ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢДЕГІ ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ ЖАҒДАЙЫ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ӨТПЕЛІ КЕЗЕҢДЕГІ ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ ДАМУ
ЖАҒДАЙЛАРЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1. Нарық қатынасына көшу:мәселелері мен
қиыншылықтары ... ... ... ... ... .. ... .6
1.2. Республика өнеркәсібі мен ауылшаруашылығының дамуындағы ахуал ... .10
1.3. Тәуелсіз елдің еркін
валютасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..15
2 ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢДЕГІ ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ
ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ..19
2.1.Экономикалық жағдайдың талдау
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .19
2.2. Ауыл шаруашылығының өзекті
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...27
2.3. Сыртқы саясаттағы экономикалық байланыс
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... 39
3 ҚАЗАҚСТАННЫҢ СТРАТЕГИЯЛЫҚ ДАМУ
БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..43
3.1 ҚР Президентінің 2010 жылғы халыққа жолдауы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
3.2 Қазақстан Республикасының орта және ұзақ мерзімдік
бағыты ... ... ... ... ...57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
КІРІСПЕ
Тақырыпты зерттеу өзектілігі. Дүние жүзі елдері өмір сүруді қамтамасыз
ету, тіршілік әрекетінің барабар және тиімді амалдарын қолдану
проблемаларын шешуге деген өз ұмтылыстарында өркениеттің көш-керуеніне
тартылған. Әлем дамуы жағынан бүгінде кең спекторды қамтиды, ол жоғары
дамыған және дамушы елдерден, бай және кедей халықтардан тұрады.
Қазақстан ұзақ жылдар бойы өзін бұл қатардан дербес көрсете алмады.
Тәуелсіздік алғаннан кейін республиканың алдында ол дербес мемлекет болып
қалыптаса ала ма, егер солай болса, онда оның орны қайда болуы керек деген
тұрғыда таңдау жасау міндеті тұрды. Көптеген елдер тәуелсіздік алғаннан
кейін де өзінің кедейшілігі мен артта қалушылығын еңсере алмағаны белгілі.
Мен бұл дипломдық жұмысымды Қазақстан экономикасының стратегиялық даму
бағыттарына дамуына арнадым. Қазақстан әу бастан-ақ өзінің дамуында
меншіктің негізгі нышандарымен қабысқан және өзара ықпалдасқан
бәсекелестікке негізделген әлеуметтік бағдарланған экономикаға қол
жеткізуді мақсат етті.
Тәуелсіздік жылдарында өтпелі кезеңнің бұрынғы жүйесін сапалық жағынан
жаңа экономикалық жүйеге ауыстыруға бағытталған реформалардың бірнеше
маңызды кезеңі болғаны байқалады.
Республикалардың егемендік шеруі барысында бұрынғы қалыптасқан
шаруашылық байланыстарын сақтап қалу әрекетінен ештеңе шықпады.
Қазақстанның алдынан өзін-өзі қамтамасыз ететін экономикалық құрылым
құрумен байланысты қиын проблема барынша бой көрсетті. Құрылымдық қайта
құру сапасыз, бәсекеге қабілетсіз өнімдер шығаратын нарықтық экономика
талаптарын қанағаттандырмайтын ескі және тиімсіз өндірісті тоқтатуды және
жоюды, осы заманғы, әрі бәсеке қабілетті өндіріс пен қызмет түрлерін жедел
дамытуды көздейді [1, 25]. Ал осы міндеттерді өз күшімізбен шешу қиын еді.
Бұл жәйт сыртқы рынокқа шығуды талап етті. Дағдарыс қисыны бойынша рынок
қажет еткен өндіріс дамып, моральдық жағынан ескірген, технркалық тұрғыда
артта қалған, тиімсіз өндірістер ығыстырылып шығарылуы керек болды.
Алайда, бұл міндеттерді шешу қаржы ресурстары жетіспегендіктен аса қиын
болды. Қазақстан экономикасы мемлекеттік бюджет пен ірі кәсіпорындарды
қаржылық қолдау үшін айтарлықтай руқымды ресурстарды қажет етті.
Экономикалық қатынастырды қайта құру жалғасып отырғаны анық және де ол
жетілдіріле береді. Бірақ негізгі принципті мәселеде мақсатқа қол жетті –
Қазақстанда мүлдем жаңа нарықтық экономика құрылды, оны әлем таныды.
Дағдарыстан шығып, осындай жетістікке жетуде елімізде жүргізілген шаралар
кешені екінші тарауда қарастырылды. 2000-2006 жылдардағы даму кезеңі
транзиттік ретінде сипатталады. Еліміз ұзаққа созылған жүйелі дағдарыстан
нарықтық реформалардың онжылдығына қарай тұрақты даму жолына шықты. Бірақ
бұл жетістіктер оңайлықпен келмеді. Қазақстан жаңа тәуелсіз, әрі енді ғана
қалыптасып келе жатқан рыноктардың бірі ретінде ғаламдық ауқымдағы көптеген
проблемалармен бетпе-бет келді. Осыған орай, еліміздің сыртқы саясатын
экономикаға бұру мәселелері алдыңғы орында тұрғандықтан, шет елдердегі
Қазақстанның дипломатиялық өкілдіктерінің ең басты міндеті ұлттық
экономиканың дамуы мен оның жаңа жағдайларға бейімделуіне және
инвестициялар тартуға жан-жақты үлес қосу болу табылды, табылады да.
Еліміз өз алдына жеке отау тіккеннен кейінгі алғашқы жылдары өзара
ынтымақтастығы бар мүмкіндіктер толық қамтылмағанымен, Қазақстан мен шет
елдер арасындағы қатынастарда біраз іс жүзеге асып үлгерді. Сыртқы
байланыстарды орнатуға және шетел инвестицияларын кең ауқымды тартуға бағыт
ұстану экспортқа бағдарланған салаларды көтеріп, шикізат өрдіруді ұлғайтуға
ғана емес, осымен бір мезгілде валюталық қорда толықтыруға, теңгені
нығайтуға, оның өтімділігін күшейтуге де мүмкіндік берді. Бүгінде Қазақстан
дүние жүзіндегі ірі өндірушілердің біріне айналды және әлемдік рынокта
маңызды орын алады, 27 тауар позициясы бойынша алдыңғы лектегі он елдің
қатарына кіреді [2, 2].
Осынау жетістік экономиканы орнықты дамытуға бетбұрыс Президентіміз
Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-2030 стратегиясын іске асырудың заңды нәтижесі
болып табылатыны айқын. Онда отын-энергетика ресурстары негізгі басымдылық
деп, ал шетелдік инвестицияларды молынан тарту есебінен мұнай-газ секторын
күрт дамыту – Қазақстан республикасы экономикалық дамуының басты қозғаушы
күші деп жарияланды.
Зерттеу маңыздылығы: Екі ғасырдың түйіскен шағында егеменді Қазақстан
мемлекетіне жаңа міндеттерді шешуге тура келді. Осы міндеттерді шешу
жолдарын тұжырымдау мақсатында бірқатар қомақты еңбектер жарық көрді. Соның
ішінде нарықтық экономикадағы өндіріс құрылымының дамуына арналған
А.Дүйсенбаевтың еңбегін, С.Байтіленовтың ауыл шаруашылығындағы дағдарысқа
арналған Қазақстанның ауыл шаруашылығындағы тоқырау атты еңбегін,
Қазақстандағы мемлекеттік сектордың қалыптасуының экономикалық табиғаты мен
оның тиімділік шекаралары зерттелген А.Сахариевтің Эффективность
государственного сектора экономики монографиясын ерекше атап өтуге болады.
Зерттеудің мақсаты мен мәселелері: Дәл қазір біз экономикалық
процестердің тұралауы теориялық жинақтауларына, негіздеулерге сүйенген
экономикалық және әлеуметтік зерттеулерге деген қажеттілікті қатты
сезінудеміз [3, 3-4]. Бұл тұрғыда экономика ғылымдарының мамандары Р.
Елемесов пен Ә. Әбішевтің Экономикалық өсу және бәсеке атты еңбегінің
маңызы зор. Бұл зерттеме экономикалық құбылыстарды тану негізіне
прогрессивті түрде алға жылжудың баспалдағы қазметін атқаратын шынайы өмір
сабақтарына теориялық тұрғыдан ой жүгірту болып табылады.
Бүгінгі таңда Қазақстанда жекешелендіру мен мемлекет меншігінен алу
жолымен аралас экономиканың негізі қалануда. Бұл үрдіс қалай жүзеге асуда,
қандай жағдайлар жеке проблемаға айналуда екендігі мәселе төңірегінде
экономика ғылымдарының докторы Е.Жатқанбаевтың Аралас экономика
негіздері еңбегінде тиянақты қарастырылған.
Осыған сәйкес көздеген мақсаттарға жету үшін келесі міндеттерді алға
қоямыз:
- өтпелі кезеңдегі қазақстан экономикасының даму жағдайларын ашу;
- қазіргі кезеңдегі қазақстан экономикасының жағдайына талдау жасау;
- Қазақстанның стратегиялық даму бағыттарын қарастыру.
Зерттеу әдістері: Мен өзімнің дипломдық жұмысымда ең алдымен нарық
қатынасына көшу:мәселелері мен қиыншылықтары, Республика өнеркәсібі мен
ауылшаруашылығының дамуындағы ахуал, тәуелсіз елдің еркін валютасы
мәселелеріне де біраз талдау жасап кетуді жөн деп шештім.
Ғылыми жаңалығы: Сонымен қатар осы тұрғыда көптеген мақалалар жарық
көрді. Елде жүргізілген экономикалық реформаларға қатысты Н.Күнхожаевтың,
Ә.Ишаевтың, Ә.Елемесовтың, С.Сатыбалдинның, Т.Бияровтың, Ж.Күлекеевтің
мақалалары жарияланды. Мемлекеттің реттеушілік рөлінің көрініс табуы
арқасында республика макроэкономикалық тұрақтылыққа қол жеткізе алды,
нарықтық экономикалық қатынастар орнады[4, 7]. Осы тұрғыда мерзімді
басылымдарды жарияланған М.Құлымжановтың, Е.Смайылдың, С.Еспаевтың
мақалаларын атап өтуге болады. Сыртқы байланысты орнатып, шетел
инвестицияларын тартуда жіберілген олқылықтар мен қол жеткен жетістіктерге
экономика ғылымдарының докторы Нұрақым Райхан бірқатар мақалаларын
жариялады.
Жұмысымды жазу барысында нақты мәліметтерді келтіруге көп назар
аудардым. Сондықтан сандық көрсеткіштерді көрсету мақсатында статистикалық
жинақтарға жүгініп, кесте түрінде, пайыздық үлгіде мәліметтер көрсеттім.
Сонымен қатар ҚР Президенті мен Үкіметінің акт жинақтарын қолдандым.
Зерттеу құрылымы: Бұл жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
Кіріспеде зерттеу жұмысының өзектілігі негізделеді, тақырыптың
зерттеуіне жалпы баға береді, мақсаттар мен міндеттер қойылып, зерттеу
жұмсының теориялық және әдістемелік негіздері және жұмыстың ғылыми жаңалығы
көрсетіледі.
Бірінші бөлімде өтпелі кезеңдегі Қазақстан экономикасының даму
жағдайлары, нарық қатынасына көшу:мәселелері мен қиыншылықтары, Республика
өнеркәсібі мен ауылшаруашылығының дамуындағы ахуал, тәуелсіз елдің еркін
валютасы қарастырылған.
Екінші бөлімде қазіргі кезеңдегі қазақстан экономикасының жағдайы,
экономикалық жағдайдың талдау ерекшелігі, ауыл шаруашылығының өзекті
мәселелері, сыртқы саясаттағы экономикалық байланыс мәселелеріне тоқталдық.
Үшінші бөлімде Қазақстанның стратегиялық даму бағыттары, ҚР
Президентінің 2010 жылғы халыққа жолдауы, Қазақстан Республикасының орта
және ұзақ мерзімдік бағыты қарастырылады. Зерттеу нәтижесі қорытындыда
қарастырылады.
1 ӨТПЕЛІ КЕЗЕҢДЕГІ ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ ДАМУ ЖАҒДАЙЛАРЫ
1. Нарық қатынасына көшу:мәселелері мен қиыншылықтары
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін нарықтық экономикаға көшуді
таңдап алған болатын. Осы бағытта 1992 жылы қаңтарда Қазақстан Ресейдің
үлгісімен бағаны ырықтандыруға, мемлекеттік меншікті оның иелігінен алып
жекешелендіруге кірісті.
Қазақстанда нарықтық экономикаға көшудің алғашқы кезде үш кезеңі
белгіленді. Бірінші кезең - 1991-1992 жылдар, екінші кезең – 1993-1995
жылдар аралығы болып, осы мерізімде жүргізілетін іс бағдарламасы Жоғарғы
Кеңестің сессиясында мақұлданып, Президенттің жарығымен бекіді. Ал үшінші
кезең – 1996-1998 жылдарды қамтуға тиіс болды. Осымен байланысты көптеген
заңдар, реформаны жүзеге асыру қажет басқа да құжаттар қабылданды. Нарықтық
экономикаға көшу мәселелерімен айналысатын жаңа мемлекеттік басқару
органдары құрылды. Олар Мүлік жөніндегі, Монополияға қарсы саясат жөніндегі
комитеттер, Салық инспекциясы, Кеден және тағы басқалары. Сондай-ақ
нарықтық экономикаға тән инфрақұрылымның да кейбір түрлері: биржалар,
коммерциялық банктер, сауда үйлері, жеке меншіктік кәсіпорындар мен
шаруашылықтар, жеке меншік пен мемлекет меншігі аралас ірі корпорациялар,
акционерлік қоғамдар, холдингтік компаниялар өмірге келді. Сөйтіп, нарықтық
экономикаға қарай, меншіктің түрін өзгертуде, аралас экономика құруда
біршама жұмыстар атқарылды.
Алайда, нарықтық экономикаға көшуде бірсыпыра қателіктерге жол берілді.
Бірінші. Реформаны бастауда мемлекеттің мақсаты да, мүдделері де,
оларға жетер жолы да, әдіс-айласы да толық анықталмады.
Екінші. Барлық елде бірдей сай келетін экономикалық реформаның моделі
болмайды. Әр елдің өзіне тән, оның ұлттық бітіміне, тарихына, дәстүріне,
нақтылы саяси, әлеуметтік, экономикалық қалыптасқан жағдайына сәйкес өз
моделі, өз жолы болу керек. Оны әлемдік тәжірибе де көрсеткен. Жапондық,
Немістік тағы басқадай әр елдің өз даму жолы болғаны белгілі. Қазақстан
көп елде жақсы нәтиже бермеген, Халықаралық Валюталық Қордың ұсынған
есеңгіретіп емдеу деп аталатын жолына түсіп, Ресейдің соңынан ерді. Ол
Ресейден бөлек дербес экономикалық саясат жүргізу қиын деген желеумен
жасалды.
Үшінші. Экономикалық реформа бірінен кейін бірі және өзіндік ретімен
жасалуы арқылы жүзеге асуға тиіс. Ал Қазақстанға қажетті заң жүйесі жасалып
бітпей, жеке меншікке негізделген кәсіпорындардың үлесі өсіп, бәсеке ортасы
қалыптаспай тұрып, ең әуелі бағаны ырықтандырудан бастау қате болды,
өйткені бағаны ырықтандыру өкімет тарапынан мезгіл-мезгіл оны өсіріп отыру
болып шықты.
Төртінші. Қабылданған заңдар көп жағдайда жүзеге аспай қалды, себебі ол
заңдардың жүзеге асатын механизмдері жасалмағанды. Реформаны жүзеге асыру
үшін оған қажет механизмдерді жасау керек еді.
Бесінші. Инфляцияны (құнсыздандыруды) ауыздықтамаса ешбір істе береке
болмайтыны белгілі. Бірақ осыған қарамастан мемлекеттегі қаржы, несие, ақша
жүйесі ретке келмеді. Ұлттық банк ақша жүйесін, ақша айналымын, оның ішкі
және сыртқы қозғалысын қатаң бақылауға алудың орнына, ақша-несие
ресурстарын бей-берекет жұмсап, аса жоғары пайызбен сатып, пайда табумен
әуестенді.
Алтыншы. Қылмыс, жемқорлық, заңды бұзушылық көбейгені соншалық, ол
қоғамның қатерлі ісік сияқты ең қауіпті ауруына айналды. Оған жаппай
тәртіпсіздік, жауапкерсіздік қосылды. Міне, бұлар реформаны жасауда,
қоғамды дұрыс дамытуда өздерінің кеселдерін тигізді.
Жетінші. Мемлекет басшылары экономикалық дағдарыс кезінде өмір сүріп,
жұмыс істеп көрмегендіктен, оның ой-қырын, бүге-шігесін, одан шығу жолдарын
білмеді. Экономикалық дағдарысты дұрыстап бағалай алмады. Елді дағдарыстан
бір-ақ жылға шығару саясаты жүргізілді. Бірақ ол ешқандай нәтиже бермеді.
Сондықтан мемлекеттің алдында дағдарыстан шығудың жолдары қарастырыла
бастады. Оның ең бастысы – бағаны ырықтандыруды белгілі бір жүйеге келтіру
еді. Нарықтандырудың барысын, оның неден басталғанын, қалай басталғанын
халық жете түсінбеді. Қазақстанда ырықтандыру 1992 жылы мұнайдың, мұнайдан
шығатын өнімдердің, басқа энергия көздерінің бағасы әлемдік бағаға дейін
жоғарылауы керек деген ұранмен жүргізілді. Осының нәтижесінде әр кәсіпкер,
әр кәсіпорын ең жоғары таза пайда алғысы келді. Сөйтіп баға шарықтап өсті,
елдің экономикасы бағаның шарықтап өсу кесірінен төмен түсіп кетті, оны
көтеру мүмкін болмай қалды.
Бағаны ырықтандырудан кейінгі екінші атқарылған іс – жекешелендіру. Ол
жайында көп айтылды, көп жазылды. Мемлекеттік меншікті тезірек жойып, бәрін
жеке меншікке айналдырсақ, халық жұмыла жұмыс істеп, өндіріс жанданып, ел
байып, бәрі де орнына келеді деп ойланды. Жекешелендіру барысында елімізге
үш бағыттағы шағын, жаппай және жеке жобамен кәсіпорындар құрылған.
Ауылдағы жеке шаруа, басқа құрылымдар, сондай-ақ, қаладағы жеке және
қауымдастық түріндегі кәсіпорындар саны есепке алынған. Алайда, осыған
қарамастан, ең бастысы - мемлекет меншігіндегі мүлік инфлицияны дұрыс
ескерумен сатылды ма, оның қандай бөлігі текке берілді, қандай бөлігі қанша
пайдамен немесе зиянмен сатылды? Кейінгі мерзімде төлеуге берілген мүліктің
мөлшері қандай? Жекешелендіруден не ұттық: өнімнің көлемі артты ма, баға
арзандады ма, пайда көбейді ме? Бұл істегі нәтиже есептелген жоқ, талдау
жасалған жоқ.
Нәтижесінде мемлекеттік меншікті жекешелендіру жарияланған екі
кезеңінде де 1991-1992 жылдары және 1993-1995 жылдары мүліктің үлкен
талан-таражға түсуіне жол берілді. Бұл халық үшін берекесіздік
тудырып,экономиканың күйреген, таяу жылдарда шыға алмайтын терең дағдарысқа
ұшырауының басты себебінің біріне айналды. Сондай-ақ елдің экспортқа өнім
шығаратын кәсіпорындары ескі әдетіне басып, өздерінің тауарларын эшелон-
эшелонмен сыртқа жөнелте беруді ғана білді. Соның салдарынан республикадан
250 млрд. сомның өнімі сыртқа, негізінен алғанда Ресей Федерациясы мен ТМД
елдеріне, су тегін кеткен болып шықты. Сондықтан бұл жағдай үкіметпен
барлық экономикалық институттарды, Статистика мен Қолдау Комитетін
қатыстыра отырып, терең талдау жасауды керек етті. Тек осындай талдаудың
қорытындысына сүйене отырып, үкіметке алдағы уақытта нендей істерді
жүргізуді анықтау керек болды.
Осымен байланысты 1994 жылдың қаңтарында экономикалық реформаны
жүргізуді жандандыру жөніндегі шаралар туралы Президент қаулы қабылдады.
Онда дағдарысқа қарсы шаралар мен экономиканы тұрақтандырудың 1994-1995
жылдарға арналған бағдарламасы әзірленді.Бағдарламада Қазақстандағы
жүргізіліп жатқан реформалардың ерекшеліктері, елдің өндіргіш күштері,
өндірістік қатынастар, өндірістік аппарат, игерілетін қазба байлық, елднгі
7 миллиондай еңбекке жарамды адам күші ескерілді. Бұдан басқа бағдарламада
энергетикалық тәуелсіздікті қамтамасыз ету мәселесі қойылды, өндірістің
құлдырауы тоқтатылып, экономиканы тұрақтандыру, инфляцияны ауыздықтау қажет
екені айтылды. 1995 жылдың қараша айының 15-ші жұлдызында мемлекеттің өз
ақшасы – теңге енгізілді.
1994 жылы наурызда Президент Жарлығымен ауыл кәсіпорындарының өтей
алмаған 2,2 миллиард сомдық несиесінің мерзімі екі жылға ұзартылды. Бірақ
сол жылдың сәуірінен бастап энергияға, энергия көздеріне баға жоғарылады.
Осыдан келіп инфляция тағы өсті, деңгейі 1260 пайызға жетті [5, 2].
Реформасының барысында Қазақстанда 1994 жылдың күзінен үкімет
макроэкономикалық реттеуді меңгере бастады. Бағаның өсуі біраз тежеліп,
инфляцияның өсу қарқыны елеулі түрде төмендеді. Сол сияқты ұлттық банктің
несиеге алатын пайызы да қауырт азайды. Ақша - қаражат саласында да осындай
түзіліс байқалды. Өнеркәсіптің кейбір салаларында да оңға басушылық орын
алды.
Жалпы дағдарыстан шығудың, реформаны жүргізудің пәрменді құралдарының
бірі – экономикалық орталық болу тиіс еді. Алайда, Министрлер кабинетінде
реформаны ойластырып, алға бастыратын орталық болмады. Экономика
министрлігі ондай орталық бола алмады.
Нәтижесінде 1994-1995 жылдары дағдарысқа қарсы шаралар мен реформаны
тереңдету бағдарламасы негізінен орындалмай қалды. Макроэкономикалық
тұрақтандыру және құнсыздануды тоқтатуға қол жетпеді, тиімді сыртқы сауда
саясатын жасау да көңілдегідей болмай шықты, әлеуметтік саясат та халықтың
басым көпшілігінің наразылығын өршіткені болмаса разы етпеді.
Нарықтық экономикаға көшудегі жіберілген тағы бір қате – ол үкімет
басшыларының елдің экономист ғалымдарына сенбеуі. Оның себебі бізде бұған
дейін нарықтық экономика болмады, сондықтан біздің экономистер нарыққа
көшудің жолдарын, түрлі тетіктерін білмейді деп есептелді. Осымен
байланысты нарықтық экономикаға көшу үшін кеңесші ретінде экономист-
ғалымдар АҚШ-тан, Франциядан, Түркиядан, Ресейден және тағы басқа жерлерден
шақырылды. Бірақ сол мемлекеттерден шақырылған экономист-кеңесшілер өз
елінде, өз топырағында маман болғанмен, олар біздің жағдайды, халықтың
менталитетін, психологиялық ерекшеліктерін ескермеді, тіпті білмеді де.
Олардың білетіні Батыстың дамыған, қалыптасқан нарықтық экономикасы еді.
Оған қоса ТМД елдерінде экономистік дағдарыс капиталистік дағдарысқа тән
классикалық артық өндіру дағдарысы емес, жетіспеушілік дағдарысы-тын.
Екіншіден, ол елдерде баяғы заманнан тауар өндірісі, тауарлық қатынастар
толық қалыптасқан. Ал бізде бұлар болған жоқ. Үшіншіден, ТМД елдерінде
социалистік экономикандан нарықтық экономикаға көшу тез қарқын алды.
Сондықтан шетел экономистерінің кеңесі тиісті нәтижесін бермей, аяқсыз
қалды.
Нарықтық қатынастарға көшу барысында бізде орын алған тағы бір үрдіс
бар. Ол сонау Столыпин реформасынан, одан бері Қазан төңкерісінен кейінгі
индустрияландыру, ұжымдастыру науқандары сияқты қоғам өміріндегі түбегейлі
өзгерістерге революциялық сипат беру. Ал біздің халық бұл үрдіске
үйренбеген және ол халықтың психологиясына келе бермеді. Әсіресе, ауыл
шаруашылығын жекешелендіруде үкімет асығыстық жіберді. Дағдарыс жағдайында
бой көтерген жеке фермерлер басқа халықты асырамақ түгіл, олардың көпшілігі
өзін-өзі әрең асырап отырды. Нәтижесінде 1993-1995 жылдарға арналған
бағдарламаларда инфляцияны төмендету, өндірістің құлдырауын тоқтату және
өндірістің ұлғаюы үшін жағдайлар жасау жоспарынан ешнәрсе шықпады.
Сондықтан мақсатты нұсқамалар түрінде 15 айға арналған қосымша бағдарлама
қабылданды. Оның оң нәтижесі деп инфляцияның баяулауын айтуға болады, бірақ
өндірістің құлдырауын тоқтату мүмкін болмады. 1992 жылы өндірістің
құлдырауы біршама тұрақты болған 1990 жылмен салыстырғанда 14,6%, 1993 жылы
- 28%, 1994 жылы - 48%, ал 1995 жылы - 45% жетті [6, 37].
Қазақстан үкіметі осыдан кейін 1996-1998 жылдарға арналған жаңа
бағдарлама қабылдады. Онда реформаның ең күрделі деген мәселелерін шешу
маңызды орын алды. Алайда, бағдарламада көзделген жекешелендіруді аяқтау,
бірыңғай холдингтік, шағын және орта кәсіпкерлерді қолдау, ауыл
шаруашылығында қосымша 30 мыңға жуық шаруа қожалықтары мен фермерлік
шаруашылықтырды құру айтарлықтай нәтижелер берген жоқ.
1997 жылдың қазан айында Президент Н.Ә.Назарбаев республика халқына
Қазақстан – 2030 - деген атпен жолдау қабылдап, онда еліміздегі
дағдарыстан шығудың және жүріп жатқан реформаларды аяқтаудың, сондай-ақ
алдыңғы қатарлы мемлекеттердің қатарына қосылудың немесе Қазақстан
барысын қалыптастырудың жаңа бағдарламасын ұсынды. Бағдарламада еліміздің
саяси, әлеуметтік-экономикалық дамуының жақын арадағы және стратегиялық
ұзақ мерзімдегі даму жолдары мен мүмкіндіктері жан-жақты көрсетілді. Онда
елдің ішкі бекем тұстарын және сыртқы саясатындағы мүмкіндіктерді барынша
пайдалана отырып, мемлекеттің дамуындағы ұзақ мерзімді жеті басымдықты іске
асыру көзделген. Олар: ұлттық қауіпсіздікті сақтау, ішкі саяси тұрақтылық
пен қоғамның топтасуын нығайту, нарықтық қатынастар негізінде экономикалық
өсу, Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білімі мен әл-ауқатын көтеру,
энергетика ресурстарын жете пайдалану, инфрақұрылым, көлік және байланысты
дамыту, демократиялық кәсіби мемлекетті құру [7, 2-3].
Тек осы маңызды шараларды іске асырғанда ғана Қазақстан халқының өсіп-
өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы мүмкін екендігіне сенім
білдірді.
1.2 Республика өнеркәсібі мен ауылшаруашылығының дамуындағы ахуал
Қазақстан басқа республикаларға қарағанда нарық қатынастарын бұрын
бастап кеткені жөнінде жоғарыда айтылды. Бірақ нарықтық экономикаға көшу
өнеркәсіптің одан әрі дамуына жол ашпады. Қайта өнеркәсіп салалары,
әсіресе, ауыр индустрия, халыққа аса қажет жеңіл өнеркәсіп орындары
біртіндеп тоқтай бастады. Кәсіпорындардың көпшілігі бірқатар себептер
бойынша: қажетті материалдық ресурстардың жоқтығынан немесе тұрақсыз қаржы
жағдайына байланысты өз қуаттарын толық пайдалана алмады. Күрделі
құрылыстың қысқаруы экономикаға кері әсерін тигізді. Инвестициялық
процестің төмендеуі қоғамдың өндірістің тоқырауына соқтырды. Экономиканың
тұрақтануына қаржы-ақша жүйесінің терең дағдарысы кесірін тигізді. Мемлекет
бюджетінің тапшылығы – бір жағынан, кәсіпорындар мен мекемелер қорының
өсуі, халықтың бар ақшасын шұлық ішінде немесе банкте жинақтауы – екінші
жағынан, инфляцияны одан әрі жоғарылатты. Егер 1991 жылы өнеркәсіпте
көтерме бағалар үш есе өскен болса, 1992 жылы 24,7 есе артты. Өнеркәсіп
орындарының жартысы 1991 жылығы деңгеймен салыстырғанда өндірістің
құлдырауына жол берді. Халық тұтынатынтауарлар өндіретін салаларда
алаңдатарлық жағдай қалыптасты. Оны өндіру көлемі өнеркәсіп өндірісінің
бүкіл көлемінің бестен бір бөлігін ғана құрады, сөйтіп 1991 жылмен
салыстырғанда 21,5%-ке кеміді [8, 108]. Осы уықыт ішінде, әсіресе, Жамбыл,
Маңғыстау, Солтүстік Қазақстан және Семей облыстарының кәсіпорындары едәуір
құлдырады. Республика бойынша мұнай мен көмір өндіру қысқарды, электр
қуатын өндіру мен тұтыну арасындағы алшақтық өсті. Жыл бойында металлургия
өнеркәсібіндегі жағдай күрделі қалпында қалды: шойын, болат, прокат құю
азайды. Түсті металдар – магний, тазартылған мыс, қорғасын, титан, цинк
өндірісі қысқарды. Металлургия мен химия саласындағы өнеркәсіп жұмыстарының
нашарлауымен байланысты құрылыс және ауыл шаруашылығы техникаларын шығару
едәуір кеміді. Тракторлар, экскаваторлар және бульдозерлер шығару екі есе,
металл кесетін станоктар – үштің біріндей қысқарды. Орман, ағаш өндеу және
целлюлоза-қағаз өнеркәсібінің кәсіпорындары өз жұмыстарын айтарлықтай
нашарлатты.
Күрделі құрылысты қаржыландыру көлемі 40%-дан астам қысқарды,
нәтижесінде 1992 жылы мемлекеттік тапсырыс бойынша іске қосылуға тиісті 32
өндірістік қуаттар мен обьектілердің тек екеуі ғана іске қосылды [9, 136].
Өнеркәсіптің құлдырауы 1993 және 1994 жылдары да тоқтамады. 1993 жылы
1990 жылмен салыстырғанда өнеркәсіп өнімі 16,1% азайды. Оның ішінде электр
қуатын өндіру 13%-ға, мұнай өндіру 9%-ға, көмір өндіру 17%-ға төмендеді. Ал
1994 жылы 1992 жылмен салыстырғанда өнеркәсіп өнімінің көлемі 39%, халық
тұтынатын тауарлар 41% кеміді. Дегенмен 1995 жылы республикада тұтастай
алғанад, өнеркәсіп өнімінің төмендегеніне қарамастан, оның жекелеген
салаларында 1994 жылмен салыстырғанда: газ өнеркәсібінде - 29,3%, қара
металлургия – 17,4, химия мен мұнай-химия өнеркәсібінде – 3,4, түсті
металлургия өнеркәсібінде – 1,9% өсім байқалды. Бірақ инвестициялық
мақсаттағы өнімдер және тұтыну тауарларын шығаруға бағытталған салаларда
өндірістің едәуір құлдырауына жол берілді. Өнім өндіру жеңіл өнеркәсіпте
59,8%-ға, орман, ағаш өндеу және целлюлоза-қағаз өнеркәсібінде – 45, тамақ
өнеркәсібінде – 20,7%-ға артта қалды. 1995 жылы Республика бойынша түгелдей
алғанда кәсіпорындарының 44% (4 743-тің 2 088-і) 1994 жылығ өндіріс көлемін
төмендеткен кәсіпорындардың басым көпшілігі Торғай, Талдықорған, Алматы,
Атырау, Көкшетау және Қарағанды облыстарының үлесіне тиді. Соның
нәтижесінде Қазақстан кәсіпорындары 166,5 миллиард теңгенің өнімдерін кем
берді. Бұл республикада шығарылған өнеркәсіп өнімдерінің 26%-ын құрады
[10, 13]. Бір ескертіп айтатын жайт 1995 жылы 1994 жылмен салыстырғында
электр қуатын, газ конденсатын, табиғи газ, темір және хром рудасын өндіру
ұлғайды. Солай бола тұра жылу энергиясын, мұнай, мырыш өндіру төмендеді.
1996 жылы республикадағы кәсіпорындарды реформалау және жеке жобалар
бойынша ірі обьектілерді жекешелендіру жөніндегі жұмыс қарқын алды. Жетекші
ірі кәсіпорындар өнемдерінің бағасы мен тарифтеріне бақылау жасау, сондай-
ақ, оларды шағындау және бәсекелестік орта құру жөнінде салиқалы саясат
жүргізді. Бірақ осыған қарамастан 1996 жылы өндірістің құлдырауы тоқтамады.
Өндірістің құлдырауы энергетика кәсіпорындарында 8,9%, қара металлургияда –
17,8%, машина жасауда – 9,9%, химия және мұнай-химия өнеркәсібінде – 27,2%,
құрылыс материалдары өнеркәсібінде – 31,8%, ұн тарту-жарма және құрама жем
өнеркәсібінде – 9,5% болды. Дегенмен 1996 жылдың соңына қарай өнеркәсәптің
құлдырауы кейбір салаларда тоқтап, аздап өскендігі байқалды [11, 19-21].
Өндірістің құлдырауының басты себебі – Одақ бойынша бұрынғы қалыптасқан
шаруашылық қатынастардың үзілуі. Өнеркәсіптің екінші бір кері кетуі - өз
жеріміздегі өндіріс кәсіпорындарының бір-бірімен байланысын, кірігуін,
тұтасуын дұрыстап ұйымдастырып, дайын өнім өндіруге бағытталған нақтылы
істің болмауы. Өнеркәсіптің артта қалуынын тағы бір себебі – оның шикізат
өндіруге бейімделген сыңаржақтылығында, дайын тауар өндіретін, әсіресе,
машина жасау салаларының жоқтығында болды. Одан басқа мемлекет экономикасы
басқарудың тізгінін босатып алды, халық тұтынатын тауарларды шығаруды өз
бетімен жіберді, өнеркәсіп саласындағы еңбек өнімділігінің көрсеткіші
анықталып жарияланбады, еңбекке ақы төлеуде оның нәтижесі, өнімділігі,
олардың арасындағы байланыс еске алынбады, бір сөзбен айтқанда, жалақы өз
алдына, еңбек өнімділігі өз алдына жүрді. Мұндай жағдай экономикасы жақсы
дамыған елдерде, нарықтық экономикада болмайтын құбылыс екені белгілі [12,
2].
Өнеркәсіп өнімінің күрт төмендеу себептерінің бірі – жаңа технология
мен техниканы пайдалану, оны өнеркәсіпке енгізу кең өріс алмады. Бұл іс
бұрыннан ақсаулы болатын. Оның себебі біздің адамдардың жаңа технологияны
игеріп, қолданудағы білімі мен шеберлігінің жеткіліксіздігі еді.
Қазақстан кәсіпорындарындағы негізгі қорлардың ХХ ғасырдың 90-шы
жылдары тиісті дәрежеде жаңаланып отырмауы, олардың 50%-ға дейін ескіріп
кетуіне әкеп соқты. Кәсіпорындарды жөндеуге қыруар қаржы керек болса,
республикада жоқ болып шықты. Экономикада, еңбектің тиімділігін арттыруда
еліміздің егемендігін, экономикалық тәуелсіздігін қамтамасыз етуде
энергетиканы, мұнай, темір, көмір, түсті металл өндіретін ірі
кәсіпорындарды дамытудың маңызы зор екені белгілі. Бірақ осы бағытта
тындырылғын іс маңызды болды. Елдегі өнеркәсіп саласының құлдырап кетуінуң
тағы бір себебі, әсіресе, мемлекеттік кәсіпорындарда қатаң тәртіптің
жоқтығы еді.
Қазақстан экономикасында, әсіресе, ауыл шаруашылығының үлес салмағы
үлкен екені белгілі. Бірақ, осыған қарамастан 1992-1993 жылдардағы елеулі
дағдарыс ауыл шаруашылығында басталды. Оның басты себебі – ауыл шаруашылық
пен өнеркәсіп салалары өнімдерінің арасындағы үлкен алшақтық еді. Бұл ауыл
шаруашылығын қатты күйзеліске әкеп соқтырды. Мәселен, 1993 жылы 1990 жылмен
салыстырғанда К-700 маркалы трактордың бағасы 1 287 есе, МТЗ-82 маркалы
трактордың бағасы 1 667 есе, астық жинайтын Нива комбайнының бағасы 2 050
есе, Дон-1 500 комбайнының бағасы – 1236 есе қымбаттады. Ал бұған керісінше
осы жылдар ішінде астықтың сатылып алу бағасы бар болғаны 148 есе, мүйізді
қараның бағасы – 65 есе , қой – 62, сүт – 87, жүн – 66, құс – 127, жұмыртқа
– 219, ауыл шаруашылығы барлық өнімдерінің бағасы – 116 есе өсті[13, 3].
Бұл деректерден өнеркәсіп пен ауыл шаруашылық өнімдерінің бағасы арасындағы
алшақтықты айқын көруге болады. Ауыл шаруашылығына қажетті өнімдерге
бағаның бейберекеттігінен техниканы, тыңайтқыш, өсімдікті қорғайтын
химиялық құралдар қолдану қауырт төмендеді.
Ауыл шаруашлығының терең дағдарысқа ұшырауына республикадағы колхоздар
мен кеңшараларды жаппай және тез арада жекешелендіру науқанының үлкен
зардабы тиді. Бұрын 600-ден астам астық өндіретін, 700-дей қой
шаруашылығымен шұғылданатын кеңшарлар мен колхоздар, 80-дей құс фабрикасы
бар еді. Шошқа өсіретін, бордақылайтын өндірістік негізде дамыған бірнеше
ірі-ірі кешендер жұмыс істеді. Халық жұмыртқамен, құс етімен толық
қамтамасыз етілген еді. Шошқа етімен қамтамасыз ететін мезгіл да алыс емес-
ті [14, 73]. Тек қолбайлау болып отырған нәрсе – ол құрама жем өндіру
болатын. Республика халқы жекешелендіру барысында өздерінің осы қолда
барынан айрылып қалу жағдайын бастан кешірді. Бағадағы барлық,
бейберекеттік, жекешелендірудегі асығыстық пен науқаншылдық,
қаржыландырудағы берекесіздік, басқарудың жоғарыдан төменге дейінгі жүйесін
күйрету, материалдық-техникалық қамтамасыз етуді алыпсатарлыққа айналдыру
және тағы басқа жағдайлар, тұтас алғанда, ауыл шаруашылығын күйретуге
соқтырды. 1993 жылы кеңшарлардың басым көпшілігі жұмыскерлерге 6 айға дейін
жалақы бере алмады. Көптеген кеңшарлардың адамдары 1994 жылдың қаңтарына
дейін теңгенің жүзін де көрмеді.
Құрама жемнің сапасының төмендігі мен бағасының қымбаттығы құс пен
шошқа шаруашылығына үлкен нұқсан келтірді. Ауыл шаруашылық өнімдерін
өңдейтін, ұқсататын салаларда жаңа қуаттарды қосу, жаңа технологияны
өндіріске енгізу, негізгі қорлрды алмастыру сияқты жұмыстардың көлемі
азайып кетті. Агроөнеркәсіп кешеніндегі жоғарыда айтылған және басқа да
кемшіліктерді жоймай, салаға деген көзқарасты түбегейлі өзгертпей бүкіл
реформаның жүзеге асуына күмән келтірді.
Ауыл шаруашылығының басты саласы – егіншілік. Алайда, нарықтық
қатынастарға көшуге байланыста алғашқы үш жыл ішінде көп-көрім қалыптасқан
саланың берекесі қалмады. 1992-1994 жылдар қатарынан егістік дала жаңбыры
болғанына қарамастан егіншіліктің байырғы мәдени дәрежесі төмендеп кетті.
Гербицид пен минерал тыңайтқыштарды сатып алуға ақша болмай, уақытында жер
жыртуға жанар-жағар май жетіспей қалған кездер жиі-жиі орын алды, дәннің
сапасы (протоиннің, клейковинаның деңгейі төмендеп) нашарлады. Ал дән
сапасы төмендесе, бағасы да төмендейтіні белгілі. Егін егетін жер көлемі
екі еседен аса қысқарды. Осының нәтижесінде жиналған астық және одан
алынған өнім азайды. Жалпы ауыл шаруашылық өнімі 1998-2008 жылдары
аралығында 55 пайызға қысқарған, астық өндіру 30 миллион тоннадан 12
миллион тоннаға азайған. Оны төмендегі деректерден байқауға болады:
1-кесте: Ауыл шаруашылығындағы дағдарысқа ұшырау көрсеткіші
Жылдар Жиналған Әр Шитті Қант Картоп Баубақша
Астық гектардан мақта қызыл- мың т. өнімдері
млн.т. Алынған мың т. шасы мың т.
өнім мың т.
цент.
1998 29,7 13,2 252 1160 2570 985
1999 21,6 9,7 200 843 2300 808
2000 16,4 7,9 208 433 2040 781
2001 9,5 5,0 223 371 1720 780
2002 11,2 6,5 183 341 1657 778
2003 12,3 8,7 198 128 1472 880
2004 6,3 5,6 161,6 225 1263 1079
Жоғарыдағы кестеде көрсетілген деректерден елімізде тек астық өндіру
ғана емес, сонымен қатар мақта, қант қызылшасы, картоп өндіруде де 2004
жылға дейін едәуір азайып отырғаны көрініс тапқан [15, 81].
Нарық жағдайында аграрлық сектордың басты бір саласы – мал
шаруашылығының халі мәз болмай, едәуір төмендеді. Малдың саны жылдан жылға
азайып отырды. Мал мен құстың кемуі негізінен осы салаға деген көзқарастың
нашарлауынан болды. Малға қажет жем-шөп аз дайындалды. Оны мынадан да
көруге болады: егер 1999 жылы әрбір малға шартты есеппен 16,9 центнерден
жем-шөп дайындалса, 2000 жылы 13,1 центнерден, ал 2001 жылы – 11,5
центнерден келген. Бұдан басқа шаруашылық кәсіпорындарын жекешелендіру
нәтижесінде мал шпруашылығын жүргізу нысандары да көп өзгеріске ұшырады.
Жеке шаруаларға бөлініп берілген малдар өнім берудің орнына сатылып кетті
немесе ауыл тұрғындарына керекті нәрселерге ауыстырылды. Мал санының
азаюының тағы бір себебі – бұрын Қазақстан бүкіл Кеңес Одағына арнап ет
дайындаса, енді оны 15 миллион халыққа ғана есептеп өндіретін болды.
Сонымен республикада мемлекеттік санақ мәліметі бойынша мал саны 1996
жылмен салыстырғанда төмендегі кестеде келтірілген нәтижелерде көрсетеді
(миллион бас):
2-кесте: Құлдырау кезеніндегі мал шаруашылығының көрсеткіштері
Жылдар Ірі қара Қой мен Жылқы Шошқа Құс
Ешкі
1 2 3 4 5 6
1997 9,8 35,7 1,6 3,2 59,9
1998 9,6 34,6 1,7 3,0 59,9
1999 9,6 34,4 1,7 2,6 52,7
2000 9,3 34,2 1,6 2,4 49,8
2001 8,1 25,1 1,5 2,0 32,7
2002 6,9 19,6 1,4 1,6 20,8
2003 5,4 13,7 1,3 1,0 15,4
2004 4,3 10,4 0,9 0,9 16,0
Жоғарыдағы кесте деректері көрсеткендей, Қазақстанда 1991 жылмен
салыстырғанда 2004 жыл ірі қара 518 мың басқа, қой мен ешкі 26,2 миллион,
жылқы – 600 мың, шошқа – 2,3 миллион, құс – 42,9 миллион басқа қысқарған
[16, 80-86].
Мәселен, соңғы үш жылда(2002, 2003, 2004) мүйізді қара 8 пайызға, қой
басы 9 пайызға, шошқа 40 пайызға, жылқы 1 пайызға, құ өсуі 25 пайызға
артты. Қазір республикадағы мал басының 90 пайызынан астамы жеке шаруа
қожалықтарының қолында жинақталған.[17, 93]
Мал шаруашылығының одан әрі дамыту және мал басын қайта көбейту үшін
негізгі үш бағытта жұмыс істеу көзделіп отыр. Біріншіден, селекциялық –
асыл тұқымдандыру жұмыстарының деңгейін көтеру арқылы қолда бар мал басының
генетикалық әулетін арттыру, жоғары сапалы тұқыммен барлық аналық малды
қолдан ұрықтандыруды жаппай қолға алу. Екіншіден, перспективалық мал
тұқымдарын дамыту үшін жағдай туғызу. Ауыл шаруашылығы саласының
ғылымдарымен бірлесе отырып, жоғары сапалы өнім беретін мал тұқымдары
анықталып, оларға мемлекеттік қаржы көздерін қарастыру. Үшіншіден, жоғары
сапалы өнім беретін мал тұқымдарын табиғи өсіммен арнайыландырылған орта
және ірі тауарлы өндіріске қайта бейімдеуге қол жеткізу.
Қазақстан үкіметі ауыл шаруашылығы өндірісін ұлғайтуға, егіс көлемін
көбейтуге, өнім мөлшерін өсіруге бағытталған шараларды іске асырда. Ауыл
шаруашылығы саласындағы меншік түрлеріне қарамастан үкімет оларға әрдайым
қолдау көрсетіп отырды. Оған дәлел ретінде 2002 жылғы бюджеттен 4,3
миллиард теңге, 2003 жылы 5,3 миллиард теңге бөлінгенін айтуға болады. Бұл
қаржы қой өсіруге, минералдық тынайтқышқа, мал тұқымын асылдандыруға
жұмсалған. 2002 жылы Азия даму банкісі тарапынан Қазақстанға 100 миллион
АҚШ доллары мөлшерінде несие бөлінді. Оның 50 миллион доллары 2003 жылы
ауыл шаруашылығы саласына жұмсалды. Тек 2002 жылдың өзінде 630 егін және
100 мақта жинайтын шетелдік комбайндар сатып алынды [18, 2].
1.3 Тәуелсіз елдің еркін валютасы
1991 жылы Қазақстанның егемендік алуы тәуелсіз институттар құруды және
ұлттық валюта туралы мәселені шешуді күн тәртібіне қойды. Ұлттық валютаның
Елтаңбамен, Тумен және Әнұранмен бірге егеменді мемлекеттің нышаны болып
табылатыны белгілі.
Ұлттық валютаны енгізгенге дейін Қазақстанның саяси ұстанымы ТМД
елдерінің экономикасын біріктіруге бағытталған еді. Шындығында, бірыңғай
валютаны пайдалана отырып, кооперацияның артықшылықтарын толайым қолдануға
және өзара тиімділікпен ынтымақтасуға болар еді. Алайда қазақстандық
басшылық пен ТМД-ң басқа қатысушыларының талпыныстарына қарамастан, рубль
аймағы ұзаққа бармады. Ресейлік рубльдің енгізілуі шын мәнісінде ыдыраудың
басталуын білдірді және басқа мемлекеттерді өз ұлттық валюталарын енгізуге
итермеледі.
Теңгені енгізу түбегейлі экономикалық түрлендіру жағдайларында
жүргізілді. 1992 жылдың қаңтарында бағаны әкімшілік реттеу жағдайында
жасырынған инфляцияны босатқан бағаның ырықтану үдерісі басталды. Мемлекет
біртіндеп тұтұну, өнеркәсіп тауарларына, ауыл шаруашылығы өнімдеріне
бағаларды, энергия тасымалдаушылар тарифтерін реттеуден бас тартты.
1992-1993 жылдардағы ақша жиынының бақыланбай ұлғаюы және банкілердің
кәсіпорындарды теріс сыйақы мөлшерлемесімен несиелеуі, елге кеңестік
сомдарды лақтыра салу инфляция қарқынын үдете түсті. 1992-1993 жылдары
еліміздегі инфляция деңгейі 2960,8 пайызды және тиісінше 2165,0 пайызды
құрады, сөйтіп экономикадағы дағдарысты тездетті. КСРО ыдырағаннан кейін
республикалар арасында шаруашылық байланыстың үзілуі, кәсіпорындардың
қаржылық ахуалының нашарлауы, олардың негізгі және айналымдық капиталаның,
халықтың жинақ ақшаларының құнсыздануы республиканың инвестициялық әлеуетін
күрт қысқартты [19, 52].
Ұлттық валютаны егізу жөнінде алдын ала жұмыс босалқы нұсқа ретінде
1992 жылдың күзінде басталды. Сол кезде оны енгізу туралы жөнінде
бағдарлама жасақталып, Қазақстан республикасының президенті бекіткен еді.
Алайда, тек рубль аймағы болмайтыны айқындалған кезде ғана ҚР Президентінің
1993 жылдың 3 қарашасындағы Жарлығымен ҚР-ң ұлттық валютаны енгізу жөнінде
мемлекеттік комиссиясы және оны енгізуге байланысты іс-шараларды жүзеге
асыру бойынша жұмыс тобы құрылды. Ұлттық валютаны енгізу жөніндегі іс-
шараларды тым қысқа мерзімде жүргізу керек болды. Мұнда осы қадамға
техникалық дайындықты қамтамасыз ету мен ақша-несиелік, салық-бюджеттік,
әлеуметтік және сыртқы экономикалық салаларда шаралар кешенін жүргізу қажет
еді. Күрделі экономикалық ахуалда басты назар ескі ақшаларды айырбастау
шараларымен байланысты мәселелерді шешуге, сондай-ақ айырбастаудың шынайы
ауқымын анықтауға аударылды. Ұлттық валютаны енгізудің әр алуан нұсқалары
пысықталып жатты. Аралық немесе қосарлас валютаны, купондарды не оның
қайсыбір алмастырғыштарын енгізбей, тез арада толыққанды валютаны тікелей
енгізу шешілді. Уақыт осындай қадамды ақтады, өйткені ақша белгілерін
енгізген елдер шын мәнісінде екі ақша реформасын бастан кешірді.
Айналыстан 1991-1992 жж. үлгідегі рубль купюралары 950,6 миллиард
сомасында алынып тасталды. Айырбас нәтижелері еліміздің аумағындағы бар
рубльдің мөлшері туралы болжамды растады. Алдын ала есаптеулер бойынша
республикада шамамен 1,3 триллион сомға дейін қолма-қол ақша жиналған.
Ұлттық Банк мекемелерінің резервтік қорындағы қолма-қол ақшасын ескергенде
жалпы сомасы 1,2 триллионды құрады [20, 36].
1993 жылдың наурызында Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы
жаңа Заңы қабылданды. Соған сәйкес ҚР Ұлттық Банкісінің басқару құрылымдары
терең өзгерістерге ұшырады. Сонымен, Қазақстанда Ұлттық Банк заңды түрде
танылды, ал шын мәнісінде ол 1992 жылдың бас кезінен нақты жұмыс істей
бастаған болатын. Ұлттық Банк жаңа Заңға сәйкес жаңа басқарма сайлады, оның
құрамына Президент әкімшілігінен, Парламент аппаратынан, Үкімет пен Қаржы
министрлігінен өкілдер кірді. Департаменттер директорынан тұратын Банк
директорларының кеңесі құрылды, филиал желісінің атқарымдары қайта қаралды,
екінші деңгейлі банктер қызметіне қадағалау жөнінде департамент құрылды, ол
аймақтық құрылымға ие болды.
Мемлекеттің егемендігін және республика банк жүйесінің дербестігін
нығайту мақсатында 1993 жал ішінде ҚР Ұлттық Банкісінің құнды қағаздар цехы
құрылды, соны негізумен жаңа банк жүйесі үшін бүкіл банк өнімдерін, авиа
және теміржол билеттерін, төлқұжаттарды, куәліктер мен мемлекеттік
нышандарға жатқызылатын басқа да құжаттарды қоса отырып, құнды қағаздардың
барлық түрлерін дербес шығара алу мүмкіндігі туды. 1993 жылдың екінші
жартысында алдыңғы қатарлы техникамен жарақтандырылған мәнет сарайы жегімге
қосылды, ол металл тиындарын (бағалы металдардан жасалғандарды қоса
отырып), ордендерді, медальдарды, әскери қызметшілер үшін айрықша
белгілерді және басқа бұйымдарды шығаруға қабілетті болды.
Ұлттық валютаны жасау еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаевтың жеке
басшылығымен жүргізілді және осы мәселе бойынша барлық шаралар қатаң
құпияда сақталынды, әрі жоғары деңгейде ұйымдастырылды. Сонымен бірге ол
қысқа мерзімде – 1 жыл 2 ай ішінде Англия астанасы Лондонда аяқталды.
Дайындық жұмыстары бітеркезеңде сол кездегі Премьер-министр
С.А.Терещенконың төрағалығымен мемлекеттік комиссия құрылып, Теңгені
енгізу тұжырымдамасы әзірленді. Теңгені енгізген кезде рубльді теңгеге
айырбастау бағамы былайша тағайындалды – 1 теңгеге – 500 сом. Ал 1993
жылдың орта шенінде РФ Үкіметі мен РФ Орталық Банкі айналыстан 1961-1991
жылдары шығарылған рубльдік банкноттарды алып тастап, бұрынғы КСРО
нышанынсыз жаңа ресейлік ұлттық валютаны енгізу арқылы өзінің ақша
реформасына кіріскен еді, демек, жаңа рубльдің іс-қимыл аймағы бұрынғыдағы
ТМД елдерінің жеке бюджеті кезіндегідей кең бола алмады. Осы мәселенің
басқа да түйіндері мен құйтырқылары болды, бірақ та бәріне басынан-ақ
экономиканы өз ұлттық валютасының басқару мүмкін емес екендігі түсінікті
еді, сөйтіп, осындай шешім 1993 жылдың 12 қарашасында шықты. ҚР Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың 19963 жылдың 15 қарашасынан айналысқа енгізілетіні туралы
Жарлыққа қол қойды.
Осылайша 1993 жылдың 15 қарашасы ұлттық валютаның туған күні деп
саналады. Ұлттық валютаны тұрақтандыру жөнінде қадамдар есептелді, теңгенің
бағамы сол кезде бір АҚШ доллары үшін 4,6 теңге деңейінде белгіленді. АҚШ
долларына қатысындағы теңге бағамы еліміздің алтын қорының тұрақтануы мен
мүмкіндіктерін, экономикалық әллеуетті, ақша айналымын ескере отырып
есептелінді. Бірақ ол ұзақ сақталмады, тағы да құлдырай берді. Ал теңге
ерекше шиеленістерсіз енгізілді.
1994 жыл Қазақстанның ақша тарихында алғаш рет егеменді мемлекеттің
экономикасы ұлттық валютаға негізделді. Бұл жыл күрделі болды. ТМД-ға
қатысушы елдердің қаржылық жүйелерінің бөлінуі тиісті өзара үйлесімсіз,
валютаны енгізу мерзімдерін, бұрын қол қойылған келісімдерді бұза
жүргізілді. Бұан экономикалық қиындықтар, банк жүйесінің өркендеуі мен қаз
құру мәселелері қосылды.
АҚШ долларына қатысты теңге бағамы 1994 жылы 8,6 есе кеміді. Бұл
бірқатар себептердің салдарынан болды.Ең алдымен 1994 жылы инфляция
шығындап 1158,3 пайызға жетті. Өзара есепке жазу сәтсіз жүргізілді. Теңге
бағамына 12,6 пайызға жеткен өндірістің құлдырауы да теріс әсерін тигізді.
Импорттық тауарларға қанағаттанғысыз сұраныстың көлемі едәуір боп қалды.
Ал, сыртқы сауданы ырықтандыру импот көлемдерінің өсуін және оның
экспорттан асуын тудырды.Сөйтіп, бұл шетел валютасына сұраныстың артуына,
демек, доллар бағамының өсуіне ықпал етті. Осы мезгілде кәсіпорындардың
өкілетті банктер арқылы қазақстандық Банкаралық Валюта Биржасындағы (ҚБВБ)
тауарлардың, жұмыстардың, ісметтердің экспортынан түскен пайданың 50
пайызын міндетті түрде сатуын енгізуге тура келді. Бұл валютаның түсуін
көбейтті және ұлттық валюта бағамын белгілі бір тұрақтандыруға келтірді.
Өндірістің дамуына, шетел валютасының елге келуінің көбеюіне, ірі
отандық инвесторлардың пайда болуына қарай ұлттық валюта сияқты валюта
нарығы да нығайды. Бір мезгілде ұлттық валютаға деген сенім артты. Осындай
жағдайда экономикалық қызметті ынталандыру үшін валюталық қатынастарды
ырықтандыру жалғастырылды. 1996 жылы шілдеде ағымдағы операциялар бойынша
теңгенің еркін айырбасталымын қамтамасыз ету жөніндегі талаптарға қол
жетті, бұл ХВҚ Келісімінің VIII бабаның шарттарына қосылумен бекітілді.
Әлемдік қаржы нарықтарындағы ауқымды өзгерістер нәтижесінде 1998 жылы
Қазақстанның сауда әріптес елдерінің бірқатарының ұлттық валюталарының
айтарлықтай құнсызданғанын атап өткен жөн.бұл Қазақстан теңгесінің нақты
көрсе туде қымбаттауына алып келді жәе Қазақстан экспоратының бәсекелестік
позициясын төмендетуге ықпал етті [21, 2].
Шетел валютасына жоғары сұраныс және тиісті валюталық интервенция жалпы
алтынвалюта резервтерінің едәуір төмендеуіне себеп болды. Алтынвалюта
резервтерінің одан әрі қысқару ын болдырмау және теңгенің бәсеке
қабілеттілігін қалпына келтіру мақсатында 1999 жылы сәуірде теңгенің
құнсыздануы жүргізілді (теңгенің еркін өзгермелі айырбас бағамының режимі
енгізілді). Бұл Қазақстан экспортының бәсекелестік позициясын қалпына
келтіруге және өндірістің өсуін жандандыруға ықпал етті, нақты крсетуде
теңгенің айырбас бағамын қайта бағалауды жоюға мүмкіндік берді.
Қаржы институттарының режимін реттеу жүйесін жетілдіру мақсатында 1998
жылдан бастап елдің қаржы нарығының қатысушыларын қадағалау функцияларын
шоғырландыру бойынша үдеріс басталды. Бұл үшін олар бастапқыда Ұлттық
Банкіде шоғырландырылды, бұл осы функцияларды 2004 жылғы 1 қаңтардан бастап
дербес мемлекеттік орган – Қазақстан республикасының Қаржы нарығы мен қаржы
ұйымдарын реттеу және қадағалау агенттігіне қиындықсыз өткізуге мүмкіндік
берді.
Жаңа талаптар Ұлттық Банкінің саясатындағы акценттерді ауыстыруға себеп
болды. 1998 жылы республикадағы толыққанды валюта нарықнамасын түзілдіруде
бетбұрыс кезең болды. Жыл қорытындысы бойынша инфляция деңгейі 60,3
пайызды, ал долларға қатысындағы құнсыздануы 17,9 пайызды құрады.
1992 жылғы республикадағы ішкі жалпы өнім (ІЖӨ) 13 пайызға, келесі жылы
– 12,9, ал 1994 жылы – 25,4 пайызға азайып кетті. Бірақ 1998 жылдың өзінде
ІЖӨ 8,9 пайызға кеміді, ал 1996 жылы барынша кем өсім – 1,1 пайызға қол
жеткізілді. Экономикада белең ала бастаған жақсару ішінара бірқалыпты қатаң
ақша-несиелік саясатын жүргізудің арқасында мүмкін болды. Несие эмиссиясын
ұстап тұру және ақша массасының өсу қарқынын кеміту нәтижесінде инфляция
1994 жылғы 1158 пайызға қарағанда 1995 жылы 60,3 пайызға төмендеді. Ал 1996
жылы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ӨТПЕЛІ КЕЗЕҢДЕГІ ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ ДАМУ
ЖАҒДАЙЛАРЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1. Нарық қатынасына көшу:мәселелері мен
қиыншылықтары ... ... ... ... ... .. ... .6
1.2. Республика өнеркәсібі мен ауылшаруашылығының дамуындағы ахуал ... .10
1.3. Тәуелсіз елдің еркін
валютасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..15
2 ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢДЕГІ ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ
ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ..19
2.1.Экономикалық жағдайдың талдау
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .19
2.2. Ауыл шаруашылығының өзекті
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...27
2.3. Сыртқы саясаттағы экономикалық байланыс
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... 39
3 ҚАЗАҚСТАННЫҢ СТРАТЕГИЯЛЫҚ ДАМУ
БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..43
3.1 ҚР Президентінің 2010 жылғы халыққа жолдауы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
3.2 Қазақстан Республикасының орта және ұзақ мерзімдік
бағыты ... ... ... ... ...57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
КІРІСПЕ
Тақырыпты зерттеу өзектілігі. Дүние жүзі елдері өмір сүруді қамтамасыз
ету, тіршілік әрекетінің барабар және тиімді амалдарын қолдану
проблемаларын шешуге деген өз ұмтылыстарында өркениеттің көш-керуеніне
тартылған. Әлем дамуы жағынан бүгінде кең спекторды қамтиды, ол жоғары
дамыған және дамушы елдерден, бай және кедей халықтардан тұрады.
Қазақстан ұзақ жылдар бойы өзін бұл қатардан дербес көрсете алмады.
Тәуелсіздік алғаннан кейін республиканың алдында ол дербес мемлекет болып
қалыптаса ала ма, егер солай болса, онда оның орны қайда болуы керек деген
тұрғыда таңдау жасау міндеті тұрды. Көптеген елдер тәуелсіздік алғаннан
кейін де өзінің кедейшілігі мен артта қалушылығын еңсере алмағаны белгілі.
Мен бұл дипломдық жұмысымды Қазақстан экономикасының стратегиялық даму
бағыттарына дамуына арнадым. Қазақстан әу бастан-ақ өзінің дамуында
меншіктің негізгі нышандарымен қабысқан және өзара ықпалдасқан
бәсекелестікке негізделген әлеуметтік бағдарланған экономикаға қол
жеткізуді мақсат етті.
Тәуелсіздік жылдарында өтпелі кезеңнің бұрынғы жүйесін сапалық жағынан
жаңа экономикалық жүйеге ауыстыруға бағытталған реформалардың бірнеше
маңызды кезеңі болғаны байқалады.
Республикалардың егемендік шеруі барысында бұрынғы қалыптасқан
шаруашылық байланыстарын сақтап қалу әрекетінен ештеңе шықпады.
Қазақстанның алдынан өзін-өзі қамтамасыз ететін экономикалық құрылым
құрумен байланысты қиын проблема барынша бой көрсетті. Құрылымдық қайта
құру сапасыз, бәсекеге қабілетсіз өнімдер шығаратын нарықтық экономика
талаптарын қанағаттандырмайтын ескі және тиімсіз өндірісті тоқтатуды және
жоюды, осы заманғы, әрі бәсеке қабілетті өндіріс пен қызмет түрлерін жедел
дамытуды көздейді [1, 25]. Ал осы міндеттерді өз күшімізбен шешу қиын еді.
Бұл жәйт сыртқы рынокқа шығуды талап етті. Дағдарыс қисыны бойынша рынок
қажет еткен өндіріс дамып, моральдық жағынан ескірген, технркалық тұрғыда
артта қалған, тиімсіз өндірістер ығыстырылып шығарылуы керек болды.
Алайда, бұл міндеттерді шешу қаржы ресурстары жетіспегендіктен аса қиын
болды. Қазақстан экономикасы мемлекеттік бюджет пен ірі кәсіпорындарды
қаржылық қолдау үшін айтарлықтай руқымды ресурстарды қажет етті.
Экономикалық қатынастырды қайта құру жалғасып отырғаны анық және де ол
жетілдіріле береді. Бірақ негізгі принципті мәселеде мақсатқа қол жетті –
Қазақстанда мүлдем жаңа нарықтық экономика құрылды, оны әлем таныды.
Дағдарыстан шығып, осындай жетістікке жетуде елімізде жүргізілген шаралар
кешені екінші тарауда қарастырылды. 2000-2006 жылдардағы даму кезеңі
транзиттік ретінде сипатталады. Еліміз ұзаққа созылған жүйелі дағдарыстан
нарықтық реформалардың онжылдығына қарай тұрақты даму жолына шықты. Бірақ
бұл жетістіктер оңайлықпен келмеді. Қазақстан жаңа тәуелсіз, әрі енді ғана
қалыптасып келе жатқан рыноктардың бірі ретінде ғаламдық ауқымдағы көптеген
проблемалармен бетпе-бет келді. Осыған орай, еліміздің сыртқы саясатын
экономикаға бұру мәселелері алдыңғы орында тұрғандықтан, шет елдердегі
Қазақстанның дипломатиялық өкілдіктерінің ең басты міндеті ұлттық
экономиканың дамуы мен оның жаңа жағдайларға бейімделуіне және
инвестициялар тартуға жан-жақты үлес қосу болу табылды, табылады да.
Еліміз өз алдына жеке отау тіккеннен кейінгі алғашқы жылдары өзара
ынтымақтастығы бар мүмкіндіктер толық қамтылмағанымен, Қазақстан мен шет
елдер арасындағы қатынастарда біраз іс жүзеге асып үлгерді. Сыртқы
байланыстарды орнатуға және шетел инвестицияларын кең ауқымды тартуға бағыт
ұстану экспортқа бағдарланған салаларды көтеріп, шикізат өрдіруді ұлғайтуға
ғана емес, осымен бір мезгілде валюталық қорда толықтыруға, теңгені
нығайтуға, оның өтімділігін күшейтуге де мүмкіндік берді. Бүгінде Қазақстан
дүние жүзіндегі ірі өндірушілердің біріне айналды және әлемдік рынокта
маңызды орын алады, 27 тауар позициясы бойынша алдыңғы лектегі он елдің
қатарына кіреді [2, 2].
Осынау жетістік экономиканы орнықты дамытуға бетбұрыс Президентіміз
Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-2030 стратегиясын іске асырудың заңды нәтижесі
болып табылатыны айқын. Онда отын-энергетика ресурстары негізгі басымдылық
деп, ал шетелдік инвестицияларды молынан тарту есебінен мұнай-газ секторын
күрт дамыту – Қазақстан республикасы экономикалық дамуының басты қозғаушы
күші деп жарияланды.
Зерттеу маңыздылығы: Екі ғасырдың түйіскен шағында егеменді Қазақстан
мемлекетіне жаңа міндеттерді шешуге тура келді. Осы міндеттерді шешу
жолдарын тұжырымдау мақсатында бірқатар қомақты еңбектер жарық көрді. Соның
ішінде нарықтық экономикадағы өндіріс құрылымының дамуына арналған
А.Дүйсенбаевтың еңбегін, С.Байтіленовтың ауыл шаруашылығындағы дағдарысқа
арналған Қазақстанның ауыл шаруашылығындағы тоқырау атты еңбегін,
Қазақстандағы мемлекеттік сектордың қалыптасуының экономикалық табиғаты мен
оның тиімділік шекаралары зерттелген А.Сахариевтің Эффективность
государственного сектора экономики монографиясын ерекше атап өтуге болады.
Зерттеудің мақсаты мен мәселелері: Дәл қазір біз экономикалық
процестердің тұралауы теориялық жинақтауларына, негіздеулерге сүйенген
экономикалық және әлеуметтік зерттеулерге деген қажеттілікті қатты
сезінудеміз [3, 3-4]. Бұл тұрғыда экономика ғылымдарының мамандары Р.
Елемесов пен Ә. Әбішевтің Экономикалық өсу және бәсеке атты еңбегінің
маңызы зор. Бұл зерттеме экономикалық құбылыстарды тану негізіне
прогрессивті түрде алға жылжудың баспалдағы қазметін атқаратын шынайы өмір
сабақтарына теориялық тұрғыдан ой жүгірту болып табылады.
Бүгінгі таңда Қазақстанда жекешелендіру мен мемлекет меншігінен алу
жолымен аралас экономиканың негізі қалануда. Бұл үрдіс қалай жүзеге асуда,
қандай жағдайлар жеке проблемаға айналуда екендігі мәселе төңірегінде
экономика ғылымдарының докторы Е.Жатқанбаевтың Аралас экономика
негіздері еңбегінде тиянақты қарастырылған.
Осыған сәйкес көздеген мақсаттарға жету үшін келесі міндеттерді алға
қоямыз:
- өтпелі кезеңдегі қазақстан экономикасының даму жағдайларын ашу;
- қазіргі кезеңдегі қазақстан экономикасының жағдайына талдау жасау;
- Қазақстанның стратегиялық даму бағыттарын қарастыру.
Зерттеу әдістері: Мен өзімнің дипломдық жұмысымда ең алдымен нарық
қатынасына көшу:мәселелері мен қиыншылықтары, Республика өнеркәсібі мен
ауылшаруашылығының дамуындағы ахуал, тәуелсіз елдің еркін валютасы
мәселелеріне де біраз талдау жасап кетуді жөн деп шештім.
Ғылыми жаңалығы: Сонымен қатар осы тұрғыда көптеген мақалалар жарық
көрді. Елде жүргізілген экономикалық реформаларға қатысты Н.Күнхожаевтың,
Ә.Ишаевтың, Ә.Елемесовтың, С.Сатыбалдинның, Т.Бияровтың, Ж.Күлекеевтің
мақалалары жарияланды. Мемлекеттің реттеушілік рөлінің көрініс табуы
арқасында республика макроэкономикалық тұрақтылыққа қол жеткізе алды,
нарықтық экономикалық қатынастар орнады[4, 7]. Осы тұрғыда мерзімді
басылымдарды жарияланған М.Құлымжановтың, Е.Смайылдың, С.Еспаевтың
мақалаларын атап өтуге болады. Сыртқы байланысты орнатып, шетел
инвестицияларын тартуда жіберілген олқылықтар мен қол жеткен жетістіктерге
экономика ғылымдарының докторы Нұрақым Райхан бірқатар мақалаларын
жариялады.
Жұмысымды жазу барысында нақты мәліметтерді келтіруге көп назар
аудардым. Сондықтан сандық көрсеткіштерді көрсету мақсатында статистикалық
жинақтарға жүгініп, кесте түрінде, пайыздық үлгіде мәліметтер көрсеттім.
Сонымен қатар ҚР Президенті мен Үкіметінің акт жинақтарын қолдандым.
Зерттеу құрылымы: Бұл жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
Кіріспеде зерттеу жұмысының өзектілігі негізделеді, тақырыптың
зерттеуіне жалпы баға береді, мақсаттар мен міндеттер қойылып, зерттеу
жұмсының теориялық және әдістемелік негіздері және жұмыстың ғылыми жаңалығы
көрсетіледі.
Бірінші бөлімде өтпелі кезеңдегі Қазақстан экономикасының даму
жағдайлары, нарық қатынасына көшу:мәселелері мен қиыншылықтары, Республика
өнеркәсібі мен ауылшаруашылығының дамуындағы ахуал, тәуелсіз елдің еркін
валютасы қарастырылған.
Екінші бөлімде қазіргі кезеңдегі қазақстан экономикасының жағдайы,
экономикалық жағдайдың талдау ерекшелігі, ауыл шаруашылығының өзекті
мәселелері, сыртқы саясаттағы экономикалық байланыс мәселелеріне тоқталдық.
Үшінші бөлімде Қазақстанның стратегиялық даму бағыттары, ҚР
Президентінің 2010 жылғы халыққа жолдауы, Қазақстан Республикасының орта
және ұзақ мерзімдік бағыты қарастырылады. Зерттеу нәтижесі қорытындыда
қарастырылады.
1 ӨТПЕЛІ КЕЗЕҢДЕГІ ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ ДАМУ ЖАҒДАЙЛАРЫ
1. Нарық қатынасына көшу:мәселелері мен қиыншылықтары
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін нарықтық экономикаға көшуді
таңдап алған болатын. Осы бағытта 1992 жылы қаңтарда Қазақстан Ресейдің
үлгісімен бағаны ырықтандыруға, мемлекеттік меншікті оның иелігінен алып
жекешелендіруге кірісті.
Қазақстанда нарықтық экономикаға көшудің алғашқы кезде үш кезеңі
белгіленді. Бірінші кезең - 1991-1992 жылдар, екінші кезең – 1993-1995
жылдар аралығы болып, осы мерізімде жүргізілетін іс бағдарламасы Жоғарғы
Кеңестің сессиясында мақұлданып, Президенттің жарығымен бекіді. Ал үшінші
кезең – 1996-1998 жылдарды қамтуға тиіс болды. Осымен байланысты көптеген
заңдар, реформаны жүзеге асыру қажет басқа да құжаттар қабылданды. Нарықтық
экономикаға көшу мәселелерімен айналысатын жаңа мемлекеттік басқару
органдары құрылды. Олар Мүлік жөніндегі, Монополияға қарсы саясат жөніндегі
комитеттер, Салық инспекциясы, Кеден және тағы басқалары. Сондай-ақ
нарықтық экономикаға тән инфрақұрылымның да кейбір түрлері: биржалар,
коммерциялық банктер, сауда үйлері, жеке меншіктік кәсіпорындар мен
шаруашылықтар, жеке меншік пен мемлекет меншігі аралас ірі корпорациялар,
акционерлік қоғамдар, холдингтік компаниялар өмірге келді. Сөйтіп, нарықтық
экономикаға қарай, меншіктің түрін өзгертуде, аралас экономика құруда
біршама жұмыстар атқарылды.
Алайда, нарықтық экономикаға көшуде бірсыпыра қателіктерге жол берілді.
Бірінші. Реформаны бастауда мемлекеттің мақсаты да, мүдделері де,
оларға жетер жолы да, әдіс-айласы да толық анықталмады.
Екінші. Барлық елде бірдей сай келетін экономикалық реформаның моделі
болмайды. Әр елдің өзіне тән, оның ұлттық бітіміне, тарихына, дәстүріне,
нақтылы саяси, әлеуметтік, экономикалық қалыптасқан жағдайына сәйкес өз
моделі, өз жолы болу керек. Оны әлемдік тәжірибе де көрсеткен. Жапондық,
Немістік тағы басқадай әр елдің өз даму жолы болғаны белгілі. Қазақстан
көп елде жақсы нәтиже бермеген, Халықаралық Валюталық Қордың ұсынған
есеңгіретіп емдеу деп аталатын жолына түсіп, Ресейдің соңынан ерді. Ол
Ресейден бөлек дербес экономикалық саясат жүргізу қиын деген желеумен
жасалды.
Үшінші. Экономикалық реформа бірінен кейін бірі және өзіндік ретімен
жасалуы арқылы жүзеге асуға тиіс. Ал Қазақстанға қажетті заң жүйесі жасалып
бітпей, жеке меншікке негізделген кәсіпорындардың үлесі өсіп, бәсеке ортасы
қалыптаспай тұрып, ең әуелі бағаны ырықтандырудан бастау қате болды,
өйткені бағаны ырықтандыру өкімет тарапынан мезгіл-мезгіл оны өсіріп отыру
болып шықты.
Төртінші. Қабылданған заңдар көп жағдайда жүзеге аспай қалды, себебі ол
заңдардың жүзеге асатын механизмдері жасалмағанды. Реформаны жүзеге асыру
үшін оған қажет механизмдерді жасау керек еді.
Бесінші. Инфляцияны (құнсыздандыруды) ауыздықтамаса ешбір істе береке
болмайтыны белгілі. Бірақ осыған қарамастан мемлекеттегі қаржы, несие, ақша
жүйесі ретке келмеді. Ұлттық банк ақша жүйесін, ақша айналымын, оның ішкі
және сыртқы қозғалысын қатаң бақылауға алудың орнына, ақша-несие
ресурстарын бей-берекет жұмсап, аса жоғары пайызбен сатып, пайда табумен
әуестенді.
Алтыншы. Қылмыс, жемқорлық, заңды бұзушылық көбейгені соншалық, ол
қоғамның қатерлі ісік сияқты ең қауіпті ауруына айналды. Оған жаппай
тәртіпсіздік, жауапкерсіздік қосылды. Міне, бұлар реформаны жасауда,
қоғамды дұрыс дамытуда өздерінің кеселдерін тигізді.
Жетінші. Мемлекет басшылары экономикалық дағдарыс кезінде өмір сүріп,
жұмыс істеп көрмегендіктен, оның ой-қырын, бүге-шігесін, одан шығу жолдарын
білмеді. Экономикалық дағдарысты дұрыстап бағалай алмады. Елді дағдарыстан
бір-ақ жылға шығару саясаты жүргізілді. Бірақ ол ешқандай нәтиже бермеді.
Сондықтан мемлекеттің алдында дағдарыстан шығудың жолдары қарастырыла
бастады. Оның ең бастысы – бағаны ырықтандыруды белгілі бір жүйеге келтіру
еді. Нарықтандырудың барысын, оның неден басталғанын, қалай басталғанын
халық жете түсінбеді. Қазақстанда ырықтандыру 1992 жылы мұнайдың, мұнайдан
шығатын өнімдердің, басқа энергия көздерінің бағасы әлемдік бағаға дейін
жоғарылауы керек деген ұранмен жүргізілді. Осының нәтижесінде әр кәсіпкер,
әр кәсіпорын ең жоғары таза пайда алғысы келді. Сөйтіп баға шарықтап өсті,
елдің экономикасы бағаның шарықтап өсу кесірінен төмен түсіп кетті, оны
көтеру мүмкін болмай қалды.
Бағаны ырықтандырудан кейінгі екінші атқарылған іс – жекешелендіру. Ол
жайында көп айтылды, көп жазылды. Мемлекеттік меншікті тезірек жойып, бәрін
жеке меншікке айналдырсақ, халық жұмыла жұмыс істеп, өндіріс жанданып, ел
байып, бәрі де орнына келеді деп ойланды. Жекешелендіру барысында елімізге
үш бағыттағы шағын, жаппай және жеке жобамен кәсіпорындар құрылған.
Ауылдағы жеке шаруа, басқа құрылымдар, сондай-ақ, қаладағы жеке және
қауымдастық түріндегі кәсіпорындар саны есепке алынған. Алайда, осыған
қарамастан, ең бастысы - мемлекет меншігіндегі мүлік инфлицияны дұрыс
ескерумен сатылды ма, оның қандай бөлігі текке берілді, қандай бөлігі қанша
пайдамен немесе зиянмен сатылды? Кейінгі мерзімде төлеуге берілген мүліктің
мөлшері қандай? Жекешелендіруден не ұттық: өнімнің көлемі артты ма, баға
арзандады ма, пайда көбейді ме? Бұл істегі нәтиже есептелген жоқ, талдау
жасалған жоқ.
Нәтижесінде мемлекеттік меншікті жекешелендіру жарияланған екі
кезеңінде де 1991-1992 жылдары және 1993-1995 жылдары мүліктің үлкен
талан-таражға түсуіне жол берілді. Бұл халық үшін берекесіздік
тудырып,экономиканың күйреген, таяу жылдарда шыға алмайтын терең дағдарысқа
ұшырауының басты себебінің біріне айналды. Сондай-ақ елдің экспортқа өнім
шығаратын кәсіпорындары ескі әдетіне басып, өздерінің тауарларын эшелон-
эшелонмен сыртқа жөнелте беруді ғана білді. Соның салдарынан республикадан
250 млрд. сомның өнімі сыртқа, негізінен алғанда Ресей Федерациясы мен ТМД
елдеріне, су тегін кеткен болып шықты. Сондықтан бұл жағдай үкіметпен
барлық экономикалық институттарды, Статистика мен Қолдау Комитетін
қатыстыра отырып, терең талдау жасауды керек етті. Тек осындай талдаудың
қорытындысына сүйене отырып, үкіметке алдағы уақытта нендей істерді
жүргізуді анықтау керек болды.
Осымен байланысты 1994 жылдың қаңтарында экономикалық реформаны
жүргізуді жандандыру жөніндегі шаралар туралы Президент қаулы қабылдады.
Онда дағдарысқа қарсы шаралар мен экономиканы тұрақтандырудың 1994-1995
жылдарға арналған бағдарламасы әзірленді.Бағдарламада Қазақстандағы
жүргізіліп жатқан реформалардың ерекшеліктері, елдің өндіргіш күштері,
өндірістік қатынастар, өндірістік аппарат, игерілетін қазба байлық, елднгі
7 миллиондай еңбекке жарамды адам күші ескерілді. Бұдан басқа бағдарламада
энергетикалық тәуелсіздікті қамтамасыз ету мәселесі қойылды, өндірістің
құлдырауы тоқтатылып, экономиканы тұрақтандыру, инфляцияны ауыздықтау қажет
екені айтылды. 1995 жылдың қараша айының 15-ші жұлдызында мемлекеттің өз
ақшасы – теңге енгізілді.
1994 жылы наурызда Президент Жарлығымен ауыл кәсіпорындарының өтей
алмаған 2,2 миллиард сомдық несиесінің мерзімі екі жылға ұзартылды. Бірақ
сол жылдың сәуірінен бастап энергияға, энергия көздеріне баға жоғарылады.
Осыдан келіп инфляция тағы өсті, деңгейі 1260 пайызға жетті [5, 2].
Реформасының барысында Қазақстанда 1994 жылдың күзінен үкімет
макроэкономикалық реттеуді меңгере бастады. Бағаның өсуі біраз тежеліп,
инфляцияның өсу қарқыны елеулі түрде төмендеді. Сол сияқты ұлттық банктің
несиеге алатын пайызы да қауырт азайды. Ақша - қаражат саласында да осындай
түзіліс байқалды. Өнеркәсіптің кейбір салаларында да оңға басушылық орын
алды.
Жалпы дағдарыстан шығудың, реформаны жүргізудің пәрменді құралдарының
бірі – экономикалық орталық болу тиіс еді. Алайда, Министрлер кабинетінде
реформаны ойластырып, алға бастыратын орталық болмады. Экономика
министрлігі ондай орталық бола алмады.
Нәтижесінде 1994-1995 жылдары дағдарысқа қарсы шаралар мен реформаны
тереңдету бағдарламасы негізінен орындалмай қалды. Макроэкономикалық
тұрақтандыру және құнсыздануды тоқтатуға қол жетпеді, тиімді сыртқы сауда
саясатын жасау да көңілдегідей болмай шықты, әлеуметтік саясат та халықтың
басым көпшілігінің наразылығын өршіткені болмаса разы етпеді.
Нарықтық экономикаға көшудегі жіберілген тағы бір қате – ол үкімет
басшыларының елдің экономист ғалымдарына сенбеуі. Оның себебі бізде бұған
дейін нарықтық экономика болмады, сондықтан біздің экономистер нарыққа
көшудің жолдарын, түрлі тетіктерін білмейді деп есептелді. Осымен
байланысты нарықтық экономикаға көшу үшін кеңесші ретінде экономист-
ғалымдар АҚШ-тан, Франциядан, Түркиядан, Ресейден және тағы басқа жерлерден
шақырылды. Бірақ сол мемлекеттерден шақырылған экономист-кеңесшілер өз
елінде, өз топырағында маман болғанмен, олар біздің жағдайды, халықтың
менталитетін, психологиялық ерекшеліктерін ескермеді, тіпті білмеді де.
Олардың білетіні Батыстың дамыған, қалыптасқан нарықтық экономикасы еді.
Оған қоса ТМД елдерінде экономистік дағдарыс капиталистік дағдарысқа тән
классикалық артық өндіру дағдарысы емес, жетіспеушілік дағдарысы-тын.
Екіншіден, ол елдерде баяғы заманнан тауар өндірісі, тауарлық қатынастар
толық қалыптасқан. Ал бізде бұлар болған жоқ. Үшіншіден, ТМД елдерінде
социалистік экономикандан нарықтық экономикаға көшу тез қарқын алды.
Сондықтан шетел экономистерінің кеңесі тиісті нәтижесін бермей, аяқсыз
қалды.
Нарықтық қатынастарға көшу барысында бізде орын алған тағы бір үрдіс
бар. Ол сонау Столыпин реформасынан, одан бері Қазан төңкерісінен кейінгі
индустрияландыру, ұжымдастыру науқандары сияқты қоғам өміріндегі түбегейлі
өзгерістерге революциялық сипат беру. Ал біздің халық бұл үрдіске
үйренбеген және ол халықтың психологиясына келе бермеді. Әсіресе, ауыл
шаруашылығын жекешелендіруде үкімет асығыстық жіберді. Дағдарыс жағдайында
бой көтерген жеке фермерлер басқа халықты асырамақ түгіл, олардың көпшілігі
өзін-өзі әрең асырап отырды. Нәтижесінде 1993-1995 жылдарға арналған
бағдарламаларда инфляцияны төмендету, өндірістің құлдырауын тоқтату және
өндірістің ұлғаюы үшін жағдайлар жасау жоспарынан ешнәрсе шықпады.
Сондықтан мақсатты нұсқамалар түрінде 15 айға арналған қосымша бағдарлама
қабылданды. Оның оң нәтижесі деп инфляцияның баяулауын айтуға болады, бірақ
өндірістің құлдырауын тоқтату мүмкін болмады. 1992 жылы өндірістің
құлдырауы біршама тұрақты болған 1990 жылмен салыстырғанда 14,6%, 1993 жылы
- 28%, 1994 жылы - 48%, ал 1995 жылы - 45% жетті [6, 37].
Қазақстан үкіметі осыдан кейін 1996-1998 жылдарға арналған жаңа
бағдарлама қабылдады. Онда реформаның ең күрделі деген мәселелерін шешу
маңызды орын алды. Алайда, бағдарламада көзделген жекешелендіруді аяқтау,
бірыңғай холдингтік, шағын және орта кәсіпкерлерді қолдау, ауыл
шаруашылығында қосымша 30 мыңға жуық шаруа қожалықтары мен фермерлік
шаруашылықтырды құру айтарлықтай нәтижелер берген жоқ.
1997 жылдың қазан айында Президент Н.Ә.Назарбаев республика халқына
Қазақстан – 2030 - деген атпен жолдау қабылдап, онда еліміздегі
дағдарыстан шығудың және жүріп жатқан реформаларды аяқтаудың, сондай-ақ
алдыңғы қатарлы мемлекеттердің қатарына қосылудың немесе Қазақстан
барысын қалыптастырудың жаңа бағдарламасын ұсынды. Бағдарламада еліміздің
саяси, әлеуметтік-экономикалық дамуының жақын арадағы және стратегиялық
ұзақ мерзімдегі даму жолдары мен мүмкіндіктері жан-жақты көрсетілді. Онда
елдің ішкі бекем тұстарын және сыртқы саясатындағы мүмкіндіктерді барынша
пайдалана отырып, мемлекеттің дамуындағы ұзақ мерзімді жеті басымдықты іске
асыру көзделген. Олар: ұлттық қауіпсіздікті сақтау, ішкі саяси тұрақтылық
пен қоғамның топтасуын нығайту, нарықтық қатынастар негізінде экономикалық
өсу, Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білімі мен әл-ауқатын көтеру,
энергетика ресурстарын жете пайдалану, инфрақұрылым, көлік және байланысты
дамыту, демократиялық кәсіби мемлекетті құру [7, 2-3].
Тек осы маңызды шараларды іске асырғанда ғана Қазақстан халқының өсіп-
өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы мүмкін екендігіне сенім
білдірді.
1.2 Республика өнеркәсібі мен ауылшаруашылығының дамуындағы ахуал
Қазақстан басқа республикаларға қарағанда нарық қатынастарын бұрын
бастап кеткені жөнінде жоғарыда айтылды. Бірақ нарықтық экономикаға көшу
өнеркәсіптің одан әрі дамуына жол ашпады. Қайта өнеркәсіп салалары,
әсіресе, ауыр индустрия, халыққа аса қажет жеңіл өнеркәсіп орындары
біртіндеп тоқтай бастады. Кәсіпорындардың көпшілігі бірқатар себептер
бойынша: қажетті материалдық ресурстардың жоқтығынан немесе тұрақсыз қаржы
жағдайына байланысты өз қуаттарын толық пайдалана алмады. Күрделі
құрылыстың қысқаруы экономикаға кері әсерін тигізді. Инвестициялық
процестің төмендеуі қоғамдың өндірістің тоқырауына соқтырды. Экономиканың
тұрақтануына қаржы-ақша жүйесінің терең дағдарысы кесірін тигізді. Мемлекет
бюджетінің тапшылығы – бір жағынан, кәсіпорындар мен мекемелер қорының
өсуі, халықтың бар ақшасын шұлық ішінде немесе банкте жинақтауы – екінші
жағынан, инфляцияны одан әрі жоғарылатты. Егер 1991 жылы өнеркәсіпте
көтерме бағалар үш есе өскен болса, 1992 жылы 24,7 есе артты. Өнеркәсіп
орындарының жартысы 1991 жылығы деңгеймен салыстырғанда өндірістің
құлдырауына жол берді. Халық тұтынатынтауарлар өндіретін салаларда
алаңдатарлық жағдай қалыптасты. Оны өндіру көлемі өнеркәсіп өндірісінің
бүкіл көлемінің бестен бір бөлігін ғана құрады, сөйтіп 1991 жылмен
салыстырғанда 21,5%-ке кеміді [8, 108]. Осы уықыт ішінде, әсіресе, Жамбыл,
Маңғыстау, Солтүстік Қазақстан және Семей облыстарының кәсіпорындары едәуір
құлдырады. Республика бойынша мұнай мен көмір өндіру қысқарды, электр
қуатын өндіру мен тұтыну арасындағы алшақтық өсті. Жыл бойында металлургия
өнеркәсібіндегі жағдай күрделі қалпында қалды: шойын, болат, прокат құю
азайды. Түсті металдар – магний, тазартылған мыс, қорғасын, титан, цинк
өндірісі қысқарды. Металлургия мен химия саласындағы өнеркәсіп жұмыстарының
нашарлауымен байланысты құрылыс және ауыл шаруашылығы техникаларын шығару
едәуір кеміді. Тракторлар, экскаваторлар және бульдозерлер шығару екі есе,
металл кесетін станоктар – үштің біріндей қысқарды. Орман, ағаш өндеу және
целлюлоза-қағаз өнеркәсібінің кәсіпорындары өз жұмыстарын айтарлықтай
нашарлатты.
Күрделі құрылысты қаржыландыру көлемі 40%-дан астам қысқарды,
нәтижесінде 1992 жылы мемлекеттік тапсырыс бойынша іске қосылуға тиісті 32
өндірістік қуаттар мен обьектілердің тек екеуі ғана іске қосылды [9, 136].
Өнеркәсіптің құлдырауы 1993 және 1994 жылдары да тоқтамады. 1993 жылы
1990 жылмен салыстырғанда өнеркәсіп өнімі 16,1% азайды. Оның ішінде электр
қуатын өндіру 13%-ға, мұнай өндіру 9%-ға, көмір өндіру 17%-ға төмендеді. Ал
1994 жылы 1992 жылмен салыстырғанда өнеркәсіп өнімінің көлемі 39%, халық
тұтынатын тауарлар 41% кеміді. Дегенмен 1995 жылы республикада тұтастай
алғанад, өнеркәсіп өнімінің төмендегеніне қарамастан, оның жекелеген
салаларында 1994 жылмен салыстырғанда: газ өнеркәсібінде - 29,3%, қара
металлургия – 17,4, химия мен мұнай-химия өнеркәсібінде – 3,4, түсті
металлургия өнеркәсібінде – 1,9% өсім байқалды. Бірақ инвестициялық
мақсаттағы өнімдер және тұтыну тауарларын шығаруға бағытталған салаларда
өндірістің едәуір құлдырауына жол берілді. Өнім өндіру жеңіл өнеркәсіпте
59,8%-ға, орман, ағаш өндеу және целлюлоза-қағаз өнеркәсібінде – 45, тамақ
өнеркәсібінде – 20,7%-ға артта қалды. 1995 жылы Республика бойынша түгелдей
алғанда кәсіпорындарының 44% (4 743-тің 2 088-і) 1994 жылығ өндіріс көлемін
төмендеткен кәсіпорындардың басым көпшілігі Торғай, Талдықорған, Алматы,
Атырау, Көкшетау және Қарағанды облыстарының үлесіне тиді. Соның
нәтижесінде Қазақстан кәсіпорындары 166,5 миллиард теңгенің өнімдерін кем
берді. Бұл республикада шығарылған өнеркәсіп өнімдерінің 26%-ын құрады
[10, 13]. Бір ескертіп айтатын жайт 1995 жылы 1994 жылмен салыстырғында
электр қуатын, газ конденсатын, табиғи газ, темір және хром рудасын өндіру
ұлғайды. Солай бола тұра жылу энергиясын, мұнай, мырыш өндіру төмендеді.
1996 жылы республикадағы кәсіпорындарды реформалау және жеке жобалар
бойынша ірі обьектілерді жекешелендіру жөніндегі жұмыс қарқын алды. Жетекші
ірі кәсіпорындар өнемдерінің бағасы мен тарифтеріне бақылау жасау, сондай-
ақ, оларды шағындау және бәсекелестік орта құру жөнінде салиқалы саясат
жүргізді. Бірақ осыған қарамастан 1996 жылы өндірістің құлдырауы тоқтамады.
Өндірістің құлдырауы энергетика кәсіпорындарында 8,9%, қара металлургияда –
17,8%, машина жасауда – 9,9%, химия және мұнай-химия өнеркәсібінде – 27,2%,
құрылыс материалдары өнеркәсібінде – 31,8%, ұн тарту-жарма және құрама жем
өнеркәсібінде – 9,5% болды. Дегенмен 1996 жылдың соңына қарай өнеркәсәптің
құлдырауы кейбір салаларда тоқтап, аздап өскендігі байқалды [11, 19-21].
Өндірістің құлдырауының басты себебі – Одақ бойынша бұрынғы қалыптасқан
шаруашылық қатынастардың үзілуі. Өнеркәсіптің екінші бір кері кетуі - өз
жеріміздегі өндіріс кәсіпорындарының бір-бірімен байланысын, кірігуін,
тұтасуын дұрыстап ұйымдастырып, дайын өнім өндіруге бағытталған нақтылы
істің болмауы. Өнеркәсіптің артта қалуынын тағы бір себебі – оның шикізат
өндіруге бейімделген сыңаржақтылығында, дайын тауар өндіретін, әсіресе,
машина жасау салаларының жоқтығында болды. Одан басқа мемлекет экономикасы
басқарудың тізгінін босатып алды, халық тұтынатын тауарларды шығаруды өз
бетімен жіберді, өнеркәсіп саласындағы еңбек өнімділігінің көрсеткіші
анықталып жарияланбады, еңбекке ақы төлеуде оның нәтижесі, өнімділігі,
олардың арасындағы байланыс еске алынбады, бір сөзбен айтқанда, жалақы өз
алдына, еңбек өнімділігі өз алдына жүрді. Мұндай жағдай экономикасы жақсы
дамыған елдерде, нарықтық экономикада болмайтын құбылыс екені белгілі [12,
2].
Өнеркәсіп өнімінің күрт төмендеу себептерінің бірі – жаңа технология
мен техниканы пайдалану, оны өнеркәсіпке енгізу кең өріс алмады. Бұл іс
бұрыннан ақсаулы болатын. Оның себебі біздің адамдардың жаңа технологияны
игеріп, қолданудағы білімі мен шеберлігінің жеткіліксіздігі еді.
Қазақстан кәсіпорындарындағы негізгі қорлардың ХХ ғасырдың 90-шы
жылдары тиісті дәрежеде жаңаланып отырмауы, олардың 50%-ға дейін ескіріп
кетуіне әкеп соқты. Кәсіпорындарды жөндеуге қыруар қаржы керек болса,
республикада жоқ болып шықты. Экономикада, еңбектің тиімділігін арттыруда
еліміздің егемендігін, экономикалық тәуелсіздігін қамтамасыз етуде
энергетиканы, мұнай, темір, көмір, түсті металл өндіретін ірі
кәсіпорындарды дамытудың маңызы зор екені белгілі. Бірақ осы бағытта
тындырылғын іс маңызды болды. Елдегі өнеркәсіп саласының құлдырап кетуінуң
тағы бір себебі, әсіресе, мемлекеттік кәсіпорындарда қатаң тәртіптің
жоқтығы еді.
Қазақстан экономикасында, әсіресе, ауыл шаруашылығының үлес салмағы
үлкен екені белгілі. Бірақ, осыған қарамастан 1992-1993 жылдардағы елеулі
дағдарыс ауыл шаруашылығында басталды. Оның басты себебі – ауыл шаруашылық
пен өнеркәсіп салалары өнімдерінің арасындағы үлкен алшақтық еді. Бұл ауыл
шаруашылығын қатты күйзеліске әкеп соқтырды. Мәселен, 1993 жылы 1990 жылмен
салыстырғанда К-700 маркалы трактордың бағасы 1 287 есе, МТЗ-82 маркалы
трактордың бағасы 1 667 есе, астық жинайтын Нива комбайнының бағасы 2 050
есе, Дон-1 500 комбайнының бағасы – 1236 есе қымбаттады. Ал бұған керісінше
осы жылдар ішінде астықтың сатылып алу бағасы бар болғаны 148 есе, мүйізді
қараның бағасы – 65 есе , қой – 62, сүт – 87, жүн – 66, құс – 127, жұмыртқа
– 219, ауыл шаруашылығы барлық өнімдерінің бағасы – 116 есе өсті[13, 3].
Бұл деректерден өнеркәсіп пен ауыл шаруашылық өнімдерінің бағасы арасындағы
алшақтықты айқын көруге болады. Ауыл шаруашылығына қажетті өнімдерге
бағаның бейберекеттігінен техниканы, тыңайтқыш, өсімдікті қорғайтын
химиялық құралдар қолдану қауырт төмендеді.
Ауыл шаруашлығының терең дағдарысқа ұшырауына республикадағы колхоздар
мен кеңшараларды жаппай және тез арада жекешелендіру науқанының үлкен
зардабы тиді. Бұрын 600-ден астам астық өндіретін, 700-дей қой
шаруашылығымен шұғылданатын кеңшарлар мен колхоздар, 80-дей құс фабрикасы
бар еді. Шошқа өсіретін, бордақылайтын өндірістік негізде дамыған бірнеше
ірі-ірі кешендер жұмыс істеді. Халық жұмыртқамен, құс етімен толық
қамтамасыз етілген еді. Шошқа етімен қамтамасыз ететін мезгіл да алыс емес-
ті [14, 73]. Тек қолбайлау болып отырған нәрсе – ол құрама жем өндіру
болатын. Республика халқы жекешелендіру барысында өздерінің осы қолда
барынан айрылып қалу жағдайын бастан кешірді. Бағадағы барлық,
бейберекеттік, жекешелендірудегі асығыстық пен науқаншылдық,
қаржыландырудағы берекесіздік, басқарудың жоғарыдан төменге дейінгі жүйесін
күйрету, материалдық-техникалық қамтамасыз етуді алыпсатарлыққа айналдыру
және тағы басқа жағдайлар, тұтас алғанда, ауыл шаруашылығын күйретуге
соқтырды. 1993 жылы кеңшарлардың басым көпшілігі жұмыскерлерге 6 айға дейін
жалақы бере алмады. Көптеген кеңшарлардың адамдары 1994 жылдың қаңтарына
дейін теңгенің жүзін де көрмеді.
Құрама жемнің сапасының төмендігі мен бағасының қымбаттығы құс пен
шошқа шаруашылығына үлкен нұқсан келтірді. Ауыл шаруашылық өнімдерін
өңдейтін, ұқсататын салаларда жаңа қуаттарды қосу, жаңа технологияны
өндіріске енгізу, негізгі қорлрды алмастыру сияқты жұмыстардың көлемі
азайып кетті. Агроөнеркәсіп кешеніндегі жоғарыда айтылған және басқа да
кемшіліктерді жоймай, салаға деген көзқарасты түбегейлі өзгертпей бүкіл
реформаның жүзеге асуына күмән келтірді.
Ауыл шаруашылығының басты саласы – егіншілік. Алайда, нарықтық
қатынастарға көшуге байланыста алғашқы үш жыл ішінде көп-көрім қалыптасқан
саланың берекесі қалмады. 1992-1994 жылдар қатарынан егістік дала жаңбыры
болғанына қарамастан егіншіліктің байырғы мәдени дәрежесі төмендеп кетті.
Гербицид пен минерал тыңайтқыштарды сатып алуға ақша болмай, уақытында жер
жыртуға жанар-жағар май жетіспей қалған кездер жиі-жиі орын алды, дәннің
сапасы (протоиннің, клейковинаның деңгейі төмендеп) нашарлады. Ал дән
сапасы төмендесе, бағасы да төмендейтіні белгілі. Егін егетін жер көлемі
екі еседен аса қысқарды. Осының нәтижесінде жиналған астық және одан
алынған өнім азайды. Жалпы ауыл шаруашылық өнімі 1998-2008 жылдары
аралығында 55 пайызға қысқарған, астық өндіру 30 миллион тоннадан 12
миллион тоннаға азайған. Оны төмендегі деректерден байқауға болады:
1-кесте: Ауыл шаруашылығындағы дағдарысқа ұшырау көрсеткіші
Жылдар Жиналған Әр Шитті Қант Картоп Баубақша
Астық гектардан мақта қызыл- мың т. өнімдері
млн.т. Алынған мың т. шасы мың т.
өнім мың т.
цент.
1998 29,7 13,2 252 1160 2570 985
1999 21,6 9,7 200 843 2300 808
2000 16,4 7,9 208 433 2040 781
2001 9,5 5,0 223 371 1720 780
2002 11,2 6,5 183 341 1657 778
2003 12,3 8,7 198 128 1472 880
2004 6,3 5,6 161,6 225 1263 1079
Жоғарыдағы кестеде көрсетілген деректерден елімізде тек астық өндіру
ғана емес, сонымен қатар мақта, қант қызылшасы, картоп өндіруде де 2004
жылға дейін едәуір азайып отырғаны көрініс тапқан [15, 81].
Нарық жағдайында аграрлық сектордың басты бір саласы – мал
шаруашылығының халі мәз болмай, едәуір төмендеді. Малдың саны жылдан жылға
азайып отырды. Мал мен құстың кемуі негізінен осы салаға деген көзқарастың
нашарлауынан болды. Малға қажет жем-шөп аз дайындалды. Оны мынадан да
көруге болады: егер 1999 жылы әрбір малға шартты есеппен 16,9 центнерден
жем-шөп дайындалса, 2000 жылы 13,1 центнерден, ал 2001 жылы – 11,5
центнерден келген. Бұдан басқа шаруашылық кәсіпорындарын жекешелендіру
нәтижесінде мал шпруашылығын жүргізу нысандары да көп өзгеріске ұшырады.
Жеке шаруаларға бөлініп берілген малдар өнім берудің орнына сатылып кетті
немесе ауыл тұрғындарына керекті нәрселерге ауыстырылды. Мал санының
азаюының тағы бір себебі – бұрын Қазақстан бүкіл Кеңес Одағына арнап ет
дайындаса, енді оны 15 миллион халыққа ғана есептеп өндіретін болды.
Сонымен республикада мемлекеттік санақ мәліметі бойынша мал саны 1996
жылмен салыстырғанда төмендегі кестеде келтірілген нәтижелерде көрсетеді
(миллион бас):
2-кесте: Құлдырау кезеніндегі мал шаруашылығының көрсеткіштері
Жылдар Ірі қара Қой мен Жылқы Шошқа Құс
Ешкі
1 2 3 4 5 6
1997 9,8 35,7 1,6 3,2 59,9
1998 9,6 34,6 1,7 3,0 59,9
1999 9,6 34,4 1,7 2,6 52,7
2000 9,3 34,2 1,6 2,4 49,8
2001 8,1 25,1 1,5 2,0 32,7
2002 6,9 19,6 1,4 1,6 20,8
2003 5,4 13,7 1,3 1,0 15,4
2004 4,3 10,4 0,9 0,9 16,0
Жоғарыдағы кесте деректері көрсеткендей, Қазақстанда 1991 жылмен
салыстырғанда 2004 жыл ірі қара 518 мың басқа, қой мен ешкі 26,2 миллион,
жылқы – 600 мың, шошқа – 2,3 миллион, құс – 42,9 миллион басқа қысқарған
[16, 80-86].
Мәселен, соңғы үш жылда(2002, 2003, 2004) мүйізді қара 8 пайызға, қой
басы 9 пайызға, шошқа 40 пайызға, жылқы 1 пайызға, құ өсуі 25 пайызға
артты. Қазір республикадағы мал басының 90 пайызынан астамы жеке шаруа
қожалықтарының қолында жинақталған.[17, 93]
Мал шаруашылығының одан әрі дамыту және мал басын қайта көбейту үшін
негізгі үш бағытта жұмыс істеу көзделіп отыр. Біріншіден, селекциялық –
асыл тұқымдандыру жұмыстарының деңгейін көтеру арқылы қолда бар мал басының
генетикалық әулетін арттыру, жоғары сапалы тұқыммен барлық аналық малды
қолдан ұрықтандыруды жаппай қолға алу. Екіншіден, перспективалық мал
тұқымдарын дамыту үшін жағдай туғызу. Ауыл шаруашылығы саласының
ғылымдарымен бірлесе отырып, жоғары сапалы өнім беретін мал тұқымдары
анықталып, оларға мемлекеттік қаржы көздерін қарастыру. Үшіншіден, жоғары
сапалы өнім беретін мал тұқымдарын табиғи өсіммен арнайыландырылған орта
және ірі тауарлы өндіріске қайта бейімдеуге қол жеткізу.
Қазақстан үкіметі ауыл шаруашылығы өндірісін ұлғайтуға, егіс көлемін
көбейтуге, өнім мөлшерін өсіруге бағытталған шараларды іске асырда. Ауыл
шаруашылығы саласындағы меншік түрлеріне қарамастан үкімет оларға әрдайым
қолдау көрсетіп отырды. Оған дәлел ретінде 2002 жылғы бюджеттен 4,3
миллиард теңге, 2003 жылы 5,3 миллиард теңге бөлінгенін айтуға болады. Бұл
қаржы қой өсіруге, минералдық тынайтқышқа, мал тұқымын асылдандыруға
жұмсалған. 2002 жылы Азия даму банкісі тарапынан Қазақстанға 100 миллион
АҚШ доллары мөлшерінде несие бөлінді. Оның 50 миллион доллары 2003 жылы
ауыл шаруашылығы саласына жұмсалды. Тек 2002 жылдың өзінде 630 егін және
100 мақта жинайтын шетелдік комбайндар сатып алынды [18, 2].
1.3 Тәуелсіз елдің еркін валютасы
1991 жылы Қазақстанның егемендік алуы тәуелсіз институттар құруды және
ұлттық валюта туралы мәселені шешуді күн тәртібіне қойды. Ұлттық валютаның
Елтаңбамен, Тумен және Әнұранмен бірге егеменді мемлекеттің нышаны болып
табылатыны белгілі.
Ұлттық валютаны енгізгенге дейін Қазақстанның саяси ұстанымы ТМД
елдерінің экономикасын біріктіруге бағытталған еді. Шындығында, бірыңғай
валютаны пайдалана отырып, кооперацияның артықшылықтарын толайым қолдануға
және өзара тиімділікпен ынтымақтасуға болар еді. Алайда қазақстандық
басшылық пен ТМД-ң басқа қатысушыларының талпыныстарына қарамастан, рубль
аймағы ұзаққа бармады. Ресейлік рубльдің енгізілуі шын мәнісінде ыдыраудың
басталуын білдірді және басқа мемлекеттерді өз ұлттық валюталарын енгізуге
итермеледі.
Теңгені енгізу түбегейлі экономикалық түрлендіру жағдайларында
жүргізілді. 1992 жылдың қаңтарында бағаны әкімшілік реттеу жағдайында
жасырынған инфляцияны босатқан бағаның ырықтану үдерісі басталды. Мемлекет
біртіндеп тұтұну, өнеркәсіп тауарларына, ауыл шаруашылығы өнімдеріне
бағаларды, энергия тасымалдаушылар тарифтерін реттеуден бас тартты.
1992-1993 жылдардағы ақша жиынының бақыланбай ұлғаюы және банкілердің
кәсіпорындарды теріс сыйақы мөлшерлемесімен несиелеуі, елге кеңестік
сомдарды лақтыра салу инфляция қарқынын үдете түсті. 1992-1993 жылдары
еліміздегі инфляция деңгейі 2960,8 пайызды және тиісінше 2165,0 пайызды
құрады, сөйтіп экономикадағы дағдарысты тездетті. КСРО ыдырағаннан кейін
республикалар арасында шаруашылық байланыстың үзілуі, кәсіпорындардың
қаржылық ахуалының нашарлауы, олардың негізгі және айналымдық капиталаның,
халықтың жинақ ақшаларының құнсыздануы республиканың инвестициялық әлеуетін
күрт қысқартты [19, 52].
Ұлттық валютаны егізу жөнінде алдын ала жұмыс босалқы нұсқа ретінде
1992 жылдың күзінде басталды. Сол кезде оны енгізу туралы жөнінде
бағдарлама жасақталып, Қазақстан республикасының президенті бекіткен еді.
Алайда, тек рубль аймағы болмайтыны айқындалған кезде ғана ҚР Президентінің
1993 жылдың 3 қарашасындағы Жарлығымен ҚР-ң ұлттық валютаны енгізу жөнінде
мемлекеттік комиссиясы және оны енгізуге байланысты іс-шараларды жүзеге
асыру бойынша жұмыс тобы құрылды. Ұлттық валютаны енгізу жөніндегі іс-
шараларды тым қысқа мерзімде жүргізу керек болды. Мұнда осы қадамға
техникалық дайындықты қамтамасыз ету мен ақша-несиелік, салық-бюджеттік,
әлеуметтік және сыртқы экономикалық салаларда шаралар кешенін жүргізу қажет
еді. Күрделі экономикалық ахуалда басты назар ескі ақшаларды айырбастау
шараларымен байланысты мәселелерді шешуге, сондай-ақ айырбастаудың шынайы
ауқымын анықтауға аударылды. Ұлттық валютаны енгізудің әр алуан нұсқалары
пысықталып жатты. Аралық немесе қосарлас валютаны, купондарды не оның
қайсыбір алмастырғыштарын енгізбей, тез арада толыққанды валютаны тікелей
енгізу шешілді. Уақыт осындай қадамды ақтады, өйткені ақша белгілерін
енгізген елдер шын мәнісінде екі ақша реформасын бастан кешірді.
Айналыстан 1991-1992 жж. үлгідегі рубль купюралары 950,6 миллиард
сомасында алынып тасталды. Айырбас нәтижелері еліміздің аумағындағы бар
рубльдің мөлшері туралы болжамды растады. Алдын ала есаптеулер бойынша
республикада шамамен 1,3 триллион сомға дейін қолма-қол ақша жиналған.
Ұлттық Банк мекемелерінің резервтік қорындағы қолма-қол ақшасын ескергенде
жалпы сомасы 1,2 триллионды құрады [20, 36].
1993 жылдың наурызында Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы
жаңа Заңы қабылданды. Соған сәйкес ҚР Ұлттық Банкісінің басқару құрылымдары
терең өзгерістерге ұшырады. Сонымен, Қазақстанда Ұлттық Банк заңды түрде
танылды, ал шын мәнісінде ол 1992 жылдың бас кезінен нақты жұмыс істей
бастаған болатын. Ұлттық Банк жаңа Заңға сәйкес жаңа басқарма сайлады, оның
құрамына Президент әкімшілігінен, Парламент аппаратынан, Үкімет пен Қаржы
министрлігінен өкілдер кірді. Департаменттер директорынан тұратын Банк
директорларының кеңесі құрылды, филиал желісінің атқарымдары қайта қаралды,
екінші деңгейлі банктер қызметіне қадағалау жөнінде департамент құрылды, ол
аймақтық құрылымға ие болды.
Мемлекеттің егемендігін және республика банк жүйесінің дербестігін
нығайту мақсатында 1993 жал ішінде ҚР Ұлттық Банкісінің құнды қағаздар цехы
құрылды, соны негізумен жаңа банк жүйесі үшін бүкіл банк өнімдерін, авиа
және теміржол билеттерін, төлқұжаттарды, куәліктер мен мемлекеттік
нышандарға жатқызылатын басқа да құжаттарды қоса отырып, құнды қағаздардың
барлық түрлерін дербес шығара алу мүмкіндігі туды. 1993 жылдың екінші
жартысында алдыңғы қатарлы техникамен жарақтандырылған мәнет сарайы жегімге
қосылды, ол металл тиындарын (бағалы металдардан жасалғандарды қоса
отырып), ордендерді, медальдарды, әскери қызметшілер үшін айрықша
белгілерді және басқа бұйымдарды шығаруға қабілетті болды.
Ұлттық валютаны жасау еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаевтың жеке
басшылығымен жүргізілді және осы мәселе бойынша барлық шаралар қатаң
құпияда сақталынды, әрі жоғары деңгейде ұйымдастырылды. Сонымен бірге ол
қысқа мерзімде – 1 жыл 2 ай ішінде Англия астанасы Лондонда аяқталды.
Дайындық жұмыстары бітеркезеңде сол кездегі Премьер-министр
С.А.Терещенконың төрағалығымен мемлекеттік комиссия құрылып, Теңгені
енгізу тұжырымдамасы әзірленді. Теңгені енгізген кезде рубльді теңгеге
айырбастау бағамы былайша тағайындалды – 1 теңгеге – 500 сом. Ал 1993
жылдың орта шенінде РФ Үкіметі мен РФ Орталық Банкі айналыстан 1961-1991
жылдары шығарылған рубльдік банкноттарды алып тастап, бұрынғы КСРО
нышанынсыз жаңа ресейлік ұлттық валютаны енгізу арқылы өзінің ақша
реформасына кіріскен еді, демек, жаңа рубльдің іс-қимыл аймағы бұрынғыдағы
ТМД елдерінің жеке бюджеті кезіндегідей кең бола алмады. Осы мәселенің
басқа да түйіндері мен құйтырқылары болды, бірақ та бәріне басынан-ақ
экономиканы өз ұлттық валютасының басқару мүмкін емес екендігі түсінікті
еді, сөйтіп, осындай шешім 1993 жылдың 12 қарашасында шықты. ҚР Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың 19963 жылдың 15 қарашасынан айналысқа енгізілетіні туралы
Жарлыққа қол қойды.
Осылайша 1993 жылдың 15 қарашасы ұлттық валютаның туған күні деп
саналады. Ұлттық валютаны тұрақтандыру жөнінде қадамдар есептелді, теңгенің
бағамы сол кезде бір АҚШ доллары үшін 4,6 теңге деңейінде белгіленді. АҚШ
долларына қатысындағы теңге бағамы еліміздің алтын қорының тұрақтануы мен
мүмкіндіктерін, экономикалық әллеуетті, ақша айналымын ескере отырып
есептелінді. Бірақ ол ұзақ сақталмады, тағы да құлдырай берді. Ал теңге
ерекше шиеленістерсіз енгізілді.
1994 жыл Қазақстанның ақша тарихында алғаш рет егеменді мемлекеттің
экономикасы ұлттық валютаға негізделді. Бұл жыл күрделі болды. ТМД-ға
қатысушы елдердің қаржылық жүйелерінің бөлінуі тиісті өзара үйлесімсіз,
валютаны енгізу мерзімдерін, бұрын қол қойылған келісімдерді бұза
жүргізілді. Бұан экономикалық қиындықтар, банк жүйесінің өркендеуі мен қаз
құру мәселелері қосылды.
АҚШ долларына қатысты теңге бағамы 1994 жылы 8,6 есе кеміді. Бұл
бірқатар себептердің салдарынан болды.Ең алдымен 1994 жылы инфляция
шығындап 1158,3 пайызға жетті. Өзара есепке жазу сәтсіз жүргізілді. Теңге
бағамына 12,6 пайызға жеткен өндірістің құлдырауы да теріс әсерін тигізді.
Импорттық тауарларға қанағаттанғысыз сұраныстың көлемі едәуір боп қалды.
Ал, сыртқы сауданы ырықтандыру импот көлемдерінің өсуін және оның
экспорттан асуын тудырды.Сөйтіп, бұл шетел валютасына сұраныстың артуына,
демек, доллар бағамының өсуіне ықпал етті. Осы мезгілде кәсіпорындардың
өкілетті банктер арқылы қазақстандық Банкаралық Валюта Биржасындағы (ҚБВБ)
тауарлардың, жұмыстардың, ісметтердің экспортынан түскен пайданың 50
пайызын міндетті түрде сатуын енгізуге тура келді. Бұл валютаның түсуін
көбейтті және ұлттық валюта бағамын белгілі бір тұрақтандыруға келтірді.
Өндірістің дамуына, шетел валютасының елге келуінің көбеюіне, ірі
отандық инвесторлардың пайда болуына қарай ұлттық валюта сияқты валюта
нарығы да нығайды. Бір мезгілде ұлттық валютаға деген сенім артты. Осындай
жағдайда экономикалық қызметті ынталандыру үшін валюталық қатынастарды
ырықтандыру жалғастырылды. 1996 жылы шілдеде ағымдағы операциялар бойынша
теңгенің еркін айырбасталымын қамтамасыз ету жөніндегі талаптарға қол
жетті, бұл ХВҚ Келісімінің VIII бабаның шарттарына қосылумен бекітілді.
Әлемдік қаржы нарықтарындағы ауқымды өзгерістер нәтижесінде 1998 жылы
Қазақстанның сауда әріптес елдерінің бірқатарының ұлттық валюталарының
айтарлықтай құнсызданғанын атап өткен жөн.бұл Қазақстан теңгесінің нақты
көрсе туде қымбаттауына алып келді жәе Қазақстан экспоратының бәсекелестік
позициясын төмендетуге ықпал етті [21, 2].
Шетел валютасына жоғары сұраныс және тиісті валюталық интервенция жалпы
алтынвалюта резервтерінің едәуір төмендеуіне себеп болды. Алтынвалюта
резервтерінің одан әрі қысқару ын болдырмау және теңгенің бәсеке
қабілеттілігін қалпына келтіру мақсатында 1999 жылы сәуірде теңгенің
құнсыздануы жүргізілді (теңгенің еркін өзгермелі айырбас бағамының режимі
енгізілді). Бұл Қазақстан экспортының бәсекелестік позициясын қалпына
келтіруге және өндірістің өсуін жандандыруға ықпал етті, нақты крсетуде
теңгенің айырбас бағамын қайта бағалауды жоюға мүмкіндік берді.
Қаржы институттарының режимін реттеу жүйесін жетілдіру мақсатында 1998
жылдан бастап елдің қаржы нарығының қатысушыларын қадағалау функцияларын
шоғырландыру бойынша үдеріс басталды. Бұл үшін олар бастапқыда Ұлттық
Банкіде шоғырландырылды, бұл осы функцияларды 2004 жылғы 1 қаңтардан бастап
дербес мемлекеттік орган – Қазақстан республикасының Қаржы нарығы мен қаржы
ұйымдарын реттеу және қадағалау агенттігіне қиындықсыз өткізуге мүмкіндік
берді.
Жаңа талаптар Ұлттық Банкінің саясатындағы акценттерді ауыстыруға себеп
болды. 1998 жылы республикадағы толыққанды валюта нарықнамасын түзілдіруде
бетбұрыс кезең болды. Жыл қорытындысы бойынша инфляция деңгейі 60,3
пайызды, ал долларға қатысындағы құнсыздануы 17,9 пайызды құрады.
1992 жылғы республикадағы ішкі жалпы өнім (ІЖӨ) 13 пайызға, келесі жылы
– 12,9, ал 1994 жылы – 25,4 пайызға азайып кетті. Бірақ 1998 жылдың өзінде
ІЖӨ 8,9 пайызға кеміді, ал 1996 жылы барынша кем өсім – 1,1 пайызға қол
жеткізілді. Экономикада белең ала бастаған жақсару ішінара бірқалыпты қатаң
ақша-несиелік саясатын жүргізудің арқасында мүмкін болды. Несие эмиссиясын
ұстап тұру және ақша массасының өсу қарқынын кеміту нәтижесінде инфляция
1994 жылғы 1158 пайызға қарағанда 1995 жылы 60,3 пайызға төмендеді. Ал 1996
жылы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz