Қазақстанның халықаралық жағдайының нығаюы және қарым қатынастағы ролінің артуы
Мазмұны.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-4
І.Қазақстанның тәуелсіздік алуы және халықаралық қатынастар субъектісіне
айналуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...8
1.1. Қазақстанның әлемнің ірі елдері мен халықаралық ұйымдарға танылу
үрдісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8-19
1.2. Қазақстанның сыртқы саяси қатынастардағы бастамалары ,
көпвекторлы
саясат ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 19-31
ІІ.Қазақстанның халықаралық жағдайының нығаюы және қарым
қатынастағы ролінің
артуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 32
2.1 Қазақстанның сыртқы саясаттағы бастамалары және
оның нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..32-36
2.2 Қазақстанның қазіргі кезеңдегі халықаралық қатынас жүйесіндегі
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37-47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48-56
Пайдаланылған әдебиеттер мен деректер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 57-59
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60-71
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Орталық Азия немесе Кіндік Азияда
орналасқан ел, оның халықаралық қатынасқа араласуы тарихы,даму жолдары
қызықты тақырып боп табылады.
Орталық Азия елдері саяси тарихында оның халықаралық қарым-қатынастар
деңгейіндегі алатын орны, шет мемлекеттердің осы бір оларға беймәлім “терра
инкогнита” болып келген “стандарға” қызығушылық танытуы, өзінің
экономикалық, әскери ықпалын жүргізуге тырысушылығы ал аймақтың жаңадан
қалыптасқан геосаяси жағдайға бейімделу мақсатында түрлі аймақтық
ұйымдармен қызметтес болуы, бірқатар аймақтық ұйымдардың құрылтайшылары
санатында болуы мәселелері қарастырылып отырған тақырыптың өзектілігі боп
табылады. Аймақтағы елдердің бірыңғай саяси ұстанымдарымен қатар өзіндік
сыртқы саясат векторларының болуы аймақтағы өзара қатынас пен сыртқы
дүниемен байланыс мәселелерінің күрделігін байқатады. Қазақстан
Республикасының сыртқы саясатының негізі көпвекторлы принцип болып
табылатыны белгілі. ҚР президенті Н.Ә.Назарбаевтың: Көпвекторлық принцип
дегеніміз бейбіт жағдайында біздің еліміз үшін іс жүзінде дүниежүзілік
маңызы бар елеулі рөл атқаратын барлық елдермен достық қарым-қатынастары
мен қызығушылықтарының дамуы Қазақстан өзінің геосаяси және экономикалық
потенциалының негізінде тар аймақтық проблемалармен шектеліп қалуға құқығы
жоқ, ол деген сөз тек қана біздің көпұлтты халқымызға және дүниежүзілік
қауымдастыққа түсініксіз болып қалған болар еді. Сондықтан Қазақстан
болашағы-Азияда, Еуропада, Шығыс пен Батыста,- деген еді. [1] “Европаға
жол “бағдарламасының қабылдануы және еліміздің 2009 жылдан бастап
Европадағы ынтымақтастық пен қауіпсіздік ұйымына төрағалық ету мүмкіндігіне
ие болуы Орталық Азия елдерін әлемдік саясатқа тартылған аймаққа
айналдырады.Кавказдағы 2008 жылдың тамызынан кейінгі саяси- әскери
дағдарыстың Орталық Азия елдеріне де зор әсер етіп, оның сыртқы саясат
бағытына өз түзетулерін енгізді. Қазақстан Орта Азия аймағындағы күштердің
қазіргі балансы дүниежүзілік қаржы-экономикалық дағдарысқа байланысты, АҚШ-
тың пайдасынан Ресей жағына ауып келеді десе де болады өйткені Қырғыз
үкіметінің “Манастағы”америкалық әскери базаны жабу туралы шешімі осыны
айғақтады, сондай-ақ Ұжымдық қауіпсіздік ұйымының қарулы күштерінің
құрылуы оған Қазақстанның белсенді қатысуы бұл тұжырымды бекіте түседі.
Сондықтан да аймақтағы ішкі және сыртқы қауіпсіздік жүйесін одан әрі
нығайту, елдердегі әлеуметтік-экономикалық реформаларға қолайлы сыртқы
жағдайды сақтау, аймақтық интеграцияны ынталандыру мен дамыту және әлемдік
экономикаға бірігуіміздің қарқынын күшейтудегі халықаралық ұйымдардың
роліне мәселелеріне ерекше назар аудардық. Халықаралық ұйымдардың Орталық
Азия елдеріндегі жағымды позитивті ықпалы бұл аймақтағы қауіпсіздік пен
тұрақтылықтықты тұрақты дамуды қамтамасыз ететін басты фактордың бірі боп
табылады.
Бүгінгі күнде Орталық Азияның энергия ресурстары мен транзиттік
жағдайы ауған проблемасының шешімін таппауы мәселелері бұл аймақтағы
Халықаралық ұйымдардың маңызын арттырып отыр сондықтан бұл мәселеге ерекше
назар аударылды. Орталық Азия елдерінің өзара қарым-қатынасындағы
халықаралық ұйымдардың ролі мен көпжақты дипломатиясы саласындағы іс-
қимылдарына кең ауқымды сипаттама беру өзекті болып табылады. Кеңес
елдерінің ыдырауы нәтижесінде Қазақстан тәуелсіз елге айналғанымен бастапқы
кезеңде экономикалық - әлеуметтік саяси дамуында зор қыйындықтарға тап
болды.Қазақстан Одақтас республикалар ішіндегі ең бір ұлтаралық қатынастары
шиеленісуге бейім,жергілікті халықтың үлес салмағы небары 42 пайызды
құрады. Орыстілділер деп аталатын халықтың негізін құраған славян
тектілер Қазақстанның КСРО-дан бөлінуін қаламағаны айқын еді. 1991 жылғы
тамыз бүлігіне дейінгі уақытта Қазақстанның тәуелсіздігі мәселесін батыл
қойып, балтық елдеріндей кең ауқымды қозғалыстар Қазақстанда құрала қойған
жоқ еді.Керсінші Қазақстанда әртүрлі сепаратистік бағыттағы ұйымдар өз
белсенділігі күшейді.Олар Оралда 1991 ,Көкшетауда өзінің арандатушылық
әрекеттерін жасап,қазақ ұлтшыл ұйымдарының қарсылығын тудырды. Биліктен
ауып бара жатқан КСРО-ның президенті М. Горбачев Известия газетінде
Солтүстік Қазақстанның жерлері Қазақстанғазаңсыз берілген деген мәлімдеме
жасап,түрлі имперлік пиғылдарға май құйғандай болды. Оның бір мезгілде
Ресейдің көсегесін қалай көгертеміз деген аты шулы мақаласынан кейін
Қазақстандағы ішкі саяси жағдай өте шиеленісті күйге жеткен еді.1991 жылдың
қараша айында имперлік бағыттағы Единство негізінде Алаш,
Желтоқсан,сияқты ұлттық демократиялық қозғалыстарға қарсылас күш ретінде
А.Докучаевтің Партия демократического прогресса деп аталатын ұйымы
құрылды. Қалыптасқан жағдайда ресми Қазақстан басшылығы ақырғы сәтке дейін
,тіпті КСРО өзі құлағанға шейін отыра беруге мәжбүр болды. Беловеж нуындағы
үшеудің келісімі ғана Қазақстанның тәуелсіздік жариялауына қолайлы саяси
жағдай тудырды.
Ресей өзімен өзі әуре жағдайында аймақтағы тұрақтылыққа зор қауіп туды
екінші жағынан Ресей сепаратистік ұйымдарға жеткілікті қолдау білдіруге
мұршасы болмауы тәуелсіздік процесінің Қазақстанда біршама біркелкі бейбіт
түрде жүзеге асуына мүмкіндік тудырды. Қазақтардың өзінің ұлттық менталдық
қасиеттері де осы кезде жақсы көріндіі және позитивті роль атқарды.
Территориясы мен ресурстары жөнінен КСРО-ғы екінші ел болған Қазақстанның
саяси әлем картасында пайда болуы әлем жұртшылығы үшін тосын жағдай еді.
Олардың көпшілігі Қазақстанды көршілес әрі таяу жатқан
Ауғаныстаннан,Пәкістаннан айыра бермеді және бізді сол қатарлы елдер деп
ұғынды. Сол себепті де қалыптасқан жағдай бұл аймақтың халықаралық беделді
ұйымдарға тартылуын мемлекет пен қоғамдық институттардың жоғарғы
институциналды формаларын енгізуді талап етті.Сондай-ақ әлемнің алпауыт
мемлекеттерінің энергоресурстар үшін аймақты талан-таражға салу қаупі де
аймақтағы елдердің өзара ынтымақтасуына өзіндік халықаралық бастамалар
көтеруіне ықпал етті.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Дипломдық зерттеу жұмысының тарихнамалық
тамыры тақырыпқа қатысты Қазақстан егеменді ел болып, халықаралық
қатынастардың дербес субъектісі бола бастаған уақыттан бастап оны
анықтайтын заңдылық нормативті құжаттар мазмұнына сүйенуден басталады
сондай-ақ мерзімдік баспасөз материалдары, түрлі аналитикалық орталық
материалдары мол мәліметтер алуға болады.
Аталған зерттеу жұмысында ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың мемлекет басшысы
ретінде жаңашыл да жігерлі қызметінің бүкіл дипломатиялық қауым іс-
қимылының бір арнада тоғысқан қажыр-қайратының көрінісі болып табылатын
сыртқы саясат саласындағы жарқын жетістіктеріне арналған дәстүрлі жыл
сайынғы халыққа Жолдаулары, сондай-ақ Тарих толқынында, ХХІ-ғасыр
табалдырығында, Қазақстан мемлекетінің тәуелсіз болып құрылуы,
Қазақстандық жол т.б с.с тарихи еңбектерінде [2] айтылған мемлекеттің
сыртқы саясатына арналған стратегиялық бағдарламалары мен тұжырымдары
басшылыққа алынды. Атап айтқанда көп жылдар бойы Қазақстан Республикасы
сыртқы істер министрі, қазірде Қазақстан Парламенті Сенатының Төрағасы
қызметтерін атқарып келе жатқан дипломат Қ.Тоқаевтың жеке еңбектері [3]
баспасөз бетіндегі мақалалары [4] қазіргі таңдағы республиканың сыртқы
істер министрі, қоғам қайраткері М.Тәжин мырзаның баспасөз бетіндегі
жарияланған материалдары [5] дипломдық жұмыстың арқауы болды.
Тәуелсіздік жылдарында Қазақстанның сыртқы саясатындағы басым
бағыттарды сипаттайтын, стратегиялық әріптестердің мәселелері, халықаралық
ұйымдардағы республикамыздың орны мен рөлі, Елбасының стратегиялық
бағыттағы интеграциялық ұсыныстары, шет елдермен ынтымақтастық қадамдары
туралы баспасөздегі С.Абдулпатаветың [6], Әбілдаевтың [7], С.Әліпбайдың
[8], Қ.Бораштың [9], С.Борбасовтың [10],К.Байзаковтың, Р.Жұматаевтың [11],
Е.Кәпқызы [12], М.Кәрібай [13], Ә.Құланбай [14], Ә.Нысанбаевтың [15],
Қ.Оразбекұлының [16], Н.Райханұлының [17], М.Төлепберген [18],
Р.Қалиевалардың [19], Б.Сұлтанов [20], С.Абдрахмановтың [21] еңбектері
сарапталынды Саясат, Ақиқат, Эхо планеты, Континент журналдары мен Егемен
Қазақстан т. б мерзімдік баспасөз материалдары пайдаланылды.. Осы
материалдар зерттеуімізге ғылыми тұрғыдан тұжырымдама жасауымызға мүмкіндік
берді.
Зерттеудің мақсаты. Қазақстанның тәуелсіздік алуы және халықаралық
қатынастар субъектісіне айналуы процесін қарастыру. Еліміздің әлемнің ірі
елдері мен халықаралық ұйымдарға танылу үрдісін талдау, Қазақстанның сыртқы
саяси қатынастардағы бастамалары мен оның нәтижелерін зерделеу,
Қазақстанның қазіргі кезеңдегі халықаралық қатынас жүйесіндегі орнын
айқындау болып табылады.
Аталған тақырыптың өзектілігі аймақтағы мемлекеттердің дүние жүзілік
саясаттың бел ортасында болатын заманның тууы нәтижесінде олардың өзара
қатынастары және халықаралық ұйымдармен, алпауыт мемлекеттермен қарым-
қатынасы өте үлкен маңызға ие.
Қазақстанның болашағы Азия мен де, Еуропамен де, Шығыспен де мұсылман
әлемімен , Батыспен де байланысты. Аймақтағы елдердің бүкіл әлемге өзінше
бір халықаралық қатынас субъектісі ретінде танылуы және ол өздерінің ұлттық
қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін дүние жүзіндегі беделді халықаралық
ұйымдарға мүше болуы, байланыс орнатуының алғышарттары, себеп-салдарын да
мейлінше сипаттау да жұмыстың маңызды мақсаттарына жатады.
Жұмыстың міндеттері. Зерттеудің алға қойған басым мақсаттарын шешу үшін
мынадай міндеттер нысанаға алынды:
– Қазақстан Орталық Азия мемлекеттерінің сыртқы саясатының негізгі
бағыттарын анықтап сипаттама беру;
– Қазақстанның әлемдегі геосаяси жағдайға байланысты саясатының
өзіндік ерекшеліктерін ашу;
– Қазақстанның ТМД мемлекеттері арасындағы рөлін ашып көрсету;
– Қазақстаның әлемдегі беделді халықаралық ұйымдармен байланыс (БҰҰ,
ЕЫҚҰ, ШЫҰ, МЕК) нәтижелерін, болашағын көрсету;
– Қазақстанның Европа және АҚШ –пен қарым – қатынастарын саралау.
– Қазақстанның мұсылман елдерімен және басқа елдермен байланыстарын
көрсету.
Жұмыстың методологиялық негізі. Дипломдық зерттеу жұмысын дайындау кезінде
ғылыми таным әдісінің тарихилық, жүйелілік, объективтілік және логикалық
принциптері басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізін анықтағанда біз зерттелініп
отырған тарихи кезеңде мүмкіндігінше объективті тұрғыда айқындауға
бағытталған жаңа тарихи көзқарас негізінде жазылған Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың
мемлекетіміздің сыртқы істер саласына жауапты лауазымды мемлекеттік
шенеуніктер Қ.Тоқаев, М.Тәжин мырзалардың еңбектері мен ой-байламдарына
сүйшін тағылымы анықталынды. Тарихилық принципке сүйену нәтижесінде қоғам,
саясат, идеология мәселелерінің сабақтастығы, ішкі бірлігі мен байланысы
талдауға түсті.
Тақырыптың хронологиялық шеңбері және қамтыған территориясы
Зерттеу жұмысы Қазақстанның тәуелсіздік алған 1991 жылынан басталады,
себебі сол уақыттан бастап еліміз егеменді ел, халықаралық қатынастардың
дербес субъектісі болды. Зерттеу объектісі ретінде Қазақстан егеменді
Республика ретіндегі халықаралық қатынастары алынды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысын дайындау барысында Қазақстан
Республикасының халықаралық қатынастарына оның сындарлы сыртқы саясатының
басым бағыттарының барысы, нәтижелері, перспективалары туралы көпшілікке
арналған баспасөз материалдары ғылыми айналымға түсірілді. Сондай-ақ
тақырыпқа байланысты авторлардың жарияланған еңбектеріне талдау жасалынды.
Мүмкіндігімізше аталған мәселенің толықтырылуына, қордалануына үлес қостық
деп есептейміз.
Зерттеудің қолданбалық маңызы. Ғылыми зерттеудің нәтижесінде қол жеткізген
ой-тұжырымдамаларымыз отандық аймақтық халықаралық қатынастар тарихына
қызығушылық білдіретін тұлғалар үшін көмек-септігін тигізер деп ойлаймыз.
Өскелең ұрпақтың бойында отаншылдық сезімді қалыптастыруға, өз ұлтының
өткен тарихына құрметпен қарауға, тәрбиелеуге қажетті насихат шараларына
көмекші құрал және мәлімет ретінде септігі тиеді. Сонымен бірге
зерттеушілердің алдағы уақыттарда жазылатын сан ізденістерге арқау болар
деген ниеттеміз.
Зерттеу жұмысының мақұлдануы. Дипломдық жұмыстың негізгі мәселелері мен
мазмұны Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті, тарих
факультеті Жалпы тарих және Пәндерді оқыту әдістемесі кафедрасының 2009
жылы 12 қаңтардағы мәжілісіндегі (хаттама № 6 ) талқыланып, қорғауға
ұсынылды.
Жұмыстың құрылымы. Зерттеу дипломдық жұмысы кіріспеден, екі тараудан, оның
төрт бөлімшесінен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер мен деректер
тізімінен тұрады.
І.Қазақстанның тәуелсіздік алуы және халықаралық қатынастар субъектісіне
айналуы.
1. Қазақстанның әлемнің ірі елдері мен халықаралық ұйымдарға
танылу үрдісі.
Қазақстанның 1991 жылдың соңынан бастап тәуелсіздік алуы мен БҰҰ
халықаралық қауымдастықтың мүшелігіне қабылданғаннан бастап халықаралық
қатынастар жүйесінің тұрақты өкіліне айналды.
1991 жылғы 16-желтоқсанда Қазақстан тәуелсіздік туралы декларация
жариялады, сейтіп дүниежүзілік қоғамдастыққа және экономикаға дербес енуге
мүмкіндік алды. 1992 жылы қаңтардә тоғыз шет мемлекетпен дипломатиялық
қатынас орнатты. Республикамыздың сыртқы саясат ведомствосы ұлттық мүддемен
жалпы адамзаттық мүдделерді үйлестіріп жүргізетін дипломатиялық саясатқа
кірісті. 1992 жылы қаңтардың 23-інде Біріккен Ұлттар Ұйымының Қауіпсіздік
Кеңесі өзінің мәжілісінде Бас Ассамблеяға Қазақстан Республикасын Біріккен
Ұлттар Ұйымына мүшелікке қабылдауға ұсынатын қарауды мақұлдады.
Өзінің геосаяси орны жағынан екі алып держава — Ресей және
Қытайдың арасында орналасқандықтан Қазақстан осы елдермен қатынастық жаңа
бағыттарын айқындау, шекаралардың бұзылмайтындығын мойындап, оны құжаттар
арқылы бекітуді басты назарда ұстады. Қазақстан 1991 жылдың желтоқсанында
қаржылық автономияға қол жеткізе берген кезде Ресей республикаға байкот
жариялай бастады. Бір айдан кейін республика өнеркәсібінің көптеген шешуші
салалары тоқтай бастаған соң, екі көрші ел қаржы және сауда саясатын толық
келісіп жүргізуге бағытталған келісімге қол қойды. Осыған қарамастан,
Қазақстан Ресейден тәуелсіз экономикалық саясат жүргізуге тырысты, сөйтіп
мұнайдың бұрын зерттелген кен орындарынан гөрі (Ресейдің ортақ мүддені
бөлісеміз деген талабынан дербес болу үшін) жаңа кен орындарын барлау және
құқын сатуға кірісті. 1992 жылы Қазақстанның Сыртқы істер министрлігі отыз
адамнан тұрды. Қәсіби дипломаттардың көбісі бұрынырақ КСРО-ның Сыртқы істер
министрлігінде жұмыс істеген болатын. Республикамыз өз дипломаттарының
санын көбейту мақсатында Ресейдің Сыртқы істер министрлігінің академиясына
жастарды жіберуді ойластырды. Кейінгі кезде Қазақстанның өзінде дипломаттар
даяр-лайтын арнаулы жоғарьі оқу орындарын ашуға көңіл бөлініп отыр. 1994
жылдың желтоқсан айында АҚШ, Ұлыбритания және Ресей Қазақстанның
шекарасының мызғымайтындығы және оған қарсы — ядролық қаруды
қолданбайтындығы туралы келісімге қол қойды.
1991 жылғы желтоқс'анда Қытай Халық Распубликасы мен Қазақстан Рес-
публикасының үкіметі екі ел арасындағы сауда-экономикалық байланысты дамыту
мақсатымен достық, ынтымақтастық, теңдік және өзара тиімділік негізінде
сауда-экономикзлық келісімін жасадьі, ол бес жыл мерзімге күшінде болады.
Ал, 1992 жылғы әқпанда Қазақстан Қытай үкіметаралық мазмундамасына қол
қойылды. Онда азаматтық авиация, теміржол және әвтомобиль транспорты,
экономика, сауда, ғьілым мен техника саласында екі жақты ынтымақтастықты
жолға қойып, дамытуды көздеді. Тауар несиесі туралы келісім бойынша,
Қазақстан 1993—1995-ші жылдары Қытайдан 30 миллион юанға әртүрлі тауарлар
мен жабдықтар алады. Бірқатар қүжаттар елшілік мәселелерге, шекарадан
өткізу пункттерін ашуға, Қытай мен Қазақстан азаматтарының өзара
сапарларына арналды. Сонымен қатар Қазақстан тер-риториясында Қьітай
дүкендерінің жүйесін ашу көзделді. Соңғы жылдары Шыңжан-Ұйғыр автономиялық
ауданы мен Қазақстан арасында сауда-эконо-микалық қатынастар дамып отыр.
Мүнда 1992 жылдың сәуір айынан бастап теміржол қатынасы орнатылды.
1992 жылдың тамыз айында Қазақстан мен Қытай өзара өкілдіктер ашу
туралы келісімге қол қойды.
Сол жылы қазан айында Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев
Пекинде болып Қытай Халық Республикасының төрағасы Цзян Цзэминьмен кездесіп
ұзақ мерзімге арналған келісімге қол қойды. Онда екі ел арасында
дилломатиялық қатынастың ресми түрде орнағаны атап айтылды. Қытайда
Қазақстан елшілігінің ашылуы, Қазақстан-Қытай шекара келісіміне қол жетуі
республикамыз дипломатиясының зор табысы. Жібек жолы қайта жаңғырып, бұл
магистраль толық іске қосылғанда Тынық мұхит жағалауымен Еуропаны
тұтастыратын жол Қазақстан арқылы өтпек. Екі ел шекараға жақын жердегі
әскери күштерді азайтуға ұмтылатындықтарын атап өтті. Лобнор полигонындағы
жарылыстың Қазақстанға әсері жөнінде де айтылды, экономикалық проблемаларды
шешуде өзара тығыз байланыс көзделді.Азияда коллективтік қауіпсіздік
сақтау үшін күресу қажеттігі де алға қойылды.
Екі ел қара, түсті металлургия, ауыл шаруашылығы, химия өнеркәсібі, машина
жасау, транспортты дамыту үшін бір-біріне көмек көрсетуге дайын
екендіктерін айқын көрсетті.
Монғолия мемлекетінің батыс бөлігін мекендеген, қазақтар тұратын Баян
Өлгей аймағымен Қазақстанның әуе жолымен тікелей байланыс орнатылды:
аптасына екі рет Баян Өлгей — Өскемен — Алматы рейсі ұшады. Теледидар,
телефон арқылы байланыс нығайды. 1994 жылы бұл өлкенің үш мыңдай жастары
Қазақстанның түрлі оқу орындарында оқып, білім алуда.
Қазақстан Президенті Н. Назарбаевтің 1990 жылғы қарашадағы Корея
реслубликасының астанасы Сеулге сапарынан кейін екі ел арасында 1992 жылғы
қаңтарда толық дипломатиялық қатынас орнатылды. Кореяның Сам-сунг фирмасы
Қарағандыда тоңазытқыштар шығаруға кірісті.
Өндіріс жағынан барлық дамыған елдердің экономикасы шетел инвести-циялары
негізінде қалыптасты. Қазақстанның экономикасы тұрақтылықпен дамуы үшін
шетел капиталын инвестициялар түрінде ғана емес, сонымен қатар
инвестицияларды осы замандық технологиялар, өнім өндіру мен қызмет
көрсетуді дүниежүзілік стандарттар дәрежесінде жолға қою мақсатында басқару
мен маркетинг жөніндегі тәжірибе түрінде де тарту қажет болып отыр. Бүұан
Қазақстанда алғышарттар бар, олар: шикізаттық бай ресурстар, энергия
көздері, едәуір өнеркәсіптік және ауыл шаруашылық мүмкіндіктері. Бұл іс
1991 жылғы шілдеде республика парламенті ұсақ кәсіпорындарды жекешелендіру
туралы заң қабылдаған сондай-ақ Қазақстан есігі шетел капиталына ашылды.
Маңғыстау мұнай өңдеу зауыты құрылысьіның жобасы дайындалып, қазір онда үш
жапон компаниясының концорциумы өз жұмысын бастады. Құрылыс жобасын
қаржымен толық қамтамасыз етуді Жапонияның Эксимбанк банкісі өз мойнына
алды. 1994 жылғы шілде айында Жапонияның ІТОСНИ фирмасы Қарағанды
металлургия комбинатында кокс газын тазарту цехының құрылысын бастау
жөніндегі шартқа қол қойды.
Үндістан мен Қазақстанның дипломатиялық және экономикалық қатынас-
тарын дамытуда республикамыздың Президенті Н. Назарбаевтың 1992 жылғы ақпан
айындағы ресми сапары сәтті болды. Екі ел басшылары Азияда қауіпсіздікті
нығайту үшін күресу қажеттігін көрсетті. Сол сапарда Пәкстанмен бес құжатқа
қол қойылып, ол ел Қазақстанға еркін несие — 45 миллион доллар көмегін де
беруге келісті. Бұл сатып алу үшін жұмсалады.
Қазақстан-Пәкстан арасындағы ынтымақтастық принциптері туралы
декла-рацияның негізіне Біріккен Ұлттар Ұйымының ережелері мен мақсаттары,
аймақтағы және планетадағы бейбітшілікті сақтап, құқылы қарым-қатынас
құруға деген ұмтылыс алынды. Келісуші жақтар бір-бірінің тәуелсіздігін және
4 территориялық тұтастығын құрметтеуге, ішкі іст Штаттары, Канада және
Батыс Еуропадағы дамыған капиталистік елдермен дипломатиялық және эко-
номикалық қатынасын дамытудың маңызы зор. 1992 жылғы мамырда Прези-дент
Назарбаевтың АҚШ-қа барған сапары барысында Президент ДЖ. Буш екеуі үш
келісімге қол қойды, бұл келісімдер сауда, экономика және инвес-тициялар
саласындағы байланыстарды кеңейту үшін құқылық негіз қалады.
Сондай-ақ ОПИК (инвестицияларды қорғау жөніндегі кепілдіктер) бойынша да
келісімге және таяу арада салықтар туралы, келісім жасау жөніндегі
хаттамаға қол қойылды. Президент Назарбаев Халықаралық валюта қорының,
Бүкіл дүниежүзілік банк пен Халықаралық қаржы корпорациясының басшыларымен
кездесіп, Қазақстанның осы ұйымдардағы мүшелігін растады, бұл
республикадағы қаржы иеленуге, қаржы экономика мәселелері жөнінде кон-
сультациялар алуына мүмкіндік береді. Американ Шеврон мұнай компани-ясы
мен Теңіз және Королев кен орындарын бірлесіп игеру жөнінде арада төрт
жылдық мерзімге құны 100 миллиард доллардың ғасыр келісіміне қол қойылды.
Сол құнның 80 проценті Қазақстан қазынасына түсетін"болады.
Ірі мүнай объектілерінің біріне жататын өзен кеніші құрылысы басталды.
Бүкіл дүниежүзілік банкінің негіздеуіне қарағанда оның құрылысы бір
миллиард 300 миллион доллар тұрады. Канаданың Лаволин компаниясы Жаңажол
газ өңдеу зауытының құрылысына көмек көрсетуге келісті.
Қазақстан Франциямен энергетика саласында ынтымақтастық
мүмкіндіктерін қарастыра отырып, 1991 жылдың аяқ кезінен бастап көп салалы
француз Эльф Акитен концернінің басшылығымен Ақтөбе облысындағы
кемірсутегі шығатын орындарды барлау, өндіру және өңдеу жөніндегі шартқа
қол қойды. Сөйтіп француз геологтары мен мұнайшылары Темір учаскесінде
барлау жұмыстарына кірісті, көміртегі шикізатын кешенді өңдеу мәселелері,
табиғи ортаны қорғау, инфрақұрылымды дамыту мәселелері келісілді. Шарт-тың
жобасына сәйкес француз жағына белгілі бір мерзім ішінде іздестіру және
барлау, оның ішінде бұрғылау жұмыстарын жүргізуге де ерік берілді. Олар
шикізат кенін тапқаннан кейін ол жерге қажетті құрылыс салады және
көмірсутегін өндірумен шұғылданады. Ал Қазақстан өз кезегінде жұмыстың
әртүрлі кезеңдерінде өндірілген өнімнің көмегіне қарай тиісті ақыны өтімді
валюта түрінде алады. Осындай жоба үшін табиғат ресурсын пайдалануға
төленетін төлем өте жоғары болады.
Сонымен қатар Қазақстан Англияның Бритиш газ, Италияның Аджип
компанияларымен мұнай және газды өндіру үшін іскерлік байланыс жасап отыр.
Қазақстанның мұраты — бейбітшілік. Этникалық жанжалдар мен терри-ториялық
дау-жанжалдар туыла қалғанда оны қайткен күнде де саяси құрал-дармен
реттеуге Қазақстан тарапынан күш салынып отыр. 1992 жылы Біріккен Ұлттар
Ұйымы Бас Ассамблеясының 47-сессиясында Президент Н. Назарбаев Азияда өзара
ынтымақ пен сенім шараларын орнықтыру туралы мәселе көтерді. Оған сәйкес
1993 жылғы көктемде осы мәселеге байланысты шақырылған бірінші бас қосуға
оннан аса мемлекеттен өкілдер келген болса, сол жылғы тамыз айындағы
кездесуге он жеті елден сарапшылар тобы келді.
Қазақстан Республикасы Президентінің Еуразия Одағын құру туралы
инициативасы да дүниежүзі жұртшылығының назарын аударуда.
Қазақстан- республикасы Таяу және Орта Шығыс елдерімен дипломатия-лық және
экономикалық байланысты дамытуға ерекше маңыз беріп отыр. Қазақстан үшін
түбі біргё уысқан түрік әлемімен қатынастың да маңызы айырықша.
Қазақстан Түркиямен дииломатиялық және экономикалық қатынасты дамытуға
маңыз бере отырып, 1991 жылдың қыркүйек айында қазақ-түрік іскерлік кеңесін
құрды. Кеңес 73 қазақстандық және 183 түркиялық кәсіпорындар ассоциәция,
фирлла, банк, биржалардың басын біріктірді. Оләр-дың қатарында
Қарағзндыкөмір, Екібастұзкөмір, Маңғыстаумұнай өндірістік
бірлестіктері, Өскемен қорғасын-мырыш комбинаты, Ермак ферроқорытпа зауыты
және тағы басқа ірі өндіріс орындары бар.
Орта Азиямен шекаралас Түркия, Иран, Пәкстан экономикалық үйлестіру
кеңесінде топтасуда. 1992 жылдың ақпанында бұл топқа, бақылаушы стату-
сымен қатысатын Қазақстаннан өзге, барлық ортаазиялық республикалар мүше
болды. 1994 жылы Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан Республикала-рының
экономикасын интеграциялаудың жаңа деңгейі — іспетті Үйлестіру кеңесі
құрылды. Бұған үлгі болып тұрған іс — Батыс Еуропадағы дамыған капиталистік
елдердің ортақ экономикалық кеңістік құрып жэтқандығы бо-лып табылады.
Қазақстан Иранмен 1992 жылғы қаңтардың аяғында дипломатиялық қаты-нас
орнәту туралы келісімге қол қойды. Олар бірін-бірі өзара құрметтеу,
территориялық тұтастығы мен ішкі ісіне араласпау принциптері негізінде
құрылды; Иранның Қазақстандағы елшісінің көрсетуінше, олардың мақсаты — екі
елдің достық қарым-қатынасының дәнекері болу. Оған жетудің жолы
Қазақстанның сәяси, экономикзлық, мәдени жағдайын Иран халқына таныс-тыру.
Бұл үшін екі жақта түрлі көрмелер үйымдастырылуда.
Қазақстанның Каспий теңізіндегі порттарын кеңейте отырып біздің респуб-лика
сол арқылы Иранға Теңіз мұнайын жеткізу мүмкіндігін ойластыруда. 1994 жылы
Қазақстан Иранға отыз мың тонна қой етін, жүз мың тонна кокс концентратын,
миллион тонна көмір, жүз мың тонна астық сатуға, ал Иран біздің елімізге
полиметал концентратын, халық тұтынатын тауарлар сатуға келісті.
Қазақстан дипломатиясы Таяу Шығыстағы дағдарысқа көңіл бөліп отыр.
1991 жылдың желтоқсанында Палестинаны азат ету ұйымы Атқәру комитетінің
Төрағасы Ясир Арафат Алматыда Президет Назарбаевпен кездесіп, онда Таяу
Шығыста келіссөз жолымен баянды бейбітшілік орнатуға байланысты проблемалар
қозғалды. Палестина халқының ежелгі атамекенін қайтарып алу, мемлекеттік
дербестікті дамыту жолындағы ұзақ жылдарға созылған күресі табыспен
аяқталатынына үміт білдірілді.
Қазақстан Ислам дүниесіндегі елдермен дипломатиялық және экономика-лық
қарым-қатынасты дамытуға мүдделі. 1994 жылғы күзде Президент На-зарбаев
Сауд Арабиясына жасаған сапары кезінде бірсыпыра келісімдерге қол қрйды.
Кувейт Атырау қаласында мұнай өндіретін және мұнай тазалай-тын зауыттар
құрылысын жүргізуге келісім жасады.
Египетпен дипломатиялық қатынас орнағаннан кейін Египетте Египет — Қазақ
Ассоциациясы, Қазақстанда Қазақстан — Египет Ассоциациясы құрылды. Египет
Алматыда ислам мәдени орталығы құрылысын салу үшін тегін 15 миллион доллар
қаржы беруге және республикамызда фармацевтикалық фабрика құрылысын
бастауға келісім берді.
Енді 1995 жылғы Қазақстандағы инвестицияпық жекешелендіру туралы
айтсақ, түсініксіз мәселе мынада болып отыр. Жекешелендірілген Алматы
темекі комбинаты, Шымкент кондитер фабрикасы, Алматы және Қарағанды
маргарин зауыты акцияларының 90 проценті шетелдік инвесторларға сатыла-ды.
Биылғы жылы жеке жобалар бойынша тәғы да республиканың 38 ірі кәсіпорнын
жекешелендіру жоспарланып отыр. Егер осы кәсіпорындардың бәрлығының
акцияларының 90 процентін шетелдік инвесторларға сататын болсақ, біздің
отандық өнеркәсібімізге қауіп Төнбей ме?
Президент Нұрсұлтан Назарбаев 1994 жылғы 9-маусымда'Жоғарғы Кеңес
мәжілісіндегі сөзінде сыртқы саясат мәселелеріне тоқтала отырып,
Қәзақстанның соңғы жылдары стратегиялық қаруларды шектеу және қысқарту,
орта және' таяу қашықтыққа арналған ракеталарды жою, Еуропадағьі қарулы
күштер туралы, ядролық қаруды таратпау туралы келісімдерге қол қойғандығын
атап көрсетті. Семейдегі сынаулар шығыстағы радиациялық ахуалды
нашарлатуына байланысты, республикамызда Семей-Невада қозғалысы
айтарлықтай қызмет етті.
Сыртқы саясат стратегиясындағы міндет — әлемдік геосаяси кеңістікте
Қазақстан өз орнын анықтап алуға тиіс болып отыр. Қазіргі кезде Америкада,
Еуропада, Оңтүстік Шығыс және Орталық Азияда жаңадан экономикалық аймақтар
құрылуда. 1993 жылдың аяғында АҚШ-тың вице-президенті Гор Орталық Азия
мемлекеттері- үшін кәсіпкерлік қорын ашу туралы жоспар жасалып жатқанын
жариялады, оның штаб-пәтері Алматыда орналасуға тиіс болды. Болашақта
Орталық Азия мемлекеттерінің күрделі геосаяси және экономикәлық
проблемаларды шешуге қатыстырылатындығы ондіріс жағынан барлық дамыған
елдердің басшылары тарапынан аталып отыр.
Азия континентіндегі елдердің экономикалық интеграциялық процесі
қалыптасуға тиіс екендігі көптеген мемлекет басшыларының мақсатына айна-
луда. Азиядағы бүкіл елдердің шаруашылық жұмыстарын үйлестіріп жүргізу,
К мұнда жалпы рынок құру мәселелері күн тәртібіне таяу кезеңде
қойылатындығы баспасөз беттерінде көрсетілуде.
Тәуелсіз мемлекеттер достастығының оңтүстік шекараларында шиеленістің
күшейе түсуіне байланысты Еуразия Одағын құру қажеттілікке айналып отыр.
Өйткені бұл Одаққа мүше болып енудің бір шарты ретінде ұсынылып отырған
мәселе — соғыс қимылдарын тоқтату, экономикалық блокада жаса-мау болып
табылады. Осы мақсатты орындау үшін мемлекетаралық қаруды келістіруші
күштер құрылуы керек.
Тәуелсіз мемлекеттер Достығы елдері мен Қазақстан арасында шекара-пардың
ашықтығы, азаматтардың жүріп-тұру бостандығы сақталып отыр. Бұл жағдай
елдер арасындағы бір-біріне деген сенімділікті күшейтуге, саяси және
экономикалық мәселелерді үйлестіріп шешіп отыруға жағдай жасалды. Президент
Назарбаев Қазақстан мен Ресей арасындағы қатынасқа басымды-лық сипат
берілетінін ылғи да баса әзақстанда қырыққа тарта шетелдік елшіліктер мен
өкілдіктер жұмыс істеп тұр.
Қазақстан дипломатиясының алғашқы қадамдары айтарлықтай нәтижеге ие болуда.
Осының бәрі республикамыздың болашағы зор екендігін дәлелдейді...
Сол уақыттан бастап, аймақ елдері халықаралық қатынастардың белсенді
мүшелері боп табылады.Аймақ елдері осы уақыттан бастап түрлі халықралық
ұйымдарға қатыса бастады атап айтқанда 1993 жылдан бері БҰҰ – ның түрлі
даму бағдарламасымен қызметтес болып келеді.
1997 жылдың қаңтарынан БҰҰ-ның халықтардың қоныстануы қоры ұйымымемен.1992
– ші жылдан ЮНЕСКО мен қызметтес боп келеді.1994 жылдан МАГАТЭ –мен тағы
басқа ұйымдармен ЕҚЫҰ- мен , сондай –ақ НАТО – ұйымы мен серіктестік
келісімдерін жасады.Тәуелсіздік алған уақыттан бастап, Орталық Азия елдері
АСЕАН елдерімен тұрақты байланыстар жасауды жолға қойды.Аймақтағы Малайзия
, Ветьнам, Корея елдерімен байаныстар жасап келеді.Қазақстанның тағы бір
қарым – қатынас ұйымы ЭҚҰ(экономикалық қызметтестік ұйымы) бұл ұйымға
орталық азиялық елдері мен бірге Азербайжан, Тәжікстан, Туркменстан,
Өзбекстан, Ауғаныстан, Қырғызстан елдері еніп отыр.Сондай –ақ Пакистан,
Түркия, Иран арасында лидерлік орынға үнемі талас жүруде.Қазақстан сондай
–ақ Ислам конференциясы ұйымымен тығыз қарым – қатынасты орнатты алдағы
2011 жылы осы ұйымға және 2010 жылы ЕҚЫҰ- на төрағалық ету құқығына ие
болуда.Сонымен бірге аймақ елдері территориясында 2002 жылғы 11
қыркүйектегі оқиғалардан соң АҚШ – тың белсенділігі артып, Өзбекстанда,
Қырғызстанда әскери әуе базалары орнықты, керек уақытында Қазақстан
әуежайларын пайдалану жайында келісімшарттарға қол жеткізді.Бұл ретте
әскери салада НАТО-мен серіктестік бағдарламасы аясындаҚазақстан,
Қырғызстанмен әскери ынтымақтастық жолға қойылды 1996 жылыБрюссельде арнайы
келісімге қол қойылды.Аймақ елдері бұрыннан өмір сүріп келе жатқан
ұйымдармен қатар жаңа форумдар мен ұйымдардың құрылтайшылары боп
табылады.Солардың бірі 1992 жылы 16 мемлекеттің қолдауына ие болған АӨІҚСШК
( азиядағы өзара сенім іс – қыймыл шаралары жөніндегі кеңес).2006 жылы бұл
ұйымның толық қалыптасуы негізінен аяқталып, штаб- пәтері Алматы қаласы боп
бекіді.Бұл ұйым Азиядағы ЕҚЫҰ-ның анологы ретінде ойластырылды.Пакистан-
Үндістан ядролық дағдарысын реттеуде шешуші роль атқарып үлгерді.2007 жылы
БҰҰ төрағасы Пан Ги Мун сөйлеген сөзінде АӨІҚСШК-ұйымы,Европадағы ЕҚЫҰ
сияқты Азияда бейбітшілік пен қауіпсіздікті қамтамасыз етуші қозғаушы кшке
айналады деп сенім білдірген еді. ЕҚЫҰ-на төраға болуға дайындық барысында
еліміздің бірқатар заңдарына демократияландыру бағытында өзгерістер
жасалынды (партиялар мен сөз бостандығы жөніндегі мәселелерге байланысты.)
АСЕАН елдері 1995 жылы15-ші қарашада Банкогте Оңтүстік – Шығыс Азия елдері
аймағы ядролық қарудан азат деп жарияланды.Азиядағы ықпалды ұйымдардың бірі
ол ЭЫҰ(Экономикалық Ынтымақтастық Ұйымы) Әуелі оған Иран, Пакистан, Иран
елдері енді 1992жыл қарашасынан Азербайжан, Қырғызстан, Түркменстан,
Өзбекстан барлығы он ел мүше боп отыр.Кветта жоспар келісімі негізінде
жұмыс атқарып келеді аймақта транспорт байланысты дамыту, сауда мен
энергетика салаларын дамытуға бағытталған.Аймақ елдері үшін тағы бір
маңызды ұйым ол Ислам конференциясы ұйымы оған исламәлемінің 55 елі кіреді
ол1962 жылы құрылған.Бұл ұйымға кіру үшін халқының кем дегенде 50 пайызы
мұсылман болуы шарт, екінші ел Конституциясы исламды мелекеттік дін деп
жариялауы тиіс , үшіншіден ел басшысы ислам дінін ұстануы қажет.1995 жылы
Қазақстанның мүше болуын көп елдер қолдап шықты.Еліміздің бұл ұйымға кіруі
мұсылман елдері алдындағы беделін көтерді және жетекші ислам
мемлекеттермен: Түркия, СаудАрабиясымен, Пакистанмен, Иранмен, Индонезиямен
байланыстарын нығайтуға септігі тиіп келеді.
Аймақ елдері үшін тұрақтылық пен бейбіт даму саяси басымдылық бағыты
және болашақта да солай болып қала бермек. Ең алдымен тұрақтылық болмаса,
экономикалық реформалардың жемісті түрде жүзеге асуы екіталай. Орталық
азиялық жоғары басшыларының аса маңызды саяси шешімдері осы мақсатты
көздейді. Жаңа елдердің мемлекеттілігін қалыптастырумен қатар олардың
өзара қарым қатынасын оңтайлы үлгісін іздестіру процесі де жүріп жатыр.
1996 жылы Шанхай бестігінің құрылуы Қытай мен шекара демилитациясын
жүргізуге арналғанҚазақстан Тәжікстан, Қырғыстан, Ресей аасындағы
қатынастарды реттеуші ұйым ретінде дүниеге келді. Сөйтіп соңғы елу жыл
бойына жанжалдар мен қақтығыстар туғызған шекара мәселелері оң шешімін
тапты.
1992 жылы 15 мамырда ТМД-ның 5 мемлекетінің басшылары қол қойған
Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт осы бағыттағы маңызды қадам болды,
аталған шарт Қазақстан мен Ресейдің бастамасы бойынша қаралды.
Достастықтың қалыптасуы жағдайларында Шарттың 4- бабы ерекше маңыз
алды, онда былай деп ескерілді: Егер қатысушы мемлекеттердің бірі қандай
да бір мемлекеттің немесе мемлекеттер тобының тарапынан шабуылға ұшыраса,
онда бұл осы Шартқа қатысушы барлық мемлекеттерге қарсы жасалған
басқыншылық ретінде қаралатын болды. ТМД Бірлескен Күштерінің Бас
қолбасшысы бар ұжымдық қауіпсіздік кеңесін құрды. Кеңеске қатысушы
мемлекеттердің бірлескен қызметін үйлестіру және қамтамасыз ету жүктелді.
Көп жақты, сондай ақ екі жақты үлгідегі ТМД елдерінің өзара қарым
-қатынастарының негізінде экономикалық ынтымақтастық жатыр. Алыс
шетелдермен сауда-экономикалық байланыстарды дамыту, ТМД–ға қатысушы
мемлекеттердің әлемдік экономикалық қоғамдастыққа интеграциялануының
қажеттілігін ешкім шүбә келтірмейді. ТМД елдері осы негізгі үрдістен шет
қала алмайды. Әлемдік даму жолына түсу үшін Достастық елдерінің ең алдымен
экономикалық тұрғыдан интеграциялануы қажет.
Кәсіпорындар арасындағы өндірістік технологиялық және халықаралық
құрылымдарын құрудың ұқсас жүйесі, жаңа тәуелсіз мемлекеттердің біртұтас
халық шаруашылық кешенінде болғандығына байланысты туындайды. Істің шын
мәнінде осы фактор елеулі деңгейде ТМД-дағы интеграциялық процестердің
дамуын айқындайды. Оның үстін Достастық елдерінің өнеркәсіптік әлеуеті
әлемдегі деңгейдің шамамен 10 пайызын, табиғи ресурстарға негізгі қоры-25
пайыз, экспорттық әлеуеті- 4,5 пайыз құрайды.
ТМД және оның ішінде Қазақстан да, өзара қатынас кезеңінде бірнеше
кезеңнен өтті. Мысалы: 1991-93 жылдары бірінші кезенде бұрынғы Кеңестік
республикалар саяси тәуелсіздік алды, мемлекеттілігін рәсімдеді,
халықаралық тұрғыдан танылып, халықаралық ұйымдарға енді, өзара қарым-
қатынасын шарттық рәсімдеуді қамтамасыз етті, дербес түрде қаржылық
экономикалық, бюджеттік-салықтық, шекаралық құрылымдарды қалыптастырды.
Екінші кезенде (1993-1996жж) жаңа тәуелсіз мемлекеттер өздерінің саяси
егемендігін нығайтты, әлемдік қоғамдастықтың ажырамас бөлігіне, халықаралық
ұйымдардың мүшелеріне айналды, жақын көршілермен тығыз экономикалық
байланыс орнатты. Достастыққа қабылданатын мемлекетаралық шешімдердің
сипаты да өзгерді; оларға деген қарым қатынас прагматикалық әрі сыни
сипатталды.
Үшінші кезең -1997 жылдан бастап осы уақытқа дейінгі кезеңде ТМД
мемлекеттері Достастығы дағдарыс жағдайларын еңсерумен айналысты.
Қазақстанның ұсынысы бойынша ТМД мемлекеттері интеграция органдарының
қызметін жетілдіруін қолға алды.
ТМД елдері арасында экономикалық одақты құру туралы шарт
экономикадағы интеграциялық процестерді практикалық іс-қимылға көшіруге
негіз қалады. Қазақстан, Ресей және Беларусь үкіметтері басшыларының 1995
жылы 20 қаңтарда Кеден Одағы туралы келісімге қол қоюы және өзара
ынтымақтастықты одан әрі тереңдету туралы уағдаластықтарды іске асыруға
қатысты 3 елдің кедендік бағдарламасын бекітуі – экономикалық интеграцияны
тереңдетуге келелі қадамды білдірді. 1996 жылы наурызда Кеден Одағына
Қырғыз Республикасы да қосылды.
Жылдамдығы әртүрлі интеграция процесіне тиісті серпін беруге ұмтыла
отырып Беларусь, Қазақстан, Қырғыз және Ресей елдерінің президенттері 1996
ж 29 наурызда экономикалық және гуманитарлық салаларда интеграцияны
тереңдету туралы шартқа қол қойды. Оның басты мақсаты-тауарлардың,
көрсетілетін қызметтің, капиталдардың және жұмыс күшінің еркін қозғалысына,
шаруашылық жүргізуші субьекттердің тікелей байланыстарын нығайтуға, ортақ
ақпараттық, білім беру және гуманитарлық кеңістікті құруға қажетті
алғышарттар жасау болып табылады.
Көп жағдайда ТМД–ның өз ішіндегі түрлі күштер интеграцияның
қарсыластары ретінде бой көрсетті, өйткені интеграциялық процестер
егемендіктің бір бөлігін экономикалық бірлестіктің тиімділігі үшін жоғары
басқару органдарын жетілдіруді көздейді.
Қазақстанда Тәжікстан мен өзара тиімді ынтымақтастықты дамытуға үлкен
мән беріледі. 1993 ж 19 қазанда қол қойылған негізгі қатынастар туралы шарт
саяси салада екіжақты қарым-қатынасты реттейтін негізгі құжатқа айналды. 40-
тан астам шарт пен келісімдер екі елдің өзара қарым- қатынасының құқықтық
негізін құрайды. Проблемалық мәселелерді шешу үшін үкімет аралық комисия
құрылды, алғашқы мәселе мәжілісі 1998 ж. 3 қазанда өткізілді. Тәжікстан ТМД
елдерінің арасында Қазақстанның сауда әріптестерінің ішінде 7 орын алады.
Экономикалық ынтымақтастықты одан әрі дамыту мен тереңдету туралы, еркін
сауда-саттық туралы Тәжікстан мемлекетімен тығыз ынтымақтастық байланыс
орнатылған.
Ал Түркменстан мен екіжақты қарым-қатынас белсенді түрде дамып
келеді, біздің елдеріміздің арасындағы қарым-қатынастарды реттейтін негізгі
құжат Қазақстан Республикасы мен Түркменстанның арасындағы Достастық қарым-
қатынасы мен ынтымақтастығы туралы шарт болып табылады. Бұл мемлекет
Қазақстанның табиғи әріптесі, өйткені Каспий жағалауы елдерінің қатарына
жатады. Түрікменстан Қазақстанмен қарым- қатынаста визалық режим еңгізу
туралы шешімі ықтимал теріс салдарларды жою үшін шара қабылдау
қажеттілігіне әкелді.
Сындарлы саясат экономикалық тұрғыда Каспий теңіз мәртебесі Каспий
ресурстарын пайдалану, көмірсутегі шикізат өндіру саласында елдер
арасындағы әріптестіктер мен корпорация, сондай-ақ экономикалық
ынтымақтастықты ұйымы шеңберінде екі тараптың мүддесін ілгері жылжыту
жөніндегі позицияларды жақындастыру екі мемлекеттің күш жігерін
жандандыруда анағұрлым перспективалы баға болып табылады.
Түкіменстанмен ынтымақтастық біздің мемлекетіміздің сыртқы саясатында
маңызды орын алады. Принциптерде ұлттық мүддесі саласына жататын
мәселелерді шешу үшін екі елдің бұрынғысынан да жақындасуына саяси және
әлеуметтік, экономикалық алғышарттар да аз емес.Евразиялық Одақ құру туралы
алғашқы рет идеяны Н.Назарбаев 1994жылыҰлыбританияға баоған сапарыкезінде
мілімдеген еді.1993 жылдыңшілде айындаӨзбекстан мен Қазақстан 2000 жж
дейінгі экономикалық интеграция келісім жобасына қол қойды, ал 1994 жылғы
Чолпан – Атадағы кездесудеҚазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан бірыңғай
экономикалық кеңістік құру шартын жасасты сөйтіп ОА Одақ құрылды онан бұл
процеске Ресей жағының араласы нәтижесінде бұл ұйымның орнын славяндық
елдерді өзіне біріктірген ЕЭО-қа ұласты.Евразиялық экономикалық Одақ 10-шы
қазанда 2000-шы жылы дүниеге келді.
Еуразиялық Экономикалық Қоғамдастықтың құрылуы ТМД аясында қабылданған
шешімдерді жүзеге асыруға мүмкіндік тудырып келеді шеңберінде екі
мемлекеттің өзара тиімді іс-қимылы;
-ғылым мен техника жөніндегі мемлекетаралық бағдарламаларды, сондай-ақ
бірегей ғылыми объектілер мен құрылыстарды тепе-теңдік негізде пайдалануды
іске асыру;
- екі елдің аумағындағы шағын және орта бизнесті, сондай-ақ лизингтік
компанияларды мемлекеттік қолдау;
- ұлттық валюталардың өзара өтімділігін қамтамасыз ету;
- екі ел арасындағы сауда-саттық көлемін ұлғайту.
2007 жылы 15 ақпанда ҚР Индустрия және сауда министрі Ғалым Оразбақов
Белорусь республикасының Қазақстандағы елшісі Василий Гапаевпен кездесуі
барысында сыртқы сауда айналымы өсуінің оң серпініне қарамастан, екі жақты
сауда-экономикалық қатынастардың қазіргі әлеуетке сәйкес келмейтіні аталды.
Кеден статистикасының деректері бойынша, Қазақстан Республикасы мен
Белорусь республикасының арасында тауар айналымы 2006 жылда 355.3 млн.
долларды құрады, бұл көрсеткіш 2005 жылғымен салыстырғанда (234.5 млн.
доллар) 51.5 %-ға көп. Екі ел арасындағы сауда-экономикалық ынтымақтастық
Қазақстан Республикасы мен Белорусь республикасының арасындағы ұзақ
мерзімді сауда-экономикалық ынтымақтастық 1998-2008 жылдарға арналған
бағдарламасына сәйкес іске асырылады. [25 , ]
Қазақстан-Әзербайжан қарым-қатынастары белсенді түрде дамуда, мұның өзі
екі жақты қатынастар шеңберінде болсын (1996 жылғы қыркүйектегі
Н.Назарбаевтың сапары және Г.Алиевтің 1997 жылғы маусымдағы сапары) немесе
көп жақты форумдардың барысында болсын (ТМД, түркітілдес мемлекеттердің бас
қосулары, ЭЫҰ) екі мемлекеттің жоғары деңгейдегі басшыларының тұрақты
байланыстарынан көрініс табуда.
Алайда ЕвЭҚ- қа мүшелікке жуырда өткен Өзбекстан дүниежүзілік қаржы-
экономикалық дағдарыс жағдайында одан шығатыны жөнінде мәлім етті.Орталық
Азияда саяси салады шұғыл саяси және экономикалық реформалар жасаған елдің
бірі Қырғызстан боп табылады мұндағы саяси лидерлердің ауысуы және бұрынғы
кеңестік елдер ішінен ең алғаш Дүние жүзілік сауда ұйымына өткен ел.Жеке
бизнестің дамуына ең қолайлы жағдай жасап отырған елдің бірі.ДСҰ- кіруге
дайындық Қазақстанда да қызу жүргізіліп келеді.
Әзербайжан Кавказ аймағындағы қазіргі бір мәнді емес геосаяси жағдайда
маңызды рөл ойнайды. Каспий теңізінің құқықтық мәртебесін белгілеу, мұнайды
әлемдік рыноктарға тасымалдау және басқалары сияқты бірқатар стратегиялық
мәселелерді бірте-бірте шешу мақсатында Қазақстан осы елмен әріптестік
қарым-қатынаста болуға мүдделі. Екі жақты қарым-қатынастардың шарттық-
құқықтық базасы 60-тан астам шарттар мен келісімдерді қамтиды.
Қазақстан-Әзербайжан ынтымақтастығын кеңейтуге Қазақстан премьер-
министрінің Бакуге сапарының ықпалы болды (1998 жылғы қазан). Экономикалық
ынтымақтастықты тереңдету туралы, Өнеркәсіптік меншікті қорғау саласындағы
ынтымақтастық туралы; Байланыс саласындағы ынтымақтастық туралы; Қазақстан
мен Әзербайжанның Ұлттық Банктері арасындағы қаржылық-банктік жүйедегі
ақпарат алмасу және зерттеу саласындағы ынтымақтастық туралы маңызды
келісімдерге қол қою келіссөздердің нәтижесі болатын. Тараптар 1999-2000
жылдарға арналған сауда-экономикалық ынтымақтастық бағдарламасын әзірлеу,
бірлескен көліктік-экспедиторлық кәсіпорындарды құруға белсенді түрде
жәрдемдесу, ТРАСЕКА жобасы шеңберіндегі ынтымақтастықты жалғастыру туралы
шешім қабылдады.
Екі елдің үкіметтері Ақтау-Баку бағыты бойынша паром қозғалысының
жұмысын жаңғыртуға, екі елдің Каспий теңізі айлақтарындағы алымдарын азайту
мүмкіндігін қарастыруға келісті. Тараптар Әзербайжанның Қазақстан алдындағы
16,9 млн. доллар мөлшеріндегі мемлекеттік берешегін өтеу жөнінде
келіссөздер жүргізуде.
Қазақстан-Әзербайжан ынтымақтастығының анағұрлым перспективалық бағыты
мүнай саласындағы жобаларды іске асырумен байланысты. Біздің еліміздің
алдында мұнайды Әзербайжан аумағы арқылы әлемдік рыноктарға тасымалдау үшін
жақсы мүмкіндіктер ашылып отыр. Қазақстандық мүнайдың транзитке қатысты
көлемін 10 млн. тоннаға дейін ұлғайту жоспарлануда. Сондықтан экспорттық
құбыр желілерін қоса алғанда, мұнай көлік инфрақұрылымын кеңейту және
жаңғырту орынды.
2000 жылы екі жақты тауар айналымының көлемі 58 млн. долларды құрады,
мұнын өзі 1999 жылға қарағанда 13 млн. долларға көп. Дегенмен тараптар
сауда-экономикалық байланыстардың қазіргі жәй-күйіне қанағаттанып отырған
жоқ.
Екі мемлекет те қазақстандық мұнайды қара теңіздік порттар Грузия және
түрік порты Джейхан арқылы Жерорта теңізіне жеткізуге, тасымалдауға
мүдделі. Осы мәселеге байланысты 1999 жылы қарашада Баку-Тбилиси-Джейхан
стратегиялық жобалауға, яғни Стамбул Диклорациясына қол қойылған еді. Екі
ел арасындағы сауда-экономикалық, мәдени байланыстар жасау болашағына
Әзірбайжан мемлекетінің Ильхан Әлиевтің осы жылғы ақпан айындағы
Қазақстанға ресми сапары кезінде қол қойылған келісімдер үлкен ықпал берері
сөзсіз.
Қазақстан Республикасының сыртқы саясат мәселесінде Закавказьедегі
Грузия мен Армения республикалары да зор роль атқарады. Атап айтқанда
Қазақстан-Грузия қарым-қатынастарын реттейтін 1993 жылғы шілдеде
қабылданған шарт және Қазақстан-Армения достық қатынастарын реттейтін 1993
жылы 19 қаңтарда қол қойған шарт бүгінгі таңда өзінің күшінде.
Грузияға ҚР Елбасының 1996 жылы 17 қыркүйекте Қазақстанға Грузия
мемлекетінің басшысының 1997 жылдың 11-12 қараша және 2008 жылғы сапарлары
кезіндегі уағдаластықтар қарым-қатынастарға оң серпін берді.
1999 жылы Қазақстан-Армения елдерінің арасындағы сыртқы сауда айналымы
7.2 лмн. долларды құрады. Қазақстан ауыл шаруашылық өнімдерін Арменияға
тасымалдауды өсіру, біріккен химия, тау-кен өнеркәсібі, түсті металл,
зергерлік бұйымдар, өндіріс орындарын салу, транспорт инфраструктурасында
Армения территориясы арқылы Иран тауарларын транзитпен өткізу, Ақтау-Энзели
порттары арқылы жеткізу мәселелері келісіліп, орындалу үстінде [37,117б].
1.2. Қазақстанның сыртқы саяси қатынастардағы бастамалары, көпвекторлы
саясат.
Соңғы жылдары аймақтық интеграция, ғаламдастыру процесімен қатар,
мемлекеттер арасындағы сауда-экономикалық қарым-қатынастар да үстемдік
сипаттағы тенденцияға айналды. Орталық Азияда аймақтандыру процесін дамыту
үшін қолайлы алғышарттар бар. Бұл, ең алдымен, аймақты мекендейтін
халықтардың тарихи, географиялық, мәдени және тілдік бірлігі. Сондықтан
Орталық Азиядағы мемлекеттермен ынтымақтастықты ұлғайту Қазақстанның сыртқы
саясатының негізгі міндеттерінің бірі болып қала береді. Президент
Н.Назарбаев Қазақстан халқына "Қазақстан-2030" жолдауында: "Ұлттық
мүдделерді қорғауды, сондай-ақ таяудағы және алыс перспективадағы күштердің
тепе-теңдігін қамтамасыз етудегі біздің озық қаруымыз - интеграция саясаты,
бірінші кезекте Қазақстанның, Қырғызстанның және Өзбекстанның арасындағы
Орталық Азиялық Одақты нығайту, қарсы тұру емес, басқа мемлекеттердің
істеріне араласпау, келісімге келу актілері үстем болуы тиіс" - деп атап
көрсетті.[26]
Экономика, сөз жоқ, интеграцияның анағұрлым маңызды құрамдас бөлігі
болып табылады. Тарихи қалыптасқан шаруашылық байланыстар, сондай-ақ
геосаяси жағдайдың ерекшелігі жиынтық экспорттық және транзиттік-көліктік
әлеуетті тиімді пайдалану қажеттігін талап етеді. Оның үстіне аймақта
бірқатар елеулі проблемалар бар, оларды екі жақты негізде шешу мүмкін емес.
Әңгіме аймақтың су энергетикалық ресурстарын және транзиттік-көліктік
әлеуетін келіскен түрде, сондай-ақ ұтымды пайдалану, ауқымды экологиялық,
атап айтқанда, Арал теңізі ауданындағы апаттың салдарын бірлесіп еңсеру;
аймақтық қауіпсіздіктің тиімді жүйесін құру; терроризмге, діни экстремизмге
және есірткі бизнесіне қарсы күрестегі бірлескен қызметті үйлестіру туралы
болып отыр.
Орталық Азия мемлекеттерін аймақтық интеграциялау идеясы Біртұтас
Экономикалық Кеңістік құру туралы (БЭК) шартқа 1994 жылғы 30 сәуірде қол
қоюмен нақты жүзеге асты. Қазақстан, Қырғызстан және Өзбекстан оның
қатысушылары болды (1998 жылғы 26 наурыздан бастап Тәжікстан шарттың толық
құқықты қатысушысына айналды). Шартты дамыту тұрғысында 1994 жылғы шілдеде
Президенттердің шешімімен Мемлекетаралық Кеңес және оның негізгі
институттары - Премьер-министрлер кеңесі, Сыртқы істер министрлерінің
кеңесі, Қорғаныс министрлерінің кеңесі және олардың тұрақты қызмет істейтін
жұмыс органы - Атқару комитеті құрылды. Сөз болып отырған уақытта Орталық
Азиялық Ынтымақтастық және даму банкін (ОАЫДБ) құру туралы келісімге қол
қойылды, оның капиталы қатысушы мемлекеттердің үлестік жарналарынан
қалыптасады.
Сонымен бірге Орталық Азия елдеріндегі экономикалық реформалар
деңгейіндегі елеулі айырмашылық, Орталық Азия Одағының біршама оқшаулығы
осы ұйымның шеңберіндегі жұмыстың жаңа нысандарын қажет етті. Сондықтан
Мемлекетаралық Кеңестің мәжілісінде (1998 жылғы 17-18 шілде) аймақтық
бірлестіктің жаңа атауы - Орталық Азия Экономикалық Қоғамдастығы (ОАЭҚ)
бекітілді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-4
І.Қазақстанның тәуелсіздік алуы және халықаралық қатынастар субъектісіне
айналуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...8
1.1. Қазақстанның әлемнің ірі елдері мен халықаралық ұйымдарға танылу
үрдісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8-19
1.2. Қазақстанның сыртқы саяси қатынастардағы бастамалары ,
көпвекторлы
саясат ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 19-31
ІІ.Қазақстанның халықаралық жағдайының нығаюы және қарым
қатынастағы ролінің
артуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 32
2.1 Қазақстанның сыртқы саясаттағы бастамалары және
оның нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..32-36
2.2 Қазақстанның қазіргі кезеңдегі халықаралық қатынас жүйесіндегі
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37-47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48-56
Пайдаланылған әдебиеттер мен деректер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 57-59
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60-71
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Орталық Азия немесе Кіндік Азияда
орналасқан ел, оның халықаралық қатынасқа араласуы тарихы,даму жолдары
қызықты тақырып боп табылады.
Орталық Азия елдері саяси тарихында оның халықаралық қарым-қатынастар
деңгейіндегі алатын орны, шет мемлекеттердің осы бір оларға беймәлім “терра
инкогнита” болып келген “стандарға” қызығушылық танытуы, өзінің
экономикалық, әскери ықпалын жүргізуге тырысушылығы ал аймақтың жаңадан
қалыптасқан геосаяси жағдайға бейімделу мақсатында түрлі аймақтық
ұйымдармен қызметтес болуы, бірқатар аймақтық ұйымдардың құрылтайшылары
санатында болуы мәселелері қарастырылып отырған тақырыптың өзектілігі боп
табылады. Аймақтағы елдердің бірыңғай саяси ұстанымдарымен қатар өзіндік
сыртқы саясат векторларының болуы аймақтағы өзара қатынас пен сыртқы
дүниемен байланыс мәселелерінің күрделігін байқатады. Қазақстан
Республикасының сыртқы саясатының негізі көпвекторлы принцип болып
табылатыны белгілі. ҚР президенті Н.Ә.Назарбаевтың: Көпвекторлық принцип
дегеніміз бейбіт жағдайында біздің еліміз үшін іс жүзінде дүниежүзілік
маңызы бар елеулі рөл атқаратын барлық елдермен достық қарым-қатынастары
мен қызығушылықтарының дамуы Қазақстан өзінің геосаяси және экономикалық
потенциалының негізінде тар аймақтық проблемалармен шектеліп қалуға құқығы
жоқ, ол деген сөз тек қана біздің көпұлтты халқымызға және дүниежүзілік
қауымдастыққа түсініксіз болып қалған болар еді. Сондықтан Қазақстан
болашағы-Азияда, Еуропада, Шығыс пен Батыста,- деген еді. [1] “Европаға
жол “бағдарламасының қабылдануы және еліміздің 2009 жылдан бастап
Европадағы ынтымақтастық пен қауіпсіздік ұйымына төрағалық ету мүмкіндігіне
ие болуы Орталық Азия елдерін әлемдік саясатқа тартылған аймаққа
айналдырады.Кавказдағы 2008 жылдың тамызынан кейінгі саяси- әскери
дағдарыстың Орталық Азия елдеріне де зор әсер етіп, оның сыртқы саясат
бағытына өз түзетулерін енгізді. Қазақстан Орта Азия аймағындағы күштердің
қазіргі балансы дүниежүзілік қаржы-экономикалық дағдарысқа байланысты, АҚШ-
тың пайдасынан Ресей жағына ауып келеді десе де болады өйткені Қырғыз
үкіметінің “Манастағы”америкалық әскери базаны жабу туралы шешімі осыны
айғақтады, сондай-ақ Ұжымдық қауіпсіздік ұйымының қарулы күштерінің
құрылуы оған Қазақстанның белсенді қатысуы бұл тұжырымды бекіте түседі.
Сондықтан да аймақтағы ішкі және сыртқы қауіпсіздік жүйесін одан әрі
нығайту, елдердегі әлеуметтік-экономикалық реформаларға қолайлы сыртқы
жағдайды сақтау, аймақтық интеграцияны ынталандыру мен дамыту және әлемдік
экономикаға бірігуіміздің қарқынын күшейтудегі халықаралық ұйымдардың
роліне мәселелеріне ерекше назар аудардық. Халықаралық ұйымдардың Орталық
Азия елдеріндегі жағымды позитивті ықпалы бұл аймақтағы қауіпсіздік пен
тұрақтылықтықты тұрақты дамуды қамтамасыз ететін басты фактордың бірі боп
табылады.
Бүгінгі күнде Орталық Азияның энергия ресурстары мен транзиттік
жағдайы ауған проблемасының шешімін таппауы мәселелері бұл аймақтағы
Халықаралық ұйымдардың маңызын арттырып отыр сондықтан бұл мәселеге ерекше
назар аударылды. Орталық Азия елдерінің өзара қарым-қатынасындағы
халықаралық ұйымдардың ролі мен көпжақты дипломатиясы саласындағы іс-
қимылдарына кең ауқымды сипаттама беру өзекті болып табылады. Кеңес
елдерінің ыдырауы нәтижесінде Қазақстан тәуелсіз елге айналғанымен бастапқы
кезеңде экономикалық - әлеуметтік саяси дамуында зор қыйындықтарға тап
болды.Қазақстан Одақтас республикалар ішіндегі ең бір ұлтаралық қатынастары
шиеленісуге бейім,жергілікті халықтың үлес салмағы небары 42 пайызды
құрады. Орыстілділер деп аталатын халықтың негізін құраған славян
тектілер Қазақстанның КСРО-дан бөлінуін қаламағаны айқын еді. 1991 жылғы
тамыз бүлігіне дейінгі уақытта Қазақстанның тәуелсіздігі мәселесін батыл
қойып, балтық елдеріндей кең ауқымды қозғалыстар Қазақстанда құрала қойған
жоқ еді.Керсінші Қазақстанда әртүрлі сепаратистік бағыттағы ұйымдар өз
белсенділігі күшейді.Олар Оралда 1991 ,Көкшетауда өзінің арандатушылық
әрекеттерін жасап,қазақ ұлтшыл ұйымдарының қарсылығын тудырды. Биліктен
ауып бара жатқан КСРО-ның президенті М. Горбачев Известия газетінде
Солтүстік Қазақстанның жерлері Қазақстанғазаңсыз берілген деген мәлімдеме
жасап,түрлі имперлік пиғылдарға май құйғандай болды. Оның бір мезгілде
Ресейдің көсегесін қалай көгертеміз деген аты шулы мақаласынан кейін
Қазақстандағы ішкі саяси жағдай өте шиеленісті күйге жеткен еді.1991 жылдың
қараша айында имперлік бағыттағы Единство негізінде Алаш,
Желтоқсан,сияқты ұлттық демократиялық қозғалыстарға қарсылас күш ретінде
А.Докучаевтің Партия демократического прогресса деп аталатын ұйымы
құрылды. Қалыптасқан жағдайда ресми Қазақстан басшылығы ақырғы сәтке дейін
,тіпті КСРО өзі құлағанға шейін отыра беруге мәжбүр болды. Беловеж нуындағы
үшеудің келісімі ғана Қазақстанның тәуелсіздік жариялауына қолайлы саяси
жағдай тудырды.
Ресей өзімен өзі әуре жағдайында аймақтағы тұрақтылыққа зор қауіп туды
екінші жағынан Ресей сепаратистік ұйымдарға жеткілікті қолдау білдіруге
мұршасы болмауы тәуелсіздік процесінің Қазақстанда біршама біркелкі бейбіт
түрде жүзеге асуына мүмкіндік тудырды. Қазақтардың өзінің ұлттық менталдық
қасиеттері де осы кезде жақсы көріндіі және позитивті роль атқарды.
Территориясы мен ресурстары жөнінен КСРО-ғы екінші ел болған Қазақстанның
саяси әлем картасында пайда болуы әлем жұртшылығы үшін тосын жағдай еді.
Олардың көпшілігі Қазақстанды көршілес әрі таяу жатқан
Ауғаныстаннан,Пәкістаннан айыра бермеді және бізді сол қатарлы елдер деп
ұғынды. Сол себепті де қалыптасқан жағдай бұл аймақтың халықаралық беделді
ұйымдарға тартылуын мемлекет пен қоғамдық институттардың жоғарғы
институциналды формаларын енгізуді талап етті.Сондай-ақ әлемнің алпауыт
мемлекеттерінің энергоресурстар үшін аймақты талан-таражға салу қаупі де
аймақтағы елдердің өзара ынтымақтасуына өзіндік халықаралық бастамалар
көтеруіне ықпал етті.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Дипломдық зерттеу жұмысының тарихнамалық
тамыры тақырыпқа қатысты Қазақстан егеменді ел болып, халықаралық
қатынастардың дербес субъектісі бола бастаған уақыттан бастап оны
анықтайтын заңдылық нормативті құжаттар мазмұнына сүйенуден басталады
сондай-ақ мерзімдік баспасөз материалдары, түрлі аналитикалық орталық
материалдары мол мәліметтер алуға болады.
Аталған зерттеу жұмысында ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың мемлекет басшысы
ретінде жаңашыл да жігерлі қызметінің бүкіл дипломатиялық қауым іс-
қимылының бір арнада тоғысқан қажыр-қайратының көрінісі болып табылатын
сыртқы саясат саласындағы жарқын жетістіктеріне арналған дәстүрлі жыл
сайынғы халыққа Жолдаулары, сондай-ақ Тарих толқынында, ХХІ-ғасыр
табалдырығында, Қазақстан мемлекетінің тәуелсіз болып құрылуы,
Қазақстандық жол т.б с.с тарихи еңбектерінде [2] айтылған мемлекеттің
сыртқы саясатына арналған стратегиялық бағдарламалары мен тұжырымдары
басшылыққа алынды. Атап айтқанда көп жылдар бойы Қазақстан Республикасы
сыртқы істер министрі, қазірде Қазақстан Парламенті Сенатының Төрағасы
қызметтерін атқарып келе жатқан дипломат Қ.Тоқаевтың жеке еңбектері [3]
баспасөз бетіндегі мақалалары [4] қазіргі таңдағы республиканың сыртқы
істер министрі, қоғам қайраткері М.Тәжин мырзаның баспасөз бетіндегі
жарияланған материалдары [5] дипломдық жұмыстың арқауы болды.
Тәуелсіздік жылдарында Қазақстанның сыртқы саясатындағы басым
бағыттарды сипаттайтын, стратегиялық әріптестердің мәселелері, халықаралық
ұйымдардағы республикамыздың орны мен рөлі, Елбасының стратегиялық
бағыттағы интеграциялық ұсыныстары, шет елдермен ынтымақтастық қадамдары
туралы баспасөздегі С.Абдулпатаветың [6], Әбілдаевтың [7], С.Әліпбайдың
[8], Қ.Бораштың [9], С.Борбасовтың [10],К.Байзаковтың, Р.Жұматаевтың [11],
Е.Кәпқызы [12], М.Кәрібай [13], Ә.Құланбай [14], Ә.Нысанбаевтың [15],
Қ.Оразбекұлының [16], Н.Райханұлының [17], М.Төлепберген [18],
Р.Қалиевалардың [19], Б.Сұлтанов [20], С.Абдрахмановтың [21] еңбектері
сарапталынды Саясат, Ақиқат, Эхо планеты, Континент журналдары мен Егемен
Қазақстан т. б мерзімдік баспасөз материалдары пайдаланылды.. Осы
материалдар зерттеуімізге ғылыми тұрғыдан тұжырымдама жасауымызға мүмкіндік
берді.
Зерттеудің мақсаты. Қазақстанның тәуелсіздік алуы және халықаралық
қатынастар субъектісіне айналуы процесін қарастыру. Еліміздің әлемнің ірі
елдері мен халықаралық ұйымдарға танылу үрдісін талдау, Қазақстанның сыртқы
саяси қатынастардағы бастамалары мен оның нәтижелерін зерделеу,
Қазақстанның қазіргі кезеңдегі халықаралық қатынас жүйесіндегі орнын
айқындау болып табылады.
Аталған тақырыптың өзектілігі аймақтағы мемлекеттердің дүние жүзілік
саясаттың бел ортасында болатын заманның тууы нәтижесінде олардың өзара
қатынастары және халықаралық ұйымдармен, алпауыт мемлекеттермен қарым-
қатынасы өте үлкен маңызға ие.
Қазақстанның болашағы Азия мен де, Еуропамен де, Шығыспен де мұсылман
әлемімен , Батыспен де байланысты. Аймақтағы елдердің бүкіл әлемге өзінше
бір халықаралық қатынас субъектісі ретінде танылуы және ол өздерінің ұлттық
қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін дүние жүзіндегі беделді халықаралық
ұйымдарға мүше болуы, байланыс орнатуының алғышарттары, себеп-салдарын да
мейлінше сипаттау да жұмыстың маңызды мақсаттарына жатады.
Жұмыстың міндеттері. Зерттеудің алға қойған басым мақсаттарын шешу үшін
мынадай міндеттер нысанаға алынды:
– Қазақстан Орталық Азия мемлекеттерінің сыртқы саясатының негізгі
бағыттарын анықтап сипаттама беру;
– Қазақстанның әлемдегі геосаяси жағдайға байланысты саясатының
өзіндік ерекшеліктерін ашу;
– Қазақстанның ТМД мемлекеттері арасындағы рөлін ашып көрсету;
– Қазақстаның әлемдегі беделді халықаралық ұйымдармен байланыс (БҰҰ,
ЕЫҚҰ, ШЫҰ, МЕК) нәтижелерін, болашағын көрсету;
– Қазақстанның Европа және АҚШ –пен қарым – қатынастарын саралау.
– Қазақстанның мұсылман елдерімен және басқа елдермен байланыстарын
көрсету.
Жұмыстың методологиялық негізі. Дипломдық зерттеу жұмысын дайындау кезінде
ғылыми таным әдісінің тарихилық, жүйелілік, объективтілік және логикалық
принциптері басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізін анықтағанда біз зерттелініп
отырған тарихи кезеңде мүмкіндігінше объективті тұрғыда айқындауға
бағытталған жаңа тарихи көзқарас негізінде жазылған Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың
мемлекетіміздің сыртқы істер саласына жауапты лауазымды мемлекеттік
шенеуніктер Қ.Тоқаев, М.Тәжин мырзалардың еңбектері мен ой-байламдарына
сүйшін тағылымы анықталынды. Тарихилық принципке сүйену нәтижесінде қоғам,
саясат, идеология мәселелерінің сабақтастығы, ішкі бірлігі мен байланысы
талдауға түсті.
Тақырыптың хронологиялық шеңбері және қамтыған территориясы
Зерттеу жұмысы Қазақстанның тәуелсіздік алған 1991 жылынан басталады,
себебі сол уақыттан бастап еліміз егеменді ел, халықаралық қатынастардың
дербес субъектісі болды. Зерттеу объектісі ретінде Қазақстан егеменді
Республика ретіндегі халықаралық қатынастары алынды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысын дайындау барысында Қазақстан
Республикасының халықаралық қатынастарына оның сындарлы сыртқы саясатының
басым бағыттарының барысы, нәтижелері, перспективалары туралы көпшілікке
арналған баспасөз материалдары ғылыми айналымға түсірілді. Сондай-ақ
тақырыпқа байланысты авторлардың жарияланған еңбектеріне талдау жасалынды.
Мүмкіндігімізше аталған мәселенің толықтырылуына, қордалануына үлес қостық
деп есептейміз.
Зерттеудің қолданбалық маңызы. Ғылыми зерттеудің нәтижесінде қол жеткізген
ой-тұжырымдамаларымыз отандық аймақтық халықаралық қатынастар тарихына
қызығушылық білдіретін тұлғалар үшін көмек-септігін тигізер деп ойлаймыз.
Өскелең ұрпақтың бойында отаншылдық сезімді қалыптастыруға, өз ұлтының
өткен тарихына құрметпен қарауға, тәрбиелеуге қажетті насихат шараларына
көмекші құрал және мәлімет ретінде септігі тиеді. Сонымен бірге
зерттеушілердің алдағы уақыттарда жазылатын сан ізденістерге арқау болар
деген ниеттеміз.
Зерттеу жұмысының мақұлдануы. Дипломдық жұмыстың негізгі мәселелері мен
мазмұны Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті, тарих
факультеті Жалпы тарих және Пәндерді оқыту әдістемесі кафедрасының 2009
жылы 12 қаңтардағы мәжілісіндегі (хаттама № 6 ) талқыланып, қорғауға
ұсынылды.
Жұмыстың құрылымы. Зерттеу дипломдық жұмысы кіріспеден, екі тараудан, оның
төрт бөлімшесінен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер мен деректер
тізімінен тұрады.
І.Қазақстанның тәуелсіздік алуы және халықаралық қатынастар субъектісіне
айналуы.
1. Қазақстанның әлемнің ірі елдері мен халықаралық ұйымдарға
танылу үрдісі.
Қазақстанның 1991 жылдың соңынан бастап тәуелсіздік алуы мен БҰҰ
халықаралық қауымдастықтың мүшелігіне қабылданғаннан бастап халықаралық
қатынастар жүйесінің тұрақты өкіліне айналды.
1991 жылғы 16-желтоқсанда Қазақстан тәуелсіздік туралы декларация
жариялады, сейтіп дүниежүзілік қоғамдастыққа және экономикаға дербес енуге
мүмкіндік алды. 1992 жылы қаңтардә тоғыз шет мемлекетпен дипломатиялық
қатынас орнатты. Республикамыздың сыртқы саясат ведомствосы ұлттық мүддемен
жалпы адамзаттық мүдделерді үйлестіріп жүргізетін дипломатиялық саясатқа
кірісті. 1992 жылы қаңтардың 23-інде Біріккен Ұлттар Ұйымының Қауіпсіздік
Кеңесі өзінің мәжілісінде Бас Ассамблеяға Қазақстан Республикасын Біріккен
Ұлттар Ұйымына мүшелікке қабылдауға ұсынатын қарауды мақұлдады.
Өзінің геосаяси орны жағынан екі алып держава — Ресей және
Қытайдың арасында орналасқандықтан Қазақстан осы елдермен қатынастық жаңа
бағыттарын айқындау, шекаралардың бұзылмайтындығын мойындап, оны құжаттар
арқылы бекітуді басты назарда ұстады. Қазақстан 1991 жылдың желтоқсанында
қаржылық автономияға қол жеткізе берген кезде Ресей республикаға байкот
жариялай бастады. Бір айдан кейін республика өнеркәсібінің көптеген шешуші
салалары тоқтай бастаған соң, екі көрші ел қаржы және сауда саясатын толық
келісіп жүргізуге бағытталған келісімге қол қойды. Осыған қарамастан,
Қазақстан Ресейден тәуелсіз экономикалық саясат жүргізуге тырысты, сөйтіп
мұнайдың бұрын зерттелген кен орындарынан гөрі (Ресейдің ортақ мүддені
бөлісеміз деген талабынан дербес болу үшін) жаңа кен орындарын барлау және
құқын сатуға кірісті. 1992 жылы Қазақстанның Сыртқы істер министрлігі отыз
адамнан тұрды. Қәсіби дипломаттардың көбісі бұрынырақ КСРО-ның Сыртқы істер
министрлігінде жұмыс істеген болатын. Республикамыз өз дипломаттарының
санын көбейту мақсатында Ресейдің Сыртқы істер министрлігінің академиясына
жастарды жіберуді ойластырды. Кейінгі кезде Қазақстанның өзінде дипломаттар
даяр-лайтын арнаулы жоғарьі оқу орындарын ашуға көңіл бөлініп отыр. 1994
жылдың желтоқсан айында АҚШ, Ұлыбритания және Ресей Қазақстанның
шекарасының мызғымайтындығы және оған қарсы — ядролық қаруды
қолданбайтындығы туралы келісімге қол қойды.
1991 жылғы желтоқс'анда Қытай Халық Распубликасы мен Қазақстан Рес-
публикасының үкіметі екі ел арасындағы сауда-экономикалық байланысты дамыту
мақсатымен достық, ынтымақтастық, теңдік және өзара тиімділік негізінде
сауда-экономикзлық келісімін жасадьі, ол бес жыл мерзімге күшінде болады.
Ал, 1992 жылғы әқпанда Қазақстан Қытай үкіметаралық мазмундамасына қол
қойылды. Онда азаматтық авиация, теміржол және әвтомобиль транспорты,
экономика, сауда, ғьілым мен техника саласында екі жақты ынтымақтастықты
жолға қойып, дамытуды көздеді. Тауар несиесі туралы келісім бойынша,
Қазақстан 1993—1995-ші жылдары Қытайдан 30 миллион юанға әртүрлі тауарлар
мен жабдықтар алады. Бірқатар қүжаттар елшілік мәселелерге, шекарадан
өткізу пункттерін ашуға, Қытай мен Қазақстан азаматтарының өзара
сапарларына арналды. Сонымен қатар Қазақстан тер-риториясында Қьітай
дүкендерінің жүйесін ашу көзделді. Соңғы жылдары Шыңжан-Ұйғыр автономиялық
ауданы мен Қазақстан арасында сауда-эконо-микалық қатынастар дамып отыр.
Мүнда 1992 жылдың сәуір айынан бастап теміржол қатынасы орнатылды.
1992 жылдың тамыз айында Қазақстан мен Қытай өзара өкілдіктер ашу
туралы келісімге қол қойды.
Сол жылы қазан айында Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев
Пекинде болып Қытай Халық Республикасының төрағасы Цзян Цзэминьмен кездесіп
ұзақ мерзімге арналған келісімге қол қойды. Онда екі ел арасында
дилломатиялық қатынастың ресми түрде орнағаны атап айтылды. Қытайда
Қазақстан елшілігінің ашылуы, Қазақстан-Қытай шекара келісіміне қол жетуі
республикамыз дипломатиясының зор табысы. Жібек жолы қайта жаңғырып, бұл
магистраль толық іске қосылғанда Тынық мұхит жағалауымен Еуропаны
тұтастыратын жол Қазақстан арқылы өтпек. Екі ел шекараға жақын жердегі
әскери күштерді азайтуға ұмтылатындықтарын атап өтті. Лобнор полигонындағы
жарылыстың Қазақстанға әсері жөнінде де айтылды, экономикалық проблемаларды
шешуде өзара тығыз байланыс көзделді.Азияда коллективтік қауіпсіздік
сақтау үшін күресу қажеттігі де алға қойылды.
Екі ел қара, түсті металлургия, ауыл шаруашылығы, химия өнеркәсібі, машина
жасау, транспортты дамыту үшін бір-біріне көмек көрсетуге дайын
екендіктерін айқын көрсетті.
Монғолия мемлекетінің батыс бөлігін мекендеген, қазақтар тұратын Баян
Өлгей аймағымен Қазақстанның әуе жолымен тікелей байланыс орнатылды:
аптасына екі рет Баян Өлгей — Өскемен — Алматы рейсі ұшады. Теледидар,
телефон арқылы байланыс нығайды. 1994 жылы бұл өлкенің үш мыңдай жастары
Қазақстанның түрлі оқу орындарында оқып, білім алуда.
Қазақстан Президенті Н. Назарбаевтің 1990 жылғы қарашадағы Корея
реслубликасының астанасы Сеулге сапарынан кейін екі ел арасында 1992 жылғы
қаңтарда толық дипломатиялық қатынас орнатылды. Кореяның Сам-сунг фирмасы
Қарағандыда тоңазытқыштар шығаруға кірісті.
Өндіріс жағынан барлық дамыған елдердің экономикасы шетел инвести-циялары
негізінде қалыптасты. Қазақстанның экономикасы тұрақтылықпен дамуы үшін
шетел капиталын инвестициялар түрінде ғана емес, сонымен қатар
инвестицияларды осы замандық технологиялар, өнім өндіру мен қызмет
көрсетуді дүниежүзілік стандарттар дәрежесінде жолға қою мақсатында басқару
мен маркетинг жөніндегі тәжірибе түрінде де тарту қажет болып отыр. Бүұан
Қазақстанда алғышарттар бар, олар: шикізаттық бай ресурстар, энергия
көздері, едәуір өнеркәсіптік және ауыл шаруашылық мүмкіндіктері. Бұл іс
1991 жылғы шілдеде республика парламенті ұсақ кәсіпорындарды жекешелендіру
туралы заң қабылдаған сондай-ақ Қазақстан есігі шетел капиталына ашылды.
Маңғыстау мұнай өңдеу зауыты құрылысьіның жобасы дайындалып, қазір онда үш
жапон компаниясының концорциумы өз жұмысын бастады. Құрылыс жобасын
қаржымен толық қамтамасыз етуді Жапонияның Эксимбанк банкісі өз мойнына
алды. 1994 жылғы шілде айында Жапонияның ІТОСНИ фирмасы Қарағанды
металлургия комбинатында кокс газын тазарту цехының құрылысын бастау
жөніндегі шартқа қол қойды.
Үндістан мен Қазақстанның дипломатиялық және экономикалық қатынас-
тарын дамытуда республикамыздың Президенті Н. Назарбаевтың 1992 жылғы ақпан
айындағы ресми сапары сәтті болды. Екі ел басшылары Азияда қауіпсіздікті
нығайту үшін күресу қажеттігін көрсетті. Сол сапарда Пәкстанмен бес құжатқа
қол қойылып, ол ел Қазақстанға еркін несие — 45 миллион доллар көмегін де
беруге келісті. Бұл сатып алу үшін жұмсалады.
Қазақстан-Пәкстан арасындағы ынтымақтастық принциптері туралы
декла-рацияның негізіне Біріккен Ұлттар Ұйымының ережелері мен мақсаттары,
аймақтағы және планетадағы бейбітшілікті сақтап, құқылы қарым-қатынас
құруға деген ұмтылыс алынды. Келісуші жақтар бір-бірінің тәуелсіздігін және
4 территориялық тұтастығын құрметтеуге, ішкі іст Штаттары, Канада және
Батыс Еуропадағы дамыған капиталистік елдермен дипломатиялық және эко-
номикалық қатынасын дамытудың маңызы зор. 1992 жылғы мамырда Прези-дент
Назарбаевтың АҚШ-қа барған сапары барысында Президент ДЖ. Буш екеуі үш
келісімге қол қойды, бұл келісімдер сауда, экономика және инвес-тициялар
саласындағы байланыстарды кеңейту үшін құқылық негіз қалады.
Сондай-ақ ОПИК (инвестицияларды қорғау жөніндегі кепілдіктер) бойынша да
келісімге және таяу арада салықтар туралы, келісім жасау жөніндегі
хаттамаға қол қойылды. Президент Назарбаев Халықаралық валюта қорының,
Бүкіл дүниежүзілік банк пен Халықаралық қаржы корпорациясының басшыларымен
кездесіп, Қазақстанның осы ұйымдардағы мүшелігін растады, бұл
республикадағы қаржы иеленуге, қаржы экономика мәселелері жөнінде кон-
сультациялар алуына мүмкіндік береді. Американ Шеврон мұнай компани-ясы
мен Теңіз және Королев кен орындарын бірлесіп игеру жөнінде арада төрт
жылдық мерзімге құны 100 миллиард доллардың ғасыр келісіміне қол қойылды.
Сол құнның 80 проценті Қазақстан қазынасына түсетін"болады.
Ірі мүнай объектілерінің біріне жататын өзен кеніші құрылысы басталды.
Бүкіл дүниежүзілік банкінің негіздеуіне қарағанда оның құрылысы бір
миллиард 300 миллион доллар тұрады. Канаданың Лаволин компаниясы Жаңажол
газ өңдеу зауытының құрылысына көмек көрсетуге келісті.
Қазақстан Франциямен энергетика саласында ынтымақтастық
мүмкіндіктерін қарастыра отырып, 1991 жылдың аяқ кезінен бастап көп салалы
француз Эльф Акитен концернінің басшылығымен Ақтөбе облысындағы
кемірсутегі шығатын орындарды барлау, өндіру және өңдеу жөніндегі шартқа
қол қойды. Сөйтіп француз геологтары мен мұнайшылары Темір учаскесінде
барлау жұмыстарына кірісті, көміртегі шикізатын кешенді өңдеу мәселелері,
табиғи ортаны қорғау, инфрақұрылымды дамыту мәселелері келісілді. Шарт-тың
жобасына сәйкес француз жағына белгілі бір мерзім ішінде іздестіру және
барлау, оның ішінде бұрғылау жұмыстарын жүргізуге де ерік берілді. Олар
шикізат кенін тапқаннан кейін ол жерге қажетті құрылыс салады және
көмірсутегін өндірумен шұғылданады. Ал Қазақстан өз кезегінде жұмыстың
әртүрлі кезеңдерінде өндірілген өнімнің көмегіне қарай тиісті ақыны өтімді
валюта түрінде алады. Осындай жоба үшін табиғат ресурсын пайдалануға
төленетін төлем өте жоғары болады.
Сонымен қатар Қазақстан Англияның Бритиш газ, Италияның Аджип
компанияларымен мұнай және газды өндіру үшін іскерлік байланыс жасап отыр.
Қазақстанның мұраты — бейбітшілік. Этникалық жанжалдар мен терри-ториялық
дау-жанжалдар туыла қалғанда оны қайткен күнде де саяси құрал-дармен
реттеуге Қазақстан тарапынан күш салынып отыр. 1992 жылы Біріккен Ұлттар
Ұйымы Бас Ассамблеясының 47-сессиясында Президент Н. Назарбаев Азияда өзара
ынтымақ пен сенім шараларын орнықтыру туралы мәселе көтерді. Оған сәйкес
1993 жылғы көктемде осы мәселеге байланысты шақырылған бірінші бас қосуға
оннан аса мемлекеттен өкілдер келген болса, сол жылғы тамыз айындағы
кездесуге он жеті елден сарапшылар тобы келді.
Қазақстан Республикасы Президентінің Еуразия Одағын құру туралы
инициативасы да дүниежүзі жұртшылығының назарын аударуда.
Қазақстан- республикасы Таяу және Орта Шығыс елдерімен дипломатия-лық және
экономикалық байланысты дамытуға ерекше маңыз беріп отыр. Қазақстан үшін
түбі біргё уысқан түрік әлемімен қатынастың да маңызы айырықша.
Қазақстан Түркиямен дииломатиялық және экономикалық қатынасты дамытуға
маңыз бере отырып, 1991 жылдың қыркүйек айында қазақ-түрік іскерлік кеңесін
құрды. Кеңес 73 қазақстандық және 183 түркиялық кәсіпорындар ассоциәция,
фирлла, банк, биржалардың басын біріктірді. Оләр-дың қатарында
Қарағзндыкөмір, Екібастұзкөмір, Маңғыстаумұнай өндірістік
бірлестіктері, Өскемен қорғасын-мырыш комбинаты, Ермак ферроқорытпа зауыты
және тағы басқа ірі өндіріс орындары бар.
Орта Азиямен шекаралас Түркия, Иран, Пәкстан экономикалық үйлестіру
кеңесінде топтасуда. 1992 жылдың ақпанында бұл топқа, бақылаушы стату-
сымен қатысатын Қазақстаннан өзге, барлық ортаазиялық республикалар мүше
болды. 1994 жылы Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан Республикала-рының
экономикасын интеграциялаудың жаңа деңгейі — іспетті Үйлестіру кеңесі
құрылды. Бұған үлгі болып тұрған іс — Батыс Еуропадағы дамыған капиталистік
елдердің ортақ экономикалық кеңістік құрып жэтқандығы бо-лып табылады.
Қазақстан Иранмен 1992 жылғы қаңтардың аяғында дипломатиялық қаты-нас
орнәту туралы келісімге қол қойды. Олар бірін-бірі өзара құрметтеу,
территориялық тұтастығы мен ішкі ісіне араласпау принциптері негізінде
құрылды; Иранның Қазақстандағы елшісінің көрсетуінше, олардың мақсаты — екі
елдің достық қарым-қатынасының дәнекері болу. Оған жетудің жолы
Қазақстанның сәяси, экономикзлық, мәдени жағдайын Иран халқына таныс-тыру.
Бұл үшін екі жақта түрлі көрмелер үйымдастырылуда.
Қазақстанның Каспий теңізіндегі порттарын кеңейте отырып біздің респуб-лика
сол арқылы Иранға Теңіз мұнайын жеткізу мүмкіндігін ойластыруда. 1994 жылы
Қазақстан Иранға отыз мың тонна қой етін, жүз мың тонна кокс концентратын,
миллион тонна көмір, жүз мың тонна астық сатуға, ал Иран біздің елімізге
полиметал концентратын, халық тұтынатын тауарлар сатуға келісті.
Қазақстан дипломатиясы Таяу Шығыстағы дағдарысқа көңіл бөліп отыр.
1991 жылдың желтоқсанында Палестинаны азат ету ұйымы Атқәру комитетінің
Төрағасы Ясир Арафат Алматыда Президет Назарбаевпен кездесіп, онда Таяу
Шығыста келіссөз жолымен баянды бейбітшілік орнатуға байланысты проблемалар
қозғалды. Палестина халқының ежелгі атамекенін қайтарып алу, мемлекеттік
дербестікті дамыту жолындағы ұзақ жылдарға созылған күресі табыспен
аяқталатынына үміт білдірілді.
Қазақстан Ислам дүниесіндегі елдермен дипломатиялық және экономика-лық
қарым-қатынасты дамытуға мүдделі. 1994 жылғы күзде Президент На-зарбаев
Сауд Арабиясына жасаған сапары кезінде бірсыпыра келісімдерге қол қрйды.
Кувейт Атырау қаласында мұнай өндіретін және мұнай тазалай-тын зауыттар
құрылысын жүргізуге келісім жасады.
Египетпен дипломатиялық қатынас орнағаннан кейін Египетте Египет — Қазақ
Ассоциациясы, Қазақстанда Қазақстан — Египет Ассоциациясы құрылды. Египет
Алматыда ислам мәдени орталығы құрылысын салу үшін тегін 15 миллион доллар
қаржы беруге және республикамызда фармацевтикалық фабрика құрылысын
бастауға келісім берді.
Енді 1995 жылғы Қазақстандағы инвестицияпық жекешелендіру туралы
айтсақ, түсініксіз мәселе мынада болып отыр. Жекешелендірілген Алматы
темекі комбинаты, Шымкент кондитер фабрикасы, Алматы және Қарағанды
маргарин зауыты акцияларының 90 проценті шетелдік инвесторларға сатыла-ды.
Биылғы жылы жеке жобалар бойынша тәғы да республиканың 38 ірі кәсіпорнын
жекешелендіру жоспарланып отыр. Егер осы кәсіпорындардың бәрлығының
акцияларының 90 процентін шетелдік инвесторларға сататын болсақ, біздің
отандық өнеркәсібімізге қауіп Төнбей ме?
Президент Нұрсұлтан Назарбаев 1994 жылғы 9-маусымда'Жоғарғы Кеңес
мәжілісіндегі сөзінде сыртқы саясат мәселелеріне тоқтала отырып,
Қәзақстанның соңғы жылдары стратегиялық қаруларды шектеу және қысқарту,
орта және' таяу қашықтыққа арналған ракеталарды жою, Еуропадағьі қарулы
күштер туралы, ядролық қаруды таратпау туралы келісімдерге қол қойғандығын
атап көрсетті. Семейдегі сынаулар шығыстағы радиациялық ахуалды
нашарлатуына байланысты, республикамызда Семей-Невада қозғалысы
айтарлықтай қызмет етті.
Сыртқы саясат стратегиясындағы міндет — әлемдік геосаяси кеңістікте
Қазақстан өз орнын анықтап алуға тиіс болып отыр. Қазіргі кезде Америкада,
Еуропада, Оңтүстік Шығыс және Орталық Азияда жаңадан экономикалық аймақтар
құрылуда. 1993 жылдың аяғында АҚШ-тың вице-президенті Гор Орталық Азия
мемлекеттері- үшін кәсіпкерлік қорын ашу туралы жоспар жасалып жатқанын
жариялады, оның штаб-пәтері Алматыда орналасуға тиіс болды. Болашақта
Орталық Азия мемлекеттерінің күрделі геосаяси және экономикәлық
проблемаларды шешуге қатыстырылатындығы ондіріс жағынан барлық дамыған
елдердің басшылары тарапынан аталып отыр.
Азия континентіндегі елдердің экономикалық интеграциялық процесі
қалыптасуға тиіс екендігі көптеген мемлекет басшыларының мақсатына айна-
луда. Азиядағы бүкіл елдердің шаруашылық жұмыстарын үйлестіріп жүргізу,
К мұнда жалпы рынок құру мәселелері күн тәртібіне таяу кезеңде
қойылатындығы баспасөз беттерінде көрсетілуде.
Тәуелсіз мемлекеттер достастығының оңтүстік шекараларында шиеленістің
күшейе түсуіне байланысты Еуразия Одағын құру қажеттілікке айналып отыр.
Өйткені бұл Одаққа мүше болып енудің бір шарты ретінде ұсынылып отырған
мәселе — соғыс қимылдарын тоқтату, экономикалық блокада жаса-мау болып
табылады. Осы мақсатты орындау үшін мемлекетаралық қаруды келістіруші
күштер құрылуы керек.
Тәуелсіз мемлекеттер Достығы елдері мен Қазақстан арасында шекара-пардың
ашықтығы, азаматтардың жүріп-тұру бостандығы сақталып отыр. Бұл жағдай
елдер арасындағы бір-біріне деген сенімділікті күшейтуге, саяси және
экономикалық мәселелерді үйлестіріп шешіп отыруға жағдай жасалды. Президент
Назарбаев Қазақстан мен Ресей арасындағы қатынасқа басымды-лық сипат
берілетінін ылғи да баса әзақстанда қырыққа тарта шетелдік елшіліктер мен
өкілдіктер жұмыс істеп тұр.
Қазақстан дипломатиясының алғашқы қадамдары айтарлықтай нәтижеге ие болуда.
Осының бәрі республикамыздың болашағы зор екендігін дәлелдейді...
Сол уақыттан бастап, аймақ елдері халықаралық қатынастардың белсенді
мүшелері боп табылады.Аймақ елдері осы уақыттан бастап түрлі халықралық
ұйымдарға қатыса бастады атап айтқанда 1993 жылдан бері БҰҰ – ның түрлі
даму бағдарламасымен қызметтес болып келеді.
1997 жылдың қаңтарынан БҰҰ-ның халықтардың қоныстануы қоры ұйымымемен.1992
– ші жылдан ЮНЕСКО мен қызметтес боп келеді.1994 жылдан МАГАТЭ –мен тағы
басқа ұйымдармен ЕҚЫҰ- мен , сондай –ақ НАТО – ұйымы мен серіктестік
келісімдерін жасады.Тәуелсіздік алған уақыттан бастап, Орталық Азия елдері
АСЕАН елдерімен тұрақты байланыстар жасауды жолға қойды.Аймақтағы Малайзия
, Ветьнам, Корея елдерімен байаныстар жасап келеді.Қазақстанның тағы бір
қарым – қатынас ұйымы ЭҚҰ(экономикалық қызметтестік ұйымы) бұл ұйымға
орталық азиялық елдері мен бірге Азербайжан, Тәжікстан, Туркменстан,
Өзбекстан, Ауғаныстан, Қырғызстан елдері еніп отыр.Сондай –ақ Пакистан,
Түркия, Иран арасында лидерлік орынға үнемі талас жүруде.Қазақстан сондай
–ақ Ислам конференциясы ұйымымен тығыз қарым – қатынасты орнатты алдағы
2011 жылы осы ұйымға және 2010 жылы ЕҚЫҰ- на төрағалық ету құқығына ие
болуда.Сонымен бірге аймақ елдері территориясында 2002 жылғы 11
қыркүйектегі оқиғалардан соң АҚШ – тың белсенділігі артып, Өзбекстанда,
Қырғызстанда әскери әуе базалары орнықты, керек уақытында Қазақстан
әуежайларын пайдалану жайында келісімшарттарға қол жеткізді.Бұл ретте
әскери салада НАТО-мен серіктестік бағдарламасы аясындаҚазақстан,
Қырғызстанмен әскери ынтымақтастық жолға қойылды 1996 жылыБрюссельде арнайы
келісімге қол қойылды.Аймақ елдері бұрыннан өмір сүріп келе жатқан
ұйымдармен қатар жаңа форумдар мен ұйымдардың құрылтайшылары боп
табылады.Солардың бірі 1992 жылы 16 мемлекеттің қолдауына ие болған АӨІҚСШК
( азиядағы өзара сенім іс – қыймыл шаралары жөніндегі кеңес).2006 жылы бұл
ұйымның толық қалыптасуы негізінен аяқталып, штаб- пәтері Алматы қаласы боп
бекіді.Бұл ұйым Азиядағы ЕҚЫҰ-ның анологы ретінде ойластырылды.Пакистан-
Үндістан ядролық дағдарысын реттеуде шешуші роль атқарып үлгерді.2007 жылы
БҰҰ төрағасы Пан Ги Мун сөйлеген сөзінде АӨІҚСШК-ұйымы,Европадағы ЕҚЫҰ
сияқты Азияда бейбітшілік пен қауіпсіздікті қамтамасыз етуші қозғаушы кшке
айналады деп сенім білдірген еді. ЕҚЫҰ-на төраға болуға дайындық барысында
еліміздің бірқатар заңдарына демократияландыру бағытында өзгерістер
жасалынды (партиялар мен сөз бостандығы жөніндегі мәселелерге байланысты.)
АСЕАН елдері 1995 жылы15-ші қарашада Банкогте Оңтүстік – Шығыс Азия елдері
аймағы ядролық қарудан азат деп жарияланды.Азиядағы ықпалды ұйымдардың бірі
ол ЭЫҰ(Экономикалық Ынтымақтастық Ұйымы) Әуелі оған Иран, Пакистан, Иран
елдері енді 1992жыл қарашасынан Азербайжан, Қырғызстан, Түркменстан,
Өзбекстан барлығы он ел мүше боп отыр.Кветта жоспар келісімі негізінде
жұмыс атқарып келеді аймақта транспорт байланысты дамыту, сауда мен
энергетика салаларын дамытуға бағытталған.Аймақ елдері үшін тағы бір
маңызды ұйым ол Ислам конференциясы ұйымы оған исламәлемінің 55 елі кіреді
ол1962 жылы құрылған.Бұл ұйымға кіру үшін халқының кем дегенде 50 пайызы
мұсылман болуы шарт, екінші ел Конституциясы исламды мелекеттік дін деп
жариялауы тиіс , үшіншіден ел басшысы ислам дінін ұстануы қажет.1995 жылы
Қазақстанның мүше болуын көп елдер қолдап шықты.Еліміздің бұл ұйымға кіруі
мұсылман елдері алдындағы беделін көтерді және жетекші ислам
мемлекеттермен: Түркия, СаудАрабиясымен, Пакистанмен, Иранмен, Индонезиямен
байланыстарын нығайтуға септігі тиіп келеді.
Аймақ елдері үшін тұрақтылық пен бейбіт даму саяси басымдылық бағыты
және болашақта да солай болып қала бермек. Ең алдымен тұрақтылық болмаса,
экономикалық реформалардың жемісті түрде жүзеге асуы екіталай. Орталық
азиялық жоғары басшыларының аса маңызды саяси шешімдері осы мақсатты
көздейді. Жаңа елдердің мемлекеттілігін қалыптастырумен қатар олардың
өзара қарым қатынасын оңтайлы үлгісін іздестіру процесі де жүріп жатыр.
1996 жылы Шанхай бестігінің құрылуы Қытай мен шекара демилитациясын
жүргізуге арналғанҚазақстан Тәжікстан, Қырғыстан, Ресей аасындағы
қатынастарды реттеуші ұйым ретінде дүниеге келді. Сөйтіп соңғы елу жыл
бойына жанжалдар мен қақтығыстар туғызған шекара мәселелері оң шешімін
тапты.
1992 жылы 15 мамырда ТМД-ның 5 мемлекетінің басшылары қол қойған
Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт осы бағыттағы маңызды қадам болды,
аталған шарт Қазақстан мен Ресейдің бастамасы бойынша қаралды.
Достастықтың қалыптасуы жағдайларында Шарттың 4- бабы ерекше маңыз
алды, онда былай деп ескерілді: Егер қатысушы мемлекеттердің бірі қандай
да бір мемлекеттің немесе мемлекеттер тобының тарапынан шабуылға ұшыраса,
онда бұл осы Шартқа қатысушы барлық мемлекеттерге қарсы жасалған
басқыншылық ретінде қаралатын болды. ТМД Бірлескен Күштерінің Бас
қолбасшысы бар ұжымдық қауіпсіздік кеңесін құрды. Кеңеске қатысушы
мемлекеттердің бірлескен қызметін үйлестіру және қамтамасыз ету жүктелді.
Көп жақты, сондай ақ екі жақты үлгідегі ТМД елдерінің өзара қарым
-қатынастарының негізінде экономикалық ынтымақтастық жатыр. Алыс
шетелдермен сауда-экономикалық байланыстарды дамыту, ТМД–ға қатысушы
мемлекеттердің әлемдік экономикалық қоғамдастыққа интеграциялануының
қажеттілігін ешкім шүбә келтірмейді. ТМД елдері осы негізгі үрдістен шет
қала алмайды. Әлемдік даму жолына түсу үшін Достастық елдерінің ең алдымен
экономикалық тұрғыдан интеграциялануы қажет.
Кәсіпорындар арасындағы өндірістік технологиялық және халықаралық
құрылымдарын құрудың ұқсас жүйесі, жаңа тәуелсіз мемлекеттердің біртұтас
халық шаруашылық кешенінде болғандығына байланысты туындайды. Істің шын
мәнінде осы фактор елеулі деңгейде ТМД-дағы интеграциялық процестердің
дамуын айқындайды. Оның үстін Достастық елдерінің өнеркәсіптік әлеуеті
әлемдегі деңгейдің шамамен 10 пайызын, табиғи ресурстарға негізгі қоры-25
пайыз, экспорттық әлеуеті- 4,5 пайыз құрайды.
ТМД және оның ішінде Қазақстан да, өзара қатынас кезеңінде бірнеше
кезеңнен өтті. Мысалы: 1991-93 жылдары бірінші кезенде бұрынғы Кеңестік
республикалар саяси тәуелсіздік алды, мемлекеттілігін рәсімдеді,
халықаралық тұрғыдан танылып, халықаралық ұйымдарға енді, өзара қарым-
қатынасын шарттық рәсімдеуді қамтамасыз етті, дербес түрде қаржылық
экономикалық, бюджеттік-салықтық, шекаралық құрылымдарды қалыптастырды.
Екінші кезенде (1993-1996жж) жаңа тәуелсіз мемлекеттер өздерінің саяси
егемендігін нығайтты, әлемдік қоғамдастықтың ажырамас бөлігіне, халықаралық
ұйымдардың мүшелеріне айналды, жақын көршілермен тығыз экономикалық
байланыс орнатты. Достастыққа қабылданатын мемлекетаралық шешімдердің
сипаты да өзгерді; оларға деген қарым қатынас прагматикалық әрі сыни
сипатталды.
Үшінші кезең -1997 жылдан бастап осы уақытқа дейінгі кезеңде ТМД
мемлекеттері Достастығы дағдарыс жағдайларын еңсерумен айналысты.
Қазақстанның ұсынысы бойынша ТМД мемлекеттері интеграция органдарының
қызметін жетілдіруін қолға алды.
ТМД елдері арасында экономикалық одақты құру туралы шарт
экономикадағы интеграциялық процестерді практикалық іс-қимылға көшіруге
негіз қалады. Қазақстан, Ресей және Беларусь үкіметтері басшыларының 1995
жылы 20 қаңтарда Кеден Одағы туралы келісімге қол қоюы және өзара
ынтымақтастықты одан әрі тереңдету туралы уағдаластықтарды іске асыруға
қатысты 3 елдің кедендік бағдарламасын бекітуі – экономикалық интеграцияны
тереңдетуге келелі қадамды білдірді. 1996 жылы наурызда Кеден Одағына
Қырғыз Республикасы да қосылды.
Жылдамдығы әртүрлі интеграция процесіне тиісті серпін беруге ұмтыла
отырып Беларусь, Қазақстан, Қырғыз және Ресей елдерінің президенттері 1996
ж 29 наурызда экономикалық және гуманитарлық салаларда интеграцияны
тереңдету туралы шартқа қол қойды. Оның басты мақсаты-тауарлардың,
көрсетілетін қызметтің, капиталдардың және жұмыс күшінің еркін қозғалысына,
шаруашылық жүргізуші субьекттердің тікелей байланыстарын нығайтуға, ортақ
ақпараттық, білім беру және гуманитарлық кеңістікті құруға қажетті
алғышарттар жасау болып табылады.
Көп жағдайда ТМД–ның өз ішіндегі түрлі күштер интеграцияның
қарсыластары ретінде бой көрсетті, өйткені интеграциялық процестер
егемендіктің бір бөлігін экономикалық бірлестіктің тиімділігі үшін жоғары
басқару органдарын жетілдіруді көздейді.
Қазақстанда Тәжікстан мен өзара тиімді ынтымақтастықты дамытуға үлкен
мән беріледі. 1993 ж 19 қазанда қол қойылған негізгі қатынастар туралы шарт
саяси салада екіжақты қарым-қатынасты реттейтін негізгі құжатқа айналды. 40-
тан астам шарт пен келісімдер екі елдің өзара қарым- қатынасының құқықтық
негізін құрайды. Проблемалық мәселелерді шешу үшін үкімет аралық комисия
құрылды, алғашқы мәселе мәжілісі 1998 ж. 3 қазанда өткізілді. Тәжікстан ТМД
елдерінің арасында Қазақстанның сауда әріптестерінің ішінде 7 орын алады.
Экономикалық ынтымақтастықты одан әрі дамыту мен тереңдету туралы, еркін
сауда-саттық туралы Тәжікстан мемлекетімен тығыз ынтымақтастық байланыс
орнатылған.
Ал Түркменстан мен екіжақты қарым-қатынас белсенді түрде дамып
келеді, біздің елдеріміздің арасындағы қарым-қатынастарды реттейтін негізгі
құжат Қазақстан Республикасы мен Түркменстанның арасындағы Достастық қарым-
қатынасы мен ынтымақтастығы туралы шарт болып табылады. Бұл мемлекет
Қазақстанның табиғи әріптесі, өйткені Каспий жағалауы елдерінің қатарына
жатады. Түрікменстан Қазақстанмен қарым- қатынаста визалық режим еңгізу
туралы шешімі ықтимал теріс салдарларды жою үшін шара қабылдау
қажеттілігіне әкелді.
Сындарлы саясат экономикалық тұрғыда Каспий теңіз мәртебесі Каспий
ресурстарын пайдалану, көмірсутегі шикізат өндіру саласында елдер
арасындағы әріптестіктер мен корпорация, сондай-ақ экономикалық
ынтымақтастықты ұйымы шеңберінде екі тараптың мүддесін ілгері жылжыту
жөніндегі позицияларды жақындастыру екі мемлекеттің күш жігерін
жандандыруда анағұрлым перспективалы баға болып табылады.
Түкіменстанмен ынтымақтастық біздің мемлекетіміздің сыртқы саясатында
маңызды орын алады. Принциптерде ұлттық мүддесі саласына жататын
мәселелерді шешу үшін екі елдің бұрынғысынан да жақындасуына саяси және
әлеуметтік, экономикалық алғышарттар да аз емес.Евразиялық Одақ құру туралы
алғашқы рет идеяны Н.Назарбаев 1994жылыҰлыбританияға баоған сапарыкезінде
мілімдеген еді.1993 жылдыңшілде айындаӨзбекстан мен Қазақстан 2000 жж
дейінгі экономикалық интеграция келісім жобасына қол қойды, ал 1994 жылғы
Чолпан – Атадағы кездесудеҚазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан бірыңғай
экономикалық кеңістік құру шартын жасасты сөйтіп ОА Одақ құрылды онан бұл
процеске Ресей жағының араласы нәтижесінде бұл ұйымның орнын славяндық
елдерді өзіне біріктірген ЕЭО-қа ұласты.Евразиялық экономикалық Одақ 10-шы
қазанда 2000-шы жылы дүниеге келді.
Еуразиялық Экономикалық Қоғамдастықтың құрылуы ТМД аясында қабылданған
шешімдерді жүзеге асыруға мүмкіндік тудырып келеді шеңберінде екі
мемлекеттің өзара тиімді іс-қимылы;
-ғылым мен техника жөніндегі мемлекетаралық бағдарламаларды, сондай-ақ
бірегей ғылыми объектілер мен құрылыстарды тепе-теңдік негізде пайдалануды
іске асыру;
- екі елдің аумағындағы шағын және орта бизнесті, сондай-ақ лизингтік
компанияларды мемлекеттік қолдау;
- ұлттық валюталардың өзара өтімділігін қамтамасыз ету;
- екі ел арасындағы сауда-саттық көлемін ұлғайту.
2007 жылы 15 ақпанда ҚР Индустрия және сауда министрі Ғалым Оразбақов
Белорусь республикасының Қазақстандағы елшісі Василий Гапаевпен кездесуі
барысында сыртқы сауда айналымы өсуінің оң серпініне қарамастан, екі жақты
сауда-экономикалық қатынастардың қазіргі әлеуетке сәйкес келмейтіні аталды.
Кеден статистикасының деректері бойынша, Қазақстан Республикасы мен
Белорусь республикасының арасында тауар айналымы 2006 жылда 355.3 млн.
долларды құрады, бұл көрсеткіш 2005 жылғымен салыстырғанда (234.5 млн.
доллар) 51.5 %-ға көп. Екі ел арасындағы сауда-экономикалық ынтымақтастық
Қазақстан Республикасы мен Белорусь республикасының арасындағы ұзақ
мерзімді сауда-экономикалық ынтымақтастық 1998-2008 жылдарға арналған
бағдарламасына сәйкес іске асырылады. [25 , ]
Қазақстан-Әзербайжан қарым-қатынастары белсенді түрде дамуда, мұның өзі
екі жақты қатынастар шеңберінде болсын (1996 жылғы қыркүйектегі
Н.Назарбаевтың сапары және Г.Алиевтің 1997 жылғы маусымдағы сапары) немесе
көп жақты форумдардың барысында болсын (ТМД, түркітілдес мемлекеттердің бас
қосулары, ЭЫҰ) екі мемлекеттің жоғары деңгейдегі басшыларының тұрақты
байланыстарынан көрініс табуда.
Алайда ЕвЭҚ- қа мүшелікке жуырда өткен Өзбекстан дүниежүзілік қаржы-
экономикалық дағдарыс жағдайында одан шығатыны жөнінде мәлім етті.Орталық
Азияда саяси салады шұғыл саяси және экономикалық реформалар жасаған елдің
бірі Қырғызстан боп табылады мұндағы саяси лидерлердің ауысуы және бұрынғы
кеңестік елдер ішінен ең алғаш Дүние жүзілік сауда ұйымына өткен ел.Жеке
бизнестің дамуына ең қолайлы жағдай жасап отырған елдің бірі.ДСҰ- кіруге
дайындық Қазақстанда да қызу жүргізіліп келеді.
Әзербайжан Кавказ аймағындағы қазіргі бір мәнді емес геосаяси жағдайда
маңызды рөл ойнайды. Каспий теңізінің құқықтық мәртебесін белгілеу, мұнайды
әлемдік рыноктарға тасымалдау және басқалары сияқты бірқатар стратегиялық
мәселелерді бірте-бірте шешу мақсатында Қазақстан осы елмен әріптестік
қарым-қатынаста болуға мүдделі. Екі жақты қарым-қатынастардың шарттық-
құқықтық базасы 60-тан астам шарттар мен келісімдерді қамтиды.
Қазақстан-Әзербайжан ынтымақтастығын кеңейтуге Қазақстан премьер-
министрінің Бакуге сапарының ықпалы болды (1998 жылғы қазан). Экономикалық
ынтымақтастықты тереңдету туралы, Өнеркәсіптік меншікті қорғау саласындағы
ынтымақтастық туралы; Байланыс саласындағы ынтымақтастық туралы; Қазақстан
мен Әзербайжанның Ұлттық Банктері арасындағы қаржылық-банктік жүйедегі
ақпарат алмасу және зерттеу саласындағы ынтымақтастық туралы маңызды
келісімдерге қол қою келіссөздердің нәтижесі болатын. Тараптар 1999-2000
жылдарға арналған сауда-экономикалық ынтымақтастық бағдарламасын әзірлеу,
бірлескен көліктік-экспедиторлық кәсіпорындарды құруға белсенді түрде
жәрдемдесу, ТРАСЕКА жобасы шеңберіндегі ынтымақтастықты жалғастыру туралы
шешім қабылдады.
Екі елдің үкіметтері Ақтау-Баку бағыты бойынша паром қозғалысының
жұмысын жаңғыртуға, екі елдің Каспий теңізі айлақтарындағы алымдарын азайту
мүмкіндігін қарастыруға келісті. Тараптар Әзербайжанның Қазақстан алдындағы
16,9 млн. доллар мөлшеріндегі мемлекеттік берешегін өтеу жөнінде
келіссөздер жүргізуде.
Қазақстан-Әзербайжан ынтымақтастығының анағұрлым перспективалық бағыты
мүнай саласындағы жобаларды іске асырумен байланысты. Біздің еліміздің
алдында мұнайды Әзербайжан аумағы арқылы әлемдік рыноктарға тасымалдау үшін
жақсы мүмкіндіктер ашылып отыр. Қазақстандық мүнайдың транзитке қатысты
көлемін 10 млн. тоннаға дейін ұлғайту жоспарлануда. Сондықтан экспорттық
құбыр желілерін қоса алғанда, мұнай көлік инфрақұрылымын кеңейту және
жаңғырту орынды.
2000 жылы екі жақты тауар айналымының көлемі 58 млн. долларды құрады,
мұнын өзі 1999 жылға қарағанда 13 млн. долларға көп. Дегенмен тараптар
сауда-экономикалық байланыстардың қазіргі жәй-күйіне қанағаттанып отырған
жоқ.
Екі мемлекет те қазақстандық мұнайды қара теңіздік порттар Грузия және
түрік порты Джейхан арқылы Жерорта теңізіне жеткізуге, тасымалдауға
мүдделі. Осы мәселеге байланысты 1999 жылы қарашада Баку-Тбилиси-Джейхан
стратегиялық жобалауға, яғни Стамбул Диклорациясына қол қойылған еді. Екі
ел арасындағы сауда-экономикалық, мәдени байланыстар жасау болашағына
Әзірбайжан мемлекетінің Ильхан Әлиевтің осы жылғы ақпан айындағы
Қазақстанға ресми сапары кезінде қол қойылған келісімдер үлкен ықпал берері
сөзсіз.
Қазақстан Республикасының сыртқы саясат мәселесінде Закавказьедегі
Грузия мен Армения республикалары да зор роль атқарады. Атап айтқанда
Қазақстан-Грузия қарым-қатынастарын реттейтін 1993 жылғы шілдеде
қабылданған шарт және Қазақстан-Армения достық қатынастарын реттейтін 1993
жылы 19 қаңтарда қол қойған шарт бүгінгі таңда өзінің күшінде.
Грузияға ҚР Елбасының 1996 жылы 17 қыркүйекте Қазақстанға Грузия
мемлекетінің басшысының 1997 жылдың 11-12 қараша және 2008 жылғы сапарлары
кезіндегі уағдаластықтар қарым-қатынастарға оң серпін берді.
1999 жылы Қазақстан-Армения елдерінің арасындағы сыртқы сауда айналымы
7.2 лмн. долларды құрады. Қазақстан ауыл шаруашылық өнімдерін Арменияға
тасымалдауды өсіру, біріккен химия, тау-кен өнеркәсібі, түсті металл,
зергерлік бұйымдар, өндіріс орындарын салу, транспорт инфраструктурасында
Армения территориясы арқылы Иран тауарларын транзитпен өткізу, Ақтау-Энзели
порттары арқылы жеткізу мәселелері келісіліп, орындалу үстінде [37,117б].
1.2. Қазақстанның сыртқы саяси қатынастардағы бастамалары, көпвекторлы
саясат.
Соңғы жылдары аймақтық интеграция, ғаламдастыру процесімен қатар,
мемлекеттер арасындағы сауда-экономикалық қарым-қатынастар да үстемдік
сипаттағы тенденцияға айналды. Орталық Азияда аймақтандыру процесін дамыту
үшін қолайлы алғышарттар бар. Бұл, ең алдымен, аймақты мекендейтін
халықтардың тарихи, географиялық, мәдени және тілдік бірлігі. Сондықтан
Орталық Азиядағы мемлекеттермен ынтымақтастықты ұлғайту Қазақстанның сыртқы
саясатының негізгі міндеттерінің бірі болып қала береді. Президент
Н.Назарбаев Қазақстан халқына "Қазақстан-2030" жолдауында: "Ұлттық
мүдделерді қорғауды, сондай-ақ таяудағы және алыс перспективадағы күштердің
тепе-теңдігін қамтамасыз етудегі біздің озық қаруымыз - интеграция саясаты,
бірінші кезекте Қазақстанның, Қырғызстанның және Өзбекстанның арасындағы
Орталық Азиялық Одақты нығайту, қарсы тұру емес, басқа мемлекеттердің
істеріне араласпау, келісімге келу актілері үстем болуы тиіс" - деп атап
көрсетті.[26]
Экономика, сөз жоқ, интеграцияның анағұрлым маңызды құрамдас бөлігі
болып табылады. Тарихи қалыптасқан шаруашылық байланыстар, сондай-ақ
геосаяси жағдайдың ерекшелігі жиынтық экспорттық және транзиттік-көліктік
әлеуетті тиімді пайдалану қажеттігін талап етеді. Оның үстіне аймақта
бірқатар елеулі проблемалар бар, оларды екі жақты негізде шешу мүмкін емес.
Әңгіме аймақтың су энергетикалық ресурстарын және транзиттік-көліктік
әлеуетін келіскен түрде, сондай-ақ ұтымды пайдалану, ауқымды экологиялық,
атап айтқанда, Арал теңізі ауданындағы апаттың салдарын бірлесіп еңсеру;
аймақтық қауіпсіздіктің тиімді жүйесін құру; терроризмге, діни экстремизмге
және есірткі бизнесіне қарсы күрестегі бірлескен қызметті үйлестіру туралы
болып отыр.
Орталық Азия мемлекеттерін аймақтық интеграциялау идеясы Біртұтас
Экономикалық Кеңістік құру туралы (БЭК) шартқа 1994 жылғы 30 сәуірде қол
қоюмен нақты жүзеге асты. Қазақстан, Қырғызстан және Өзбекстан оның
қатысушылары болды (1998 жылғы 26 наурыздан бастап Тәжікстан шарттың толық
құқықты қатысушысына айналды). Шартты дамыту тұрғысында 1994 жылғы шілдеде
Президенттердің шешімімен Мемлекетаралық Кеңес және оның негізгі
институттары - Премьер-министрлер кеңесі, Сыртқы істер министрлерінің
кеңесі, Қорғаныс министрлерінің кеңесі және олардың тұрақты қызмет істейтін
жұмыс органы - Атқару комитеті құрылды. Сөз болып отырған уақытта Орталық
Азиялық Ынтымақтастық және даму банкін (ОАЫДБ) құру туралы келісімге қол
қойылды, оның капиталы қатысушы мемлекеттердің үлестік жарналарынан
қалыптасады.
Сонымен бірге Орталық Азия елдеріндегі экономикалық реформалар
деңгейіндегі елеулі айырмашылық, Орталық Азия Одағының біршама оқшаулығы
осы ұйымның шеңберіндегі жұмыстың жаңа нысандарын қажет етті. Сондықтан
Мемлекетаралық Кеңестің мәжілісінде (1998 жылғы 17-18 шілде) аймақтық
бірлестіктің жаңа атауы - Орталық Азия Экономикалық Қоғамдастығы (ОАЭҚ)
бекітілді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz