Қазақ халқының дәстүрлі құқығының тарихы
ҚР БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
А. МЫРЗАХМЕТОВ атындағы КӨКШЕТАУ УНИВЕРСИТЕТІ
ГУМАНИТАРЛЫ-ЗАҢ ФАКУЛЬТЕТІ
ЗАҢТАНУ ЖӘНЕ КЕДЕН ІСІ КАФЕДРАСЫ
Дипломдық жұмыс
тақырыбы Қазақ халқының дәстүрлі құқығының тарихы
Заңтану мамандығының
5 со тобының студенті
Кожахметов Ж. К.
Ғылыми жетекшісі:
Аға оқытушы Тлеубердина Ұ. Т.
Қорғауға жіберілд_____________
Кафедра меңгерушісі
КӨКШЕТАУ, 2007
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ДӘСТҮРЛІ ҚҰҚЫҒЫ ТАРИХЫНЫҢ
ТҮП ТӨРКІНІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1 Қазақ халқының дәстүрлі құқығының тарихи түсінігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Қазақтың дәстүрлі құқығындағы Қасым ханның Қасқа жолы
... ... ... ... ..10
1.3 Есім ханның ескі жолы заңдары хақында
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.4 Тәуке ханның Жеті жарғысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2 ҚАЗАҚТЫҢ ДӘСТҮРЛІК ҚҰҚЫҒЫ ТАРИХЫНДАҒЫ
БИЛЕР СОТЫНЫҢ
ТӘЖІРИБЕСІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
27
2.1 Қазақтың дәстүрлік құқығы билер соты түсінігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
2.2 Қазақ дәстүрлі құқығындағы билер сотының бүгінгісі мен ертеңгісі
... ... .36
2.3 Қазақ дәстүрлі құқығындағы билер институты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
2.4 Қазақ дәстүрлі құқығындағы заңдар және сот үкімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
3 ҚАЗАҚТЫҢ ДӘСТҮРЛІК ҚҰҚЫҒЫ ТАРИХЫНДАҒЫ
БИЛЕР
ЕРЕЖЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 59
3.1 Дәстүрлі қазақ қоғамындағы билер кеңесі: қалыптасуы мен дамуы
... ... ...59
3.2 Қазақ құқығындағы ережелер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .64
3.3 Ереже — әдет-ғұрып құқығының кіші жинақтары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
3.4 Билердің төтенше съезінің ережелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .68
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .72
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...77
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың маңыздылығы - қазақтың дәстүрлік құқығы қазақ
өлкесіндегі патриархалды-феодалдық қоғамдағы саяси қарым-қатынастарды
қолдаған, оның шырқын бұзбаған заң нормалары әрі осы қоғамдық құрылыстың
құқықтық негізін жасаған. Көптеген көрнекті ғалымдар атап көрсеткендей,
оның табиғи болмысына негізделген көзқарастарды зерттемейінше, қазан
төңкерісінен бұрынғы кездегі сот тарихына қатысты жағдайларды білу мүмкін
емес. Сол себептен маңыздылығына қазақтың дәстүрлі құқығының түп төркінін
ашу болып табылады.
Қазақтың дәстүрлік құқығы әлі де арнаулы теориялық зерттеу пәні
ретінде танылған жок. Заң мамандары оны негізінен құқықтың түп-төркіні
ретінде ғана қарайды. Дегенмен де дәстүрлік құқықты жинақтап, қорытып
зерттеу аса қажет нәрсе. Енді осыған түсінік бере кетсек.
Жалпы құқықтың қалыптасуындағы алғашқы кезендерде дәстүрлік құқық
нормаларының жүйеге келтірілуі белгілі бір дәрежеде өзара байланыста
болады. Мысалы: Римдегі 12 таңба, таблица ретінде белгіленген заң тізбесі -
дәстүрлік құқық нормаларының жазбаша түрі деп танылған. Кез-келген қоғам
өзінің даму кезеңін талдай отырып, бастапқы кезеңдегі заң нормаларын аттап
өтуіне болмайды. Бұл жалпы құқықтың орнығуына, теориялық тұрғыдан түсінуге
маңыз береді. [1]
Дәстүрлік құқықтың даму механизмін ашып көрсету отарлық жүйені жою
нәтижесінде бостандық алатын жас тәуелсіз мемлекеттердің саяси сферасында
болып жатқан жағдайлардың мәнін танып білу үшін маңызы зор. Бұл елдердегі
мемлекеттік және әкімшілік басқару аппаратын, сондай-ақ әлеуметтік
реттеудін тисті түрлерін жасауда прогресивті әдет-ғұрыптар, моральға тән
әлеуметтік нормалар ретінде пайдаланылады.
Қазақтың дәстүрлік құқығы дүние жүзі халықтарының құқық тарихының
ажырағысыз бөлігі. Шығыс халықтары мен дүние жүзінің басқа да халықтарынын
дәстүрлік құқық нормалары арасындағы керемет ұқсастықтар, халықтардың даму
тарихындағы жалпы зандылықтары әрекеті растай түседі.
Басқа халықтардың дәстүрлік құқықтары тәрізді қазақтын да дәстүрлік
құқығы үстем таптың еркін білдіретін, мемлекеттік өкімет санкциялаған әрі
кепілдік берген қоғамдық қатынастар мен тәртіптерді қорғаған заң жүзіндегі
әдет-ғүрыптарының жиынтығы.
Қазақтың дәстүрлік құқығын ұғыну үшін "әдет" деген терминдік сөздің
маңызын анықтап алғанымыз жөн.
"Әдет" сөзі дәстүрлік құқық сөзіне балама болып келмейді. Халықтың
жалпы әдет-ғұрпын — "әдет" деп түсінген жөн де, заң жүзіндегі әдет-
ғұрыптардың жиынтығынан әлде қайда кең екенін түсіну керек. Қазақтар әдет
терминін әдет-ғұрыпты білдіру үшін қолданған. Бұл арада құқықтық,
құқықтықемес әдет-ғүрыптың ара-жігін ажырататын шекара жоқ. "Әдет" сөзі
кәдуілгі құқыққа негіз бола тұрғанымен де, оның дәл мәніне "заң" сөзі
толығырақ сай келеді.
Енді қазақтың дәстүрлік құқығында әдет-ғұрыпты қатаң ұстау не үшін
қажет болған?
Көне ұғымдарға сәйкес рудың барлық мүшелері "бір тұтас ататектен",
түбірден" шығады. Кедей мен бай аталас. Тұрмыс денгейі әрқилы болғанымен
руаралық соғыста бір біріне көмектесіп, ар-намыс пен мүддені қорғай білген.
Осы негіздегі рулық кек-ұжымдық жауапкершілікті тудырады. Құн төлеу, қалың
мал, әмеңгерлік, басқа да заң институттарын жан-жақты өрістетеді. Мәселен,
бұл жауапкершілік бойынша әрі жалпы жұрт қабылдаған тәртіпке сәйкес ру
мүшесі құнды өзі төлей алмаса (адам өлтірсе, кембағал етсе төлейтін құн),
сот шығарған ұйғарымды орындай алмаса, рулық бірлестіктегі жақын туыстарына
сауға салады да ұжымдасып төлейді.
Қазақ дәстүрлік құқығы құрамы жағынан бір текті болмады. Ал сипаты
жағынан сан алуан нормалар мен институттар қатар қызмет етіп, бір біріне
өзара әсер етіп отырды. Сондықтан дәстүрліқ құқықтың ең берідегі нормалары
мен ең көнедегі институтын ажыратып білу қиын. Оған қоса құқықтық әдет-
ғұрыптардың пайда болған мезгілін дәл басып тану да қиынға соғады. Тек қана
қанға-қан кегінің өзі ең көне институт. Солай бола тұра қазақтардың
қоғамдық өмірінде мұндаға дейін сақталған. Бір мысал: 1887-жылы төртінші
Адай болысынын өкілі Дерментай өзін болыс управителі етіп сайлауға қарсы
шыққаны үшін әке жағынан өзіне туыс ағасын өлтіреді. Өлген ағасының ең
жақын туыстары "қанға-қан" беруді талап етеді. "Олар Дерментайдың үйіне
тақап келеді де "қанға-қан" алуға келгендерін хабарлайды. Ол үйден шығады
да тізерлеп отырып, келте иманын айтып басын тосады. Кек алушы басын
қылышпен шауып жібергенде бас кек қайтарушының алдына домалап түседі" (М.
Леваневский "Қырғыз даласының очеркі 1895 ж.) - міне таптық қоғамда "қанға-
қан" әдет-ғұрпына мемлекеттік өкімет органдары осылай жол беріп отырған. Ол
құқықтық сипатқа ие болған.
Енді қазақтың дәстүрлік құқығын шығыс халықтарының қылмыстық құқық,
оған қолданылатын жаза түрімен салыстырсақ, әлдеқайда жұмсақ, демократиялық
бағыт ұстанған. Шығыс халықтары қылмыскерлерді қатаң жазалаған. Атап
айтқанда: ұзақ жыл еркінен айырып, түрмеге қамау, зынданға салу, адамның
дене мүшесін зақымдап, кемтар ету, тірідей өртеу, доңғалақпен жаншу,
тірідей жерге көму сияқты ауыр азаптарды қазақ билері адам баласына
қолданбаған.
Қазақтың дәстүрлік құқығын зерттеп қараған адамға оның демократиялық
сипаты айқын сезіледі. Құқық ортақтығын көтермелейтін нормалар да аз
болмаған. Ондай демократиялық негіздегі қарым-қатынастар шаруашылықта,
тұрмыста, отбасында жақсы сақталған.
Оған айғақ-хан өкіметі халықтан өктем бола алмағаны. "Халық ұйғарса
хан түйесін сояды" деген сөзде үлкен мән жатыр. Билер кеңесі, ру ішіндегі
әр ауылдың ақсақалдары айтқан кесімді сөз, олар жүргізген дау-дамайдағы
ұтымды айтылған ойлар, тәлімді сөздер ел алдында ерекше марапатталған. Яғни
билер, ақсақалдар шығарған сот шешімі ұрпақтан-ұрпаққа үлгі болған,
прецеденттік маңызын жоймаған.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – қазақтың дәстүрлі құқығының тарихын
қарастыру болып табылады Қазақтың дәстүрлік құқығы өте ұзақ, жүздеген
жылдар бойы тұйық шаруашылық негізінде қалыптасып дамыды. Дәстүрлік құқық —
бірқатар құқықтық институттарға, соның негізін қалайтын материалдық әрі сот
ісін жүргізу нормалары бар заң жиынтығы еді. Ол — қысқа, оңай есте қалатын,
сонымен бірге ұтымды сөз тіркестерінен құралған заң жүйесі. Осы мақсатқа
жету үшін келесі міндеттерді орындау қажет;
- Әдет-ғұрып (заң);
- Билер сотының тәжірибесі (билердін билігі);
- Билер съезінің ережесі (ереже).
Көрсетілген барлық түп-төркін өзара байланыста. Билер сотының билігі
оның үлгілі жағы (прецедент), сондай-ақ билер съезінің ережесі қолданылып
жүрген құқықтық әдет-ғұрыптарды үнемі толықтырып, өзгертіп отырады. Алайда
дәстүрлік құқықтағы қолданылып жүрген заң нормаларының маңызын бірден ала
алмады. Қоғамның дамуына қарай қалыптасып отырды.
Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында қазақ халқының дәстүрлі құқығының
тарихы түсінігі жөнінде айтылады.
Дипломдық жұмыстың екінші тарауында қазақтың дәстүрлік құқығы билер
соты түсінігін талдау қарастырылған.
Дипломдық жұмыстың үшінші тарауында дәстүрлі қазақ қоғамындағы билер
кеңесінің қалыптасуы мен дамуын талдау қарастырылған.
1 ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ДӘСТҮРЛІ ҚҰҚЫҒЫ ТАРИХЫНЫҢ
ТҮП ТӨРКІНІ
1. Қазақ халқының дәстүрлі құқығының тарихи түсінігі
Адамдар арасындағы қоғамдық қарым-қатынастарды реттеуде әдет-ғұрып
мінез-құлықтың неғұрлым көне әрі қуатты нормативі болып табылады. Бұл тапқа
дейінгі қоғамда және таптық қоғамда, өтпелі кезеңде де осылай болған. Қай
қоғамда болмасын әдет-ғұрып мінез құлықтағы өзге ережелерден өзгеше
инерцияға ие қоғам мүшесінің психологиясына тікелей әсер беріп
нормативтерді ығыстырады. Егер форма белгілі бір уақыт ішінде өмір сүрген
болса, - оған әдет-ғұрып пен дәстүр ретінде жол беріледі", — делінген. Әдет-
ғұрыптардың нормалары мен институттары түгелдей заң нормасынан аспаған. Тек
қана мемлекеттік билігі бар қоғамның мүддесіне сай заң нормасына айналған.
Яғни, заңды күші бар саяси өкмет жол берген әдет-ғұрыптар ғана құқықтық
әдет-ғұрыпқа айналған. Әдетте олар арнайы еш жерде тіркелмейді. Олардың
көбінің түп-тамыры сонау көне заманға кетеді. Ұрпақтан ұрпаққа ауысады.
Икемді және тез есте қалатын сөз тіркестері мен нормалар, нақылдар мен
мәтелдер түрінде ауыздан-ауызға жиі өтеді. Қазақстан тарихында әдет-ғұрыпты
кодификациялап, дәстүрлік құқықтық заң күшіне ие болған заң жүйесі
баршылық. Атап айтқанда, ХVІ-ғасырдың алғашқы ширегінде Қасым хан өзінін
бірқатар соттық шешімдерімен "көне" заң нормаларына маңыз беріп, күшін
тануды растайды. Ол ақсүйектер мен билердің, дала шонжарлары қатысқан
жиналыстың бірінде осы заң нормаларындағы әдептердің көбін ұстанып, дау-
шарларды шешуге пайдалану қажеттігін жария еткен. Осыған сай түзетілген
әдет-ғүрыптар жиынтығына өкіметтік күш берілгенді. Бұл акт тарихқа "Қасым
ханның қасқа жолы" дейтін атпен кірді. Оның хатқа түскен жазбаша түрі болуы
мүмкін, бірақ, бізге жетпеді. Өйткені "Қасым ханның қасқа жолы" "Қасым
ханның шынайы қағидасы", "Қасым ханның көрегендік тұжырымы деген атаумен
ұрпақтан ұрпаққа жатталып ауызша ауысып отырған. XIX-ғасырдағы билердің сот
шешімдерінде Қасым хан тұжырымының беделіне, әсіресе, кәдуілгі құкықтық
нормаларды растағысы келген кезде оған сілтеу жасау жиі ұшырайды. Осындай
құқыктық тұжырым ХVІ-ғасырдың аяғында ХVII-ғасыр алғашқы ширегінде өмір
сүрген Есім ханға да танылады. Бұл тарихқа "Есім ханның ескі жолы", "Есім
хан тұжырымы" деп енді.
Үш жүзден шыққан атақты билердің қатысуымен ХVII-ғасырдың басында
Түркістан қаласына жақын жерде Тәуке хан құрастырған "Жеті жарғы" атты
дәстүрлік құқықтық жинақ қазақ халқы арасында қолданылып жүрген кәдуілгі
құқықтық нормаларды түгелдей қамтымады. Тәуке хан тұжырымы негізінен
алғанда Орта жүз бен ішінара Кіші жүз қазақтары арасында қолданылды. Тәуке
тұжырымымен қатар ресми түрде еш жерде тіркелмеген басқа да кәдуілгі
құқықтық нормалар қатар әрекет етті.
Қазақтардың әдет-ғұрыптары мен дәстүрлік құқық нормаларының арасында
нақтылы шекара болмады. Өйткені әдет-ғұрыптан заң шығарған билер кенесі
оның жақсы жағын сарқа алып, заң нормаларына қосты, содан бап құрады. "Әдет-
ғұрып", "Ескі әдет", "Ата-баба салты", "Жол-жора", "Жөн-жоба" тәрізді сөз
тіркестері пайда болды. Ал жарғының мағынасы зор болды.
Қазақ хандығында "Қасым ханның қасқа жолы", "Есім ханнық ескі жолы".
Тәуқе ханның "Жеті жарғысы" деп аталатын заңдар болды. Бұл зандар сол
заманда ислам дінін тұтынатын Күншығыс пен Орта Азияның бірсыпыра
елдеріндегі феодалдық мемлекеттер мен хандықтарда жағалай қолданылып
отырған ислам дінінің "шариғат" заңынан мүлдем басқаша болатын. Бұл қазақ
хандығының ерекше тарихи әлеуметтік-эқономикалық және саяси жағдайының
туындысы еді.
Қазақ хандығының заңдары "жарғы" деп аталады. "Негізгі орта ғасырларда
қыпшақ, шағатай ұлыстарында қолданған яссы заңынан алынған. Қазақша "жарғы"
әділдік деген үғымды білдіреді. Түпкі мәні жарудан, нәрсенің салмағын бір
жағына аудырмай, дәл, әділ айырудан шыққан. Дауды әділ, тура шешкен билер;
халық бұқарасы ардақтап "қара қылды қақ жарған" деп мадақтаған. Оның еш
жағының біреуіне артық жібермей, дәл айыруы әділдіктің мезгеуі болған.
Жарғы заңының негізі, міне, осында. Өзінің мазмұны бойынша бұл заңның
түбегейлі идеясы ежелгі әскери демократия арнасына барып тіреледі".
Қазақ хандығы заңдарының түп төркіні қазақ халқында ұрпақтан -ұрпаққа
жалғасып келген әдет-ғұрыптық ережелерден шықты. Бұл ғүрып -әдеттік
ережелер ежелден ел салтына сіңген. Халық бұқарасына түсінікті заң болды.
Қазақ хандығының іргесін қалаушы хандардың бірі Қасым хан (билік
құрған жылдары 1511—1523) жоғарыдағы саяси жағдайға және халық бұқарасы мен
билер тобының тілегіне негізделіп, қазақ халқының ежелгі әдет-ғүрыптық
ереже тәртіптеріне мәнді өзгерістер енгізіп, дамытып билер кеңесінде
ақылдаса отырып, "'жарғы" заңын жасады.
Халық бұқарасы Қасымның шариғатты алмай, ежелден қалыптасқан билер
заңы - жарғыны жаңадан көтергенін қатты ұнатып, оны "Қасым ханның қасқа
жолы" деп атап кетті.
"Қасым ханның қасқа жолы" бір ғасырдай атқарылған соң, тиісті
толықтырулар мен өзгерістер енгізіліп, Есім ханның (1598-1645) тұсында
"Есім ханның ескі жолы" деп аталған.
Ел аузында сақталған деректерге қарағанда, Есім хан тұсында "қасқа
жолға" қосылған жаңалық: "хан болсын, ханға лайық заң болсын; абыз болсын,
абыз сыйлау парыз болсын, би болсын, би түсетін үй болсын" деген ережелер
екен. Бұл қазақ хандығы құрылысының саяси-әкімшілік, әскери, рухани және
сот істері жөніндегі негізгі заң сипатындағы төрт тұғыр екені байқалады.
"Ескі заң" деп аталуына қарағанда, сірә, бұл ережелер бұрыннан келе жатқан
дәстүрлі бір жүйемен жасалған болуы да ықтимал.
"Қасқа жол" мен "Ескі жол"заңдары ХVІІ ғасырдың аяқ кезі мен XVIII-
ғасырдың басында қайта толықтырылып, елеулі өзгерістер енгізіліп
дамытылады. Тәуке хан (1680-1718) тұсында "Күл төбенің басында күнде қеңес"
өткізіліп, "Қаска жолдың" бұрынғы бес тарауына тағы да екі тарау қосылып,
"жеті жарғы" ("жеті заң") деп аталды. Бұл жаңадан қосылған екі тарау: жер
дауы туралы заң мен құн дауы туралы заң еді. Тәуке хан тұсында Қазақ
хандығының шығыс жағындағы жайылымдарды ойрат-жоңғар феодалдарының басып
алуына байланысты жердің таралуы, мал жайылымдарына таласқан жанжалдардан
адам өлімінің жиі болуы себепті жер дауын мүлік заңынан, құн дауын жалпы
қылмыс заңынан бөліп алып, жеке-жеке тарау енгізуге тура келді. "Жеті
жарғы'" заңы Үш жүздің ойшыл саңлақ билері — Төле би, Қазыбек би, Әйтеке
бидің қатысуымен, хан қасындағы билер кеңесінен өтті.
"Орыс деректемелерінде" бұл заңдар "Тәуке ханның заңдары" деп аталды.
Мұның өзі бұрыннан болған заңдық нормаларды жинақтау ғана емес, сонымен
қатар оларға мәнді өзгеріс кіргізіп толықтау болды. "Кеңінен алғанда Тәуке
хан заңдарының құрамына: 1) байырғы әдет-ғұрып нормаларының Тәуке хан
тұсында "жаңартылған" феодалдық кодексі — "жеті жарғы"; 2) билер сотының
тәжірибесі, түйінді биліктер, шежірелер; 3) ұсақ хандықтардың өзара
бірлігін, ынтымақтастығын нығайтып, сыртқы жауларға қарсы тұруға
жұмылдыруға, ру тайпа басшыларының (би-батырлардың) саяси-экономикалық
рөлін арттыруға, көршілес елдермен дипломатиялық және сауда қатынасын
нығайтуға арналған заңдары мен жазба актілері жатады. Тәуке хан кезіндегі
құн ережелерінің жеке салаларына (қылмыстық заң, отбасы, неке) шариғат
ережелері ықпалын тигізді".
"Жеті жарғы" заңындағы: "бір еркектің төрт әйел алуына болады",
"ұрғашыны-жарым басы кем, екі әйелдің куәлігі бір еркекке тең", "еркекке
толық құн, әйелге жарты құн" дейтіндер Тәуке хан тұсында ислам шариғатынан
қазақ заңына енген ережелер. Осы сияқты жекелеген қағидалардың әсерінен
басқа қазақ заңы Тәуке хан тұсында да ежелгі ерекшелігін сақтап қалды.
Қазақ хандығы заңдары тілі тұжырымды, есте сақтауға ыңғайлы, ұйқасты
ершімді, шешен сөздермен құрастырылды. Мысалы, "әділ билік — алтын таразы",
"қара қылды қақ жару", "тура биде туған жоқ", "жетпеген билік жеті ұлықтың
есігін ашады", "батыр айғақ, балуан куә", "сорғалаған қан, сойдақтаған із".
"ер өлтіріп, өріс бұзу", "ел шауып, мал талау", "табандап ұрып, тап шығу",
"бата тимесе, қата тию", "қысасқа қан, оқысқа құн", "жазыққа жаза, айыпқа
әнжі" "ханға хандық, биге билік", "мойныңа қосақ, артына тіркеу", "семсер
астында серт жүрмейді", "иілген басты қылыш кеспейді", "алдыңа келсе
атаңның құнын кеш". "жан алып жат болма", "ашыққан ұры — ашынған долы", "
мал ашуы, жан ашуы" " алдырған албырт, анасының қойнын ашады", "қойманы не
көрген алады, не көмген алады", "ердің кұны екі жүз жылқы", "ат тұяғын тай
басады", "ит төлеуі бір күшік", "әке өлсе, мүлкі мұра", "аға өлсе, жеңге
мұра", "ерден кетседе, елден қетпейді", "дау-айтыс, барымта-қайтыс", "судың
түбін шым бөгейді, даудың түбін қыз бөгейді", т.б. Бұлар мақал-мәтел
түрінде ел арасында сақталып келді.
Бұл заңдар толық қүйінде біздің заманымызға жеткен жоқ, Халиолла
Өскенбайұлы, А.И.Левшин қатарлы зерттеушілер жариялаған үзінділер ғана
сақталған. Қазақ зандарының ертеректе жазылған бір нұсқасы "Қазақ
хандарынын рәсмилері" деген атпен Стамбулдағы Сүлеймен Қанұнидің
кітапханасында сақталып тұрғандығы байқалды, бірақ мұны зерттеген ешкім
жоқ. Сол сияқты "Қазақтың ережелері" деп аталған бір қолжазба 1950 жылдарда
Толы аудандық сақшы мекемесінің қолына түскен екен. Мұның қазір қайда екені
белгісіз, оның көшірмесі Бежіндегі ұлт зерттеу институтында болса керек.
Зерттеушілердің кейбіреулері: "Қазақ хандығы заңдарының түп төркіні
Шыңғыс ханның "жасақ" заңынан алынған деген пікір айтады, енді біреулері:
қазақ хандығы Шынғыс ханның "жасақ" заңынан мүлде дербес заң дейді. Бірақ
бұл екеуінің арасындағы байланыстың бар-жоқтығын дәлелдейтін тарихи дерек
әзірге дейін табылған жоқ.
Қазақ хандығы зандарының негізі — феодалдық базис пен патриархалдық-
феодалдық өндірістіқ қатынас болды. Оның міндеті: феодалдық базиске қызмет
ету, феодалдық меншікті қорғау және нығайту, феодалдық үстем таптын еңбекші
халықтың феодалдық қанауға қарсы қүресін басып-жаншып тұншықтыру еді. Бұл
заңдарда феодалдық меншікті қорғауға және меншік жөніндегі дау-шарларды
шешуге баса мән берілді. Феодалдық құққа қайшы келгендер қатал жазаланып
отырды.
"Жеті жарғы" заңы жарыққа шыққаннан кейін еңбекші халыққа түсетін
салық ауыртпалықтары бұрынғыдан да бетер күшейе түсті. Бұрынғы салықтар
қөбейтіліп, жаңадан түрліше алымдар енгізілді; сұлтан мен хандардың аманат
ретінде көршілес мемлекеттерге баратын балаларын асырауға, сұлтандардың,
ірі билердің тағы басқалардың борыштарын өтеуге жаңа алымдар енгізілді.
Қазақ хандығы заңдарының қылмыс заңынан оның таптық мәні айқын
көрінеді: "Жеті жарғы" заңында қысаспен әдейілеп кісі өлтірушілерге
бұрынғыдай "қанға қан, жанға жан алу" ережесі сақталды. Алайда, бұл
көбінесе құн тарттырумен алмастырылып отырылды. Құнның мөлшері мынадай
болды: еркекті өлтіргені үшін толық құн — "ердің құны екі жүз жылқы" ( жүз
түйе, немесе мың қой), ал әйелді өлтіргені үшін жарты кұн - "жүз жылқы"
(елу түйе, бес жүз кой); кісінің бір көзін шығарса — жарты кұн, екі көзін
бірдей шығарса — толық құн тартатын болды; бір қолынан немесе бір аяғынан
айырса жарты құн, екі қолынан немесе екі аяғынан бірдей айырса толық құн
тартатын болды.
Феодалдарға қарсы бас көтергендік үшін жауапкершілік неғұрлым айқын,
берілетін жаза неғұрлым қатаң болды. Сұлтан мен қожаны өлтіргені үшін
төленетін құн жай адамды өлтіргенде алынатын құннан жеті есе көп болып
белгіленді. Құныкердің өзі ғана емес, оның руы бөліп төлейді. Ал алынған
құнды да өлген кісінің туыстары мен руластары бөліп алатын болды.
Біреудің әйелін зорлау, алып қашып кету, отбасы мен бүкіл рудың
намысына тиетін ауыр қылмыс деп есептеледі. Мұндай қылмыстары үшін
айыптылар өлім жазасына тартылуға тиіс болған. Алайда төлем (айып) төлеумен
ауыстыруға да болатын болған. Мал мен мүлікті ұрлау да аса елеулі қылмыс
болып есептелген. Егер ұрыны ұрлық үстінде өлтірсе, онда құн төленбейтін
болған. Ұстап алған ұрыны 25-тен 60-қа дейін қамшымен дүре соғып жазалауға
сотсыз-ақ рұқсат етілген. "Егер осы дүреден өліп кетсе, онда бұған да құн
төленбейді" дейді. Ұры қатаң қылмыс жазасына тартылды, ұрлап алынғанын
қайтаруға және "тоғыз" айыбын тартуға міндетті болды. "Тоғыз" айыбы мына
түрде белгіленген: бас тоғыз немесе түйе бастатқан тоғыз: бір түйе,
құлынымен екі бие, құнан-дөнен, төрт жылқы; орта тоғыз немесе ат бастатқан
тоғыз; бесті ат, екі құнан, екі тайынша, төрт қой; аяқ тоғыз немесе өгіз
бастатқан тоғыз: бесті өгіз, екі тайынша, үш қой, үш қозы. "Жеті жарғыда"
құдайға тіл тигізгендігі жеті адамнын куәлігі арқылы анықталғандар таспен
атып өлтірілсін, христиан дініне кіргендердің барлық мал-мүлкі тартып
алынсын деп белгіленген.
1.2 Қазақтың дәстүрлі құқығындағы Қасым ханның Қасқа жолы
Қазақ хандығының кемелденген тұсы — "Қасқа жолды" Қасым ханның
мемлекет басқарған кезеңі (1511-1523 жылдар аралығы). Ол - өзінің хандық
билігі кезінде саяси дипломатияда, мемлекеттік ішкі-сыртқы саясатта және
әскери соғыс ісінде зор табысқа жеткен ең көрнекті мемлекет қайраткері.
Тарихымызда, әсіресе, қазақ сотының билер ережесінде "Қасым ханның қасқа
жолы" деп ерекше аталуы да осындай өресі биік дара тұлға екенін танытады.
Қасым хан ішкі-сыртқы саяси жағдайды, халық бұқарасы мен билер сотының іс
жүргізу байыбын қарап, ежелден келе жатқан әдет-ғұрып, ереже-тәртіпке
елеулі өзгерістер енгізді. Оны сол замандағы елге әйгілі билер кеңесіне
салып, "Жарғы заңын" мақұлдатты. Қасым хан исламның "Шариғат заңын" қазақ
сотының билер ережесіне енгізбеген, жаңашыл бағыт ұстанған. "Қасым ханның
қасқа жолы" делінуі де сондықтан. Мұндағы басты-басты деген бес қағида-
ережені алып қаралық:
1) Мүлік заңы (мал, мүлік, жер дауын шешу ережелері).
2) Қылмыс заңы (кісі өлтіру, ел шабу, мал тонау, ұрлық қылмыстарына
жаза).
3) Әскери заң (қосын құру, аламан міндеті, қара қазан, ердің құны,
тұлпар ат).
4) Елшілік жоралары (майталмандық, шешендік, халықаралық қатынастарда
сыпайылық, әдептілік).
5) Жұртшылық заңы (шүлен тарту, ас, той, мереке үстіндегі ережелер,
жасауыл, бөкеуіл, тұтқауылдардың міндеті). [2]
Тақырып атауынан басқа ереже баптары қалмаған бұл заңдардың әр сөзіне
байыппен ой жүгіртсек, мемлекеттік маңызы зор, толыққанды жарғы үлгісі
болғанын байқаймыз.
Осы бес түзілімнен тұрған жарғыны Қазакстан Республикасының сот
құрылымындағы іс жүргізу инстанцияларынын атұарып отырған міндеттерімен
салыстыра қарасақ, бір-бірінен алшақ кетпейді. Мәселен, қылмыс заңын
алайық. Мұндағы қамтылып отырған жаза түрлері қылмыстық алқа карайтын істер
мен жаза түрлеріне, осы алқа қарайтын сот істерінің жүйесіне дәл келіп тұр.
Мүлік заңы мен жұртшылык заңы өзінің тақырыбынан-аказаматтық істер мен
шаруашылық істеріне тән дау-жанжал, азаматтық ар-ождан, ел бірлігі, халық
дәулетін еселеу сияқты нағыз қоғамдық тәртіп, тәрбиеге сүйеніп заң
жарлықтарын, іс қарайтын баптарын түзгені әбден аңғарылады.
Әскери заңның құрамына енген жарлық-жарғылар да қазіргі әскери істер
жөніндегі сот алқасының атқарып жүрген міндеттерінен онша алыс кетпейді.
Отан қорғау, оның жауынгер ұлы болып, елдің шетін, тұтастығын көздін
қарашығындай сақтау — адал борыш, азаматтық парыз екенін танытады. Оны
орындамау — ер азаматтың абырой-беделіне түскен үлкен кінә, опасыздық деп
түсіндірілген.
"Қасым ханның қасқа жолы" заң жарғысындағы ерекше көзге түсіп тұрған
ереже — елшілік жоралары. Бұл Қасым ханның өзге мемлекет қайраткерлерінен
оқ бойы озық, терең ойлы ел билеуші екенін танытады. Оның халықаралық
қатынастарда елшілердің ерекше рөл атқаратынын, алғыр ой, шешендік сөз,
сыпайыгершілік пен әдептіліктің ел мен елдің арасында ерекше маңызға ие
екенін сұңғылалықпен түсіне білгенін жоғары бағалау керек. Қазақтың
Елдестірмек елшіден, жауластырмақ жаушыдан деген халық мәтелінде осындай
өрелі істің ой орамы жатыр дей келе "Қасым ханның қасқа жолы" заң
жарғысының жазбаша түрі бізге жетпеген, бірақ ауыздан-ауызға көшіп бізге
жеткен азын-аулақ ереже қалдығы ғана. Сондықтан дипломдық жұмысымдағы
"Қасым ханның қасқа жолы" жарғысында бар деректер ғана алынып жазылды.
1.3 Есім ханның ескі жолы заңдары хақында
Есім хан қазақтарға 1598—1628 жылдары хан болған. Ол өзінен бұрынғы
Орыс хан, Қасым хан жасаған әдет-ғүрып заң нормаларын қайта қарап, өз
дәуіріне ылайықты етіп түзеген. Өзінің мазмұнына қарай құн дауы, жер дауы,
жесір дауы, мал дауы секілді күрделі тараулардан құралады.
Ежелден-ақ қазақ қоғамындағы күрделі даулардың бірі-кісі өлімі. Кісі
өлімі үшін құн алынған. Есім хан шығарған арнайы заң бойынша өлген кісіге
өлтіруші жақ құн төлеуге міңдетті. "Ер адамның құнына жүз жылқы, алты жақсы
(6 түйе)" кесілген. Ол барлық еркек үшін бай, кедей, жас, кәрі демей бәріне
бірдей сол дәуірде бұл алынған негізгі құн өлшеуінен артық құнның мынадай
түрі болған:
1) Өнер құны. Оған жүлде алған атақты адамның құны жатады. Жүлде алған
деп, жұртқа белгілі ақындар мен топқа түсіп бәйге алған балуандар
есептеледі, олардың құны үшін екі кісінің құны (200 жылқы, 12 түйе) кесілуі
керек.
2) Сүйек құны. Оған өлген кісінің сүйегі үшін төленетін құн жатады.
Мысалы өлген адамның сүйегі туған-туысқанының қолына түспей, жоқ болып
кетсе, ол үшін екі адамның құнын төлеулері керек.
Бұл екі түрлі құнды, үстеме құн деп атаған2. Кісі өліміне құн төлеу
жайлы жоғарыда айтқан ойымызды бізге келіп жеткен "Есім ханның көкаласы бір-
ақ бесті" деген қағида толық дәлел бола алады. Ұры ұрлап кеткен Есім ханның
көкала дейтін аты қанша жақсы, жүйрік жылқы болғанымен ас пен тойға қосылып
бәйге алған мал емес екен. Сондықтан да ұрыдан төлеу алғанда төлеуге бір-ақ
бесті кесіпті. Біз мұнан жұрт көзіне түсіп, белгілі болу, болмауына
байланыстылығын көреміз.
Болса да ол дәуірде құл мен күңге құн төленбегенін біз Есім ханның
замандасы әрі әскербасы батырларының бірі Жиембет жырау Бортоғашұлының
"Еңсегей бойлы ер Есім" атты толғауында:
"...Мен өлсем құнсыз кетер деме сен
Кешегі өзің ұрып өлтірген
Тілеуберді құлыңдай!..." [3,120-б.] —
дегенінен аңғара аламыз.
Ал, Тәуке хан тұсында "құн мөлшері қарапайым ерлер үшін 1000 қой,
ақсүйекті өлтіргендер қарапайым кісі құнынан жеті есе артық құн"[4,171-б.]
төлеген, яғни кісі өлімі үшін төленетін құн мөлшері көп болған.
Әйел адамның құны "Есім ханның ескі заңы" бойынша қалың малдың шамасы
бойынша өлшенген.
Өлген әйелдің тұқымының қызына алатын қалың малы қандай болса, сондай
мал төлеуге тиісті, болмаса қыз орнына өлтіруші жақ қалыңсыз қыз беруі
керек [5,3-б.]. Бұдан бізге белгілі болғаны, еркек адамның құнынан айырма
әйел адамның құнының әртүрлі екендігі. Бұл қыз әкесінің әл-ауқатына қарай,
қалың малдың мөлшеріне байланысты.
Даудың тексерілуі кісі өлтірушінің ауылында өтеді. Қылмыс істеген
адамды — қанды қол, құн сұрауға келген адамдарды даугер деп атайды. Дауға
келген талапкерлерді ел болып күтіп алып, оларға шыққан шығынға руластары
түгел ортақ болуы керек. Дауда сөйлеуге екі жақтың да белгіленген кісілері
(шешендері) болады. Олар тәртіп бойынша кезекпен дауларын айтып, қағысады.
Ақырында екі жақтан бітімші (би) кісілер белгіленіп, олар келісімге келіп,
шешімдерін айтады.
Ал, Тәуке хан дәуіріндегі "Жеті Жарғы" бойынша мұндай дауларды тек
билер ғана шешіп, шешімдері үшін билік ақы алған.
Қазақ қоғамындағы екінші бір үлкен дау- жесір дауы. Жесір деген сөз
әйел жынысының ерсіз бос отырған жігіне тән атау. Демек, қалың беріп
атастырып қойған, бірақ ұзатылмаған қыз атастырылған ері өлсе, онда қалын
мал төлеген елдің жесірі болып есептеледі, сондай-ақ ері өлген әйел де
барған елінің жесірі болады. "Ерден кетсе де елден кетпейді" деген қағиданы
берік тұтынуы, әйел тек ерінің ғана емес, бүкіл руының қарамағында болғанын
айғақтайды. Дегенмен, Есім ханның заңы бойынша жесірге сол рудан адам
таңдауына рұқсат етіледі. "Егер таңдаған адамы бас тартса, онда әйелдің
басы босап, қалың малы қайтарылады". Ал, Тәуке хан тұсында ертедегі "алтын
басты әйелден, бақыр басты еркек артық" деген, қағиданың тозығы жете
бастаған сияқты.
Қазақ қоғамында мал-мүлік дауы да ерекше орын алған. Қазақ үшін байлық-
мал. Малдың еті, сүті-тамақта, жүні, терісі-киім, мал қазаққа көшсе-көлігі,
мінсе жүйрігі, яғни малсыз тірлік жоқ. Сондықтан да ескі патриархалдық-
феодалдық қазақ қоғамында қай көшпендінің болмасын арманының асқарларының
бірі-мал.
Әрі қазақтар осындай байлықтарын (мал-мүлік) қатаң күзет қоймастан
немесе құлып салмастан ашық қалдырулары себепті ұрлық істеушілер сонау
Шыңғыс ханның "Жаса" заңынан бастап-ақ қатаң жазаланып отырған. Есім хан да
ұрыларға аяушылықпен қарамағаны хақ.
Ұрланған аяқты мал үшін ұрыдан ол малдың көзі қайтарылады, көзі жоқ
болып кетсе оның орнына тұрарлық төлеуі алынады, оның үстіне: бір қара
ұрлағанның айыбына "ауыздықсыз ат, астарсыз шапан", он қараға дейін-қосымша
"ат-тон" кесілген.
Он қарадан жоғары ұрлаған ұрыдан- "мойнына қосақ, артына тіркеу"
дейтін екі қара айып алынады[6,14-б.]. Орта жүз Момын деген атаның жүз
жылқысын Найманның Ебей, Себей деген ұрылары алады. Мал иелері артынан қуып
барса Найманның Көкшолақ деген биі ешкімді аяғына отырғызбайды, малын
қайтармайды. Сонда қуғыншыларға ілесіп барған 12 жасар Досбол:
Қысырында бермесең,
Буазында берерсің.
Арығында бермесең,
Семізінде берерсің.
Өз алдыңда бермесең,
Өнерімді көрерсің "-
деп тепсініп тұрып кетеді. Сонда Көкшолақ: мына бала түбі құтқармас,
мойнына қосақ, құйрығына тіркеу қосып құтыла көріндер[5,7-б.] — депті.
Осындағы билік шешім Есім хан заңымен айтылғаны айдан анық. Дегенмен, Тәуке
ханның "Жеті Жарғысында" ұрыдан үш тоғыз есе артық айып алуына қарағанда
бұл айып әлде қалай жеңіл.
Есім хан заманы-шетелдіктермен күресте көбіне жеңісті, сәтті болып
отырғанмен де аса тынымсыз, елдің тынышын кетірген ауыр заман еді. Осындай
қилы да қиын заманда сәйгүлік тұлпар, қаса жүйрік жылқы ер жігіттің жан
серігі, ең жақын досы іспетті болған. Бұны барлық батырлар жырларынан
мысалға алуға болады. "Есім ханның ескі жолында" жүлде мен бәйге алып
жүрген жұрт көзіне түскен жүйріктің кесімді құны алып жүрген бәйгесінің
және жорықта келтірген пайдасының түріне қарай өлшеп-шешкен. Әрине жылқы
малының жүйрігін мұнша қастерлеу Шыңғыс ханның "Жаса" заңында бар.
Бір қызығы сол, Тәуке шығарған "Жеті Жарғы" заңында ұры ұрлық үстінде
ұсталса өлтіріліп жіберілген, әрі оған құн берілмеген, ал Есім ханның
заңында "Мал-дүние ұрлаған ұрылардың ұрлық үстінде қолға түскендеріне:
киімін тонап, көлігін аударып алған, қорлықпен байлап, сабап берген ақірет-
азалары жоқталмайды. Егерде ұрының денесінің бір жеріне кемістік
келтірілсе, көзі шықса, қолы сынса, құлағы кесілсе, сақалы жұлынса т.б. ол
кезде зәбір беруші жағы ұрыға тиісті айыбын тартатын болады"[6,15-б.] -
делінген. Біз мұнан Тәуке хан дәуірінде Қазақстанда феодалдық қарым-
қатынастың күшейіп, әрі олардын жеке меншіктілігіне қол сүғуды қатан
шектегеніне куә бола аламыз.
Есім ханның шығарған заңында жер-су, жайлау-қыстау, көшу-қону
қоныстары туралы болып тұратын күрделі дау-жанжалдарды шешуге белгіленген
заңның жол-жобалары бар. Жер-су, жайылым, ата-қоныс мекеніне иелік ету үшін
талапкерге қойылатын салт-сана зандарының түрлі шартты сұрақтары мен
қажетті белгілері көрсетілген. Олар: талапкердің ата-анасының салынған
қабірі, қойылған құлпы тасы, қазылған арық, егілген егіннің атыз жаптары,
құрылған шығырдың орыны, орылған қырманның ізі, соғылған бөгеттің қалдығы,
қазылған құдықтың орыны, малдың қысқы көңі, қойдың күзгі түнегі,
тұрғызылған қарақшы, үйілген омақа белгі, тігілген ағаш, егілген бақша,
салынған там, соғылған азбар қора, салынған шеген, қазылған ошақтың орыны
т.б. [3,123-б.]
Есім хан дәуірінен бұрын-ақ қазақтардың қыс қыстауы, қалалары болып,
егіншілікпен айналысқанын архив, қазба деректер толық дәлелдейді. Жиембет
жыраудын Есім ханға:
"...Қалмақтың Бөрі ханы келгенде,
Қаланың қасы бүлгенде,
Хандар қалаға қалған,
Сұлтандар суға салған,
Қаз мойынды ханыша
Қалада тұрып жылаған.
Тал шарбаққа мал сақтап,
Тас қалаға жан сақтап... "[7] —
деп толғағаны осы ойымызды дәлелдейді.
Жоғарыдағы аталған белгі-мұралардың қайсы бірі болсада талапкердің
әкесінің, болмаса бабасының, яки туысқан-туғанынын біреуінің еңбегімен
істеліп, бір кездерде оның қоныстанып мекендегені анықталса, ол жерді
даулап талап етуші кейінгі иеленушіден сөзсіз қайтарып алады. Ол жерден
соңғы мекендеушінің алып кете алмайтын ғимарат, қора-жай, бау-бақша
салынған күрделі жайларының тұрарлық бағасы бейтарап үш кісінің кесімі
бойынша істеушіге төленген.
Егер де жерді қайтарып алған иесінің даулаған кезінен кейінгі
уақыттарда салынған жайлар, тігілген ағаштар, егілген бау-бақшалар болса,
онда даулы жердің шатағы басылмай тұрғанын біле тұра әдейі істелген нәрсе
деп табылып, жауапкердің ол еңбегіне ешнәрсе төленбейді. [6,20-б.]
Есім хан заңында мұрагерлік, мирасқорлык мал мөлшері анық айтылған.
Мирасқорлыққа бөлінетін мал-мүліктердің бөліну мөлшері: туған ұлдарына -
екі еседен, туған қыздарына, — баласыз әйелдеріне — бір еседен, өгей
балаларына-жарты еседен, есігінде еншілес болып жүрген құлы яки күңі болса
— ширек еседен сыбаға тиісті[6,25-б.].
"Есім ханның ескі жолындағы" қызға төленетін қалың малдың кесімді
мөлшер: бес түрлі болған. Олар:
1) "Жүз қырықтың қалыңы" - жүз қой, қырық қара деген кесім байлар мен
билердің қызының қалыңы.
2) "Жүз жиырманың қалыңы" - жүз қой, жиырма қара деген кесім одан
кейінгі орташа қызының қалыңы.
3) "Қырық жетінің қалыңы"-жеті қара, қырық қой деген кесім (байлардың,
билердің "қатын үстіне" алатын кедейлердің қыздарына төленетін қалыңы).
4) "Он екі қара" — " дөңгелек қалың" (қатыны өлгендердің кедейдің
қызын айттырғанда төлейтін қалыңы).
5) "Сегіз қара"(жарлы-кедейлердің бір-бірімен құда болып қызын
айттырғанда төлейтін қалыңы) [6,31-б.].
Әйел құны да осы кесімге орай шешіліп отырған. Біз "Есім ханның ескі
жолында" қазақ қоғамының ішіндегі басты дауларды қалайша шешкені жайлы сөз
еттік. Енді келесі дипломдық жұмыстың жалғасын қазақ дәстүрлі құқықтарының
тарихының бір саласы болып табылатын Жеті жарғы заңын қарастырайық.
1.4 Тәуке ханның Жеті жарғысы
Тәуке ханның Жеті жарғысы қазақ ата заңдары тарихында маңызы зор ірі
ескерткіш болып табылады. Өйткені XVII ғасырдың екінші жартысы мен XVIII
ғасырдың басы Қазақстан үшін қилы да қиын дәуір болды. Ру-ру, ұлыс-жүз,
болып бөлініп, алауыздық пен өзара дау-жанжал, қақтығысқа белшесінен батқан
қазақтарға шығыстан, Арқадан төпеп берген жоңғар қалмақтарының шабуылдарына
кесе көлденең тұра алмай, үлкен қырғынға ұшырай берді, қатты күйзелді.
Осындай қиын кезенде хандық құрған Тәуке хан (1680—1718) алдымен Ресей
және оңтүстіктегі көрші елдермен қарым-қатынасын түзей отырып, қазақ
қоғамының ішкі жағдайын нығайтуға күш салады. Тәуке хан ыдырап, берекесі
кеткен қазақ халқының басын қосып дау-жанжалды, барымтаны тежемей, уақ
хандықтардың уақытша болса да ынтымақтығын көздемей тұрып, сыртқы жаулармен
батыл күресуге болмайтынын түсінді. Осы мақсатпен Тәуке әйгілі билер тобына
сүйене отырып, қазак қоғамына ірі-ірі реформалар енгізді. Бұл реформалар
қазақ қоғамының басын біріктіріп, күшін жинауда, сыртқы жауға тойтарыс
беруде, күйзелген халық шаруашылығын жөнге келтіруде елеулі роль атқарғанын
айта кеткен жөн. "Жеті жарғының" жөн-жобаларының XX ғасырдың басына дейін
ауыл, ру, ұлыс ішіндегі қарым-қатынастарға тікелей қатысы болып келді.
Совет Үкіметі дәуірінде "Жеті Жарғы" туралы арнайы зерттеулер
жасалмағанымен, 70-ші жылдардан бастап бұл тақырыпқа арналған кейбір
мақалалар бой көтере бастады. Соның ішінде біздің де азды-көпті үлесіміз
бар. Соның нәтижесінде "Жеті Жарғы" туралы маңызы бар кейбір қосымша
мағлұматтармен бірге оның бұрын-соңды белгісіз жобалары мен варианттарына
кездескен сияқтымыз. Бұлар жаңа тұжырым, жаңа көзқарасты керек етеді. Тәуке
ханның әдет-ғұрып, құқық саласындағы үлкен өзгерістері мен реформаларын
терең түсінуге себін тигізеді. "Жеті Жарғы" нормаларынын жүйесін біркелкі
құрастыруға, осы арада бүгінге шейін жабулы жатқан сырларды ашуға
көмектеседі.
Біз әуелі Тәуке хан жинағының "Жеті Жарғы" деп аталуына тоқтала
өтейік. Өйткені әлі күнге "Жеті Жарғыны" этимологиялықтұрғыдан түсіндіру
шешілмей келеді. Әрбір зерттеуші "Жеті Жарғы" деген сөзге өздерінше қарап,
бір-біріне ұқсамайтын өзіндік мағына береді.
Әдебиетте "Жеті Жарғыны" — жеті бидің туындысы, жеті бидің қатысуымен
қабылданған қазақ заңы деп тұжырымдау әжептеуір орын алады. Н.Гродеков
"Тәуке хан тұсында 7 би, яғни "Жеті Жарғыш" немесе "Жеті Жарғы", 7 іс
бітірген қызметкер жиналған" дейді'. Л.А. Словохотов та "Күлтөбеде Тәуке
хан 7 би жинады" - деп көрсетеді[8]. Біздің бірқатар ғалымдарымыз осы
пікірді қуаттайды. А.П. Чулошников "Жеті Жарғыны" - "Жетеудің жариялауы" —
деп көрсетеді. Кейде "Жеті Жарғыны", "Жеті Жорға", - яғни Тәуке ханның 7
биі болған, жетеуі де тілге шешен, жорға секілді төрт аяқтарын тең басқан,
сондықтан да Тәуке ханның "Жеті Жорғасы" немесе "Жеті Жорға"[9] деп халық
айтқан дейді. Ә.Х. Марғұлан "Жеті Жарғыны" —жеті жарғыш, қара қылды қақ
жарған жарғыш деп атауды ұнататынды. Бұл пікірлердің толып жатқан осал
жерлері бар. Жинақты құрастыруда негізгі себепкер ханның аты сыртта қалып
(мәселен, "Қасым ханның қасқа жолы", "Есім ханның ескі жолы" т.б.) оның
жеті биіне тиесілі етудің реті келмейтін секілді. Тарихта, соның ішінде
көшпелі Орта азия халықтарының тарихында күрделі өзгерістерді, заң
реформаларын қатысқан адам санымен атау тіпті сирек кездесетін құбылыс.
Егер расында да 7 би "Жеті Жарғыны" жүйелеген болса, бұл жинақ солардың
санымен аталған болса, олардың есімдері халық жадында сақталған болар еді.
Бірқатар деректерге қарағанда Тәуке хан қырық рудан қырық би жинап, кеңесіп
отырған. 7 би емес, міне осы қырық би "Жеті Жарғыны" жүйелеуге қатысқан.
Солардың ішіндегі үш жүзден ең беделді, ең басты үш бидің (олар Ұлы жүзден
—Төле, Орта жүзден -Қазыбек, Кіші жүзден — Әйтеке , кейде Қара жігіт деп те
атала береді) аты ғана халық жадында сақталған. Сөйтіп, Тәуке ханның "Жеті
жорғасы" дегенге қосылу қиын.
"Жарғы" сөзі ежелгі түріктердін сөзі болып, сол дәуірлерден бастап-ақ
әдет-ғұрып, заң нормалары қолданылып келген.
Ауғанстанның бұрынғы Конституциясында "Үлкен Жырға" (Лойа Жырға)
Ауғанстаннын жоғарғы өкілдік органы болып табылады. "Жырға" - олардың әдет-
нормаларына ертеден сіңген ұғым. Ауғандар тайпаластарын шақырып, жалпы
жиналыс "жырға" өткізіп, онда тұрмыс-тіршіліктерінің ең қажеттісі де
маңызды мәселелерін шешеді [10].
"Жарғы", "Жырға" сөздерінің түп төркіні бір, ұқсас. Біздің пікірімізше
"Жеті Жарғы", "Жеті Жарлық", "Жеті дау", " Жеті шешім" деген ұғымды береді.
Оларға жер дауы, құн дауы,барымта , айып-жаза, алым-салық т.б. кірген.
"Жеті Жарғының" бір үлкен бөлшегін ел қонысы, жер дауы деп топшылауға
болады. Онда қазақ қоғамындағы әрбір рудың көшіп қонатын қыстауы мен
жайлауын анықтап, белгілеп беру реттері айтылған. Өйткені сол заманда
жоңғарлықтардың көп жерді басып алуы нәтижесінде, жердің қоныстардың
тарылуы себепті Тәуке хан жер, су, қоныстарды қайтадан реттеп, тамғаларын
көрсетіп бергені ақиқат. Сөз жоқ, "Жер - ана, мал — бала" деп халық
мақалында айтылғандай , күнелтудің көзі — мал мен жерді пайдалануда ең
шұрайлы, ең шүйгін, суы мол жерлерді "күштілердің" басып иеленуі салдарынан
туған дау-жанжалдар елдің ыдырауына, өзара қырғи қабақ болуына апарып
соқты. "Жеті Жарғы" нормалары осыларды тежеп, рулар арасындағы дауды
бәсендетуге арналады. Қоныс дауы, жер дауының реттелуі рулар үшін ғана
емес, отырықшы, жартылай отырықшы қауымдар үшін де қажет болды.
"Барымта-сырымта" туралы заң төмендегіше: барымтаның мәнісі біреудін
малын ықтиярсыз сырттан айдап әкету, мүлкін рұқсатсыз иелену. Екі жақтың
дауы біткен кезде алынған барымтаның білтендері толық есепке алынады да,
білінбей қалғандары "сырымта" болып сіңіп қалынады. Сол себепті "білсе
—барымта. білмесе — сырымта" деген нақыл сөз халық аузында содан қалған.
Барымталаушының сан алуан түрлі себептері бар: біреудің ақ баталы
жесірі яки некелі әйелі кетсе [11], біреу кісі өлтіріп, кісі өлтірген жағы
тиісті құнын төлеп бітіскенше, біреудің қорық жеріне малы жайылып,
бүлдірсе; қыс қыстауына, жаз жайлауына біреулер рұқсатсыз қонса; ортаға
түскен олжадан тиісті төлем сыбаға бермесе; тойға шақырмай , елеусіз
қалдырса; арнап келіп түскен қонаққа тиісті қонақасы бермесе т.б. салт-
сана, әдет-ғұрып қағидалары бойынша барымталаушы ісі заңды деп саналады.
Әсіресе, кісі өлімі үстінде ашумен құны мөлшерінде барымталап, мал қуып
алса да ерсі болмайды. Барымта ашық, жария түрде істелінеді. Қазақтың
ежелгі "Қанға-қан, жанға —жан" дәстүрінің руаралық қастықты күшейтетіні
сөзсіз. Оның әлі де болса шексіз, ретсіз қолданылуына Тәуке бірталай тыйым
салды. Әдет-ғұрыпқа енген "құн төлеу" институтын нығайтты. "Құн" мөлшері
қарапайым ерлер үшін 1000 қой болуын заңға айналдырды. Құнды айыпкерлердің
барлық руластары көтергендігі көрсетілді. Әрі "құн" төлеген жақпен "құн"
алған құныкер жағын билік айтушылар бітістіріп отыру, оларды
"ағайындастыру" міндеттері қаралды. Кісі өлімін құнмен алмастыру, ру болып
"құн" төлеу, рулық туысқандар арасын тығыз топтастыруға өздерін басқалардан
бірігіп қорғануына мәжбүр етті. Сондай-ақ өздері арасынан кісі өлтірушілер
болмауын күшейтті.
"Құн-мін", "айып-қиып" туралы заң төмендегіше:
"Жеті жарғы" заңы бойынша, еркек кісінің құнының мөлшері: 100 түйе
немесе 2000 сом (алтын-күміс) ақша, яки 1000 қой. Әйелдін құны осы айтылған
кесімнің тең жартысы. Оның себебі: ислам дінінің шариғаты әйелді ерден екі
есе кем санағанына сүйенгендіктен дейміз. (Бұдан әйел құны калың мал
мөлшерінде алынған — авторлар).
Төре мен Қожаның "құны" қара қазақтың құнының кесімінен екі есе кем
болып белгіленген.
Сұлтандар мен пірлердің хан алдында абырой беделі күшті екенін, қоғам
ішіндегі теңсіздікті — ақсүйекті өлтіргендер қарапайым кісі құнынан жеті
есе артық "құн" төлеуі дәлелдейді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
А. МЫРЗАХМЕТОВ атындағы КӨКШЕТАУ УНИВЕРСИТЕТІ
ГУМАНИТАРЛЫ-ЗАҢ ФАКУЛЬТЕТІ
ЗАҢТАНУ ЖӘНЕ КЕДЕН ІСІ КАФЕДРАСЫ
Дипломдық жұмыс
тақырыбы Қазақ халқының дәстүрлі құқығының тарихы
Заңтану мамандығының
5 со тобының студенті
Кожахметов Ж. К.
Ғылыми жетекшісі:
Аға оқытушы Тлеубердина Ұ. Т.
Қорғауға жіберілд_____________
Кафедра меңгерушісі
КӨКШЕТАУ, 2007
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ДӘСТҮРЛІ ҚҰҚЫҒЫ ТАРИХЫНЫҢ
ТҮП ТӨРКІНІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1 Қазақ халқының дәстүрлі құқығының тарихи түсінігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Қазақтың дәстүрлі құқығындағы Қасым ханның Қасқа жолы
... ... ... ... ..10
1.3 Есім ханның ескі жолы заңдары хақында
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.4 Тәуке ханның Жеті жарғысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2 ҚАЗАҚТЫҢ ДӘСТҮРЛІК ҚҰҚЫҒЫ ТАРИХЫНДАҒЫ
БИЛЕР СОТЫНЫҢ
ТӘЖІРИБЕСІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
27
2.1 Қазақтың дәстүрлік құқығы билер соты түсінігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
2.2 Қазақ дәстүрлі құқығындағы билер сотының бүгінгісі мен ертеңгісі
... ... .36
2.3 Қазақ дәстүрлі құқығындағы билер институты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
2.4 Қазақ дәстүрлі құқығындағы заңдар және сот үкімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
3 ҚАЗАҚТЫҢ ДӘСТҮРЛІК ҚҰҚЫҒЫ ТАРИХЫНДАҒЫ
БИЛЕР
ЕРЕЖЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 59
3.1 Дәстүрлі қазақ қоғамындағы билер кеңесі: қалыптасуы мен дамуы
... ... ...59
3.2 Қазақ құқығындағы ережелер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .64
3.3 Ереже — әдет-ғұрып құқығының кіші жинақтары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
3.4 Билердің төтенше съезінің ережелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .68
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .72
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...77
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың маңыздылығы - қазақтың дәстүрлік құқығы қазақ
өлкесіндегі патриархалды-феодалдық қоғамдағы саяси қарым-қатынастарды
қолдаған, оның шырқын бұзбаған заң нормалары әрі осы қоғамдық құрылыстың
құқықтық негізін жасаған. Көптеген көрнекті ғалымдар атап көрсеткендей,
оның табиғи болмысына негізделген көзқарастарды зерттемейінше, қазан
төңкерісінен бұрынғы кездегі сот тарихына қатысты жағдайларды білу мүмкін
емес. Сол себептен маңыздылығына қазақтың дәстүрлі құқығының түп төркінін
ашу болып табылады.
Қазақтың дәстүрлік құқығы әлі де арнаулы теориялық зерттеу пәні
ретінде танылған жок. Заң мамандары оны негізінен құқықтың түп-төркіні
ретінде ғана қарайды. Дегенмен де дәстүрлік құқықты жинақтап, қорытып
зерттеу аса қажет нәрсе. Енді осыған түсінік бере кетсек.
Жалпы құқықтың қалыптасуындағы алғашқы кезендерде дәстүрлік құқық
нормаларының жүйеге келтірілуі белгілі бір дәрежеде өзара байланыста
болады. Мысалы: Римдегі 12 таңба, таблица ретінде белгіленген заң тізбесі -
дәстүрлік құқық нормаларының жазбаша түрі деп танылған. Кез-келген қоғам
өзінің даму кезеңін талдай отырып, бастапқы кезеңдегі заң нормаларын аттап
өтуіне болмайды. Бұл жалпы құқықтың орнығуына, теориялық тұрғыдан түсінуге
маңыз береді. [1]
Дәстүрлік құқықтың даму механизмін ашып көрсету отарлық жүйені жою
нәтижесінде бостандық алатын жас тәуелсіз мемлекеттердің саяси сферасында
болып жатқан жағдайлардың мәнін танып білу үшін маңызы зор. Бұл елдердегі
мемлекеттік және әкімшілік басқару аппаратын, сондай-ақ әлеуметтік
реттеудін тисті түрлерін жасауда прогресивті әдет-ғұрыптар, моральға тән
әлеуметтік нормалар ретінде пайдаланылады.
Қазақтың дәстүрлік құқығы дүние жүзі халықтарының құқық тарихының
ажырағысыз бөлігі. Шығыс халықтары мен дүние жүзінің басқа да халықтарынын
дәстүрлік құқық нормалары арасындағы керемет ұқсастықтар, халықтардың даму
тарихындағы жалпы зандылықтары әрекеті растай түседі.
Басқа халықтардың дәстүрлік құқықтары тәрізді қазақтын да дәстүрлік
құқығы үстем таптың еркін білдіретін, мемлекеттік өкімет санкциялаған әрі
кепілдік берген қоғамдық қатынастар мен тәртіптерді қорғаған заң жүзіндегі
әдет-ғүрыптарының жиынтығы.
Қазақтың дәстүрлік құқығын ұғыну үшін "әдет" деген терминдік сөздің
маңызын анықтап алғанымыз жөн.
"Әдет" сөзі дәстүрлік құқық сөзіне балама болып келмейді. Халықтың
жалпы әдет-ғұрпын — "әдет" деп түсінген жөн де, заң жүзіндегі әдет-
ғұрыптардың жиынтығынан әлде қайда кең екенін түсіну керек. Қазақтар әдет
терминін әдет-ғұрыпты білдіру үшін қолданған. Бұл арада құқықтық,
құқықтықемес әдет-ғүрыптың ара-жігін ажырататын шекара жоқ. "Әдет" сөзі
кәдуілгі құқыққа негіз бола тұрғанымен де, оның дәл мәніне "заң" сөзі
толығырақ сай келеді.
Енді қазақтың дәстүрлік құқығында әдет-ғұрыпты қатаң ұстау не үшін
қажет болған?
Көне ұғымдарға сәйкес рудың барлық мүшелері "бір тұтас ататектен",
түбірден" шығады. Кедей мен бай аталас. Тұрмыс денгейі әрқилы болғанымен
руаралық соғыста бір біріне көмектесіп, ар-намыс пен мүддені қорғай білген.
Осы негіздегі рулық кек-ұжымдық жауапкершілікті тудырады. Құн төлеу, қалың
мал, әмеңгерлік, басқа да заң институттарын жан-жақты өрістетеді. Мәселен,
бұл жауапкершілік бойынша әрі жалпы жұрт қабылдаған тәртіпке сәйкес ру
мүшесі құнды өзі төлей алмаса (адам өлтірсе, кембағал етсе төлейтін құн),
сот шығарған ұйғарымды орындай алмаса, рулық бірлестіктегі жақын туыстарына
сауға салады да ұжымдасып төлейді.
Қазақ дәстүрлік құқығы құрамы жағынан бір текті болмады. Ал сипаты
жағынан сан алуан нормалар мен институттар қатар қызмет етіп, бір біріне
өзара әсер етіп отырды. Сондықтан дәстүрліқ құқықтың ең берідегі нормалары
мен ең көнедегі институтын ажыратып білу қиын. Оған қоса құқықтық әдет-
ғұрыптардың пайда болған мезгілін дәл басып тану да қиынға соғады. Тек қана
қанға-қан кегінің өзі ең көне институт. Солай бола тұра қазақтардың
қоғамдық өмірінде мұндаға дейін сақталған. Бір мысал: 1887-жылы төртінші
Адай болысынын өкілі Дерментай өзін болыс управителі етіп сайлауға қарсы
шыққаны үшін әке жағынан өзіне туыс ағасын өлтіреді. Өлген ағасының ең
жақын туыстары "қанға-қан" беруді талап етеді. "Олар Дерментайдың үйіне
тақап келеді де "қанға-қан" алуға келгендерін хабарлайды. Ол үйден шығады
да тізерлеп отырып, келте иманын айтып басын тосады. Кек алушы басын
қылышпен шауып жібергенде бас кек қайтарушының алдына домалап түседі" (М.
Леваневский "Қырғыз даласының очеркі 1895 ж.) - міне таптық қоғамда "қанға-
қан" әдет-ғұрпына мемлекеттік өкімет органдары осылай жол беріп отырған. Ол
құқықтық сипатқа ие болған.
Енді қазақтың дәстүрлік құқығын шығыс халықтарының қылмыстық құқық,
оған қолданылатын жаза түрімен салыстырсақ, әлдеқайда жұмсақ, демократиялық
бағыт ұстанған. Шығыс халықтары қылмыскерлерді қатаң жазалаған. Атап
айтқанда: ұзақ жыл еркінен айырып, түрмеге қамау, зынданға салу, адамның
дене мүшесін зақымдап, кемтар ету, тірідей өртеу, доңғалақпен жаншу,
тірідей жерге көму сияқты ауыр азаптарды қазақ билері адам баласына
қолданбаған.
Қазақтың дәстүрлік құқығын зерттеп қараған адамға оның демократиялық
сипаты айқын сезіледі. Құқық ортақтығын көтермелейтін нормалар да аз
болмаған. Ондай демократиялық негіздегі қарым-қатынастар шаруашылықта,
тұрмыста, отбасында жақсы сақталған.
Оған айғақ-хан өкіметі халықтан өктем бола алмағаны. "Халық ұйғарса
хан түйесін сояды" деген сөзде үлкен мән жатыр. Билер кеңесі, ру ішіндегі
әр ауылдың ақсақалдары айтқан кесімді сөз, олар жүргізген дау-дамайдағы
ұтымды айтылған ойлар, тәлімді сөздер ел алдында ерекше марапатталған. Яғни
билер, ақсақалдар шығарған сот шешімі ұрпақтан-ұрпаққа үлгі болған,
прецеденттік маңызын жоймаған.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – қазақтың дәстүрлі құқығының тарихын
қарастыру болып табылады Қазақтың дәстүрлік құқығы өте ұзақ, жүздеген
жылдар бойы тұйық шаруашылық негізінде қалыптасып дамыды. Дәстүрлік құқық —
бірқатар құқықтық институттарға, соның негізін қалайтын материалдық әрі сот
ісін жүргізу нормалары бар заң жиынтығы еді. Ол — қысқа, оңай есте қалатын,
сонымен бірге ұтымды сөз тіркестерінен құралған заң жүйесі. Осы мақсатқа
жету үшін келесі міндеттерді орындау қажет;
- Әдет-ғұрып (заң);
- Билер сотының тәжірибесі (билердін билігі);
- Билер съезінің ережесі (ереже).
Көрсетілген барлық түп-төркін өзара байланыста. Билер сотының билігі
оның үлгілі жағы (прецедент), сондай-ақ билер съезінің ережесі қолданылып
жүрген құқықтық әдет-ғұрыптарды үнемі толықтырып, өзгертіп отырады. Алайда
дәстүрлік құқықтағы қолданылып жүрген заң нормаларының маңызын бірден ала
алмады. Қоғамның дамуына қарай қалыптасып отырды.
Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында қазақ халқының дәстүрлі құқығының
тарихы түсінігі жөнінде айтылады.
Дипломдық жұмыстың екінші тарауында қазақтың дәстүрлік құқығы билер
соты түсінігін талдау қарастырылған.
Дипломдық жұмыстың үшінші тарауында дәстүрлі қазақ қоғамындағы билер
кеңесінің қалыптасуы мен дамуын талдау қарастырылған.
1 ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ДӘСТҮРЛІ ҚҰҚЫҒЫ ТАРИХЫНЫҢ
ТҮП ТӨРКІНІ
1. Қазақ халқының дәстүрлі құқығының тарихи түсінігі
Адамдар арасындағы қоғамдық қарым-қатынастарды реттеуде әдет-ғұрып
мінез-құлықтың неғұрлым көне әрі қуатты нормативі болып табылады. Бұл тапқа
дейінгі қоғамда және таптық қоғамда, өтпелі кезеңде де осылай болған. Қай
қоғамда болмасын әдет-ғұрып мінез құлықтағы өзге ережелерден өзгеше
инерцияға ие қоғам мүшесінің психологиясына тікелей әсер беріп
нормативтерді ығыстырады. Егер форма белгілі бір уақыт ішінде өмір сүрген
болса, - оған әдет-ғұрып пен дәстүр ретінде жол беріледі", — делінген. Әдет-
ғұрыптардың нормалары мен институттары түгелдей заң нормасынан аспаған. Тек
қана мемлекеттік билігі бар қоғамның мүддесіне сай заң нормасына айналған.
Яғни, заңды күші бар саяси өкмет жол берген әдет-ғұрыптар ғана құқықтық
әдет-ғұрыпқа айналған. Әдетте олар арнайы еш жерде тіркелмейді. Олардың
көбінің түп-тамыры сонау көне заманға кетеді. Ұрпақтан ұрпаққа ауысады.
Икемді және тез есте қалатын сөз тіркестері мен нормалар, нақылдар мен
мәтелдер түрінде ауыздан-ауызға жиі өтеді. Қазақстан тарихында әдет-ғұрыпты
кодификациялап, дәстүрлік құқықтық заң күшіне ие болған заң жүйесі
баршылық. Атап айтқанда, ХVІ-ғасырдың алғашқы ширегінде Қасым хан өзінін
бірқатар соттық шешімдерімен "көне" заң нормаларына маңыз беріп, күшін
тануды растайды. Ол ақсүйектер мен билердің, дала шонжарлары қатысқан
жиналыстың бірінде осы заң нормаларындағы әдептердің көбін ұстанып, дау-
шарларды шешуге пайдалану қажеттігін жария еткен. Осыған сай түзетілген
әдет-ғүрыптар жиынтығына өкіметтік күш берілгенді. Бұл акт тарихқа "Қасым
ханның қасқа жолы" дейтін атпен кірді. Оның хатқа түскен жазбаша түрі болуы
мүмкін, бірақ, бізге жетпеді. Өйткені "Қасым ханның қасқа жолы" "Қасым
ханның шынайы қағидасы", "Қасым ханның көрегендік тұжырымы деген атаумен
ұрпақтан ұрпаққа жатталып ауызша ауысып отырған. XIX-ғасырдағы билердің сот
шешімдерінде Қасым хан тұжырымының беделіне, әсіресе, кәдуілгі құкықтық
нормаларды растағысы келген кезде оған сілтеу жасау жиі ұшырайды. Осындай
құқыктық тұжырым ХVІ-ғасырдың аяғында ХVII-ғасыр алғашқы ширегінде өмір
сүрген Есім ханға да танылады. Бұл тарихқа "Есім ханның ескі жолы", "Есім
хан тұжырымы" деп енді.
Үш жүзден шыққан атақты билердің қатысуымен ХVII-ғасырдың басында
Түркістан қаласына жақын жерде Тәуке хан құрастырған "Жеті жарғы" атты
дәстүрлік құқықтық жинақ қазақ халқы арасында қолданылып жүрген кәдуілгі
құқықтық нормаларды түгелдей қамтымады. Тәуке хан тұжырымы негізінен
алғанда Орта жүз бен ішінара Кіші жүз қазақтары арасында қолданылды. Тәуке
тұжырымымен қатар ресми түрде еш жерде тіркелмеген басқа да кәдуілгі
құқықтық нормалар қатар әрекет етті.
Қазақтардың әдет-ғұрыптары мен дәстүрлік құқық нормаларының арасында
нақтылы шекара болмады. Өйткені әдет-ғұрыптан заң шығарған билер кенесі
оның жақсы жағын сарқа алып, заң нормаларына қосты, содан бап құрады. "Әдет-
ғұрып", "Ескі әдет", "Ата-баба салты", "Жол-жора", "Жөн-жоба" тәрізді сөз
тіркестері пайда болды. Ал жарғының мағынасы зор болды.
Қазақ хандығында "Қасым ханның қасқа жолы", "Есім ханнық ескі жолы".
Тәуқе ханның "Жеті жарғысы" деп аталатын заңдар болды. Бұл зандар сол
заманда ислам дінін тұтынатын Күншығыс пен Орта Азияның бірсыпыра
елдеріндегі феодалдық мемлекеттер мен хандықтарда жағалай қолданылып
отырған ислам дінінің "шариғат" заңынан мүлдем басқаша болатын. Бұл қазақ
хандығының ерекше тарихи әлеуметтік-эқономикалық және саяси жағдайының
туындысы еді.
Қазақ хандығының заңдары "жарғы" деп аталады. "Негізгі орта ғасырларда
қыпшақ, шағатай ұлыстарында қолданған яссы заңынан алынған. Қазақша "жарғы"
әділдік деген үғымды білдіреді. Түпкі мәні жарудан, нәрсенің салмағын бір
жағына аудырмай, дәл, әділ айырудан шыққан. Дауды әділ, тура шешкен билер;
халық бұқарасы ардақтап "қара қылды қақ жарған" деп мадақтаған. Оның еш
жағының біреуіне артық жібермей, дәл айыруы әділдіктің мезгеуі болған.
Жарғы заңының негізі, міне, осында. Өзінің мазмұны бойынша бұл заңның
түбегейлі идеясы ежелгі әскери демократия арнасына барып тіреледі".
Қазақ хандығы заңдарының түп төркіні қазақ халқында ұрпақтан -ұрпаққа
жалғасып келген әдет-ғұрыптық ережелерден шықты. Бұл ғүрып -әдеттік
ережелер ежелден ел салтына сіңген. Халық бұқарасына түсінікті заң болды.
Қазақ хандығының іргесін қалаушы хандардың бірі Қасым хан (билік
құрған жылдары 1511—1523) жоғарыдағы саяси жағдайға және халық бұқарасы мен
билер тобының тілегіне негізделіп, қазақ халқының ежелгі әдет-ғүрыптық
ереже тәртіптеріне мәнді өзгерістер енгізіп, дамытып билер кеңесінде
ақылдаса отырып, "'жарғы" заңын жасады.
Халық бұқарасы Қасымның шариғатты алмай, ежелден қалыптасқан билер
заңы - жарғыны жаңадан көтергенін қатты ұнатып, оны "Қасым ханның қасқа
жолы" деп атап кетті.
"Қасым ханның қасқа жолы" бір ғасырдай атқарылған соң, тиісті
толықтырулар мен өзгерістер енгізіліп, Есім ханның (1598-1645) тұсында
"Есім ханның ескі жолы" деп аталған.
Ел аузында сақталған деректерге қарағанда, Есім хан тұсында "қасқа
жолға" қосылған жаңалық: "хан болсын, ханға лайық заң болсын; абыз болсын,
абыз сыйлау парыз болсын, би болсын, би түсетін үй болсын" деген ережелер
екен. Бұл қазақ хандығы құрылысының саяси-әкімшілік, әскери, рухани және
сот істері жөніндегі негізгі заң сипатындағы төрт тұғыр екені байқалады.
"Ескі заң" деп аталуына қарағанда, сірә, бұл ережелер бұрыннан келе жатқан
дәстүрлі бір жүйемен жасалған болуы да ықтимал.
"Қасқа жол" мен "Ескі жол"заңдары ХVІІ ғасырдың аяқ кезі мен XVIII-
ғасырдың басында қайта толықтырылып, елеулі өзгерістер енгізіліп
дамытылады. Тәуке хан (1680-1718) тұсында "Күл төбенің басында күнде қеңес"
өткізіліп, "Қаска жолдың" бұрынғы бес тарауына тағы да екі тарау қосылып,
"жеті жарғы" ("жеті заң") деп аталды. Бұл жаңадан қосылған екі тарау: жер
дауы туралы заң мен құн дауы туралы заң еді. Тәуке хан тұсында Қазақ
хандығының шығыс жағындағы жайылымдарды ойрат-жоңғар феодалдарының басып
алуына байланысты жердің таралуы, мал жайылымдарына таласқан жанжалдардан
адам өлімінің жиі болуы себепті жер дауын мүлік заңынан, құн дауын жалпы
қылмыс заңынан бөліп алып, жеке-жеке тарау енгізуге тура келді. "Жеті
жарғы'" заңы Үш жүздің ойшыл саңлақ билері — Төле би, Қазыбек би, Әйтеке
бидің қатысуымен, хан қасындағы билер кеңесінен өтті.
"Орыс деректемелерінде" бұл заңдар "Тәуке ханның заңдары" деп аталды.
Мұның өзі бұрыннан болған заңдық нормаларды жинақтау ғана емес, сонымен
қатар оларға мәнді өзгеріс кіргізіп толықтау болды. "Кеңінен алғанда Тәуке
хан заңдарының құрамына: 1) байырғы әдет-ғұрып нормаларының Тәуке хан
тұсында "жаңартылған" феодалдық кодексі — "жеті жарғы"; 2) билер сотының
тәжірибесі, түйінді биліктер, шежірелер; 3) ұсақ хандықтардың өзара
бірлігін, ынтымақтастығын нығайтып, сыртқы жауларға қарсы тұруға
жұмылдыруға, ру тайпа басшыларының (би-батырлардың) саяси-экономикалық
рөлін арттыруға, көршілес елдермен дипломатиялық және сауда қатынасын
нығайтуға арналған заңдары мен жазба актілері жатады. Тәуке хан кезіндегі
құн ережелерінің жеке салаларына (қылмыстық заң, отбасы, неке) шариғат
ережелері ықпалын тигізді".
"Жеті жарғы" заңындағы: "бір еркектің төрт әйел алуына болады",
"ұрғашыны-жарым басы кем, екі әйелдің куәлігі бір еркекке тең", "еркекке
толық құн, әйелге жарты құн" дейтіндер Тәуке хан тұсында ислам шариғатынан
қазақ заңына енген ережелер. Осы сияқты жекелеген қағидалардың әсерінен
басқа қазақ заңы Тәуке хан тұсында да ежелгі ерекшелігін сақтап қалды.
Қазақ хандығы заңдары тілі тұжырымды, есте сақтауға ыңғайлы, ұйқасты
ершімді, шешен сөздермен құрастырылды. Мысалы, "әділ билік — алтын таразы",
"қара қылды қақ жару", "тура биде туған жоқ", "жетпеген билік жеті ұлықтың
есігін ашады", "батыр айғақ, балуан куә", "сорғалаған қан, сойдақтаған із".
"ер өлтіріп, өріс бұзу", "ел шауып, мал талау", "табандап ұрып, тап шығу",
"бата тимесе, қата тию", "қысасқа қан, оқысқа құн", "жазыққа жаза, айыпқа
әнжі" "ханға хандық, биге билік", "мойныңа қосақ, артына тіркеу", "семсер
астында серт жүрмейді", "иілген басты қылыш кеспейді", "алдыңа келсе
атаңның құнын кеш". "жан алып жат болма", "ашыққан ұры — ашынған долы", "
мал ашуы, жан ашуы" " алдырған албырт, анасының қойнын ашады", "қойманы не
көрген алады, не көмген алады", "ердің кұны екі жүз жылқы", "ат тұяғын тай
басады", "ит төлеуі бір күшік", "әке өлсе, мүлкі мұра", "аға өлсе, жеңге
мұра", "ерден кетседе, елден қетпейді", "дау-айтыс, барымта-қайтыс", "судың
түбін шым бөгейді, даудың түбін қыз бөгейді", т.б. Бұлар мақал-мәтел
түрінде ел арасында сақталып келді.
Бұл заңдар толық қүйінде біздің заманымызға жеткен жоқ, Халиолла
Өскенбайұлы, А.И.Левшин қатарлы зерттеушілер жариялаған үзінділер ғана
сақталған. Қазақ зандарының ертеректе жазылған бір нұсқасы "Қазақ
хандарынын рәсмилері" деген атпен Стамбулдағы Сүлеймен Қанұнидің
кітапханасында сақталып тұрғандығы байқалды, бірақ мұны зерттеген ешкім
жоқ. Сол сияқты "Қазақтың ережелері" деп аталған бір қолжазба 1950 жылдарда
Толы аудандық сақшы мекемесінің қолына түскен екен. Мұның қазір қайда екені
белгісіз, оның көшірмесі Бежіндегі ұлт зерттеу институтында болса керек.
Зерттеушілердің кейбіреулері: "Қазақ хандығы заңдарының түп төркіні
Шыңғыс ханның "жасақ" заңынан алынған деген пікір айтады, енді біреулері:
қазақ хандығы Шынғыс ханның "жасақ" заңынан мүлде дербес заң дейді. Бірақ
бұл екеуінің арасындағы байланыстың бар-жоқтығын дәлелдейтін тарихи дерек
әзірге дейін табылған жоқ.
Қазақ хандығы зандарының негізі — феодалдық базис пен патриархалдық-
феодалдық өндірістіқ қатынас болды. Оның міндеті: феодалдық базиске қызмет
ету, феодалдық меншікті қорғау және нығайту, феодалдық үстем таптын еңбекші
халықтың феодалдық қанауға қарсы қүресін басып-жаншып тұншықтыру еді. Бұл
заңдарда феодалдық меншікті қорғауға және меншік жөніндегі дау-шарларды
шешуге баса мән берілді. Феодалдық құққа қайшы келгендер қатал жазаланып
отырды.
"Жеті жарғы" заңы жарыққа шыққаннан кейін еңбекші халыққа түсетін
салық ауыртпалықтары бұрынғыдан да бетер күшейе түсті. Бұрынғы салықтар
қөбейтіліп, жаңадан түрліше алымдар енгізілді; сұлтан мен хандардың аманат
ретінде көршілес мемлекеттерге баратын балаларын асырауға, сұлтандардың,
ірі билердің тағы басқалардың борыштарын өтеуге жаңа алымдар енгізілді.
Қазақ хандығы заңдарының қылмыс заңынан оның таптық мәні айқын
көрінеді: "Жеті жарғы" заңында қысаспен әдейілеп кісі өлтірушілерге
бұрынғыдай "қанға қан, жанға жан алу" ережесі сақталды. Алайда, бұл
көбінесе құн тарттырумен алмастырылып отырылды. Құнның мөлшері мынадай
болды: еркекті өлтіргені үшін толық құн — "ердің құны екі жүз жылқы" ( жүз
түйе, немесе мың қой), ал әйелді өлтіргені үшін жарты кұн - "жүз жылқы"
(елу түйе, бес жүз кой); кісінің бір көзін шығарса — жарты кұн, екі көзін
бірдей шығарса — толық құн тартатын болды; бір қолынан немесе бір аяғынан
айырса жарты құн, екі қолынан немесе екі аяғынан бірдей айырса толық құн
тартатын болды.
Феодалдарға қарсы бас көтергендік үшін жауапкершілік неғұрлым айқын,
берілетін жаза неғұрлым қатаң болды. Сұлтан мен қожаны өлтіргені үшін
төленетін құн жай адамды өлтіргенде алынатын құннан жеті есе көп болып
белгіленді. Құныкердің өзі ғана емес, оның руы бөліп төлейді. Ал алынған
құнды да өлген кісінің туыстары мен руластары бөліп алатын болды.
Біреудің әйелін зорлау, алып қашып кету, отбасы мен бүкіл рудың
намысына тиетін ауыр қылмыс деп есептеледі. Мұндай қылмыстары үшін
айыптылар өлім жазасына тартылуға тиіс болған. Алайда төлем (айып) төлеумен
ауыстыруға да болатын болған. Мал мен мүлікті ұрлау да аса елеулі қылмыс
болып есептелген. Егер ұрыны ұрлық үстінде өлтірсе, онда құн төленбейтін
болған. Ұстап алған ұрыны 25-тен 60-қа дейін қамшымен дүре соғып жазалауға
сотсыз-ақ рұқсат етілген. "Егер осы дүреден өліп кетсе, онда бұған да құн
төленбейді" дейді. Ұры қатаң қылмыс жазасына тартылды, ұрлап алынғанын
қайтаруға және "тоғыз" айыбын тартуға міндетті болды. "Тоғыз" айыбы мына
түрде белгіленген: бас тоғыз немесе түйе бастатқан тоғыз: бір түйе,
құлынымен екі бие, құнан-дөнен, төрт жылқы; орта тоғыз немесе ат бастатқан
тоғыз; бесті ат, екі құнан, екі тайынша, төрт қой; аяқ тоғыз немесе өгіз
бастатқан тоғыз: бесті өгіз, екі тайынша, үш қой, үш қозы. "Жеті жарғыда"
құдайға тіл тигізгендігі жеті адамнын куәлігі арқылы анықталғандар таспен
атып өлтірілсін, христиан дініне кіргендердің барлық мал-мүлкі тартып
алынсын деп белгіленген.
1.2 Қазақтың дәстүрлі құқығындағы Қасым ханның Қасқа жолы
Қазақ хандығының кемелденген тұсы — "Қасқа жолды" Қасым ханның
мемлекет басқарған кезеңі (1511-1523 жылдар аралығы). Ол - өзінің хандық
билігі кезінде саяси дипломатияда, мемлекеттік ішкі-сыртқы саясатта және
әскери соғыс ісінде зор табысқа жеткен ең көрнекті мемлекет қайраткері.
Тарихымызда, әсіресе, қазақ сотының билер ережесінде "Қасым ханның қасқа
жолы" деп ерекше аталуы да осындай өресі биік дара тұлға екенін танытады.
Қасым хан ішкі-сыртқы саяси жағдайды, халық бұқарасы мен билер сотының іс
жүргізу байыбын қарап, ежелден келе жатқан әдет-ғұрып, ереже-тәртіпке
елеулі өзгерістер енгізді. Оны сол замандағы елге әйгілі билер кеңесіне
салып, "Жарғы заңын" мақұлдатты. Қасым хан исламның "Шариғат заңын" қазақ
сотының билер ережесіне енгізбеген, жаңашыл бағыт ұстанған. "Қасым ханның
қасқа жолы" делінуі де сондықтан. Мұндағы басты-басты деген бес қағида-
ережені алып қаралық:
1) Мүлік заңы (мал, мүлік, жер дауын шешу ережелері).
2) Қылмыс заңы (кісі өлтіру, ел шабу, мал тонау, ұрлық қылмыстарына
жаза).
3) Әскери заң (қосын құру, аламан міндеті, қара қазан, ердің құны,
тұлпар ат).
4) Елшілік жоралары (майталмандық, шешендік, халықаралық қатынастарда
сыпайылық, әдептілік).
5) Жұртшылық заңы (шүлен тарту, ас, той, мереке үстіндегі ережелер,
жасауыл, бөкеуіл, тұтқауылдардың міндеті). [2]
Тақырып атауынан басқа ереже баптары қалмаған бұл заңдардың әр сөзіне
байыппен ой жүгіртсек, мемлекеттік маңызы зор, толыққанды жарғы үлгісі
болғанын байқаймыз.
Осы бес түзілімнен тұрған жарғыны Қазакстан Республикасының сот
құрылымындағы іс жүргізу инстанцияларынын атұарып отырған міндеттерімен
салыстыра қарасақ, бір-бірінен алшақ кетпейді. Мәселен, қылмыс заңын
алайық. Мұндағы қамтылып отырған жаза түрлері қылмыстық алқа карайтын істер
мен жаза түрлеріне, осы алқа қарайтын сот істерінің жүйесіне дәл келіп тұр.
Мүлік заңы мен жұртшылык заңы өзінің тақырыбынан-аказаматтық істер мен
шаруашылық істеріне тән дау-жанжал, азаматтық ар-ождан, ел бірлігі, халық
дәулетін еселеу сияқты нағыз қоғамдық тәртіп, тәрбиеге сүйеніп заң
жарлықтарын, іс қарайтын баптарын түзгені әбден аңғарылады.
Әскери заңның құрамына енген жарлық-жарғылар да қазіргі әскери істер
жөніндегі сот алқасының атқарып жүрген міндеттерінен онша алыс кетпейді.
Отан қорғау, оның жауынгер ұлы болып, елдің шетін, тұтастығын көздін
қарашығындай сақтау — адал борыш, азаматтық парыз екенін танытады. Оны
орындамау — ер азаматтың абырой-беделіне түскен үлкен кінә, опасыздық деп
түсіндірілген.
"Қасым ханның қасқа жолы" заң жарғысындағы ерекше көзге түсіп тұрған
ереже — елшілік жоралары. Бұл Қасым ханның өзге мемлекет қайраткерлерінен
оқ бойы озық, терең ойлы ел билеуші екенін танытады. Оның халықаралық
қатынастарда елшілердің ерекше рөл атқаратынын, алғыр ой, шешендік сөз,
сыпайыгершілік пен әдептіліктің ел мен елдің арасында ерекше маңызға ие
екенін сұңғылалықпен түсіне білгенін жоғары бағалау керек. Қазақтың
Елдестірмек елшіден, жауластырмақ жаушыдан деген халық мәтелінде осындай
өрелі істің ой орамы жатыр дей келе "Қасым ханның қасқа жолы" заң
жарғысының жазбаша түрі бізге жетпеген, бірақ ауыздан-ауызға көшіп бізге
жеткен азын-аулақ ереже қалдығы ғана. Сондықтан дипломдық жұмысымдағы
"Қасым ханның қасқа жолы" жарғысында бар деректер ғана алынып жазылды.
1.3 Есім ханның ескі жолы заңдары хақында
Есім хан қазақтарға 1598—1628 жылдары хан болған. Ол өзінен бұрынғы
Орыс хан, Қасым хан жасаған әдет-ғүрып заң нормаларын қайта қарап, өз
дәуіріне ылайықты етіп түзеген. Өзінің мазмұнына қарай құн дауы, жер дауы,
жесір дауы, мал дауы секілді күрделі тараулардан құралады.
Ежелден-ақ қазақ қоғамындағы күрделі даулардың бірі-кісі өлімі. Кісі
өлімі үшін құн алынған. Есім хан шығарған арнайы заң бойынша өлген кісіге
өлтіруші жақ құн төлеуге міңдетті. "Ер адамның құнына жүз жылқы, алты жақсы
(6 түйе)" кесілген. Ол барлық еркек үшін бай, кедей, жас, кәрі демей бәріне
бірдей сол дәуірде бұл алынған негізгі құн өлшеуінен артық құнның мынадай
түрі болған:
1) Өнер құны. Оған жүлде алған атақты адамның құны жатады. Жүлде алған
деп, жұртқа белгілі ақындар мен топқа түсіп бәйге алған балуандар
есептеледі, олардың құны үшін екі кісінің құны (200 жылқы, 12 түйе) кесілуі
керек.
2) Сүйек құны. Оған өлген кісінің сүйегі үшін төленетін құн жатады.
Мысалы өлген адамның сүйегі туған-туысқанының қолына түспей, жоқ болып
кетсе, ол үшін екі адамның құнын төлеулері керек.
Бұл екі түрлі құнды, үстеме құн деп атаған2. Кісі өліміне құн төлеу
жайлы жоғарыда айтқан ойымызды бізге келіп жеткен "Есім ханның көкаласы бір-
ақ бесті" деген қағида толық дәлел бола алады. Ұры ұрлап кеткен Есім ханның
көкала дейтін аты қанша жақсы, жүйрік жылқы болғанымен ас пен тойға қосылып
бәйге алған мал емес екен. Сондықтан да ұрыдан төлеу алғанда төлеуге бір-ақ
бесті кесіпті. Біз мұнан жұрт көзіне түсіп, белгілі болу, болмауына
байланыстылығын көреміз.
Болса да ол дәуірде құл мен күңге құн төленбегенін біз Есім ханның
замандасы әрі әскербасы батырларының бірі Жиембет жырау Бортоғашұлының
"Еңсегей бойлы ер Есім" атты толғауында:
"...Мен өлсем құнсыз кетер деме сен
Кешегі өзің ұрып өлтірген
Тілеуберді құлыңдай!..." [3,120-б.] —
дегенінен аңғара аламыз.
Ал, Тәуке хан тұсында "құн мөлшері қарапайым ерлер үшін 1000 қой,
ақсүйекті өлтіргендер қарапайым кісі құнынан жеті есе артық құн"[4,171-б.]
төлеген, яғни кісі өлімі үшін төленетін құн мөлшері көп болған.
Әйел адамның құны "Есім ханның ескі заңы" бойынша қалың малдың шамасы
бойынша өлшенген.
Өлген әйелдің тұқымының қызына алатын қалың малы қандай болса, сондай
мал төлеуге тиісті, болмаса қыз орнына өлтіруші жақ қалыңсыз қыз беруі
керек [5,3-б.]. Бұдан бізге белгілі болғаны, еркек адамның құнынан айырма
әйел адамның құнының әртүрлі екендігі. Бұл қыз әкесінің әл-ауқатына қарай,
қалың малдың мөлшеріне байланысты.
Даудың тексерілуі кісі өлтірушінің ауылында өтеді. Қылмыс істеген
адамды — қанды қол, құн сұрауға келген адамдарды даугер деп атайды. Дауға
келген талапкерлерді ел болып күтіп алып, оларға шыққан шығынға руластары
түгел ортақ болуы керек. Дауда сөйлеуге екі жақтың да белгіленген кісілері
(шешендері) болады. Олар тәртіп бойынша кезекпен дауларын айтып, қағысады.
Ақырында екі жақтан бітімші (би) кісілер белгіленіп, олар келісімге келіп,
шешімдерін айтады.
Ал, Тәуке хан дәуіріндегі "Жеті Жарғы" бойынша мұндай дауларды тек
билер ғана шешіп, шешімдері үшін билік ақы алған.
Қазақ қоғамындағы екінші бір үлкен дау- жесір дауы. Жесір деген сөз
әйел жынысының ерсіз бос отырған жігіне тән атау. Демек, қалың беріп
атастырып қойған, бірақ ұзатылмаған қыз атастырылған ері өлсе, онда қалын
мал төлеген елдің жесірі болып есептеледі, сондай-ақ ері өлген әйел де
барған елінің жесірі болады. "Ерден кетсе де елден кетпейді" деген қағиданы
берік тұтынуы, әйел тек ерінің ғана емес, бүкіл руының қарамағында болғанын
айғақтайды. Дегенмен, Есім ханның заңы бойынша жесірге сол рудан адам
таңдауына рұқсат етіледі. "Егер таңдаған адамы бас тартса, онда әйелдің
басы босап, қалың малы қайтарылады". Ал, Тәуке хан тұсында ертедегі "алтын
басты әйелден, бақыр басты еркек артық" деген, қағиданың тозығы жете
бастаған сияқты.
Қазақ қоғамында мал-мүлік дауы да ерекше орын алған. Қазақ үшін байлық-
мал. Малдың еті, сүті-тамақта, жүні, терісі-киім, мал қазаққа көшсе-көлігі,
мінсе жүйрігі, яғни малсыз тірлік жоқ. Сондықтан да ескі патриархалдық-
феодалдық қазақ қоғамында қай көшпендінің болмасын арманының асқарларының
бірі-мал.
Әрі қазақтар осындай байлықтарын (мал-мүлік) қатаң күзет қоймастан
немесе құлып салмастан ашық қалдырулары себепті ұрлық істеушілер сонау
Шыңғыс ханның "Жаса" заңынан бастап-ақ қатаң жазаланып отырған. Есім хан да
ұрыларға аяушылықпен қарамағаны хақ.
Ұрланған аяқты мал үшін ұрыдан ол малдың көзі қайтарылады, көзі жоқ
болып кетсе оның орнына тұрарлық төлеуі алынады, оның үстіне: бір қара
ұрлағанның айыбына "ауыздықсыз ат, астарсыз шапан", он қараға дейін-қосымша
"ат-тон" кесілген.
Он қарадан жоғары ұрлаған ұрыдан- "мойнына қосақ, артына тіркеу"
дейтін екі қара айып алынады[6,14-б.]. Орта жүз Момын деген атаның жүз
жылқысын Найманның Ебей, Себей деген ұрылары алады. Мал иелері артынан қуып
барса Найманның Көкшолақ деген биі ешкімді аяғына отырғызбайды, малын
қайтармайды. Сонда қуғыншыларға ілесіп барған 12 жасар Досбол:
Қысырында бермесең,
Буазында берерсің.
Арығында бермесең,
Семізінде берерсің.
Өз алдыңда бермесең,
Өнерімді көрерсің "-
деп тепсініп тұрып кетеді. Сонда Көкшолақ: мына бала түбі құтқармас,
мойнына қосақ, құйрығына тіркеу қосып құтыла көріндер[5,7-б.] — депті.
Осындағы билік шешім Есім хан заңымен айтылғаны айдан анық. Дегенмен, Тәуке
ханның "Жеті Жарғысында" ұрыдан үш тоғыз есе артық айып алуына қарағанда
бұл айып әлде қалай жеңіл.
Есім хан заманы-шетелдіктермен күресте көбіне жеңісті, сәтті болып
отырғанмен де аса тынымсыз, елдің тынышын кетірген ауыр заман еді. Осындай
қилы да қиын заманда сәйгүлік тұлпар, қаса жүйрік жылқы ер жігіттің жан
серігі, ең жақын досы іспетті болған. Бұны барлық батырлар жырларынан
мысалға алуға болады. "Есім ханның ескі жолында" жүлде мен бәйге алып
жүрген жұрт көзіне түскен жүйріктің кесімді құны алып жүрген бәйгесінің
және жорықта келтірген пайдасының түріне қарай өлшеп-шешкен. Әрине жылқы
малының жүйрігін мұнша қастерлеу Шыңғыс ханның "Жаса" заңында бар.
Бір қызығы сол, Тәуке шығарған "Жеті Жарғы" заңында ұры ұрлық үстінде
ұсталса өлтіріліп жіберілген, әрі оған құн берілмеген, ал Есім ханның
заңында "Мал-дүние ұрлаған ұрылардың ұрлық үстінде қолға түскендеріне:
киімін тонап, көлігін аударып алған, қорлықпен байлап, сабап берген ақірет-
азалары жоқталмайды. Егерде ұрының денесінің бір жеріне кемістік
келтірілсе, көзі шықса, қолы сынса, құлағы кесілсе, сақалы жұлынса т.б. ол
кезде зәбір беруші жағы ұрыға тиісті айыбын тартатын болады"[6,15-б.] -
делінген. Біз мұнан Тәуке хан дәуірінде Қазақстанда феодалдық қарым-
қатынастың күшейіп, әрі олардын жеке меншіктілігіне қол сүғуды қатан
шектегеніне куә бола аламыз.
Есім ханның шығарған заңында жер-су, жайлау-қыстау, көшу-қону
қоныстары туралы болып тұратын күрделі дау-жанжалдарды шешуге белгіленген
заңның жол-жобалары бар. Жер-су, жайылым, ата-қоныс мекеніне иелік ету үшін
талапкерге қойылатын салт-сана зандарының түрлі шартты сұрақтары мен
қажетті белгілері көрсетілген. Олар: талапкердің ата-анасының салынған
қабірі, қойылған құлпы тасы, қазылған арық, егілген егіннің атыз жаптары,
құрылған шығырдың орыны, орылған қырманның ізі, соғылған бөгеттің қалдығы,
қазылған құдықтың орыны, малдың қысқы көңі, қойдың күзгі түнегі,
тұрғызылған қарақшы, үйілген омақа белгі, тігілген ағаш, егілген бақша,
салынған там, соғылған азбар қора, салынған шеген, қазылған ошақтың орыны
т.б. [3,123-б.]
Есім хан дәуірінен бұрын-ақ қазақтардың қыс қыстауы, қалалары болып,
егіншілікпен айналысқанын архив, қазба деректер толық дәлелдейді. Жиембет
жыраудын Есім ханға:
"...Қалмақтың Бөрі ханы келгенде,
Қаланың қасы бүлгенде,
Хандар қалаға қалған,
Сұлтандар суға салған,
Қаз мойынды ханыша
Қалада тұрып жылаған.
Тал шарбаққа мал сақтап,
Тас қалаға жан сақтап... "[7] —
деп толғағаны осы ойымызды дәлелдейді.
Жоғарыдағы аталған белгі-мұралардың қайсы бірі болсада талапкердің
әкесінің, болмаса бабасының, яки туысқан-туғанынын біреуінің еңбегімен
істеліп, бір кездерде оның қоныстанып мекендегені анықталса, ол жерді
даулап талап етуші кейінгі иеленушіден сөзсіз қайтарып алады. Ол жерден
соңғы мекендеушінің алып кете алмайтын ғимарат, қора-жай, бау-бақша
салынған күрделі жайларының тұрарлық бағасы бейтарап үш кісінің кесімі
бойынша істеушіге төленген.
Егер де жерді қайтарып алған иесінің даулаған кезінен кейінгі
уақыттарда салынған жайлар, тігілген ағаштар, егілген бау-бақшалар болса,
онда даулы жердің шатағы басылмай тұрғанын біле тұра әдейі істелген нәрсе
деп табылып, жауапкердің ол еңбегіне ешнәрсе төленбейді. [6,20-б.]
Есім хан заңында мұрагерлік, мирасқорлык мал мөлшері анық айтылған.
Мирасқорлыққа бөлінетін мал-мүліктердің бөліну мөлшері: туған ұлдарына -
екі еседен, туған қыздарына, — баласыз әйелдеріне — бір еседен, өгей
балаларына-жарты еседен, есігінде еншілес болып жүрген құлы яки күңі болса
— ширек еседен сыбаға тиісті[6,25-б.].
"Есім ханның ескі жолындағы" қызға төленетін қалың малдың кесімді
мөлшер: бес түрлі болған. Олар:
1) "Жүз қырықтың қалыңы" - жүз қой, қырық қара деген кесім байлар мен
билердің қызының қалыңы.
2) "Жүз жиырманың қалыңы" - жүз қой, жиырма қара деген кесім одан
кейінгі орташа қызының қалыңы.
3) "Қырық жетінің қалыңы"-жеті қара, қырық қой деген кесім (байлардың,
билердің "қатын үстіне" алатын кедейлердің қыздарына төленетін қалыңы).
4) "Он екі қара" — " дөңгелек қалың" (қатыны өлгендердің кедейдің
қызын айттырғанда төлейтін қалыңы).
5) "Сегіз қара"(жарлы-кедейлердің бір-бірімен құда болып қызын
айттырғанда төлейтін қалыңы) [6,31-б.].
Әйел құны да осы кесімге орай шешіліп отырған. Біз "Есім ханның ескі
жолында" қазақ қоғамының ішіндегі басты дауларды қалайша шешкені жайлы сөз
еттік. Енді келесі дипломдық жұмыстың жалғасын қазақ дәстүрлі құқықтарының
тарихының бір саласы болып табылатын Жеті жарғы заңын қарастырайық.
1.4 Тәуке ханның Жеті жарғысы
Тәуке ханның Жеті жарғысы қазақ ата заңдары тарихында маңызы зор ірі
ескерткіш болып табылады. Өйткені XVII ғасырдың екінші жартысы мен XVIII
ғасырдың басы Қазақстан үшін қилы да қиын дәуір болды. Ру-ру, ұлыс-жүз,
болып бөлініп, алауыздық пен өзара дау-жанжал, қақтығысқа белшесінен батқан
қазақтарға шығыстан, Арқадан төпеп берген жоңғар қалмақтарының шабуылдарына
кесе көлденең тұра алмай, үлкен қырғынға ұшырай берді, қатты күйзелді.
Осындай қиын кезенде хандық құрған Тәуке хан (1680—1718) алдымен Ресей
және оңтүстіктегі көрші елдермен қарым-қатынасын түзей отырып, қазақ
қоғамының ішкі жағдайын нығайтуға күш салады. Тәуке хан ыдырап, берекесі
кеткен қазақ халқының басын қосып дау-жанжалды, барымтаны тежемей, уақ
хандықтардың уақытша болса да ынтымақтығын көздемей тұрып, сыртқы жаулармен
батыл күресуге болмайтынын түсінді. Осы мақсатпен Тәуке әйгілі билер тобына
сүйене отырып, қазак қоғамына ірі-ірі реформалар енгізді. Бұл реформалар
қазақ қоғамының басын біріктіріп, күшін жинауда, сыртқы жауға тойтарыс
беруде, күйзелген халық шаруашылығын жөнге келтіруде елеулі роль атқарғанын
айта кеткен жөн. "Жеті жарғының" жөн-жобаларының XX ғасырдың басына дейін
ауыл, ру, ұлыс ішіндегі қарым-қатынастарға тікелей қатысы болып келді.
Совет Үкіметі дәуірінде "Жеті Жарғы" туралы арнайы зерттеулер
жасалмағанымен, 70-ші жылдардан бастап бұл тақырыпқа арналған кейбір
мақалалар бой көтере бастады. Соның ішінде біздің де азды-көпті үлесіміз
бар. Соның нәтижесінде "Жеті Жарғы" туралы маңызы бар кейбір қосымша
мағлұматтармен бірге оның бұрын-соңды белгісіз жобалары мен варианттарына
кездескен сияқтымыз. Бұлар жаңа тұжырым, жаңа көзқарасты керек етеді. Тәуке
ханның әдет-ғұрып, құқық саласындағы үлкен өзгерістері мен реформаларын
терең түсінуге себін тигізеді. "Жеті Жарғы" нормаларынын жүйесін біркелкі
құрастыруға, осы арада бүгінге шейін жабулы жатқан сырларды ашуға
көмектеседі.
Біз әуелі Тәуке хан жинағының "Жеті Жарғы" деп аталуына тоқтала
өтейік. Өйткені әлі күнге "Жеті Жарғыны" этимологиялықтұрғыдан түсіндіру
шешілмей келеді. Әрбір зерттеуші "Жеті Жарғы" деген сөзге өздерінше қарап,
бір-біріне ұқсамайтын өзіндік мағына береді.
Әдебиетте "Жеті Жарғыны" — жеті бидің туындысы, жеті бидің қатысуымен
қабылданған қазақ заңы деп тұжырымдау әжептеуір орын алады. Н.Гродеков
"Тәуке хан тұсында 7 би, яғни "Жеті Жарғыш" немесе "Жеті Жарғы", 7 іс
бітірген қызметкер жиналған" дейді'. Л.А. Словохотов та "Күлтөбеде Тәуке
хан 7 би жинады" - деп көрсетеді[8]. Біздің бірқатар ғалымдарымыз осы
пікірді қуаттайды. А.П. Чулошников "Жеті Жарғыны" - "Жетеудің жариялауы" —
деп көрсетеді. Кейде "Жеті Жарғыны", "Жеті Жорға", - яғни Тәуке ханның 7
биі болған, жетеуі де тілге шешен, жорға секілді төрт аяқтарын тең басқан,
сондықтан да Тәуке ханның "Жеті Жорғасы" немесе "Жеті Жорға"[9] деп халық
айтқан дейді. Ә.Х. Марғұлан "Жеті Жарғыны" —жеті жарғыш, қара қылды қақ
жарған жарғыш деп атауды ұнататынды. Бұл пікірлердің толып жатқан осал
жерлері бар. Жинақты құрастыруда негізгі себепкер ханның аты сыртта қалып
(мәселен, "Қасым ханның қасқа жолы", "Есім ханның ескі жолы" т.б.) оның
жеті биіне тиесілі етудің реті келмейтін секілді. Тарихта, соның ішінде
көшпелі Орта азия халықтарының тарихында күрделі өзгерістерді, заң
реформаларын қатысқан адам санымен атау тіпті сирек кездесетін құбылыс.
Егер расында да 7 би "Жеті Жарғыны" жүйелеген болса, бұл жинақ солардың
санымен аталған болса, олардың есімдері халық жадында сақталған болар еді.
Бірқатар деректерге қарағанда Тәуке хан қырық рудан қырық би жинап, кеңесіп
отырған. 7 би емес, міне осы қырық би "Жеті Жарғыны" жүйелеуге қатысқан.
Солардың ішіндегі үш жүзден ең беделді, ең басты үш бидің (олар Ұлы жүзден
—Төле, Орта жүзден -Қазыбек, Кіші жүзден — Әйтеке , кейде Қара жігіт деп те
атала береді) аты ғана халық жадында сақталған. Сөйтіп, Тәуке ханның "Жеті
жорғасы" дегенге қосылу қиын.
"Жарғы" сөзі ежелгі түріктердін сөзі болып, сол дәуірлерден бастап-ақ
әдет-ғұрып, заң нормалары қолданылып келген.
Ауғанстанның бұрынғы Конституциясында "Үлкен Жырға" (Лойа Жырға)
Ауғанстаннын жоғарғы өкілдік органы болып табылады. "Жырға" - олардың әдет-
нормаларына ертеден сіңген ұғым. Ауғандар тайпаластарын шақырып, жалпы
жиналыс "жырға" өткізіп, онда тұрмыс-тіршіліктерінің ең қажеттісі де
маңызды мәселелерін шешеді [10].
"Жарғы", "Жырға" сөздерінің түп төркіні бір, ұқсас. Біздің пікірімізше
"Жеті Жарғы", "Жеті Жарлық", "Жеті дау", " Жеті шешім" деген ұғымды береді.
Оларға жер дауы, құн дауы,барымта , айып-жаза, алым-салық т.б. кірген.
"Жеті Жарғының" бір үлкен бөлшегін ел қонысы, жер дауы деп топшылауға
болады. Онда қазақ қоғамындағы әрбір рудың көшіп қонатын қыстауы мен
жайлауын анықтап, белгілеп беру реттері айтылған. Өйткені сол заманда
жоңғарлықтардың көп жерді басып алуы нәтижесінде, жердің қоныстардың
тарылуы себепті Тәуке хан жер, су, қоныстарды қайтадан реттеп, тамғаларын
көрсетіп бергені ақиқат. Сөз жоқ, "Жер - ана, мал — бала" деп халық
мақалында айтылғандай , күнелтудің көзі — мал мен жерді пайдалануда ең
шұрайлы, ең шүйгін, суы мол жерлерді "күштілердің" басып иеленуі салдарынан
туған дау-жанжалдар елдің ыдырауына, өзара қырғи қабақ болуына апарып
соқты. "Жеті Жарғы" нормалары осыларды тежеп, рулар арасындағы дауды
бәсендетуге арналады. Қоныс дауы, жер дауының реттелуі рулар үшін ғана
емес, отырықшы, жартылай отырықшы қауымдар үшін де қажет болды.
"Барымта-сырымта" туралы заң төмендегіше: барымтаның мәнісі біреудін
малын ықтиярсыз сырттан айдап әкету, мүлкін рұқсатсыз иелену. Екі жақтың
дауы біткен кезде алынған барымтаның білтендері толық есепке алынады да,
білінбей қалғандары "сырымта" болып сіңіп қалынады. Сол себепті "білсе
—барымта. білмесе — сырымта" деген нақыл сөз халық аузында содан қалған.
Барымталаушының сан алуан түрлі себептері бар: біреудің ақ баталы
жесірі яки некелі әйелі кетсе [11], біреу кісі өлтіріп, кісі өлтірген жағы
тиісті құнын төлеп бітіскенше, біреудің қорық жеріне малы жайылып,
бүлдірсе; қыс қыстауына, жаз жайлауына біреулер рұқсатсыз қонса; ортаға
түскен олжадан тиісті төлем сыбаға бермесе; тойға шақырмай , елеусіз
қалдырса; арнап келіп түскен қонаққа тиісті қонақасы бермесе т.б. салт-
сана, әдет-ғұрып қағидалары бойынша барымталаушы ісі заңды деп саналады.
Әсіресе, кісі өлімі үстінде ашумен құны мөлшерінде барымталап, мал қуып
алса да ерсі болмайды. Барымта ашық, жария түрде істелінеді. Қазақтың
ежелгі "Қанға-қан, жанға —жан" дәстүрінің руаралық қастықты күшейтетіні
сөзсіз. Оның әлі де болса шексіз, ретсіз қолданылуына Тәуке бірталай тыйым
салды. Әдет-ғұрыпқа енген "құн төлеу" институтын нығайтты. "Құн" мөлшері
қарапайым ерлер үшін 1000 қой болуын заңға айналдырды. Құнды айыпкерлердің
барлық руластары көтергендігі көрсетілді. Әрі "құн" төлеген жақпен "құн"
алған құныкер жағын билік айтушылар бітістіріп отыру, оларды
"ағайындастыру" міндеттері қаралды. Кісі өлімін құнмен алмастыру, ру болып
"құн" төлеу, рулық туысқандар арасын тығыз топтастыруға өздерін басқалардан
бірігіп қорғануына мәжбүр етті. Сондай-ақ өздері арасынан кісі өлтірушілер
болмауын күшейтті.
"Құн-мін", "айып-қиып" туралы заң төмендегіше:
"Жеті жарғы" заңы бойынша, еркек кісінің құнының мөлшері: 100 түйе
немесе 2000 сом (алтын-күміс) ақша, яки 1000 қой. Әйелдін құны осы айтылған
кесімнің тең жартысы. Оның себебі: ислам дінінің шариғаты әйелді ерден екі
есе кем санағанына сүйенгендіктен дейміз. (Бұдан әйел құны калың мал
мөлшерінде алынған — авторлар).
Төре мен Қожаның "құны" қара қазақтың құнының кесімінен екі есе кем
болып белгіленген.
Сұлтандар мен пірлердің хан алдында абырой беделі күшті екенін, қоғам
ішіндегі теңсіздікті — ақсүйекті өлтіргендер қарапайым кісі құнынан жеті
есе артық "құн" төлеуі дәлелдейді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz