсынған Қазақстан Республикасы Ғылым және
білім министрлігінің 11.03.2003ж. №148 бұйрығыменен бекітілген бағдарламада
қайталауға арналған арнайы сағат бөлінбеген.
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі ұсынған, 2002
жылы Атамұра баспасынан шыққан, жалпы білім беретін мектептің 6-сыныбына
арналған жаңа буын оқулығында (авторлары: С. Исаев, К. Назарғалиева,
Ж.Дәулетбекова) арнайы сағат бөлінбеген, оқу жылы соңында қайталауға
арналған жаттығулар берілмеген.
Сол сияқты Қазақ тілі мен әдебиеті журналының 2002 жылғы №7 санында 6-
сынып оқулығының авторларының бірі педагогика ғылымдарының кандидаты,
доцент Жанат Дәулетбекова 6-сыныптақ арналған қазақ тілі пәнінің
күнтізбелік үлгі жоспарын ұсынған. Бұл үлгі жоспарда қорытынды қайталауға 1
сағат берілген.13;41-53 Ал бұл сағатты қайдан алғаны белгісіз.
Бұл бүгінгі қазақ тілі мемлекеттік тілге айналып, өз мәртебесін алып
отырған шақта 1 сағат қайталау берілуі тым жеткіліксіз деп есептейміз.
Ал сонда қайталаудың берері не? деген сұрақты шешіп алған дұрыс. Жыл
бойы өтілген тілдік материалдарды оқушы ойына қалыптастыру, жинақтау, есіне
сақтау білім беру үрдісінің басты бөлігі болып табылады. Сондықтан жыл
аяғындағы қайталаудың маңызы зор. Бірақ әр сыныпта жыл бойы өтілген
материалдардың бәрін қайталаудың керегі де жоқ. оған сағат саны да
жетпейді. Тек қана оқушы түсінуге күрделі, кейбір материалды іріктеп жыл
аяғындағы қайталауға жоспарлап өткізген дұрыс деп санаймыз.
Бұл жерде қайталауға арналған сағат санын қайдан аламыз деген сұрақ
туындап отыр. Сол себепті бағдарламада берілген сағат саны мен оқулықта
берілген тілдік материалдың көлемін салыстыра отырып, соның нәтижесінде 7
сағатты үнемдедік.
Сөйтіп, сөзжасам бойынша . . . . . . . . . 1 сағат
Зат есімнен . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1 сағат
Етістіктерден. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 сағат
Есімшеден. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 сағат
Тұйық етістіктен. . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 сағат
Еліктеу сөзден. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 сағат
Одағайдан. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1 сағат
Күнтізбелік жоспардағы. . . . . . . . . . . . 1 сағат
Барлығы: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 сағат
Осы үнемделген сағаттардан осы жыл бойында өтілген тілдік
материалдардың ішінен қайталауға қажет, күрделі, оқушы ойына сақтауға ауыр
дегендерін алып жылдық қайталауға арналған тақырыптар енгіздік. Оларды
төмендегіше жоспарладық:
Сөзжасамнан өткенді қайталау. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
сағат
Зат есімнің жасалуынан өткенді қайталау. . . . . . . . . . . . 1 сағат
Сын есімнің жасалуынан өткенді қайталау. . . . . . . . . . . 1 сағат
Есімдіктің мағыналық түрлері, сөйлемдегі
қызметінен өткенді қайталау. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. 1 сағат
Сабақты етістік пен салт етістіктен өткенді қайталау. . .1 сағат
Етістерден өткенді қайталау. . . . . . . . . . . . . . . . . . ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ТАРАУ
1. Қазақ тілін оқыту әдістемесі ғылымы, қазақ тілін оқытудың мақсаты мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4-5
1.2 Қазақ тілінен ұйымдастырылатын оқу жұмыстары. Оның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1 Қайталау сабағы. Ол жайындағы ғылыми көзқарастар ... ..
2.2 Қайталау сабағы, оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Қайталау сабағы, оны жүргізудің жолдары ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Еліміздің ертеңі бүгінгі жас ұрпақтың қолында, ал жас ұрпақтың
тағдыры ұстаздың қолында, - деген еді елбасы білім қызметкерлерінің І
құрылтайында (1998ж, желтоқсан) сөйлеген сөзінде.
Осы тұрғыдан келгенде мектеп мұғалімінің алдында үлкен міндет тұр.
Ол - өз Отанын, туған тілін, дінін шексіз сүйетін білімді, іскер, туған
елінің болашағына, оның гүлденуіне аянбай өзіндік үлесін қоса алатын жас
жеткіншектерді даярлау міндеті.
Ол үшін білім жүйесі жан – жақты дамытыла меңгертілуі керек.
Ал білімді дамыта меңгертудің негізі – білікті ұстазда. Себебі бұл
ретте пән мұғаліміне терең теориялық білім, творчестволық ізденіс қажет.
Ғалым, профессор С.Исаев бұл жөнінде Тіл де – математика, оның да есебі,
алгоритмі бар. Ол үшін мұғалімнің логикасы мықты болуы керек, - десе, енді
бірде Мұғалім мектеп оқулығындағы материалдармен шектелмеуі керек, ол
оқулықтың аржағындағы дүниені бере білуі керек, - дейді. 23;25
Себебі кез келген тілдік тақырыптың теориялық негізін жетік білмейінше,
оны оқытудың әдістемелік негізі қалыптаспайтыны сөзсіз.
Оқушы жыл бойы алған білімдері қайталанбаған жағдайда естен шыға
бастайтыны заңды құбылыс екенін еске алсақ, бұл – оқу жылы соңындағы
қайталау сабағының алатын орыны зор екенін көрсетеді.
Оқу жылы соңындағы қайталау жұмыстары - жыл бойына өтілген
материалдарды қорытып еске түсірудің, жалпы сабақтың жауапты кезеңі.
Сондықтан бұл жұмысымызда оқу жылы соңындағы қайталауды ұйымдастырудың
жолдарын қарастырып отырмыз.
Жаңа бекітілген білім стандартында жаңа буын оқулығында, қазақ тілі
бағдарламаларында оқу жылы соңындағы қайталауға сағат берілмеген.
Осы тұрғыдан келгенде жұмысымызда:
- қайталау туралы ғалымдардың пікірлерн;
- қайталаудың түрлерін;
- қайталаудың мақсаты мен маңызын;
- қайталаудың бұрынғы бағдарламада берілуін жаңа бағдарламамен
салыстыра отырып оқу жылы соңындақайталау сабағының қажет екендігін
нақтылауды мақсат еттік.
Ұйымдастыру жолдарын қарастырдық. Зерттеу жұмысымыздың өзектілігі де
осында.
Жұмысымыз кіріспеден,
2 тараудан, қайталауға арналған жаттығулар жүйесінен тұрады.
1.1 Қазақ тілін оқыту әдістемесі ғылымы, қазақ тілін оқытудың мақсаты
мен маңызы
Ғылым адам баласы ой-санасының, дүниетанымының өсуіне байланысты бірте-
бірте дамып, қалыптасады. Ғылымның алуан түрі бар. Соның бірі қазақ тілін
оқыту әдістемесі.
Қазақ тілінің әдістемесі ғылымның бір саласы ретінде педагогика
ғылымының құрамына енеді. Қазақ тілі әдістемесі - тарихи жағынан дамыған,
жетілген, теориялық негізі қалыптасқан, белгілі бір ғылыми жүйеге келген
ғылым.
Қазақ тілін оқыту әдістемесінің зерттейтіні оның оқыту жолдары мен
жағдайлары туралы заңдылықтар болып табылады. Бұл заңдылықтар педагогика,
психология және лингвистика ғылымдарының негізінде жинақталған практикалық
тәжірибелер мен бұрыннан қалыптасқан теориялық қағидалардан, тұжырымдардан
шығарылады. Егер нақтылап айтсақ, оқыту әдістемесі мына мәселелерді
зерттейді:
1) мақсаттары (не үшін оқыту керек?);
2) мазмұны (нені оқыту керек?);
3) ұйымдастырылуы (қалай оқыту керек?);
4) құралдары (ненің көмегімен оқыту керек?);
5) оқыту кезінде оқушылардың білімді меңгеру деңгейі, ақыл-ойының дамуы
мен тәрбиеленуі арасындағы ұқсастық мәселелері.
Бұл проблемаларды шешу мектепте тәрбие мен білім берудің жалпы
мақсаттарын белгілейді.
Әдістеменің міндеттері мыналар:
1) Бастауыш мектеп пен орта мектептегі қазақ тілі пәнінің мақсатын,
ерекшелігін, мазмұны мен көлемін, құрылымын, бөліктерінің бір-бірімен
ұштасуы мен бірізділігін анықтау, оқу материалын сыныптарға бөлу;
2) Оқытудың неғұрлым пайдалы, үнемді (мұғалім мен оқушының күшін,
уақытын үнемдеу) және тиімді әдістері мен тәсілдерін (оқылатын
материалдың ерекшеліктері мен оқушылар құрамының психофизиологиялық
ерекшеліктеріне байланысты әртүрлі жағдайда қолданылатын әдіс-тәсіл
варианттарын) зерттеу және сипаттау;
3) Қазақ тілі пәнінен жүйесі нақты белгіленген білім көлемін (ғылым
негізін) оқушылардың ойдағыдай игеру шарттары мен мәселелерді талдап,
шешу яғни материалды дәл қабылдаудың, айқын түсінудің, оны практикада
қолдана білудің шарттары туралы мәселелерді талдау.
Сонымен қазақ тілін оқыту әдістемесі – оның мазмұны мен принциптері,
әдістері мен тәсілдері туралы және мектепте қазақ тілінен оқушыларға
берілетін білім, білік, дағды мөлшерін белгілеп, оны игерудің жолдары,
шарттары туралы ғылым. (6; 5-6)
Қазақ тілін оқыту әдістемесін ғылымға айналдыруда көрнекті әдіскер
ғалымдарымыздың еңбектерін айрықша атап өтуіміз қажет. Олар: Қажым Басымов,
Әлішер Сәдуақасов, Ғали Бегалиев, Шамғали Сарыбаев, Сейіл Жиенбаев т.б.
Бұлар қалдырған мұралар әдістеме дәрістерінің алтын қорына қосылған.
Қазақ тілін оқыту әдістемесі курсының құрамына мыналар кіреді:
1. Қазақ тілін оқытудың жалпы мәселелері мен оның әдістемесі. Бұл бөлімде
мектептегі қазақ тілі пәнінің мақсаттары мен міндеттері, мазмұны мен
көлемі, қазақ тілі бағдарламалары мен оқулықтары, қазақ тілін оқыту
әдістемесінің пән мұғалімдері үшін маңызы баяндалады. әдістеменің
теориялық негіздері, жалпы дидактикалық және әдістемелік принциптері,
олардың қазақ тілін оқытуға қолданылуы, оқытудың әдістері, сабақ,
оның құрылысы, түрлері т.б қамтылған.
2. Арнаулы бөлім. Мұнда қазақ тілі салаларын оқыту әдістемесі жеке-жеке
тақырыптарға бөлініп, ортақ заңдылықтары баяндалады. Мектепте
лексикадан берілетін білім көлемі, оқушылардың сөздігін байытуға
бағытталған алуан түрлі жұмыстар, тіл ұстарту, сөздік жұмыстары,
лексикалық талдаулар т.б. Сол сияқты грамматикалық әдістемесі, ол өз
ішінде морфологиялық әдістемесі және синтаксистік әдістемесі болып
бөлінеді де әр бөлімдегі тақырыптар тағы да әдістемелік тұрғыдан
сараланады.
Тіл ғылымының үздіксіз дамуы нәтижесінде әдістеме де жетіліп, байып
отырады.
Мектептегі оқу ісіне қойылатын бүгінгі заман талабы - өзіндік ой
тұжырымы бар, логикалық ойлау қабілеті дамыған өз көзқарасы мен пікірін
ашық айта алатын, ақпараттар ағымынан қажетін ала білетін, қоғамдық ортаға
икемді, өз жолын дұрыс таңдай алатын жас ұрпақ тәрбиелеу, ендеше бұл
міндетті жүзеге асыруда барлық оқу пәндерінің қосар үлесі аз болмауы тиіс.
Әсіресе, адам дүниетанымының кілті, ойлаудың формасы, қарым-қатынастың ең
басты құралы ана тілі болғандықтан, мектеп пәндерінің ішінде қазақ тілінің
атқарар қызметі ерекше болмақ. Сондықтан жаңа кезеңнің талабына сай білім
берудің негізгі сатысында қазақ тілін оқытудың мақсаты – ана тілінің
әлеуметтік мәнін түсінген, тілдің қызметін жүйелі меңгерген, қарым-
қатынастың біліктілігі дамыған, сөз мәдениетінің талаптарына сай іскерлікті
меңгерген дара тұлға даярлауға мүмкіндік туғызу алға қойлады. (1;7)
Бұл кез келген грамматикалық ереже тек білім қоры қалпында қалмай
баланың өмірлік танымының, айналасымен тіл табысуының басты базасына
айналуы қажет екендігі көрсетіледі.
Қазақ тілінің жүйелі түрде оқытылуы мен ғылыми мазмұнын нақты және
дұрыс анықтау оның бағдарламасымен оқулығына байланысты.
Бағдарлама жайында Қазақстан Респубикасы жалпы орта білім берудің
мемлекеттік жалпыға міндетті стандартында: Қазақ тілінен білім берудің
негізгі бағдарламасы – ана тілінің қоғамдық әлеуметтік мәнін түсіндіруге,
оқушының лингвистикалық дүниетанымын қалыптастыруға, коммуникативтік
біліктіліктерін дамытуға қажетті Қазақ тілі пәнінің мазмұны жүйесін
анықтайтын құжат,- деп көрсетілген. 1;5
Ал қазақ тілін оқыту тарихына көз жіберсек қазақ тілінің оқулықтарын
жазу 1920 жылдардан қолға алына бастады. Бірақ оқу жоспары мен бағдарлама
сол кезде-ақ жасалынған болатын. Дегенмен Кеңес мектебінің тарихында
бағдарламаның бірнеше түрі болды. Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында
кешенді және жоба бағдарлама түрлері қолданды.
ВКП(б) Орталық комитетінің 1931 жылғы 5-қыркүйектегі, 1932 жылғы 25
тамыздағы Бастауыш және орта мектептер туралы қаулыларында кешенді және
жоба бағдарламаларының кемшіліктері атап көрсетілді.
Бұл бағдарламаларға мынадай талаптар қойылады: бағдарламаның мазмұнын
ғылымның негізін берік және жүйелі түрде меңгеру, дұрыс ойлау, жазу
бағдарламаларын қамтамасыз ету, бағдарламадағы оқу материалдарының аумағы
мен сипаты балалардың жас ерекшеліктерін сай келуі, тіл мен әдебиет
бағдарламаларының арасында байланыс болу керектігі баса айтылды. Мұндай
талаптар негізінде 1936, 1938, 1958, 1967 жылдар аралығында қазақ тілі
бағдарламалары қайта жасалды.
1923 жылы 8-қарашада Қазақ АКСР Халық Комиссарлар Кеңесі Халық Ағарту
Комиссариатына қазақ тілінде оқулықтар жасау мәселесін жүктеді.
Оқу жоспары мен бағдарламалары жасалмас бұрын оқулықтар жазыла бастады.
Бағдарламасыз жазылған оқулықтардың мазмұнында, көлемінде оқу материалдарын
тақырыптарға бөлуде бірсыпыра кемшіліктер болды.
Қазақ АКСР Халық Комиссариаты бағдарламалар жасау, әдістемелік құралдар
жазу мәселелерін 1922 жылы маусым айынан қолға алды.
1930 жылдары V-VII сыныптарға арналған қазақ тілі бағдарламасы
жасалғанымен, бұлардың 13-15 жастағы балалардың ұғымына өте ауыр болғаны
байқалды.
1936 жылы 23 тамызда Қазақ КСР Халық Комиссариаты Қ.Жұбанов жасаған
қазақ тілінің V-VII сыныптарға арналған бағдарламасының жобасын бекітті.
1939 жылы белгілі тіл маманы С.Жиенбаевтың, 1940 жылы Ғ.Бегалиевтің
редакциясымен қазақ тілі бағдарламасы басылып шықты.
1950 жылы Правда газетінде болған лингвистикалық айтыс тіл білімінің
дамуына орасан зор пайдасын тигізді. 1950 жылдан бастап қазақ тілі
бағдарламасы жаңадан жасалды. V-VII сыныптарға арналған қазақ тілі
бағдарламасын жетілдіру жөнінде бірсыпыра шаралар белгіленді.
1959 жылы 18 қарашада Қазақ КСР Оқу министрлігінің оқу-әдістемелік
кеңесінде қазақ тілі бағдарламасы талқыланды.
Қазақ тілі мен әдебиеті пәнін оқытуды жақсарту жөнінде Қазақстан
Коммунистік партиясы Орталық Комитетінің 1957 жылы 22 мамырда Республика
мектептерінде қазақ тілі мен әдебиетін оқытуды жақсарту туралы қаулы
жарияланды. Осы қаулы негізінде Қазақ КСР Оқу министрлігі 1957 жылы 28
маусымда Қазақ тілі мен әдебиетін оқытуды жақсарту туралы бұйрықты
қабылдап, нақты шаралар белгіледі. Қаулыға орай Алматы қаласында 1957 жылы
тамызда қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімдерінің республикалық кеңесі
шақырылды.
1960-1970 жылдар арасына қазақ тілін оқыту мәселесі жаңа кезеңге аяқ
басты.
Қазақ тілі бағдарламасының жаңа сатыға көтерілуі 1967 жылдан басталды.
Өйткені мектепті өмір талабына сай қайта құру оқытудың жаңа мазмұнына
көшуге тікелей байланысты болды. Әсіресе, ғылым мен техниканың зор
қарқынмен дамуына байланысты өзгерістер қазақ тілі оқулығы мен
бағдарламасында орын алуға тиіс болды. Сөйтіп оқулықтар мен оқу құралдарын,
бағдарламаларды қайта құрастыру, жетілдіру міндеті қойылды. Қазақ тілі
пәнінің ғылыми техникалық дәрежесін көтеру, оқушыларға кең көлемде білім
беру жолдарын қарастыру, оқу-тәрбие процесін одан әрі жетілдіре түсудегі
негізгі міндеттер белгіленді.
1967 жылы жаңа бағдарламалар мен оқулықтар жасау мәселесі қолға алынып,
бақылау, эксперимент жұмыстары жүргізіле бастады. 1966-1967 оқу
жылдарындағы қазақ тілінің жаңа бағдарламасы жасалып, ол 1967 жылы Қазақ
КСР Оқу министрлігінің коллегиясында бекітілді.
1967 жылы құрастырылған, қазақ тілі бағдарламасын шоли келе, мынадай
қорытынды шығаруға болады: а) тура - сатылы принцип бойынша оқушылардың жас
ерекшелігі ескеріліп, оқу материалдары тиімді жүйеленіп, әр сыныпта тілдік
объектілерді саралап беруге мүмкіндік болды.; ә) оқушыларға қазақ тілінен
берілетін теориялық білім мен практикалық дағдының мазмұны мен көлемін
анықтауға мүмкіндік жасалды.
Қазақ тілінің бағдарламасы мен жаңа оқулықтарын жақсарту жөнінде 1972
жылы Қазақ КСР Оқу министрлігі мен Ы.Алтынсарин атындағы Педагогикалық
ғалымдар ғылыми зертеу институтының біріккен ғылыми-практикалық
конференциясы өткізілді. Осы талқылауға 200-ден астам мамандар мен
ғалымдар, мұғалімдер қатысты.
СОКП Орталық Комитеті мен КСРО Министрлер Кеңесінің 1972 жылғы
жастардың жаппай орта білім алуына көшуді аяқтау және жалпы білім беретін
мектепті одан әрі дамыту туралы қаулысы және 1973 жылғы 19 шілдеде КСР
Одағының және Одақтас республикалардың халыққа білім беру туралы заң
негіздері бекітілді. Мектепке үкімет тарапынан баса назар аударылуына
байланысты мектептердің қоғамдық мәні артып, жұмыс сапасы жақсарды.
1976-1977 оқу жылдарында республикамызда білім берудің жаңа жүйесіне
көшуді аяқтауда, жастарға жаппай білім беруді жүзеге асыруда мектеп
өмірінде түбегейлі өзгерістер болып жатты. Әсіресе, әдістемелік құралдар
жазылып, дидактикалық материалдармен, үлестірме карточка, диафильмдермен
молықты.
1978 жылы Қазақстан Компартиясының Орталық Комитеті мен Министрлер
Кеңесі Жалпы білім беретін мектептерде оқушыларды оқыту мен тәрбиелеуді
және оларды еңбекке даярлауды одан әрі жетілдіру туралы қаулы алды.
Қазақ КСР Оқу министрлігі осы қаулы негізінде 8 жылдық және орта
мектептердің IV-X сыныптарындағы қазақ тілі мен әдебиетінің және орыс
сыныптарындағы қазақ тілі бағдарламаларына өзгерістер енгізді.
1967-1978 жылдар арасында оқу-ағарту саласындағы осындай өзгерістердің
бәрі де қазақ тілінің бағдарламасы мен оқулықтарының ғылыми жағынан да,
әдістемелік құрылымы жағынан да дамуына игі әсерін тигізді.
1980 жылы орыс тілінің үлгі бағдарламасы жасалды. Ол жұртшылықтан
қолдау тауып, қазақ тілінің IV-VIII сыныптарға арналған үлгі бағдарламасын
жасауға септігін тигізді.
Қазақ тілінің үлгі бағдарламасының бұрынғы қолданып жүрген
бағдарламадан бірсыпыра айырмашылықтары болды. Мысалы бұрынғы бағдарламада
пән аралық байланысқа көңіл бөлінбейтін болса, кейінгі бағдарламада қазақ
тілін тарих, әдебиет, математика т.б. пәндермен байланыстыру көрсетілді.
Сондай-ақ оқушылардың қазақ тілінен алатын білім мен дағдылар әр сынып
бойынша нақты белгіленіп, бағдарламада баға қою нормалары, әдістемелік
әдебиеттер тізімі де берілді.
СОКП Орталық Комитетінің сәуір (1984) пленумы мен он бірінші сайланған
КСРО Жоғарғы Кеңесінің бірінші сессиясында мақұлданған Жалпы білім беретін
және кәсіптік мектеп реформасының Негізгі бағыттары атты қаулысында
белгіленген орта білім жүйесіне сәйкес жалпы білім беретін қазақ орта
мектептерінің V-IX сыныптарына арналып қазақ тілі бағдарламасы жасалды.
Онда қазақ тілінің мазмұны, мақсаты, міндеті, құрылысы анықталып жүйеленді.
Қазақ тілі бағдарламасының материалдарының орналасу тәртібі, әрбір
бөлімнің, сыныптың бір-бірімен байланысы, теориялық материалдардан,
орфографиялық, пунктуациялық материалдардан білім беру дағдылары сараланып
көрсетілді.
Қазақ тілі бағдарламасы ғылыми принцип негізінде құрастырылды. Онда
әрбір сыныпта өтілетін оқу материалдарының бір жылдық көлемі белгіленді.
Қамтылған материалдар теориялық, практикалық әрі әдістемелік жағынан
тексерілді. Материалды іріктегенде әр сыныптағы оқушылардың жас
ерекшеліктері, қабілет дәрежелері ескеріліп отырылды.
Бағдарламаға енген оқу материалдары оқушылардың ғылым саласынан мәлімет
алуын, ақыл-ойын, ой-өрісін дамытумен бірге, оларды шынайы саналылыққа
тәрбиелеу көзделді. Сондай-ақ қазақ тілі пәнінің әрбір саласын бір-бірімен
байланысты (лексика, грамматика, фонетика) қарай отырып, оқушылардың қазақ
тілінде шебер сөйлей білу дағдысын қалыптастыру мақсат етілді.
Бағдарлама, Түсінік хат, Пәнаралық байланыс, Тіл мәдениеті,
Тіл ұстарту, Оқушылардың іскерлік дағдыларын дамыту, Бағалау
нормалары және Мұғалімдер пайдаланатын әдістемелік және лингвистикалық
әдебиеттер тізімі деген бөлімдерден құралады.
Түсінік хатта қазақ тілі курсының негізгі мақсаттары міндеттері атап
көрсетілді.
Бағдарламаға жаңадан Тіл мәдениеті деген бөлім енгізілді. Бұл
бөлімнің берілу себебі қазір мектеп реформасының талаптары – оқушыны дұрыс
сөйлей білуге, қазақтың әдеби тілінің нормаларын сақтап сөйлеуге дағды
беру. Бағдарламада Пәнаралық байланыс бөліміне ерекше мән берілді. Оны
берудегі мақсат – пәнаралық байланыс арқылы бір ғылымның заңдылығын айқын,
дәл білу үшін, екінші бір ғылым (пән) саласындағы жаңа құбылысты ашуға,
салыстыруға мүмкіндік туады. Оқушы пәнаралық байланыс арқылы түрлі оқу
пәндерінің негізін меңгерумен қатар кітаппен, түрлі әдеби анықтамалар,
сөздіктермен жұмыс істеуге жаттығады.
Бағдарламада Тіл ұстарту айрықша көңіл бөлініп, әр сынып
материалдарының соңынан Тіл ұстарту бөлімі беріліп, оған арнайы сағат
бөлінді.
Бағдарламаның ең күрделі бөлімі – Оқушыларға қажетті білім мен
іскерлік дағдыны қалыптастыру. Бұл тақырып та әр сынып материалдарының
соңынан беріліп отырды.
Бағдарламаға арнайы Бағалау нормалары деген бөлім енгізілді. Оқушының
алған білімінің сапасын, материалды қалай меңгергенін байқап, тексерудің,
оны орынды дұрыс бағалаудың үлкен тәрбиелік мәні бар. Демек, бағдарламада
оқу жылының басында соңында, әрбір оқу тоқсанында қазақ тілінен
жүргізілетін бақылау және сөздік диктанттарының нормасы белгіленеді.
Бұл бағдарламалар негізінде жасалған оқулықтар талай мыңдаған
оқушылардың білімінің қайнар көзі болған.
1991 жылы Қазақстан Республикасы өзінің тәуелсіздігін жариялады.
Мемлекетіміздің әлемдік аренаға көтерілуі білім жүйесінің мазмұнын да қайта
қарауды талап етті.
1991 жылдан бастап Қазақстан Республикасы Білім министрлігінің
басқаруымен жаңа буын оқулықтары мен оқу әдістемелік құралдары кешенін
дайындау қолға алынды. 18; 30
Оқулықтар мен оқу әдістемелік құралдар жасамас бұрын 1998 жылы мектепте
білім берудің мемлекеттік жаңа стандарты жасалды. Аталған білім беру
құжатына негізделіп, әр пән бойынша оқу бағдарламалары жүйеленді. 19; 1
1999 жылы қазақ тілі пәні бойынша жаңа бағдарлама жасалды. Қазақ тілі
бағдарламасы мемлекеттік білім беру стандартына сай және тіл білімі мен
педагогика, психология ғылымының жетістіктері мен жаңалықтарына сүйене
отырып жасалды.
Жаңа бағдарламада: Жас ұрпақ Қазақ тілі пәні арқылы тілдің үш түрлі
қызметін; теориялық мәселелердің практикалық дағдының базасы болатынын
пайымдауға үйрететін білімдік қызметін, жалпы адамзат жинаған тарихи –
мәдени, рухани мұраларды тіл арқылы меңгеруге болатынын және өз ойын
жеткізудің, өзін – өзі тану мен өзгені танудың бірден – бір құралы тіл
екендігіне көз жеткізетін танымдық қызметін, алған білімді практикалық
тұрғыда қалай қолдану іскерліктерін жетілдіруге бағыттайтын коммуникативтік
қызметін таниды, – делінген. 17; 13
Оқулық – білім берудің фундаменті, себебі оқулық оқушы дүниетанымы мен
білім, білік дағдысын қалыптастырып қана қоймай, ертең сол қоғамды
жаңартушы, еңбек етуші жасампаз ұрпақ тәрбиелеп шығарады. Ал оқушыны сапалы
әрі қажетті білім, білік дағдымен қаруландыру сапалы оқу жүйесіне келіп
тіреледі. Оқудың, оқытудың нәтижелі, сапалы болуы ең алдымен оқулықтың
құрылымдық, мазмұндық сапасымен байланысты. Осының негізінде, мектептерде
білім сапасын жақсарту мақсатында білім берудің мемлекеттік жаңа
стандартына сай,жаңа буын оқулықтар басылып шықты. Жаңа буын оқулықтары
заман талабына, жас ұрпақ сұранысына, білім деңгейіне және жас ерекшелігіне
сай жасалды.
Оқулық білімнің негізі болғандықтан, оның қоғамдалатын орны,
қажеттілігі бәрімізге де белгілі. Ұлы педагог К.Д. Ушинский оқулықты Жалпы
білімнің фундаменті деп атаған. Сондықтан оқулық мәселесі жалпыхалықтық
ділгір қажеттіліктердің бірі, әрі ұлттық мәселе болып табылады. 20; 18
Мұхтар Әуезовтың бесігіңді түзе деген ұлағатты сөзін жалпы тәрбие
мәселесіне арнасақ, оқулықты – мектеп бесігі деп санауға болар еді.
Себебі оқулық – оқушы дүниетанымы мен білім, білік дағдысын қалыптастырып
қана қоймай, ертең сол қоғамды жаңартушы, еңбек етуші жасампаз ұрпақты
тәрбиелеп шығарады. Сонымен жаңа буынды тәрбиелеу мен оқыту мектеп
табалдырығынан басталып арнайы орта және жоғары оқу орындарында жалғасады.
Соның негізінде бүгінгі оқушы – ертеңгі студент, ертеңгі студент –
болашақтағы маман, елді өркениетке жеткізуші болып өсе береді және Абай
айтқандай бір кірпіш тәрізді дүниеде кетігін тауып қаланушы қажет. Ал ол
үшін бүгінгі оқушыны сапалы әрі қажетті біліммен, білікпен, дағдымен
қаруландыру керек. Бұл мәселе айланып келгенде сапалы оқу жүйесіне келіп
тіреледі. Ал оқудың сапалы болуы оқулыққа байланысты екендігі айтпаса да
түсінікті.
1997 жылдан бастап , Үкімет тарапынан Қазақстандық жаңа мектеп үлгісін
енгізу қолға алынды. Бұл мәселе мектептің оқу процесіндегі оқу әдістемелік
материалдарын түбегейлі жаңарту міндетін тудырды. Осыған байланысты жас
ұрпаққа арналған жаңа буын оқулықтары мен оқу – әдістемелік құралдары
кешенін дайындап бастырып шығарудың мемлекеттік бағдарламасының жобасы
жасалды. 18; 31
Жаңа оқулықтар мен оқу әдістемелік кешенін кезеңдеп енгізу көзделді.
І Бастауыш сыныптары (1 – 4)
1. сынып 1997 жылы
2. сынып 1998 жылы
3. сынып 1999 жылы
4. сынып 2000 жылы
ІІ Негізгі мектеп (5 –9)
5. сынып 2001 жылы
6. сынып 2002 жылы
7. сынып 2003 жылы
8. сынып 2004 жылы
9. сынып 2005 жылы
ІІІ Жалпы орта мектеп (10, 11)
10. сынып 2006 жылы
11. сынып 2007 жылы толық қамтамасыз етілуі жоспарланды. 18; 32
Бүгінгі күнде жаңа буын оқулықтарының әзірленіп баспадан шығарылуы –
өте құптарлық ізгі әрекет. Жаңа буын оқулықтарының басты жаңалығы мынада:
Біріншіден, төл оқулықтардың авторлары – Қазақстандық ғалымдардың,
әдіскерлердің, озық тәжрибелі мұғалімдердің болуында;
Екіншіден, оқулықтың жасанды саясаттан арылып, білім негізіне Мәдениет
– Білім – Тарих атты үш ұғымды өзек етуінде;
Үшіншіден, мұнда алғаш рет білімді ізгілендіру, дифференциалдау,
интеграциялау, гуманизациялау және экологизациялау принциптерін іске
асыруға қатысты әрбір оқу курсының мазмұнының жасалғандығы;
Төртіншіден, оқулық арқылы оқушының жеке қасиеттері мен қабілеттерін
шыңдауға кең жол ашады.
Сонымен қатар жаңа буын оқулықтарының жетістіктерін де ешкім жоққа
шығара алмайды.
Қазақ тілі оқулықтарына тән мынадай ортақ жетістіктер байқалады:
1. Мектептердегі қазақ тілі оқулықтары жаңа буын өкілдерін уақыт
талабына сай біліммен қамтамасыз етуге бет бұрыс жасады;
2. Мектептер мен өзге ұлттарға арналған қазақ тілі оқулықтары
әдістемелік жағынан ұтымды жаттығулармен, тиімді тапсырмалармен
толықтырылды;
3. Оқулықтарда жаңа технологиялардың ұтымды түрлерін пайдалана бастады;
4. Оқулықтарда лингвистикалық және әдістемелік терминдердің дамып,
ғылыми айналымға түсуімен ерекшеленеді. 20; 16
Жаңа буын оқулығының ең басты жетістігі пәнаралық байланыстың
ескерілгендігі. Оқу процесінде пәндер бір – бірімен байланысты оқытылуы
тиіс. Бұл жағдай ескерілсе, оқушының білімі де жүйелі болады.
1.2 Қазақ тілінен ұйымдастырылатын оқу жұмыстары. Оның түрлері
Мектеп оқушыларына білім мен дағды беру қазақ тілінен өтілетін
сабақтардың мәні орасан. өйткені сабақ оқу ісін ұйымдастыру негізгі түрі
болып табылады. Мұғалімнің жүргізетін жұмыстары сабақ арқылы іске асырады.
Сабақ беруде мұғалім мынадай мақсат қояды: оқушыларға білім негіздерін
түсіндіру, сол білімді бекітіп, талдап есіне қалдыру, алған білімін
тексеріп отыру және өздігінен толықтырған білімдерін күнделікті өмірде
қажетіне қолдана білу.
Қазақ тілінен өтілетін сабақтың өзіндік белгілерін білудің мәні
зор. Ол белгілер мыналар:
1) сыныпта дайындық дәрежесі бірдей тұрақты оқушылар құрамының болуы;
2) белгілі бір сабақ кестесінің болуы;
3) сабақтың белгілі бір орында (кабинетте) жүргізілуі;
4) сабақ жоспары негізінде біліммен дағдының берілуі;
5) сабақта білім беру әдісінің жан-жақты қолданылуы;
6) барлық және жеке оқушылармен жұмыстардың жүргізілуі;
Қазақ тілінен өткізілетін сабақтар мазмұнына қарай мынадай тілдік
материалдар негізінде іске асырылады: фонетика, лексика, сөзжасам,
морфология, орфография, орфоэпия, синтаксис, пунктуация бойынша өтілетін
сабақтар және тіл мәдениеті бойынша өтілетін сабақтар.
Мектептің негізгі сатысындағы Қазақ тілі пәнінде тіл білімінің
салалары блокқа топталып, мынадай жүйемен оқытылады: мәтін, әдеби тіл және
оның нормалары, лексика, фонетика, сөзжасам, морфология,
синтаксис,стилистика, тіл мәдениеті, пунктуация. (1.8)
Қазақ тілінен өтілетін сабақтарды жіктеу қиын әрі күрделі мәселе.
Сабақтың білім мен дағды беру ерекшелігіне қарай оларды төмендегіше
жіктеуге болады:
а) сабақта оқушыларға теориялық білім негізі меңгертіледі. Оған
өтілген тақырыптың термині, тілдік материалдың өзіндік белгілері, жасалу
жолдары, анықтамалары мен ережелері кіреді. Сөйтіп оқушыларға білім көлемін
мен білім жүйесі меңгертіледі.
ә) оқушыларға қазақ тілінен іс жүзінде дағды қалыптастырылады.
Берілетін білім көлеміне лайықты дағды түрлері жаттықтырылады. Оқушыларға
берілетін білім көлемі теориялық материалдардың өзіндік белгілеріне сай
таңдалады. Сөйтіп оқушыларға дене дағдысы мен ой дағдысы беріледі. Дене
дағдысына кинестетикалық түйсіктер: тамақ қуысы, ерін, тіс, тіл, таңдай,
дауыс шымылдығы, мұрын қуысы мүшелерінің қызметі кіреді. Ал ой дағдысына
материалдың өзіндік белгілері, термині, анықтамасы мен ережесі жатады.
2;80 Сонымен жоғарыда айтылған өлшемдерге негіздей отырып, қазақ тілінен
өтілетін сабақтарды төмендегідей 2 топқа бөлуге болады:
І. Теориялық білім меңгерту сабақтары. Бұл оқушыларға теориялық тілдік
материалдарды игертуде іске асырылады. Бұған жаңа сабақ, біріккен сабақ
және лекция сабақ түрлері жатады.
ІІ. Практикалық дағдыны қалыптастыру сабақтары. Бұған бекіту сабағы,
семинар - сабақ, баспасөз - конференция сабағы, практикум сабағы, тексеру
сабағы, сынақ сабақ, талдау және қайталау сабақтары. 2;82
Қайталау сабағы
Мектеп оқушыларына қазақ тілінен саналы да сапалы білім беруде
қайталау сабағын жүргізіп отырудың мәні мен маңызы ерекше. Өткен тіл
материалдарын оқушылар ойына толық қалыптастыру мақсатында жүргізілген
жұмыстың түрін қайталау сабағы деп атайды. 1;82
Қазақ тілі материалдарын қайталап отыру білім беру процесінің басты
бөлігі болып табылады.
Қайталау сабағын жүйелі жүргізу үшін оған мынадай талаптар
қолданылады:
1. Қайталау сабағының негізгі мақсаты анық болуы тиіс.
2. Қайталау сабағының түрі белгіленуі қажет.
3. Қайталау сабағы жоспар негізінде өткізілуі жөн.
4. Қайталау сабағы өткенді еске түсіріп қана қоймай, оны терең ұғынуға
көмектесуі керек.
5. Қайталау түрлері бір-біріне байланысты түрде өткізілуі тиіс.
6. Қайталау оқушылардың белсенділігін арттыруы қажет. 2;84
Ә.Исабеков қайталау сабағын басқа сабақтар сияқты мазмұнына қарай
төмендегідей түрлерге бөліп көрсетті.
1. Лексика бойынша өтілетін қайталау сабағы;
2. Фонетика бойынша өтілетін қайталау сабағы;
3. Сөзжасам бойынша өтілетін қайталау сабағы;
4. Морфология бойынша өтілетін қайталау сабағы;
5. Синтаксис бойынша өтілетін қайталау сабағы;
6. Орфография бойынша өтілетін қайталау сабағы;
7. Орфоэпия бойынша өтілетін қайталау сабағы;
8. Тіл мәдениеті бойынша өтілетін қайталау сабағы;
9. Пунктуация бойынша өтілетін қайталау сабағы; 2;85-86
Ал С.Қазыбаев Қазақ тілі методикасы еңбегінде оқыту әдістерін
қолданылу мақсаттарына қарай олардың атқаратын қызметтері тұрғысынан бір-
біріне принциптік ұқсастығы бойынша төмендегі үш түрге топтастырады.
1. Оқу процесін ұйымдастыру әдістері.
2. Оқушылар үйренетін білім процесінің әдістері.
3. Нақтылы оқу міндеттерін белгілейтін әдістер. 4;18
Нақтылы оқу міндеттерін белгілейтін әдістер тобына жаңа білімді
түсіндіру әдісі, білімді бекіту және білік пен дағдыны қалыптастыру әдісі,
білім, білік, дағдыны тексеру кіреді.
Білімді қайталау әдісі де оқушылар меңгерген білімді бекіту жолының
бір түріне жатады. Қайталау тиімділігі мынада: біріншіден, өтілген
материалдың ұмытылуын сақтандырады; екіншіден, ұмытылған білімді қайтадан
еске түсіреді; үшіншіден, оқушылардың білімі мен дағдысын саналы түрде
бекітіп, оларды кеңейте және тереңдете түседі. өтілген білімді қайталау
бүкіл оқу жылы бойында үздіксіз әрі жоспарлы, жүйелі жүргізіледі.
Қайталау сабақтарын ұйымдастыру жұмыстарына төмендегідей талаптар
қойылады:
1. Қайталануға тиісті оқу материалы алғашқы өткен қалпынан өзгертіліп
еске алынады, бұл үшін тиімді әдістер қолданылып, мағлұматтар
жинақталады.
2. Қайталау жұмысының жаттығу материалы да бұрынғы пайдаланған түрінен
өзгертіліп, жаңа сөйлем, жаңа мәтінмен жұмыс істелінеді.
3. Қайталау жұмысында оқушылар меңгерген бұрынғы білімді үстей түсетіндей
немесе қорытатындай жаңа ұғым элементтері ендіріледі.
4. Қайталау сабағында білік пен дағды оқушылар өз бетімен жұмыс істеуі
арқылы толық меңгеруіне мән беріледі.
5. Қайталау сабағында таблица, схема, графикалық жұмыстар кеңінен
пайдаланылады. Оқушылар бір тілдік тақырыпты таблица, схема, графика
түрінде өрнектейді.4;23
Білімді қайталау жұмысын мазмұнына қарай С. Қазыбаев төрт топқа бөлген:
1. Оқу жылы басындағы қайталау.
2. Жаңа материалды өтумен байланысты жүргізілетін күнделікті қайталау.
3. Тақырыптық қайталау.
4. Жылдық қорытынды қайталау. 4;24
Ғалым Ә.Исабеков Қазақ тілін оқытудың дидактикалық негіздері деген
еңбегінде қайталау сабағы жөнінде төмендегідей пікірді айта келіп, 4 топқа
бөліп қарайды:
Қайталау сабағын тереңірек түсіндіруде оны топтастырудың мәні үлкен,
бұл белгілі бір методикалық өлшемдерге негізделеді. Олар мыналар:
1. Қайталаудың мақсаты негізделеді. Қазақ тілінен алған білімін оқушылар
есінде толық қалыптастыру және оны күнделікті өмірде қолдана білу
қайталау сабағының негізгі мақсаты болып табылады.
2. Қайталаудың мазмұны мен көлеміне негізделеді. Қайталаудың мазмұны
лексикалық, фонетикалық, грамматикалық, орфографиялық, орфоэпиялық,
пунктуациялық тақырыптардың ауыр жеңілдігіне байланысты болады.
Сөйтіп С. Исабеков қайталау сабақтарын жоғарыда айтылған методикалық
өлшемдерге негіздей отырып, олар төмендегіше топтастырады.
І. Бастапқы қайталау сабағы.
ІІ. Күнделікті қайталау сабағы.
ІІІ. Мерзімді қайталау сабағы.
ІV. Қорытынды қайталау сабағы. 2;92
Енді бұларға жеке –жеке тоқталсақ,
Бастапқы қайталау - өткен бір жылдық (күнтізбелік) тілдік материалдарды
оқу жылы басында еске түсіру мақсатында жүргізіледі. Оқу жылы басындағы
қайталау оқушылардың бұрынғы алған білімдерін есіне түсіріп, ұмытқандарын
ойына оралтады. Өткен материалдар тұтас қайталанбайды. өтілгеннің ішіндегі
ең негізгісі, ең керектісі, практикалық мәні бар, оқушылардың меңгеруіне
ауырлық келтірген тілдік материалдар қайталанады. Бастапқы қайталау өтетін
сыныбына қарай әр түрлі көлемде және әр түрлі тақырыптар аясында
жүргізіледі.
Күнделікті қайталау - өткен материалдар мен жаңа тақырыпты ұштастырып,
жаңа сабақты неғұрлым тиімді де жүйелі алып бару үшін өткізіледі. Сондай-
ақ күнделікті қайталау алдыңғы өткен материалды оқушылар есіне түсіріп,
оларды ұмыттырмау мүмкіндігін жасайды да, оқушы білімін бекіте түсуге
көмегін тигізеді. Сонымен бірге күнделікті қайталау арқылы өткен материалды
қаншалықты меңгергендіктерін білуге болады. Күнделікті қайталау сабақ
процестерінің мынадай позицияларында іске асырылады:
1) Сабақ басында.
2) Сабақ ортасында.
3) Сабақ соңында өткізіледі.
Сабақтың бас кезінде жүргізілгенде, өткен материал еске түсіріліп,
карточкалар бойынша тапсырмалар беріледі. Ал сабақтың орта кезінде
түсіндіргенде, жаңаны ескімен байланыстыру, өткеннің негізінде жаңаны
меңгерту мақсаты көзделеді. Сондай-ақ сабақ соңында өткізгенде дағдыландыру
жұмысымен байланыстырылады. Бірде жаттығуды жаңа сабаққа, бірде өткен
сабаққа байланысты өткізуге болады.
Күнделікті қайталау мынадай тілдік материалдар негізінде өткізіледі:
лексикалық, фонетикалық, синтаксистік, орфографиялық, пунктуациялық,
сөзжасамдық тақырыптар мен тіл ұстарту материалдары. Бұл сабақта тілдік
фактілердің басты-басты белгілері түгел қамтылып, қайталанады.
Мерзімді қайталау - өтілген тілдік тараулар мен күрделі тақырыптарды
бір арнаға түсіру мақсатында жүргізіледі. Мерзімді қайталау үшін әр кезде
өтілген тараулар мен ірі тақырыптар іріктеліп, сұрыпталады. Мерзімді
қайталау сабағын жүргізуде, қайталау материалдарын дұрыс жоспарлап, өткізу
методикасын жүйелі ұйымдастырған мақұл. Мерзімді қайталау сабағы арқылы
мұғалім мынадай міндеттерді анықтап алады:
1) білім мен дағдының қаншалықты дәрежеде меңгергендігін анықтайды;
2) тілдік материалдар арасындағы органикалық бірлікті байланысты
аңғарады.
3) оқушылардың білімі мен дағдысын есепке ала отырып, жіберілген
олқылықтардың орынын толтыру жолын белгілейді;
4) оқушылардың жауаптарына қарай отырып, алдағы тілдік материалдарды
қалай меңгертудің әдіс-тәсілдерін қарастырады. 2;96
Қорытынды қайталау - оқу жылы бойы өтілген тілдік материалдарды немесе
курсты түгел жинақтап пысықтау мақсатында жүргізіледі. Бұл қайталау оқу
жылының соңғы апталарында өткізіледі. Қорытынды қайталау барысында
оқушылардың зейіні курстағы өтілген басты-басты тілдік мәселелерге
қаратылады. Қорытынды қайталау сабағында сынақ сабақтың элементтері жиі
кездесіп отырады. Сынақ - сабақ екі түрлі мақсат көздейді:
1) оқушылардың алған білімін тексеру мақсатында жүргізілсе;
2) өтілген тілдік материалдарды қайталау, жинақтау, қорыту бағытында
өткізіледі.
Қайталау жөнінде ұлы педагог К.Д.Ушинский мынадай кеңес береді:
Қайталау – ұмытылғанды қайта еске түсіру үшін емес, керісінше, ұмытып қалу
мүмкіндігін болдырмау үшін жасалды. Балалардың өздері де ертеректе оқыған
бірақ ұмытып қалғандарын қайталауды мейілінше жек көреді, қайта естерінде
қалғанды айтып беруді ерекше ұнатады. Бала табиғатының осы қасиетін барынша
пайдаланып, естен шығып кеткенді қайтадан еске түсірейік деп әуре болмас
үшін, өткенді дер кезінде үнемі қайталап отырыңыздар 12;58
2.2
Жылдық қайталау әр сыныпта өтілген материалды жинақтау мақсатында
жүргізіледі. Мұнда жыл бойында өткен барша материалдарды қайталау қажетті
емес, бұлай істеуге уақыт та жоқ. сондықтан не маңыздылығына, не ауырлығына
қарай, болмаса оқушылар шамалы меңгерді деген тақырыптар іріктеліп алынып
қорытынды жасалады.
Қазақ тілінен өтілетін қайталау сабақтарын тиімді жүргізу үшін мұғалім
сан қилы жұмыс түрін алмастырып отырғаны абзал.
Қайталау сабақтарын мынадай жұмыс түрлері бойынша жүргізуге болады:
➢ Қарастырып отырған тілдік материалдың өзіндік белгілерінің
әрқайсысына бір-бірден ауызша мысал айтқызу.
➢ Қайталанып отырған материалдарға сөздіктен (орфографиялық,
орфоэпиялық және түсіндірме) мысалдар іздетіп тапқызу.
➢ Анықтамалар мен ережелерге лайықты мысалдар айтқызу.
➢ Мәтіннен керекті тілдік объектілердің астын сызғызу
➢ Мәтіндегі көп нүктенің орнына тиісті тілдік объектілерді қойғызу
➢ Керекті тілдік материалдарға байланысты оқушылардың өздеріне схемалар
сызғызу
➢ Тілдік материалдарға лайықты кестелер жасату
➢ Оқулықта берілген жаттығуларға ұқсас мысалдарды ауызша және жазбаша
талдау.
➢ Оқыған көркем шығарма үзінділерінен тілдік объектілерге лайықты
сөйлемдер мен сөздерді тапқызу
➢ Қайталанып отырған тілдік объектілерді кірістері отырып, сөйлемдер
құрату
➢ Қайталау процесінде тілдік тапсырмалары бар шығарма жаздыру
➢ Керекті тілдік материалдарға байланысты сөзжұмбақ, ребустер
құрастырғызу. 2;102
➢ Тақырыпқа байланысты тест тапсырмаларын орындату және құрастырғызу
➢ Тілдік объектілерді салыстырғызу (Венн диаграммасын пайдалануға
болады.)
Қазақ тілі пәнінің оқу жүктемесінің көлемі мектептің негізгі
сатысының 5-сыныбында аптасында 3 сағат, бір оқу жылында 102 сағат, 6-
сыныбында аптасында 3 сағат, бір оқу жылында 102 сағат, 7-сыныбында
аптасында 3 сағат, бір оқу жылында 102 сағат, 8-сыныбында аптасында 2
сағат, бір оқу жылында 68 сағат, 9-сыныбында аптасында 1 сағат, бір оқу
жылында 34 сағат берілген. (1.11-12)
Ал 2003 жылға жалпы орта білім беретін 5-7 сыныптарға арналған қазақ
тілі пәнінің бағдарламасында оқу материалдарын төмендегідей тақырыптарға
бөліп жоспарлаған:
5-сынып
Ана тілінің қызметі 1 сағат
Әдеби тіл және мәтін 8 сағат
Лексика 48 сағат
Фонетика 28 сағат
Сөзжасам 10 сағат
Тіл мәдениеті 7 сағат
Барлығы: 102 сағат
6-сынып:
Қазақ тілінің қоғамдық рөлі 1 сағат
Әдеби тіл және мәтін 10 сағат
Сөзжасам 10 сағат
Морфология 72 сағат
Тіл мәдениеті 9 сағат
Барлығы: 102 сағат
7-сынып:
Қазақ тілі – қазақ халқының
әдеби тілі, мемлекеттік тіл. 1 сағат
Әдеби тілдің нормалары 5 сағат
Морфология 56 сағат
Синтаксис 30 сағат
Тіл мәдениеті 10 сағат
Барлығы: 102 сағат7;5-18
8-сынып:
Қазақ тілі – ұлттық мәдени, рухани асыл
мұра 1 сағат
Әдеби тілдің грамматикалық нормалары 4 сағат
Синтаксис 55 сағат
Тіл мәдениеті 8 сағат
Барлығы: 68 сағат
9-сынып:
Қазақ тілінің қоғамдық мәні 1 сағат
Қазақ тілі – қазақ халқының ұлттық
тілі 2 сағат
Стилистика және тіл мәдениеті 15 сағат
Тіл мәдениеті және пунктуация 14 сағат
Қайталау 2 сағат
Барлығы: 34 сағат
Бұл бағдарламаларда жылдық қайталауға арналған сағат 9-сыныпта 2сағат
берілген, ал 5,6,7,8 сыныптарда сағат бөлінбеген.
Бұл жерде жылдық қайталауға сағат неге берілмеген деген сұрақ
туындайды.
Ал 1991 жылғы бағдарламаны алып қарасақ, Әр класс бойынша тілдік
материалдар оқытылып болған соң, оқу жылы бойындағы алған білімді
жүйелеуге, қайталауға жыл аяғында арнайы сағат бөлінеді.
Бұл қайталаудан оқушының алған білімі, икемділік, дағды дәрежесінің
қандай екендігі айқындалады.
Оқушының білім деңгейіне, яғни өтілгенді меңгеру дәрежесіне,
материалдың ауыр - жеңілдігіне байланысты қайталауға ұсынылатын
тақырыптарды анықтау мұғалімнің еркіне беріледі делінген. (9.7)
Осы бағдарламада қазақ тілінің апталық сағат саны 5-сыныпта 5 сағат,
қайталауға арналған сағат саны 10 сағат.
6-сыныпта апталық сағат 4, оқу жылының соңында қайталауға арналған
сағат саны 10 сағат, 7-сыныпта апталық сағат 3, оқу жылының соңында
қайталауға арналған сағат саны 10, 8-сыныпта апталық сағат саны - 2, оқу
жылының соңында қайталауға арналған сағат саны - 6, 9-сыныпта апталық
сағат саны - 2, оқу жылының соңында қайталауға 8 сағат берілген.
Қазақ тілі мен әдебиеті журналының 1996 жылғы №11-12 санында осы
бағдарлама бойынша Алматы облысы талғар ауданындағы әдіскер мұғалім Өкен
Ілиясұлының жалпы білім беретін қазақ орта мектептерінің V-XI сыныптарына
арналған жаңа оқулық негізінде жасалған қазақ тілінің күнтізбелік үлгі
жоспары үлгі жоба ретінде ұсынған. 11;18 Бұл күнтізбелік жоспарда 6-
сыныпта оқу жылы соңындағы қайталауды 10 сағатқа жоспарлап:
- Лексикадан өткенді қайталау
1сағат
- Тұрақты сөз тіркестері
1сағат
- Сөз табы туралы. Сөйлемдегі сөздерді сөз табына талдау 1сағат
- Сөз құрамына қарай талдау 1сағат
- Орфографияны қайталау. Жалқы есімдер олардың емлесі 1сағат
- Синтаксиспен өткенді қайталау. Сөйлем мүшелері 1сағат
- Сөздерді сөйлем мүшесіне талдау 1сағат
- Бірыңғай мүшелер, тыныс белгілері
1сағаттан ұсынып өткізіліп келген.
Бұл қайталауға арналған сағат пысықтау, жинақтау мақсатында дұрыс
жоспарланған.
Ал Қазақстан Республикасы Ғылым және білім министрлігінің республикалық
оқу-әдістемелік ғылыми кеңесі ұсынған Қазақстан Республикасы Ғылым және
білім министрлігінің 11.03.2003ж. №148 бұйрығыменен бекітілген бағдарламада
қайталауға арналған арнайы сағат бөлінбеген.
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі ұсынған, 2002
жылы Атамұра баспасынан шыққан, жалпы білім беретін мектептің 6-сыныбына
арналған жаңа буын оқулығында (авторлары: С. Исаев, К. Назарғалиева,
Ж.Дәулетбекова) арнайы сағат бөлінбеген, оқу жылы соңында қайталауға
арналған жаттығулар берілмеген.
Сол сияқты Қазақ тілі мен әдебиеті журналының 2002 жылғы №7 санында 6-
сынып оқулығының авторларының бірі педагогика ғылымдарының кандидаты,
доцент Жанат Дәулетбекова 6-сыныптақ арналған қазақ тілі пәнінің
күнтізбелік үлгі жоспарын ұсынған. Бұл үлгі жоспарда қорытынды қайталауға 1
сағат берілген.13;41-53 Ал бұл сағатты қайдан алғаны белгісіз.
Бұл бүгінгі қазақ тілі мемлекеттік тілге айналып, өз мәртебесін алып
отырған шақта 1 сағат қайталау берілуі тым жеткіліксіз деп есептейміз.
Ал сонда қайталаудың берері не? деген сұрақты шешіп алған дұрыс. Жыл
бойы өтілген тілдік материалдарды оқушы ойына қалыптастыру, жинақтау, есіне
сақтау білім беру үрдісінің басты бөлігі болып табылады. Сондықтан жыл
аяғындағы қайталаудың маңызы зор. Бірақ әр сыныпта жыл бойы өтілген
материалдардың бәрін қайталаудың керегі де жоқ. оған сағат саны да
жетпейді. Тек қана оқушы түсінуге күрделі, кейбір материалды іріктеп жыл
аяғындағы қайталауға жоспарлап өткізген дұрыс деп санаймыз.
Бұл жерде қайталауға арналған сағат санын қайдан аламыз деген сұрақ
туындап отыр. Сол себепті бағдарламада берілген сағат саны мен оқулықта
берілген тілдік материалдың көлемін салыстыра отырып, соның нәтижесінде 7
сағатты үнемдедік.
Сөйтіп, сөзжасам бойынша . . . . . . . . . 1 сағат
Зат есімнен . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1 сағат
Етістіктерден. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 сағат
Есімшеден. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 сағат
Тұйық етістіктен. . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 сағат
Еліктеу сөзден. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 сағат
Одағайдан. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1 сағат
Күнтізбелік жоспардағы. . . . . . . . . . . . 1 сағат
Барлығы: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 сағат
Осы үнемделген сағаттардан осы жыл бойында өтілген тілдік
материалдардың ішінен қайталауға қажет, күрделі, оқушы ойына сақтауға ауыр
дегендерін алып жылдық қайталауға арналған тақырыптар енгіздік. Оларды
төмендегіше жоспарладық:
Сөзжасамнан өткенді қайталау. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
сағат
Зат есімнің жасалуынан өткенді қайталау. . . . . . . . . . . . 1 сағат
Сын есімнің жасалуынан өткенді қайталау. . . . . . . . . . . 1 сағат
Есімдіктің мағыналық түрлері, сөйлемдегі
қызметінен өткенді қайталау. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. 1 сағат
Сабақты етістік пен салт етістіктен өткенді қайталау. . .1 сағат
Етістерден өткенді қайталау. . . . . . . . . . . . . . . . . . ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz