ЛАНДШАФТ ҒЫЛЫМЫНА ШОЛУ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЛАНДШАФТ КАРТАСЫ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ
ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51.1 Географиялық орны, жағдайы,
шекарасы және жер бедері ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Климаты мен
гидрографиясы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 9
2 ЛАНДШАФТ ҒЫЛЫМЫНА ШОЛУ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЛАНДШАФТ
КАРТАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .18 2.1 Ландшафт ғылымының даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...18 2.2
Еліміздің ландшафт картасының
классификациялануы ... ... ... ... . ... ... ... .26
3 ЕЛІМІЗДЕГІ ЛАНДШАФТТАРДЫҢ
КЛАССИФИКАЦИЯЛАНУЫ ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 38 3.1 Қазақстанның жазық аймақтарының
ландшафтылары ... ... ... ... ... .. ... ... ..38 3.2 Қазақстанның таулы
аймақтарының ландшафтылары ... ... ... ... ... .. ... ... ..50 3.3
Қазақстанның ландшафтылық
аймақтары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..60
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .65
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..67
КІРІСПЕ
Зepттeyдiң өзeктiлiгi. Табиғатқа шыңдарын мәңгі мұз басқан сеңгір
таулар жазиралы жазықтармен, түгін тартса, майы шыққан құңарлы өңірлер құла
түздермен, ит мұрны өткікіз ормандар құм-шағылды шөлейттермен алмасып
жатады. Бұл ғылым тілінде жер шары мен оның табиғатын түзген әр түрлі
географиялық кешендер деп аталады. Бұлардың құрамдас және құрылымдық
бөліктерінен зат пен энергия алмасуы арқылы біртұтас жүйе құрылады. Бір
құрамдас бөліктің өзгерісі екіншісінің, бір кешеннің өзгерісі басқаның
өзгеріске ұшырауына әкеп соқтырады. Сонымен қатар жергілікті жағдайға
байланысты әр түкпірде әрқилы территориялық табиғат кешендері түзіледі.
Жер бетіндегі
жаратылыс жағдайы әр түрлі территориялық табиғат кешендерінің
ерекшеліктерін, олардың құрамын, байланысын, бір-біріне тигізер әсерін,
құрамдас бөліктерінің өзара орналасу заңдылықтарын ландшафттану ғылымы
зерттейді. [1] Осы ғылымның
қалыптасуына алғашқылардың бірі болып орыс ғалымы В.В.Докучаев айтарлықтай
үлес қосты. Ол территориялардың табиғат жағдайларын зерттеуге кешендік
принцип қолданды. Табиғи процестерді меңгеру үшін табиғаттың жеке бөлігін
емес, тұтас бірлігін тани білу керек деп көрсетті. Ғалым табиғаттың
геогендік және биогендік құрамдас бөліктерінің арақатынасы мен өзара
әрекеттесу заңдылықтарын ашатын ғылымның керектігін ұғынды. Табиғат
зоналары туралы 1898-1900 жылдары жазған көптеген мақалалары осы ғылымға
негіз қалады. Бұдан кейінгі кезде ландшафт ұғымын
Л.С.Бергтің еңбектерінен кездестіреміз. Л.С.Берг ландшафтыға кең мағына
береді. Ол географиялық кешендердің белгілі бір аймақта қайталана беретін
типтерін де (батпақ, құмды шағыл, шыршалы орман т.б. ) немесе нақтылы бір
территориямен шектелетін аймақтарын да (Сарыарқа, Бетпақдала т..б) ландшафт
деп ұқты. Оның бұл тұжырымдары кейін ландшафт туралы теорияның дамуына
негіз болды. Сөйтіп, ХХ ғасырдың 30-жылдарынан бастап ландшафтыны
типологиялық және аймақтық мағынада ұғыну география ғылымына берік енді.
[2]
Ландшафтыны территориялық кешендердің типі деп санаушылар жаратылысы
біртекті, бірақ құрылымдық бөліктері әр түрлі болатынын жер бөліктерін бір
ландшафт түріне немесе территориялар типіне жатқызады. Мысалы, көк терек
аралас қайыңды орман шоқтары өскен далалы ойыстар мен қара топырақты жазық
жерлердегі астық тұқымдас шөптесінді дала екі түрлі ландшафтыға жіктеледі.
Ландшафтылы ғылымының дамуы
ландшафт картасын жасау ісімен тығыз байланысты. Бұрынғы КСРО-да жаппай
ландшафт картасын жасау екінші дүние жүзілік соғыстан кейін қолға алынды.
Кейіннен ірі, орта, ұсақ масштабты ландшафт картасын жасауға Ленинград,
Латвия, Воронеж, Львов, т.б. университеттердің ғалымдарымен Қазақстан
ғалымдары ат салысты.Ландшафт картасын жасау мен зерттеулер қарқынды
жүргізілді. [3]
Зepттeyдiң мaқcaты: -
Еліміздегі ландшафт, ландшафтың классификациялануына шолу жасау; -
Олардың ландшафт ғылымына қaтыcты зepттey жaзбa eңбeктepдeн opын aлyынa
бaca нaзap ayдapy. Зерттеу
міндеттері: - Ландшафтқа
байланысты ақпарат көздеріне шолу;
- Жиналған мәлімет негізінде талдап, сараптама жасау;
- Зерттеу жұмысының түрін, әдіс-тәсілдерін анықтау.
Тақырыптың нысаны. Қандай ғылымның болсын дамуында ғалымдар арасындағы
пікір-таластың, өзекті мәселелерді ауық-ауық бас қосып, талқылап отырудың
маңызы ерекше. Ландшафттанушы ғалымдардың 1963 жылы Алматыда өткен
Бүкілодақтық кеңесі, 1965 жылы Таулар мен шөлді аймақтардың ландшафтарын
зерттеу проблемаларына арналған аймақтық ғылыми симпозиум және басқа
шаралар қазақстан ландшафты туралы зерттеулерді өріс алуына елеулі ықпалын
тигізді. Бұл орайда қазақстандық зерттеушілерден В.М.Чупахинді,
М.Ш.Ишанқұловты, А.В.Чигаркинді, Г.В.Гельдиеваны, т.б. атауға болады. 70-80
жылдарда Қазақстандағы мындай зерттеулер Ертіс-Қарағанды каналы мен Іле,
Ертіс өзендеріндегі су техникалық кешендер құрылыстарына байланысты
жүргізілді.
Ландшафты зерттеу барысында территориялық табиғат кешендерінің түзілісі,
құрамдық және құрылымдық бөліктері, географиялық кешендерді түлетіп,
түрлендіру жолдары, табиғат байлықтарын тиімді пайдалану сияқты мәселелер
тиянақты сөз етіліп, Қазақстанның ландшафттық географиясы ғылыми жағынан
терең және ауқымды қарастырылды. Соңғы мәселе, республика территориясындағы
ландшафтылардың географиялық тарау заңдылықтарын айқындайтын олардың
зоналық жүйесі де, аймақтық және биіктік белдеулік жүйесі де сипатталады.
[4] Зерттеу пәні: Ландшафттану .
Ғылыми жaңaлығы:
- eлiмiздiң ландшафттар жүйeci зepттeлiп,
жеріміздің географиялық табиғат жaғдaйын бeйнeлeйтiн өшпec дepeк көзi
ретінде қapacтыpылады; - Қазақстан Республикамызда ландшафтқа
қaтыcты тың дepeктepдiң бepiлyi.
Тәжірибелік маңызы: Зepттeyдiң нәтижeлepi жoғapы oқy
opындapының жapaтылыcтaнy-пeдaгoгикaлық фaкyльтeтiндe ландшафттану
сабағында, география және экология caлaлapының ғылыми кypcы бoйыншa
дәpicтepдe, ландшафттану бoйыншa apнaйы кypcтap жүpгiзyдe қoлдaнылa aлaды.
Зepттeyдiң әдicтepi мeн тәciлдepi: Тapиxи-caлыcтыpмaлы, cипaттaмa,
capaптaмa әдicтepі.
Зepттey жұмыcының құpылымы: дипломдық жұмыс 87 бетті қамтиды. Кіріспеден, 3
бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен, 2 суреттен
тұрады.
1ҚАЗАҚСТАННЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
1.1 Географиялық орны, жағдайы, шекарасы және жер бедері
Қазақстан аумағы 2724,9 мың км²-ге тең. Жерінің ауданы жағынан
Қазақстан дүние жүзіндегі ең ірі мемлекеттердің қатарына жатады. Ресей,
Канада, Қытай, АҚШ, Бразилия, Аустралия, Үндістан және Аргентинадан кейін 9-
орын алады. Біздің еліміз Франциядан 5 есе, Италиядан 9 есе, Англиядан 11
есе үлкен. Мысалы, республика жеріне Ұлыбритания, Франция, Испания,
Алмания, Аустрия, Нидерланды және Жапония мемлекеттері сыйып кетер еді.
Республиканың халқы 16 млн адамнан асады. Қала
халқының үлесі 56%-ды құрайды. Қазақстан халқының орналасу тығыздыгы 1
шаршы километр жерге 5,4 адамнан келеді.
Қазақстан Еуразия материгінің орталығында орналасқан, екі дүние бөлігін
қамтиды. Кіші батыс аймағы Еуропада, ал көлемді шығыс аймағы Азияда жатыр.
Жайық өзенінің екі жағында орналасқан Атырау қаласы тұрғындарының Еуропа
мен Азияға күнде саяхат жасауға мүмкіндіктері бар. Мұндай мүмкіндік,
сонымен қатар Ресейде де бар. Республика жерінің шеткі нүктелері 55°26'-
40°56' с. е. және 45°27'-87°18' ш. б. аралығында орналасқан.
Физикалық-жағрапиялық жағдайы тұрғысынан, Қазақстан Тынық мұхит пен Атлант
мұхитынан, сондай-ақ Үнді мұхиты мен Солтүстік Мұзды мұхитынан бірдей
дерлік қашықтықта орналасқан. Оның мұхиттардан шалғай жатуы әрі аумағының
үлкендігі климатының өзіндік ерекшелігін қалыптастырады. Қазақстан
батысында – Еділдің төменгі ағысынан, шығысында – Алтай тауларының етегіне
дейін 3000 км-ге, солтүстіктегі – Батыс Сібір жазығынан, оңтүстіктегі
Қызылқұм шөлі мен Тянь-Шань тау жүйесіне дейін 1600 км-ге созылып жатыр.
Сөйтіп, республиканың жағрапиялық орны
оның табиғат жағдайларын анықтайды. Қазақстан қоңыржай белдеудің орта және
оңтүстік ендіктерінде орналасқан. Дәл сол ендіктердегі Шығыс Еуропа
қоңыржай континенттік климатымен, ал Батыс Еуропа субтропиктік климатымен
ерекшеленсе, Қазақстан шұғыл континенттік климатымен көзге түседі.
Қазақстан аумағы табиғатының бір шетінің екінші шетінен айырмашылығы үлкен.
Мысалы, оңтүстіктегі тау етектерінде шие мен өрік гүл атқан
кезде, республиканың солтүстігінде әлі суық, қарлы боран соғып тұрады.
Қазақстан жерінде қатаң Сібір мен қапырық Орта Азия тоғысып жатқандай.
Жағрапиялық орнына қарай республика жерінде орманды дала, дала, шөлейт және
шөл зоналары қалыптасқан. Республиканың батыс шеті (45°27' ш.б.) Эльтон
және Басқұншақ көлдері маңына, ал шығыс нүктесі (87°18' ш.б.) Бұқтырма
өзенінің бастауына сай келеді. Ендік бойымен батыстан шығысқа қарай,
материк ішіне тереңдеген сайын, климаттың континенттігі арта түседі.
Қазақстанның оңтүстік-шығысы мен шығыс таулы өңірлерінде ландшафттардың
күрделене түсетін алуан түрлі биіктік зоналары байқалады. Қазақстанның
жағрапиялық орнына байланысты барлық өңірлерінде жылдың төрт мезгілінің
ауысуы айқын байқалады. Қазақстан Каспий теңізі
арқылы Әзербайжан, Иран елдеріне, Еділ өзені және Еділ-Дон каналы арқылы
Азов және Қара теңіздерге шыға алады. Еліміздің көп бөлігі жазық, үстіртті
болып келеді. Ол алуан түрлі шаруашылық жұмыстарын дамытуға мүмкіндік
береді. [5] Қазақстан шекарасының жалпы ұзындығы
15000 км-ден астам, оның 12000 км-ге жуығы құрлық арқылы, ал 3000 км-ден
астамы Каспий және Арал теңіздері арқылы өтеді.
Қазақстан батыста, солтүстік-батыста және солтүстікте (6467 км)
Ресеймен шектеседі. Республиканың Алтайдан Тянь-Шаньға (Хантәңірі
массивіне) дейінгі 1460 км-ге созылып жатқан шығыс шекарасы Қытай Халық
Республикасымен арадағы мемлекеттік шекараға сай келеді. Ал оңтүстігінде
тәуелсіз дос мемлекеттер: Түрікменстанмен - 380 км, Өзбекстанмен - 2300 км
және Қырғызстанмен - 980 км шектеседі. Республиканың шекарасы батысында –
Каспий маңы ойпаты мен Жалпы Сырт қыратының біраз жерін, солтүстігінде
Батыс Сібір жазығының оңтүстігін; оңтүстігінде Тұран ойпатын, ал шығысы мен
оңтүстік-шығысында Алтайдың батыс бөлігінің, Сауыр, Тарбағатай жоталарының,
Жоңғар Алатауының негізгі бөлігін және Тянь-Шаньның солтүстік жоталарын
басып өтеді. Республика шекарасы
кей жерлерде Каспий және Арал теңіздерінде, Алтай және Тянь-Шань тауларында
табиғи шепке сай келеді. Қазақстанның қазіргі жер
бедері палеогеографиялық дамудың талай ұзақ кезеңдерінен кейін, теңіздік
және континенттік жағдайлардың алмасып отыруынан, климаттың үнемі өзгеріске
ұшырауынан және тектоникалық қозғалыстардың нәтижесінде қалыптасқан.
Республиканың орталық бөлігінде болған варийлік (герциндік) тау жүйелері
жоғары палеозойдан бастап қарқынды континенттік мүжілуге ұшырау салдарынан,
қалдық қырқалы денудациялық жазықтар мен аласа тауларға айналды. Тек қана
Торғай қолаты мен республиканың солтүстік-шығыс бөлігін кайнозойдың
мореналық алаптарының жекелеген шығанақтары, ал оңтүстік-батыс бөлігін
тұтасымен бор және неогендік теңіз басып жатты. Төрттік кезеңде ғана
Маңғыстау түбегі мен оған жапсарлас аудандар климаты қуаң жазық құрлыққа
айналды. Қазақстанның оңтүстік-шығысында неоген-төрттік кезеңде түзілген
биік таулы аймақтың қалыптасу процесі бүгінге дейін созылуда. Оған жер
қыртысының осы аймақтағы қозғалыстары мен сілкінулері дәлел. Таулы өңірді
табиғат тарихында 3 рет мұз басқан, соның салдарынан мұнда қар, мұздықтық
аңғарлар, мореналық материалдар ұшырайды. Республиканың
шығысында Алтай тау жүйесі (Оңтүстік Алтай мен Кенді Алтай ғана Қазақстан
жерінде) созылған. Алтай жер бедерінің құрылысы сатылы келеді; жұмыр
жоталары мен тау массивтерінен сеңгір жалдары және тік шыңдары оқшаулана
жеке-дара тұрады. Жүйенің орташа биіктігі 2500 – 3500 м, биік жері Мұзтау –
4506 м. Бұл шың бейне бір жүйелік торап сынды: одан солтүстікте-батысқа
және оңтүстікке қарай Алтайдың ірі жоталары тарайды. Алтайдың жағасы –
Қалба жотасы Ертістің сол жағалауында жатыр. Алтайдан Зайсан ойысымен
бөлінген Тарбағатай тауының Қазақстан жеріне тек батыс бөлігі кіреді, ал
шығыс жартысы Қытай аумағында. Бұл жотаның ұзындығы 300 км-дей, орташа
биікт. 2000 – 2200 м, ең биік жері 2992 м. Тарбағатайдың шығыстағы жалғасы
Сауыр жотасы (3816 м). Тарбағатай жотасы Алакөл ойысы арқылы Қазақстанның
оңтүстік-шығыс бөлігіндегі ірі тау жүйелерінің бірі – Жетісу (Жоңғар)
Алатауына ұласады. Ұзындығы 450 км, ені 100 – 250 км. Көксу аңғары тау
жүйесін 2 жотаға (Солтүстік және Оңтүстік Жетісу жоталары) бөледі.
Солтүстік Жетісу жотасының орталық бөлігінде бүкіл тау жүйесінің ең биік
жері – Бесбақан шыңы (4464 м) бар. Тау батысқа қарай біртіндеп аласарып,
Баянжүрек, Қойтас, т.б. жоталарға тарамдалып кетеді. Оңтүстік Жетісу жотасы
негізінен ірі Тоқсанбай, Мұзтау, Бежінтау, Тышқантау жоталарынан құралады.
Жетісу Алатауының басты ерекшеліктері – мұнда терең аңғарлар мен шатқалдар
көп, шыңдары үшкір, сеңгір келеді, көпшілік бөлігін мұз басқан. Жетісу
Алатауы оңт-нде Іле ойысымен шектеседі. Ойыстың батыс бөлігі Қараой
үстіртін қамтиды.
Қазақстанның оңтүстігінде және оңтүстік-шығысында Тянь-Шань жүйесіне
жататын көп жылдық қар мен мұздықтар басқан аса ірі тау жоталары жатыр.
Осындағы Хантәңірі шыңынан батысқа және солтүстікке қарай Солтүстік және
Орталық Тянь-Шаньннің жоталары тарайды. Хантәңірі шыңы – бүкіл Тянь-
Шаньдағы мұзданудың негізгі торабы. Қазақстанның оңтүстік-шығыс бөлігіне
сонымен қатар, Теріскей Алатау жотасының шығыс сілемдері, Күнгей Алатаудың
шығыс бөлігінің солтүстік беткейі және Кетпен (Ұзынқара) жотасы кіреді.
Солтүстік Тянь-Шаньннің ірі, әрі биік тау жотасы – Іле Алатауы; ұзындығы
350 км, ең биік жері – Талғар шыңы 4951 м. Жотаның солтүстік беткейі тік
сатылы, жалдары үшкір келеді. Беткейлері терең шатқалдармен және
аңғарлармен тілімделген. Іле Алатауы – сейсмикалық өңір және мұнда ірі
мұздану ошақтары (393 мұздық) көп. Шығысында Шарын шатқалымен шектеліп,
батысында Кіндіктас тауына ұласады да, одан солтүстік-батыста аласа таулы,
төбешікті Шу-Іле таулары жалғасады. Қазақстанның оңтүстігіне Қырғыз
Алатауының солтүстік беткейі, ішінара Талас Алатауы, сонымен қатар Қаратау
жотасы кіреді. Алдыңғы екеуінің дені Қырғызстанда орналасқан.
Ұсақ шоқылы Сарыарқа өз алдына жеке геоморфологилық
облыс. Ең биік жері – Қызыларай тауындағы Ақсораң шыңы (1565 м). Таулық жер
бедеріне осындағы Көкшетау, Баянауыл, Ұлытау, Қарқаралы таулары және
Шыңғыстау жотасы жатады. Сарыарқаның оңтүстік-батысы оқшауланған аласа
таулы, қырқалы келген кең аумақты шөлді Бетпақдала үстірті орналасқан.
Батыс Қазақстандағы Мұғалжар тауы Орал тау жүйесінің тікелей жалғасы
саналады және оңтүстігінде біртіндеп жекелеген қырқалар мен шоқыларға
бөлініп кетеді. Маңғыстау таулары аралары ойыстармен бөліне қатар жатқан 3
жотадан тұрады. Ең биік жері Қаратау жотасында – 556 м. Көршілес Үстірт
өңірі Маңғыстаудан Қарынжарық ойысымен бөлінген, шығысында Арал теңізіне
дейінгі өңірді қамтиды. Ендік және бойлық бағытта 800 км-дей кең аймақтағы
Маңғыстау түбегі мен жазық Үстірт ағын судың тым тапшылығына байланысты
нағыз шөлге айналған. Каспий маңы ойпаты теңіздің солтүстігіндегі Жалпы
Сыртқа дейінгі ені 500 км-ден астам кең өңірді алып жатыр. Ойпат жер
бедеріне құм төбелер, шағын көл қазаншұңқырлары, саздақты тегіс шағын
жазықтар және бор шөгінділері толған күмбез тәрізді қыраттар бір-бірімен
алмасып отырады. Негізінен жазық келген Тұран ойпатының тек солт. бөлігі
ғана Қазақстанға енген. Балқаш – Алакөл ойысы құмды (Тауқұм,
Сарыесікатырау, Мойынқұм, т.б.) шөл боп келеді. Сонымен қатар, бұл өңірде
саздақты жазықтар да кеңінен таралған. Шу өз-нен оңт. жақтағы өңірді
Мойынқұм алып жатыр. Батыс Сібір жазығының оңтүстік етегі Қазақстанның
солтүстігінде Сарыарқаға ұштасады (Солт. Қазақстан жазығы). Жазықтың
Қазақстан жеріндегі орташа биікт. 150 – 200 м және Ертіс жазығы мен Есіл
жазығынан тұрады. Орал тауы мен Сарыарқаның
аралығында ені 300 км-дей қырқалы Торғай үстірті жатыр. Орта бөлігін ұзына
бойы құрғақ арналы шағын өзен және ұсақ қалдық көлдерге бай Торғай қолаты
алады. Қолат беті негізінен тегіс, төрткілді келеді. [6]
1.2 Климаты және гидрологиясы
Қазақстанның климаты шұғыл континентті. Климаттың континенттігі оның
өзіндік ерекшеліктерінен көрінеді. Оларға: қыс пен жаз температураларының
үлкен айырмашылық жасауы, ауаның құрғақтығы, республиканың көп жерінде
атмосфералық жауын-шашынның әркелкі түсуі, кыстың солтүстікте ұзак әрі
аязды, оңтүстікте қысқа әрі жұмсақ болуы жатады.
Қазақстан өзі орналасқан географиялық ендігі
бойынша климаты ылғалды субтропиктік Жерорта теңізі елдеріне және қоңыржай
континентті орталық Еуропаға сәйкес келеді. Бірақ еліміз орасан зор Еуразия
құрлығының ортасында орналасқандықтан климатының шұғыл континенттігімен
ерекше. Өйткені Дүниежүзілік мұхиттардан мыңдаған километр кашық
жатқандықтан олардың климат жұмсартарлық әсері өте аз. Қазақстан
коңыржай климаттық белдеудің оңтүстігінде жатыр, сондықтан жылдың төрт
мезгілі (жаз, күз, қыс, көктем) айқын білінеді. Қыста Сібірдің катты суығы
келеді. Жазда Орта Азияның жылы, тіпті ыстық ауасының әсері жақсы
байқалады. Жыл мезгілдерінің арасындағы температуралық айырмашылықтар
климаттың континенттігін арттырады. Кең байтақ Қазақстан жерінде оның
географиялық орнына (яғни атмосфералық ылғалдықтың негізгі көзі –
мұхиттардан тым шалғай орналасуына) және жер бедерінің сипатына байланысты
қуаң континенттік климат қалыптасқан. Басқа кез-келген аумақты аймақтар
сияқты республика климатына да радиациялық және циркуляциялық факторлар
кешені ерекше әсер етеді.
Радиация. Қазақстан аумағы үстінде бүкіл жыл бойы жоғары қысымды ауа
қабаты үстемдік етеді, ал оған көршілес аймақтарға (солтүстік, батыс және
оңтүстік) төменгі қысымды қабаттар тән келеді. Жалпы республика аумағының
көпшілік бөлігінде антициклондық ауа райы басым. Сондықтан мұнда шұғылалы
ашық күндер ұзақтығы жылына солтүстіктен оңтүстікке қарай 2000 сағаттан
3000 сағатқа дейін артып отырады. Жылына солтүстікте 120, оңтүстікте 260
күн ұдайы ашық болады, бұлтты күндер саны тиісінше 60 күннен 10 күнге дейін
(Балқаш ойысында) кемиді. Міне, осылардың нәтижесінде жиынтық радиация
мөлшері де солтүстіктен оңтүстікке қарай 4200-ден 5500 МДжм2-ге дейін
біртіндеп артады. Сол сияқты төсеніш беттің (жер бетінің) сәуле қайтару
қабілетіне байланысты сіңірілетін радиация мөлшері де оңтүстікке қарай
бірқалыпты көбейеді. Сәуле қайтару қабілетін қыста тұрақты қар жамылғысы
қалыптасқанда ең жоғары мәніне 70 – 80%-ға жетіп, жазда көпшілік жерде 20 –
30%-ке дейін төмендейді. Радиацияның жылдық тиімді сәулелену мәні
солтүстікте 1500-ден оңтүстікте 2100 МДжм2-ге дейін өзгереді. Теріс мәнді
радиациялық баланстың маусымдық ұзақт. солт-те 3,5 – 4,5 ай (қараша –
наурыз), оңтүстікте – 1 ай. Қазақстанда жылудың булануға
жұмсалатын жылдық шығынының мөлш. солтүстіктен оңтүстікке қарай 630-дан 420
МДжм2-ге кемиді. Шөлді өңірдің қуаңшылық маусымында жылудың көп мөлш.
турбулентті жылу алмасуға кетеді. Тек топырақтың көктемгі ылғалға қаныққан
кезінде, сол сияқты көгалды жерлерде буландыруға кететін жылу мөлшері ауаны
турбулентті жылу алмасу жолымен қыздыратын жылу шығынынан артық болады.
Жазғы шұраттық құбылыс, яғни булану есебінен күндізгі ауа температурасының
қала төңірегіне қарағанда төменірек болуы Алматыда жақсы байқалады.
Радиация мен жылу балансының өзгерісі ауа температурасын өзгертеді.
Қаңтар айының орташа
температурасы Қазақстанның солтүстік және шығыс аудандарындағы – 18°С-тан
оңтүстік аудандарында 3°С-қа дейін көтеріледі. Шілденің орташа
температурасы бұл аудандарда тиісінше 19°С-тан 28 –30°С-қа дейін.
Қазақстанның солтүстік-шығысында климаттың континенттігі тым жоғары, бұл
өңірде қаңтар мен шілденің орташа температурасының айырмашылығы 41°С-қа
жетеді. Оңтүстік аудандарда 10 ай бойы орташа тәуліктік температура 0°С-тан
жоғарырақ болады. Республиканың солт-нде қыс ұзақ, қарлы әрі суық, аяз кей
уақыттарда –45°С-тан –50°С-қа жетеді. Жазы қоңыржай жылы, қысқа, кейде ауа
температурасы 35°С-тан 45°С-қа дейін қызуы мүмкін. Көктемнің соңғы үсігі
шілдеде, ал күздің ерте үсігі тамыздың аяғында түсуі мүмкін.
Қазақстанның оңтүстік аудандарының қысы жұмсақ. Бұл өңірдің қыс
айларында жиі-жиі қайталанатын жылымық құбылысы кезінде ауа
температурасының ең жоғарғы деңгейі 15 – 20°С-қа дейін көтеріледі. Соған
қарамастан мұнда кейбір күндері –30–35°С, тіпті –40°С-тан да төмен аяздар
байқалады. Алматыда абсолют минимум –42°С-қа жеткен (26 ақпан, 1951).
Республиканың қиыр оңтүстігінде көктемгі соңғы үсік сәуірдің аяғында,
алғашқы үсік қыркүйектің 2-жартысында түсуі ықтимал. Оңтүстік Қазақстанның
таулы өңірінен тыс бөлігінде жаз тым ыстық әрі ұзақ. Кейбір жылдары ауа
температурасы 45 – 47°С-қа, топырақтың беткі қабаты 70°С-қа және одан да
жоғары қызуы мүмкін. Күн энергиясының мұншама көп қоры Қазақстан аумағында
гелиоэнергетиканы дамытуға мүмкіндік береді. Атмосфера айналымы.
Қазақстан жері қыс маусымында Сібір антициклонының тармағы мен азорлық
ядросының ыкпалына жиі ұшырап отырады. Осыған байланысты республиканың
солтүстігінде оңүстік-батыс және батыс, ал жазда солтүстік-батыс бағыттан
соғатын жел басым келеді. Қазақстандағы атмосфералық процестер Солтүстік
жарты шардың Атлантика – Еуразия секторының 3 ірі аумақты айналымы
ықпалымен қалыптасады. Егерде циклондар мен антициклондардың алмасу жолдары
ендік бағытпен өтсе, онда ол ендік бағыттағы айналым делінеді. Ендік
бағыттағы айналым кезінде Қазақстанның көпшілік бөлігінде жауын-шашынның
мөлшері кеміп, ауа температурасы жоғарылайды. Еуропалық айналым кезінде
республикаға суық ауа массаларының енуі жиілейді, температура шұғыл
төмендейді, жауын-шашын молаяды, жел күшейеді. Сібірлік айналымда –
оңтүстіктен тарайтын жылы ауа массалары ұлғайып, ауа температурасы
жоғарылайды, жауын-шашын кемиді. Республика климатының қалыптасуына оның
жер бетінің әр тектілігінің де әсері болады.
Қазақстандағы атмосфералық циркуляциялық процестерге оңтүстік және
оңтүстік-шығыстағы тау жүйелері (биікт. 4000 – 5000 м-лік) мен Каспий және
Арал теңіздері сияқты су айдындары да ықпалын тигізеді. Табиғи кедергі
саналатын тау жүйелері атмосферадағы ендік бағыттағы шептік белдемін
солтүстік-шығыс бағытқа қарай ойыстырып, ауа массасының заулама ағынын
күшейтеді. Осы ауа массасы сонымен бірге тау бөктеріндегі жергілікті
климатты қалыптастырушы тау аңғарлық ауа айналымын тудырады. Қазақстанның
таулық және тау етегіндегі өңірлерінің термиялық режимі жапсарлас жатқан
жазықтар жағдайына қарағанда мүлдем басқаша келеді. Таудағы температура
жазық жердегіден төмен келеді. Тау беткейлері төңірегіндегі ауа қабатының
радиациялық салқындауынан және беткеймен төмен қарай ойысқан ауаның
жылынуынан таулы аудандарда темп-раның ауытқу амплитудасы кеміп,
температура инверсиясы (жалпы биіктікке байланысты ауа температурасының
көтерілуі) қалыптасады. Инверсия қыс маусымында неғұрлым күштірек
қалыптасады. Тау жоталарына жақындаған сайын тік бағыттағы ауа ағыны
күшейіп, жауын-шашын шұғыл артады. Орташа жылдық жауын-шашын мөлшері
жазықта 100–200 мм болса, тау бөктерінде 500–600 мм-ге дейін артады. Жазық
өңірлерде жылдық жауын-шашынның максимумы жаз айларында, ал тау бөктерінде
жылына 2 рет (наурыз – сәуір және қараша – желтоқсан) байқалады. Су
айдындары бриздік айналымды тудырады, ол құрлықта ондаған километрге ғана
таралады. Орта ендік бойындағы су айдындарының солтүстік-шығыс жағалауында
жазда жылы ылғалды ауа ағыны үстемдік етсе оңтүстік-батыс жағында
атмосфералық суық серпіліс пайда болады. Бұл құбылысты Арал теңізі мен
Каспийдің солтүстік-шығыс бөлігінен жиі-жиі байқауға болады. Су
айдындарының оңтүстік-батыс бөлігіне қарағанда солтүстік-шығысында жауын-
шашын 2–3 есе көбірек түседі. Аумақты Каспий айдыны климаттың қалыптасуына
қыста ғана ыкпал жасайды. Керісінше, Арал теңізі атмосфера айналымына жаз
айларында ғана катысады. Көлемі шағын Балқаш көлінің де атмосфера
айналымына және бұлттылыққа тигізетін әсері мол. Қазақстан жеріндегі
соғатын желдің орташа жылд. 4–4,5 мс, Каспий теңізінің жағалауында 6 мс-
тен астам, ал Жетісу қақпасында соғатын Ебі желінің жылдамдығы 70 мс-ке
жетеді. Қазақстан аумағын 4 климаттық белдеу
қамтиды: - Орманды дала климаттық белдемі
республиканың ылғалы ең мол бөлігі. Орташа жылдық жауын-шашын мөлш. 242 –
315 мм-ге дейін, оның 80%-ы жылдың жылы мезгілінде жауады. 10°С-тан жоғары
орташа тәуліктік ауа температурасының жылдық жиынтық мөлш. 2100°С.
Вегетациялық өсіп-өну кезеңінің ұзақтығы 160–170 тәулік. Ең қысқа жыл
маусымы – көктем, ұзақтығы 1,5 ай, жазы 3 айға созылады. Қысы ұзақ,
қазаннан сәуірдің соңына дейін. Қуаңшылықтың орташа жылдық мөлшері 37 күн
болса, кейбір жылдары 110 - 113 күнге дейін созылады;
- Далалық климаттық белдем республиканың солтүстігіндегі біраз
аймақты қамтиды. Жылдық жауын-шашын мөлшері 200 – 300 мм, оның 70 – 80%-ы
жаз айларына тән. Тұрақты қар жамылғысы 140–160 күнге созылады, қардың
орташа қалыңдығы 30 см-дей. Дүлей желді күндер көп және эрозиялық процестер
күшті дамыған. 10°С-тан жоғары ауаның орташа тәуліктік температурасының
жылдық жиынтық мөлшері 2100 – 2300°С. Вегетациялық өсіп-өну кезеңінің
ұзақт. 170–180 тәулік. Қуаңшылықтықтың орташа жылдық мөлш. 69 күн. Орманды
дала климаттық белдеміне қарағанда қысы және көктемі қысқа, жазы ұзағырақ,
күзі 1 айға жуық (қыркүйектен басталады).
- Шөлейт (шөлейтті дала) климаттық белдем,
немесе қуаң дала Қазақстанның орта бөлігіндегі жазық өңірді алып жатыр.
Жылдық жауын-шашын мөлшері оңтүстікке қарай 279 мм-ден 153 мм-ге дейін
кемиді, оның 43–27%-ы жылдың суық маусымында түседі. Тұрақты қар жамылғысы
120 күндей сақталады. Қар жамылғысының қалыңдығы батыстан шығысқа қарай 20
см-ден 60 см-ге дейін артады. Ауаның орташа тәуліктік температурасы 25°С-
тан жоғары күндер саны 30–45, 35°С-тан жоғарғысы – 10–20 күн. Вегетациялық
өсіп-өну кезеңінің ұзақтығы 170–200 тәулік. Қысы қатал, ауа райы құбылмалы
келеді, жазы ыстық, радиацияның жиынтық мөлшері тым жоғары. Аңызақ лебі
кейбір жылдары айына 27–29 күнге созылады. - Шөл климаттық
белдемі Қазақстанның жазық өңірінің көп бөлігін қамтиды. Ол 3 типке
ажыратылады: сазды шөл, құмды шөл және тасты шөл. Орташа жылдық
температурасы 3–13°С, жылдық жауын-шашын мөлшері 81– 84 мм. Кейде жылына
20–30 күндей қар жауады. Жазы ұзақ, ыстық, қысы салқын, ауасы тым құрғақ
келеді. Қар жамылғысы тұрақсыз. Жалпы жылына қар белдемінің оңтүстігінде
31, солтүстік-шығысында 120 күндей жатады. Желі баяу, аязды маусымның
ұзақт. 100–170 күндей. Вегетациялық өсіп-өну кезеңі 180–260 тәулік. Қысы
құбылмалы: қарашада түсіп, наурыздың аяғына дейін созылады. Аяз кейде
–15–20°С-қа, ал солтүстігінде –32°С-қа дейін жетеді. Жазы мамырдың басында
басталып, қыркүйектің 2-жартысына дейін созылады. Шілденің орташа темп-расы
23 – 30°С, кей күндері 41 – 46°С-қа дейін көтерілуі мүмкін. Көктемнің тым
қысқа маусымында жылдық ылғалдың 14–25%-ы түсіп үлгіреді, соның нәтижесінде
топырақ ылғалға қанығып, эфемерлік өсімдіктер қаулап өседі.
Қазақстанның қиыр оңтүстік бөлігі жылу мен ылғалдың жыл
бойы таралуына, т.б. метеорологиялық сипаттамалар ерекшеліктеріне қарай
жеке оңтүстік шөл белдем аралығын құрайды. Ерекшелігі: жауын-шашынның
негізгі мөлшері (62–67%) наурыз айында түседі, жыл бойына 40 күндей қар
қылауы байқалады, бірақ та қар жамылғысы қалыптаспайды. Вегетациялық өсіп-
өну кезеңінің ұзақт. 245–260 тәулік, 10°С-тан жоғары ауаның орташа
тәуліктік темп-расының жылдық жиынтық мөлш. 4300–4600°С. Жыл маусымдары
айқын ажыратылады. Қысы қысқа, 90 күндей. Жазы ұзақ, 160–170 күнге дейін
созылады. [7] Қазақстан
жерінде өзен, көл, мұздықтар мен жер асты суының таралуы және су қоры
олардың деңгейлік ерекшеліктсрі ең алдымен климат факторларына, жер бетіне
түсетін жылу мен ылғалдың арақатынасына тәуелді. Су қорларының ішінде,
әсіресе, өзен және көл ағындарының маңызы аса күшті. Бірақ көпшілік өзен-
көлдердің деңгейлері үнемі күрт ауытқып отырады: кей жылдары су мөлш.
қалыпты орташа деңгейден 2–4 есе артық болса, қуаң жылдары көптеген
айдындар мүлдем құрғап қалады. Аридтік аймақта жайласқан еліміздің маңызды
табиғи қорларының бірі – жер асты суы. Су қорлары кең-байтақ аумақта
біркелкі таралмаған (сурет 1)
Сурет 1. Қазақстан суларының таралуы
Жоғарыда келтірілген сурет бойынша, жалпы су қорлары орталық пен
солтүстікке қарағанда батыста, шығыста, оңтүстік өңірлерде таралған.
Мұздық. Қазақстандағы жер беті ағын суы қорының негізгі көзі –
мұздықтар суы. Таулық өңірлерден жалпы ауд. 2033,3 км2-лік 2724 мұздық
анықталды (1985). Жалпы мұз басудың тең жартысына жуығы (1000 км2-ден
астам) Жетісу Алатауында (мұздық аум. 1369 км2), қалғаны Іле мен Күнгей
(610,7 км2), Теріскей (144,9 км2) Алатауларында, Алтай мен Сауыр
жоталарында (106,2 км2), Қырғыз және Талас Алатауларында (101,5 км2).
Қазақстан мұздықтарын 3 топқа жіктеуге болады: аңғарлық мұздықтар,
беткейлік мұздықтар және денудациялық беткейлер мұздықтары (жұмыр, мүжіле
тегістелген шыңдарда). Осылардың ішінде көбірек таралғандары (жалпы
мұздықтардың 66%-ы) аңғарлық мұздықтар. Аңғарлық мұздықтардың көпшілігі
Қазақстан табиғатын (әсіресе таулы өңірлерін) зерттеуге аса зор ұлес қосқан
ғалымдардың, әдебиет және мәдениет қайраткерлерінің есімдерімен аталған.
Іле Алатауындағы Талғар массивімен байланысты күрделі аңғарлық Корженевский
мұздығы – Қазақстандағы аса ірі мұздық болып саналады: ұз. 11,7 км, ауд.
38,0 км2, мұзының жалпы көл. 6,32 км3. Аңғарларда және аңғарлық беткейлерде
қалыптасқан мұздықтардың көпшілігінің қалыңд. 50 – 100 м, ал таудың жоғары
беткейлеріндегі мұздықтардікі 10–30 м.
Мұздықтардағы мұздың жалпы көл. 100 км3. Мұз басудың төм. шекарасы мен фирн
(мұзқар) сызығының (мұз шоғырының көбеюі кезіндегі жоғ. және еріп азаюы
кезіндегі төм. бөліктері арасындағы шегі) абс. биіктігі солт-тен оңт-ке
және батыстан шығысқа карай арта түседі. Егер де Алтайда бұл көрсеткіш
2500–2800 м болса, Тянь-Шань тауында 3500–3800 м. Бұның өзінде оңт.
беткейлерге қарағанда солт. беткейлердің шекарасы 200–250 м төменірек
жатады. Қазақстан мұздықтары негізінен тым төмен темп-ралы келеді. Әсіресе,
мұздың үстіңгі 12–15 м қабаты қыс кезінде қатты суынады. Жаз маусымында
мұздың 1 м-ге дейінгі беткі қабаты 0°С-ка дейін ғана жылынады. Мұз
қабатының жұқалығына, темп-расының төмендігіне және жылдық жауын-шашынның
шамалы түсуіне байланысты мұздықтар жылына 50–70 м-ге дейін төмен қарай
баяу жылжиды. Мұздықтардың абляциялық (еру және булану процесінің) маусымы
қалыпты жағдайларда 2–2,5 айға созылады. Абляцияның көп жылдық орташа мөлш.
1 м шамасында. Мұздық суы – тау өзендерінің толығу көзі. Әр тау өзені
ағынының басталар жеріндегі суының 85%-ы, жазыққа шығар бөлігіндегінің 35%-
ы мұздық суының үлесіне тиеді.
Республика мұздықтары тартылуда. Кейбіреуінің ұзындығы
жылына 5–20 м-ге, ауданы 1000 м2, мұз қоры 0,05– 0,1%-ға кемуде.
Қазақстанның таулық бөлігінде ауд. 20000 км2-дей көп жылдық тоң белдемі
қалыптасқан; оның төменгі шегі Алтайда 2000 м, Сауырда 2300 м. Жетісу
Алатауында 2800 м және Тянь-Шань жоталарында 3000 м-ге дейін төмендейді.
Өзен. Қазақстан өзендерін ұзындығы бойынша топтасақ, онда 85
022 өзеннің ішінде 84 694-і шағын (ұзындығы 100 км-ге дейін), 305-і орташа
(500 км-ге дейін) және 23-і ірі (500–1000 км-ден астам) өзендер қатарына
жатады. Республиканың шығысындағы Алтай, оңтүстік-шығысындағы Жетісу және
Іле Алатаулары ылғалы мол таулы өңірлердегі өзен торының жиілігі (барлық
өзендер ұзындығы қосындысының осы алаптың ауданына қатынасы) басқа
өңірлерге қарағанда жоғары, 0,4–1,8 кмкм2 шамасында. Шағын өзендердің көбі
Ұлытау, Шыңғыстау, Қарқаралы тауынан, сонымен қатар Тарбағатай, Қаратау,
Мұғалжар жоталарынан басталады. Арал және Каспий маңы шөлді өңірлерінде
өзен торының жиілігі тым сирек (0,03 кмкм2-ге дейін) келеді. Өзендердің
басым көпшілігі Каспий, Арал теңіздерінің, Балқаш, Алакөл және Теңіз сияқты
көлдердің тұйық алаптарына жатады. Тек Ертіс, Есіл және Тобылға кұятын
өзендер ғана мұхитқа құятын Кара теңіз алабына қарайды. Қазақстандағы ең
суы мол өзен – Ертіс. Оның республика жеріндегі ұз. 1700 км, жалпы ұз. 4248
км. Жоғары бөлігіндегі ағыны 2 ірі су электр станцияларымен (Бұқтырма және
Өскемен) реттелген. Өзен суының біраз бөлігі Ертіс-Қарағанды каналы арқылы
Орталық Қазақстанға бұрылған. Ұзындығы жөнінен республикадағы екінші өзен –
Сырдария. Қазақстандағы ұз. 1400 км, жалпы ұз. 2219 км. Егін суаруға
қарқынды пайдалануына байланысты ағыны кейбір жылдары Арал теңізінене
жетпей тартылып қалады. Балқаш к. алабындағы ірі өзен – Іленің республика
шегіндегі ұзындығы 815 км (жалпы ұзындығы 1001 км). Оның ірі салаларының
бірі Шілік өзенінен бастап, Шамалған өзеніне дейін ұзындығы 200 км-ге жуық
Үлкен Алматы каналы салынған.
Батыс Қазақстан жерін негізінен Жайық өзені суландырады. Ол республика
жерінен тыс Оңтүстік Оралдан басталады. Қазақстандағы ұзындығы 1082 км,
жалпы ұзындығы 2428 км. Ірі өзендер қатарына сонымен бірге Есіл, Тобыл,
Елек, Шу, Торғай, Ырғыз, Сарысу, Нұра, Талас, Ойыл, Жем, т.б. өзендер
жатады. Бірақ бұлардың кейбіреуінің деңгейі жазда тым төмендеп, кейбіреуі
мүлдем тартылып қалады, ал көктемде қар суымен толысып тасиды. Қазақстан
өзендерінің көпшілігі жазда суы тартылып, жеке-жеке қарасуларға бөлініп
қалады. Біразы көктемгі қар суымен маусымдық көлдерге құйылып, жазда сорға
айналады. Қазақстан өзендері толығу
сипатына қарай 3 топқа бөлінеді: қар суынан толығатын, мұздық суынан және
аралас толығатын өзендер. Өзендердің көпшілігі көктемде тасиды, тек мұздық
суынан толысатын өзендер ғана жазда тасиды. Климат сипатына байланысты
өзендердің көп жылдық арын мөлшері де үнемі өзгеріп отырады. Жазық өңірлер
өзендері арынының орташа өзгергіштігінің вариациялық коэфф. негізінен 0,80-
нен 1,20-ға дейін жоғарылайды. Бұл шамадан тек Жайық өзенінің ағын
өзгергіштігі кемірек (0,58–0,80), ал Тобылдікі көбірек (1,50-ге дейін)
келеді. Тау өзендерінің жылдық ағын мөлшерінің ауытқуы онша болмайды,
әсіресе Іле Алатауының солт. беткейінен басталатын өзендер деңгейі тұрақты.
Тау өзендерінің суы гидрохим. құрамына қарай гидрокарбонатты болады;
олардың минералдығы жоғары деңгей кезінде 200–300 мгл, деңгейі төмен
түскенде 500–600 мгл-ге дейін жоғарылайды. Жазық өңір өзендерінің суы
сульфатты немесе хлорлы топқа жатады және олардың минералдығы су жинайтын
алаптың ауданына, жер бедері мен топырақ сипатына, климаттық жағдайына
байланысты өзгеріп отырады. Шөлейт және шөл белдемдердегі өзендердің
минералд. 100–200 мгл-ден (бастау жағында) 5000 мгл-ге дейін (төм.
ағысында) артады. Өзендердің
лайлылығы жөнінен Қазақстанның жазық және таулы аудандар арасында үлкен
айырмашылық бар. Жазық жер бедеріне және өзен егістігінің шамалы болуына
байланысты мұндағы өзен суында қатты зат ағыны біршама аз болады, лайлылығы
200 гм3-ден артпайды. Борпылдақ жынысты өңірде ағатын Бат. Қазақстан
өзендерінің лайлылығы тым жоғары (500–700 гм3). Таулы аудандар өзендерінің
лайлылығы ағыс бойымен төмен қарай 50–100 гм3-ге дейін артады.
Көл. Қазақстан көлдерін ауданына қарай
топтастырсақ, онда жалпы 48 262 көл айдынының 45 248-і шағын (ауд. 1 км2-ге
дейінгілер) көлдер қатарына жатады. Ауданы 10 км2-ден астам ірі көлдер саны
296, ал 100 км2-ден астам аса ірі көлдер 21 (бұл 21 айдын үлесіне
Қазақстандағы барлық көлдердің жалпы ауданының 60%-ы тиеді). Қазақстан
аумағы бойынша көлдер біркелкі таралмаған. Кейде бұлар бір-бірінен жүздеген
километр алшақ жатады, кейбір өңірде жиі орналасып, біртұтас көлдер жүйесін
құрайды. Солтүстік Қазақстанда жалпы ауданы 15 623 км2 болатын 21 580 көл
болса, бүкіл Орталық және Оңтүстік Қазақстанда жалпы ауданы 4658
км2 болатын 17 554 көл ғана бар. Солтүстік Қазақстанда 100 км2-лік аймаққа
3 км2-лік көл айдындары болса, бұл көрсеткіш Орталық және Оңтүстік
Қазақстанда сәйкес түрде 0,23 және 0,53 км2-ге дейін кемиді. Қазақстан
көлдері пайда болуы жөнінен тектоникалық және экзогендік түрлерге бөлінеді.
Каспий және Арал теңіздері, Балқаш, Алакөл, Теңіз, Сасықкөл, Марқакөл, т.б.
ірі көлдер тектоникалық қазаншұңқырларда қалыптасқан. Экзогендік көлдерге
Сілетітеңіз, Теке, Жалаулы, Қызылқақ, Үлкен Қараой, т.б. жатады. Орманды
дала және дала белдемдері көлге бай. Жалпы республика айдындарының
көпшілігі абс. биіктіктері 100 м-ден 3500 м-ге дейінгі борпылдақ төрттік
шөгінділердің үстінде орналасқан. Көлдердің су жинайтын алаптарының ауданы
көбінесе 10-нан 320 км2-ге дейін, ал шөлейт және шөл белдемдерінде бұдан да
аумақты келеді. Қазақстан көлдері шарасында 190 км3 су жиналған. Көктемде
көлдер деңгейі 0,2 м-ден 6 м-ге дейін көтеріледі. Жаздың ортасына қарай
сіңу және булану мөлшерінің артуына байланысты көлдердің деңгейлері күрт
төмендейді, ал кейбіреуі кеуіп қалады. Төм. деңгей қазан–қараша айларында
байқалады. Көпшілік көлдер деңгейінің орташа жылдық ауытқу амплитудасы 1 м
шамасында. Ағынсыз көлдер су балансының шығымы түгелдей дерлік булануға
кетеді. Көлдердің су балансындағы жалпы кірістің 10–90%-ы жер беті
ағынынан, 12–40%-ы жауын-шашыннан құралады. Шарасы граниттік жыныстар
үстінде қалыптасқан көлдер баланстары кірісінің 40%-ы жер асты суы ағынынан
қалыптасады. Көл суының хим. құрамы жалпы минералдылық пен иондық құрамының
әр түрлілігімен және тұрақсыздығымен сипатталады. Тұз концентрациясының
маусымдық және көп жылдық ауытқуы көл суы деңгейінің өзгеруіне тығыз
байланысты. Республика көлдері су көлемінің 87%-дан астамы сульфатты
(Балқаш, Алакөл, Теңіз көлдері, т.б.), ал қалғаны карбонатты немесе хлорлы
келеді. Теңіз. Қазақстанның
батыс және оңт.-батыс жағын, еліміздегі ірі тұйық су айдындары – Каспий
және Арал теңіздері шайып жатыр. Каспий теңізі – солтүстік (тереңдігі 4–8
м), орта (780 м-ге дейін) және оңтүстік (тереңдігі 1000 м-ден астам)
бөліктерге ажыратылады. Арал теңізінің шарасы Тұран тақтасының төмен қарай
иілген тұсында қалыптасқан. Деңгейі қарқынды төмендеуде (қ. Каспий теңізі
және Арал теңізі). Жер асты суы. Алаптағы не
кендегі су сыйыстырушы жыныстардың сипатына байланысты – жарықшақтық,
жарықшақтық-қабаттық және қабаттық (пластық) жер асты сулары болып
бөлінеді. Жарықшақтық су таулы, қыратты және ұсақ
шоқылы аймақтарда кеңінен тараған. Құрамы әр түрлі атпа, шөгінді,
метаморфтық жыныстардың жер бетіне жуық үгілу аумағында (30–50 м-ге дейінгі
тереңдікте) қалыптасады. Бұлар жер бетіне көбіне минералд. төмен (0,1–0,1
гл), су шығыны мардымсыз шағын бұлақтар түрінде ұшырайды. Тектоник.
жарылыстар мен жаралу тегі әр түрлі жыныстардың жапсарларын бойлай қуалаған
бұлақтар мен тайыз ұңғымалардың су өнімд. 5–7, кейде 10–15 лс-ке жетеді.
Жарықшақтық-қабаттық жер
асты сулары Маңғыстаудың таулы бөлігіндегі, Мұғалжардағы, Сарыарқадағы,
Оңт. және Шығ. Қазақстандағы шағын құрылымдарды құраушы, палеозой мен төм.
мезозойдың әлсіз цементтелген терригендік және карбонаттық жыныстарының қат-
қабаттарында қалыптасады. Жер бетінде бұлақтар түрінде кездеседі, не тайыз
ұңғымалармен (су шығымы 5 лс-ке дейін) шығарылады. Карстық құбылыс молынан
дамыған әктасты қабаттардағы бұлақтардың су шығымы кейде 10–35 лс-ке
жетеді. Жезқазған – Ұлытау ауданы мен Үлкен Қаратаудағы (Мырғалымсай,
Келтемашат, т.б.) кен қазбалары мен ұңғымаларға жарықшақтық-қабаттық су көп
жиналады. Жарықшақтық және жарықшақтық-қабаттық сулар молаюдың қолайлы
жағдайларында едәуір су қорын жинайды. Таулы өңірлердің 860 мың
км2 аумағына 800 м3с немесе 25 км3жыл жарықшақтық немесе жарықшақтық-
қабаттық сулардың жиналатыны анықталды. Оның 16 км3жыл мөлшері Оңтүстік
және Шығыс Қазақстан тауларының, 9 км3жыл мөлшері Сарыарқа мен Батыс
Қазақстанның биік жерлерінің үлесіне тиеді. Қабаттық жер асты сулары
негізінен жазық аймақтардағы баяу цементтелген және цементтелмеген
антропогеннен палеозойға дейінгі терригендік және карбонаттық жыныстардың
қат-қабаттарынан орын алған. Қабаттық су жиналатын жыныстардың қалыңдығы
өзен аңғарларында бірнеше метрге, биіктеу өңірлерде 0,5–1,5 км-ге, Шу-
Сарысу, Арал маңы, Сырдария, Маңғыстау – Үстірт өңірлерінде 3–6 км-ге,
Каспий ойпатында 10–23 км-ге жетеді. Сулы жыныстардың жоғ. қабаттарында
арынсыз грунт сулары, төменіректе арыны жоғары артезиан сулары қалыптасады.
Тұщы және қышқылтым сулар өзен аңғарларында, эолдық құм алқаптарында, су
айырықтық құмдық түзілімдерде және сонымен бірге Каспий ойпатының шығ.
бөлігіндегі, Солт. Арал, Ортаңғы Маңғыстау, Сырдария, Шу-Сарысу, Іле, Ертіс
маңы ойпаттарындағы бор шөгінділерінде, пермь-триас, юра, палеоген-неоген
шөгінділері жиылған жекелеген телімдерінде бірнеше метр тереңдіктен
500–1000 м (Іле ойысында 2700 м-ге дейін) тереңдіктерде кездеседі.
Минералд. 50–550 гл тұздықтар Каспий ойпаты, Шу-Сарысу, Теңіз-Қорғалжын,
Торғай қолатының орт. мен төм. горизонттарында, Маңғыстау мен Үстірттің
едәуір бөлігінде, Солт. Қазақстанда кеңірек тараған. Жалпы қабаттық қоры
570 м3с немесе 18 км3жыл. Жылда табиғи жолмен жаңарып (орны қайта толып)
отыратын қорларының шамасы 43 км3жылға тең. Осы қорлар негізінде жер асты
суларының пайдалануға болатын әлуеттік (потенциалдық) қоры 53 км3жылға
жетеді. Мұның 16 км3жылдайы барланған (2000). Қазақстандағы Алакөл
артезиан алабы, Бетпақдала артезиан алабы, Каспий маңы артезиан алабы,
Қаратау артезиан алабы, Қызылқұм артезиан алабы, Маңғыстау артезиан алабы,
Мойынқұм артезиан алабы, Солтүстік Қазақстан артезиан алабы, Сырдария
артезиан алабы, Торғай артезиан алабы, Ұлытау артезиан алабы, т. б. жер
асты суының ірі қорлары саналады. [8]
2 ЛАНДШАФТ ҒЫЛЫМЫНА ШОЛУ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЛАНДШАФТ КАРТАСЫ
2.1 Ландшафт туралы ғылымның даму тарихы
Ландшафттану ғылымының бүкіл тарихы қоғамдық практикамен тығыз
байланысты. ХІХ ғасырдың соңғы он жылдығында орыс ғалымдары мен қоғам
қайраткерлері ауыл және орман шаруашылығындағы көптеген проблемаларды шешу
табиғи компоненттер арасындағы байланысты түсіну арқылы екендігін
мойындады. Сонымен, өткен жүз жылдықтың
аяғында ландшафт туралы ұғым туды. Әрине, бұл ландшафт туралы ілім кенеттен
пайда болды деген емес. Сонау ерте уақыттан-ақ күнделікті практикалық
қажеттілік, өмір сүру ерекшеліктері мен жерді ауыл шаруашылығына пайдалану
жолында әр түрлі территорияларды бөлуді талап етті. Ғылыми ландшафттық
идеялардың пайда болғанына дейін әр түрлі мамандарда : аңшыларда,
орманшыларда жергілікті жердің табиғи комплекстері туралы өз тәжірибесінен
алған түсініктер болды. Мысалы, Еуропаның солтүстік тұрғындарында орман мен
батпақтың әр түрлі ландшафттық типтерін көрсететін, ал Орта Азия
халықтарында далаларды, шөлдерді, сортаң жерлердің ерекшеліктерін
айқындайтын жергілікті терминднрі бар. Мына территориялық категорияларды:
батпақты жерлерді, өзен аңғарларын, сортаң жерлерді орыс тілінде урочище
дейді және осы халық термині ландшафттанудың ғылыми сөздігіне енді.
Локалды географиялық ұғыммен бірге, халық тәжірибесі
күрделі территориялық бірліктердің, яғни регионалдық деңгейдегі
бірліктердің пайда болуына әкелді. Мысалы, олар: Мещера, Полесье, Бараба
даласы. Сонымен қатар ежелден халық арасында қолданылып жүрген түсініктер:
тундра, тайга, шөл ғылымға теориялық білім болып енді. Сондықтан
ландшафттанудың қайнар көзі ретінде халық тәжірибесін қорғай білуіміз
керек. Бұған орыстың ландшафттану классигі В.В.Докучаев пен оның
әріптестерінің көңіл бөлуі кездейсоқ емес. [9]
Ландшафттанудың дамуындағы негізгі рольді оның
географиямен тығыз байланысы анықтайды. Бірнеше ғасырдың көлемінде
география өз теориясын іс жүзінде пайдалана алмай келді, ол тек сұрақ-жазу
тәртібіне ие болды. Көптеген жағдайда табиғи ортадағы әр түрлі географиялық
құбылыстардағы энциклопедиялық мәлімет ретінде тіркеу орын алды.
Қазіргі кездегі географиялық идеялардың түбірін біз сонау ерте замандағы
ғалымдардың еңбектерінен табамыз. Біздің эрамызға дейінгі 500-ші жылы
бұрынғы Грецияда жердің шар тәрізді екендігі және онда бірнеше жылу
белдеулерінің бар екендігі (5 белдеу) анықталды. Бірақ бұл идеялар іс
жүзінде дәлелденген жоқ. Жердің шар тәрізді екендігі тек қана б.з.б. 4
ғасырдың 2-ші жартысында Аристотель- айдың тұтылуындағы жердің домалақ
формадағы көлеңкесін және солтүстіктен оңтүстікке қарай қозғалысындағы
жұлдызды аспанның өзгеруі арқылы дәледеді. Осы уақытқа жердің көлемін
есептеп шығару жолындағы ізденістер де тән. Аристотельдің Метеорологика
деген еңбегін жалпы жертанудың басталуы десек те болады, өйткені мұнда жер
қабықшасы, ауа айналымы, теңіз трансгрессиясы мен регрессиясы, өзендердің
аккумулятивтік әрекеті туралы мәселелер қаралды.
Осы уақытқа жер бетін аудандастыру туралы
істелген алғашқы қадамдарды да жатқызуға болады. Мысалы, ежелгі гректердің
түсінігі бойынша, жер бетін үш бөлікке Еуропа, Азия және Африкаға бөлген.
Мұндай аудандастыру жер бетінің сыртқы көрінісіне қарай(өзен, тау) бөлінді.
Осындай жай бөлуді Геродоттың (485-425 б.з.б.) еңбектерінен де таба аламыз.
Б.з.б. І-ІІ
ғасырдағы құл иеленушілік дәуірдегі дүниеге келген көзқарастың тоқырауы
географияға да әсерін тигізді. Физгеографиялық идеялардың одан әрі дамуы
бәсеңдеді, осы саладағы гректердің жетістіктері ұмыт болды. Орта ғасырдағы
дінге көзқарас табиғатты зерттеуге қарсы болды. Географияның ғылым ретінде
қарқындап дамуы 15 ғасыр Италия гуманистерінің грек-рим географтарының
еңбектерін аударғаннан басталды. 15 ғасырдың аяғы мен 16 ғасырдың басындағы
атақты географиялық ашылулар адамзаттың география жөніндегі дұрыс
бетбұрыстарына әкеп соқты. 15 ғасырдың 2-ші жартысынан бастап қазіргі
жаратылыстану ғылымының экспериментальді саласы дами бастады. Бұл кезеңдегі
жетістік Н.Коперниктің (1473-1543) гелиоцентрлік ілімі, техникалық
жетістіктер: термометр, барометр және көрсеткіш трубаның пайда болуы.
Ұлы географиялық жетістіктердің нәтижесінде жердің шар тәрізді
екендігі талассыз, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ
ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51.1 Географиялық орны, жағдайы,
шекарасы және жер бедері ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Климаты мен
гидрографиясы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 9
2 ЛАНДШАФТ ҒЫЛЫМЫНА ШОЛУ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЛАНДШАФТ
КАРТАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .18 2.1 Ландшафт ғылымының даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...18 2.2
Еліміздің ландшафт картасының
классификациялануы ... ... ... ... . ... ... ... .26
3 ЕЛІМІЗДЕГІ ЛАНДШАФТТАРДЫҢ
КЛАССИФИКАЦИЯЛАНУЫ ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 38 3.1 Қазақстанның жазық аймақтарының
ландшафтылары ... ... ... ... ... .. ... ... ..38 3.2 Қазақстанның таулы
аймақтарының ландшафтылары ... ... ... ... ... .. ... ... ..50 3.3
Қазақстанның ландшафтылық
аймақтары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..60
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .65
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..67
КІРІСПЕ
Зepттeyдiң өзeктiлiгi. Табиғатқа шыңдарын мәңгі мұз басқан сеңгір
таулар жазиралы жазықтармен, түгін тартса, майы шыққан құңарлы өңірлер құла
түздермен, ит мұрны өткікіз ормандар құм-шағылды шөлейттермен алмасып
жатады. Бұл ғылым тілінде жер шары мен оның табиғатын түзген әр түрлі
географиялық кешендер деп аталады. Бұлардың құрамдас және құрылымдық
бөліктерінен зат пен энергия алмасуы арқылы біртұтас жүйе құрылады. Бір
құрамдас бөліктің өзгерісі екіншісінің, бір кешеннің өзгерісі басқаның
өзгеріске ұшырауына әкеп соқтырады. Сонымен қатар жергілікті жағдайға
байланысты әр түкпірде әрқилы территориялық табиғат кешендері түзіледі.
Жер бетіндегі
жаратылыс жағдайы әр түрлі территориялық табиғат кешендерінің
ерекшеліктерін, олардың құрамын, байланысын, бір-біріне тигізер әсерін,
құрамдас бөліктерінің өзара орналасу заңдылықтарын ландшафттану ғылымы
зерттейді. [1] Осы ғылымның
қалыптасуына алғашқылардың бірі болып орыс ғалымы В.В.Докучаев айтарлықтай
үлес қосты. Ол территориялардың табиғат жағдайларын зерттеуге кешендік
принцип қолданды. Табиғи процестерді меңгеру үшін табиғаттың жеке бөлігін
емес, тұтас бірлігін тани білу керек деп көрсетті. Ғалым табиғаттың
геогендік және биогендік құрамдас бөліктерінің арақатынасы мен өзара
әрекеттесу заңдылықтарын ашатын ғылымның керектігін ұғынды. Табиғат
зоналары туралы 1898-1900 жылдары жазған көптеген мақалалары осы ғылымға
негіз қалады. Бұдан кейінгі кезде ландшафт ұғымын
Л.С.Бергтің еңбектерінен кездестіреміз. Л.С.Берг ландшафтыға кең мағына
береді. Ол географиялық кешендердің белгілі бір аймақта қайталана беретін
типтерін де (батпақ, құмды шағыл, шыршалы орман т.б. ) немесе нақтылы бір
территориямен шектелетін аймақтарын да (Сарыарқа, Бетпақдала т..б) ландшафт
деп ұқты. Оның бұл тұжырымдары кейін ландшафт туралы теорияның дамуына
негіз болды. Сөйтіп, ХХ ғасырдың 30-жылдарынан бастап ландшафтыны
типологиялық және аймақтық мағынада ұғыну география ғылымына берік енді.
[2]
Ландшафтыны территориялық кешендердің типі деп санаушылар жаратылысы
біртекті, бірақ құрылымдық бөліктері әр түрлі болатынын жер бөліктерін бір
ландшафт түріне немесе территориялар типіне жатқызады. Мысалы, көк терек
аралас қайыңды орман шоқтары өскен далалы ойыстар мен қара топырақты жазық
жерлердегі астық тұқымдас шөптесінді дала екі түрлі ландшафтыға жіктеледі.
Ландшафтылы ғылымының дамуы
ландшафт картасын жасау ісімен тығыз байланысты. Бұрынғы КСРО-да жаппай
ландшафт картасын жасау екінші дүние жүзілік соғыстан кейін қолға алынды.
Кейіннен ірі, орта, ұсақ масштабты ландшафт картасын жасауға Ленинград,
Латвия, Воронеж, Львов, т.б. университеттердің ғалымдарымен Қазақстан
ғалымдары ат салысты.Ландшафт картасын жасау мен зерттеулер қарқынды
жүргізілді. [3]
Зepттeyдiң мaқcaты: -
Еліміздегі ландшафт, ландшафтың классификациялануына шолу жасау; -
Олардың ландшафт ғылымына қaтыcты зepттey жaзбa eңбeктepдeн opын aлyынa
бaca нaзap ayдapy. Зерттеу
міндеттері: - Ландшафтқа
байланысты ақпарат көздеріне шолу;
- Жиналған мәлімет негізінде талдап, сараптама жасау;
- Зерттеу жұмысының түрін, әдіс-тәсілдерін анықтау.
Тақырыптың нысаны. Қандай ғылымның болсын дамуында ғалымдар арасындағы
пікір-таластың, өзекті мәселелерді ауық-ауық бас қосып, талқылап отырудың
маңызы ерекше. Ландшафттанушы ғалымдардың 1963 жылы Алматыда өткен
Бүкілодақтық кеңесі, 1965 жылы Таулар мен шөлді аймақтардың ландшафтарын
зерттеу проблемаларына арналған аймақтық ғылыми симпозиум және басқа
шаралар қазақстан ландшафты туралы зерттеулерді өріс алуына елеулі ықпалын
тигізді. Бұл орайда қазақстандық зерттеушілерден В.М.Чупахинді,
М.Ш.Ишанқұловты, А.В.Чигаркинді, Г.В.Гельдиеваны, т.б. атауға болады. 70-80
жылдарда Қазақстандағы мындай зерттеулер Ертіс-Қарағанды каналы мен Іле,
Ертіс өзендеріндегі су техникалық кешендер құрылыстарына байланысты
жүргізілді.
Ландшафты зерттеу барысында территориялық табиғат кешендерінің түзілісі,
құрамдық және құрылымдық бөліктері, географиялық кешендерді түлетіп,
түрлендіру жолдары, табиғат байлықтарын тиімді пайдалану сияқты мәселелер
тиянақты сөз етіліп, Қазақстанның ландшафттық географиясы ғылыми жағынан
терең және ауқымды қарастырылды. Соңғы мәселе, республика территориясындағы
ландшафтылардың географиялық тарау заңдылықтарын айқындайтын олардың
зоналық жүйесі де, аймақтық және биіктік белдеулік жүйесі де сипатталады.
[4] Зерттеу пәні: Ландшафттану .
Ғылыми жaңaлығы:
- eлiмiздiң ландшафттар жүйeci зepттeлiп,
жеріміздің географиялық табиғат жaғдaйын бeйнeлeйтiн өшпec дepeк көзi
ретінде қapacтыpылады; - Қазақстан Республикамызда ландшафтқа
қaтыcты тың дepeктepдiң бepiлyi.
Тәжірибелік маңызы: Зepттeyдiң нәтижeлepi жoғapы oқy
opындapының жapaтылыcтaнy-пeдaгoгикaлық фaкyльтeтiндe ландшафттану
сабағында, география және экология caлaлapының ғылыми кypcы бoйыншa
дәpicтepдe, ландшафттану бoйыншa apнaйы кypcтap жүpгiзyдe қoлдaнылa aлaды.
Зepттeyдiң әдicтepi мeн тәciлдepi: Тapиxи-caлыcтыpмaлы, cипaттaмa,
capaптaмa әдicтepі.
Зepттey жұмыcының құpылымы: дипломдық жұмыс 87 бетті қамтиды. Кіріспеден, 3
бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен, 2 суреттен
тұрады.
1ҚАЗАҚСТАННЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
1.1 Географиялық орны, жағдайы, шекарасы және жер бедері
Қазақстан аумағы 2724,9 мың км²-ге тең. Жерінің ауданы жағынан
Қазақстан дүние жүзіндегі ең ірі мемлекеттердің қатарына жатады. Ресей,
Канада, Қытай, АҚШ, Бразилия, Аустралия, Үндістан және Аргентинадан кейін 9-
орын алады. Біздің еліміз Франциядан 5 есе, Италиядан 9 есе, Англиядан 11
есе үлкен. Мысалы, республика жеріне Ұлыбритания, Франция, Испания,
Алмания, Аустрия, Нидерланды және Жапония мемлекеттері сыйып кетер еді.
Республиканың халқы 16 млн адамнан асады. Қала
халқының үлесі 56%-ды құрайды. Қазақстан халқының орналасу тығыздыгы 1
шаршы километр жерге 5,4 адамнан келеді.
Қазақстан Еуразия материгінің орталығында орналасқан, екі дүние бөлігін
қамтиды. Кіші батыс аймағы Еуропада, ал көлемді шығыс аймағы Азияда жатыр.
Жайық өзенінің екі жағында орналасқан Атырау қаласы тұрғындарының Еуропа
мен Азияға күнде саяхат жасауға мүмкіндіктері бар. Мұндай мүмкіндік,
сонымен қатар Ресейде де бар. Республика жерінің шеткі нүктелері 55°26'-
40°56' с. е. және 45°27'-87°18' ш. б. аралығында орналасқан.
Физикалық-жағрапиялық жағдайы тұрғысынан, Қазақстан Тынық мұхит пен Атлант
мұхитынан, сондай-ақ Үнді мұхиты мен Солтүстік Мұзды мұхитынан бірдей
дерлік қашықтықта орналасқан. Оның мұхиттардан шалғай жатуы әрі аумағының
үлкендігі климатының өзіндік ерекшелігін қалыптастырады. Қазақстан
батысында – Еділдің төменгі ағысынан, шығысында – Алтай тауларының етегіне
дейін 3000 км-ге, солтүстіктегі – Батыс Сібір жазығынан, оңтүстіктегі
Қызылқұм шөлі мен Тянь-Шань тау жүйесіне дейін 1600 км-ге созылып жатыр.
Сөйтіп, республиканың жағрапиялық орны
оның табиғат жағдайларын анықтайды. Қазақстан қоңыржай белдеудің орта және
оңтүстік ендіктерінде орналасқан. Дәл сол ендіктердегі Шығыс Еуропа
қоңыржай континенттік климатымен, ал Батыс Еуропа субтропиктік климатымен
ерекшеленсе, Қазақстан шұғыл континенттік климатымен көзге түседі.
Қазақстан аумағы табиғатының бір шетінің екінші шетінен айырмашылығы үлкен.
Мысалы, оңтүстіктегі тау етектерінде шие мен өрік гүл атқан
кезде, республиканың солтүстігінде әлі суық, қарлы боран соғып тұрады.
Қазақстан жерінде қатаң Сібір мен қапырық Орта Азия тоғысып жатқандай.
Жағрапиялық орнына қарай республика жерінде орманды дала, дала, шөлейт және
шөл зоналары қалыптасқан. Республиканың батыс шеті (45°27' ш.б.) Эльтон
және Басқұншақ көлдері маңына, ал шығыс нүктесі (87°18' ш.б.) Бұқтырма
өзенінің бастауына сай келеді. Ендік бойымен батыстан шығысқа қарай,
материк ішіне тереңдеген сайын, климаттың континенттігі арта түседі.
Қазақстанның оңтүстік-шығысы мен шығыс таулы өңірлерінде ландшафттардың
күрделене түсетін алуан түрлі биіктік зоналары байқалады. Қазақстанның
жағрапиялық орнына байланысты барлық өңірлерінде жылдың төрт мезгілінің
ауысуы айқын байқалады. Қазақстан Каспий теңізі
арқылы Әзербайжан, Иран елдеріне, Еділ өзені және Еділ-Дон каналы арқылы
Азов және Қара теңіздерге шыға алады. Еліміздің көп бөлігі жазық, үстіртті
болып келеді. Ол алуан түрлі шаруашылық жұмыстарын дамытуға мүмкіндік
береді. [5] Қазақстан шекарасының жалпы ұзындығы
15000 км-ден астам, оның 12000 км-ге жуығы құрлық арқылы, ал 3000 км-ден
астамы Каспий және Арал теңіздері арқылы өтеді.
Қазақстан батыста, солтүстік-батыста және солтүстікте (6467 км)
Ресеймен шектеседі. Республиканың Алтайдан Тянь-Шаньға (Хантәңірі
массивіне) дейінгі 1460 км-ге созылып жатқан шығыс шекарасы Қытай Халық
Республикасымен арадағы мемлекеттік шекараға сай келеді. Ал оңтүстігінде
тәуелсіз дос мемлекеттер: Түрікменстанмен - 380 км, Өзбекстанмен - 2300 км
және Қырғызстанмен - 980 км шектеседі. Республиканың шекарасы батысында –
Каспий маңы ойпаты мен Жалпы Сырт қыратының біраз жерін, солтүстігінде
Батыс Сібір жазығының оңтүстігін; оңтүстігінде Тұран ойпатын, ал шығысы мен
оңтүстік-шығысында Алтайдың батыс бөлігінің, Сауыр, Тарбағатай жоталарының,
Жоңғар Алатауының негізгі бөлігін және Тянь-Шаньның солтүстік жоталарын
басып өтеді. Республика шекарасы
кей жерлерде Каспий және Арал теңіздерінде, Алтай және Тянь-Шань тауларында
табиғи шепке сай келеді. Қазақстанның қазіргі жер
бедері палеогеографиялық дамудың талай ұзақ кезеңдерінен кейін, теңіздік
және континенттік жағдайлардың алмасып отыруынан, климаттың үнемі өзгеріске
ұшырауынан және тектоникалық қозғалыстардың нәтижесінде қалыптасқан.
Республиканың орталық бөлігінде болған варийлік (герциндік) тау жүйелері
жоғары палеозойдан бастап қарқынды континенттік мүжілуге ұшырау салдарынан,
қалдық қырқалы денудациялық жазықтар мен аласа тауларға айналды. Тек қана
Торғай қолаты мен республиканың солтүстік-шығыс бөлігін кайнозойдың
мореналық алаптарының жекелеген шығанақтары, ал оңтүстік-батыс бөлігін
тұтасымен бор және неогендік теңіз басып жатты. Төрттік кезеңде ғана
Маңғыстау түбегі мен оған жапсарлас аудандар климаты қуаң жазық құрлыққа
айналды. Қазақстанның оңтүстік-шығысында неоген-төрттік кезеңде түзілген
биік таулы аймақтың қалыптасу процесі бүгінге дейін созылуда. Оған жер
қыртысының осы аймақтағы қозғалыстары мен сілкінулері дәлел. Таулы өңірді
табиғат тарихында 3 рет мұз басқан, соның салдарынан мұнда қар, мұздықтық
аңғарлар, мореналық материалдар ұшырайды. Республиканың
шығысында Алтай тау жүйесі (Оңтүстік Алтай мен Кенді Алтай ғана Қазақстан
жерінде) созылған. Алтай жер бедерінің құрылысы сатылы келеді; жұмыр
жоталары мен тау массивтерінен сеңгір жалдары және тік шыңдары оқшаулана
жеке-дара тұрады. Жүйенің орташа биіктігі 2500 – 3500 м, биік жері Мұзтау –
4506 м. Бұл шың бейне бір жүйелік торап сынды: одан солтүстікте-батысқа
және оңтүстікке қарай Алтайдың ірі жоталары тарайды. Алтайдың жағасы –
Қалба жотасы Ертістің сол жағалауында жатыр. Алтайдан Зайсан ойысымен
бөлінген Тарбағатай тауының Қазақстан жеріне тек батыс бөлігі кіреді, ал
шығыс жартысы Қытай аумағында. Бұл жотаның ұзындығы 300 км-дей, орташа
биікт. 2000 – 2200 м, ең биік жері 2992 м. Тарбағатайдың шығыстағы жалғасы
Сауыр жотасы (3816 м). Тарбағатай жотасы Алакөл ойысы арқылы Қазақстанның
оңтүстік-шығыс бөлігіндегі ірі тау жүйелерінің бірі – Жетісу (Жоңғар)
Алатауына ұласады. Ұзындығы 450 км, ені 100 – 250 км. Көксу аңғары тау
жүйесін 2 жотаға (Солтүстік және Оңтүстік Жетісу жоталары) бөледі.
Солтүстік Жетісу жотасының орталық бөлігінде бүкіл тау жүйесінің ең биік
жері – Бесбақан шыңы (4464 м) бар. Тау батысқа қарай біртіндеп аласарып,
Баянжүрек, Қойтас, т.б. жоталарға тарамдалып кетеді. Оңтүстік Жетісу жотасы
негізінен ірі Тоқсанбай, Мұзтау, Бежінтау, Тышқантау жоталарынан құралады.
Жетісу Алатауының басты ерекшеліктері – мұнда терең аңғарлар мен шатқалдар
көп, шыңдары үшкір, сеңгір келеді, көпшілік бөлігін мұз басқан. Жетісу
Алатауы оңт-нде Іле ойысымен шектеседі. Ойыстың батыс бөлігі Қараой
үстіртін қамтиды.
Қазақстанның оңтүстігінде және оңтүстік-шығысында Тянь-Шань жүйесіне
жататын көп жылдық қар мен мұздықтар басқан аса ірі тау жоталары жатыр.
Осындағы Хантәңірі шыңынан батысқа және солтүстікке қарай Солтүстік және
Орталық Тянь-Шаньннің жоталары тарайды. Хантәңірі шыңы – бүкіл Тянь-
Шаньдағы мұзданудың негізгі торабы. Қазақстанның оңтүстік-шығыс бөлігіне
сонымен қатар, Теріскей Алатау жотасының шығыс сілемдері, Күнгей Алатаудың
шығыс бөлігінің солтүстік беткейі және Кетпен (Ұзынқара) жотасы кіреді.
Солтүстік Тянь-Шаньннің ірі, әрі биік тау жотасы – Іле Алатауы; ұзындығы
350 км, ең биік жері – Талғар шыңы 4951 м. Жотаның солтүстік беткейі тік
сатылы, жалдары үшкір келеді. Беткейлері терең шатқалдармен және
аңғарлармен тілімделген. Іле Алатауы – сейсмикалық өңір және мұнда ірі
мұздану ошақтары (393 мұздық) көп. Шығысында Шарын шатқалымен шектеліп,
батысында Кіндіктас тауына ұласады да, одан солтүстік-батыста аласа таулы,
төбешікті Шу-Іле таулары жалғасады. Қазақстанның оңтүстігіне Қырғыз
Алатауының солтүстік беткейі, ішінара Талас Алатауы, сонымен қатар Қаратау
жотасы кіреді. Алдыңғы екеуінің дені Қырғызстанда орналасқан.
Ұсақ шоқылы Сарыарқа өз алдына жеке геоморфологилық
облыс. Ең биік жері – Қызыларай тауындағы Ақсораң шыңы (1565 м). Таулық жер
бедеріне осындағы Көкшетау, Баянауыл, Ұлытау, Қарқаралы таулары және
Шыңғыстау жотасы жатады. Сарыарқаның оңтүстік-батысы оқшауланған аласа
таулы, қырқалы келген кең аумақты шөлді Бетпақдала үстірті орналасқан.
Батыс Қазақстандағы Мұғалжар тауы Орал тау жүйесінің тікелей жалғасы
саналады және оңтүстігінде біртіндеп жекелеген қырқалар мен шоқыларға
бөлініп кетеді. Маңғыстау таулары аралары ойыстармен бөліне қатар жатқан 3
жотадан тұрады. Ең биік жері Қаратау жотасында – 556 м. Көршілес Үстірт
өңірі Маңғыстаудан Қарынжарық ойысымен бөлінген, шығысында Арал теңізіне
дейінгі өңірді қамтиды. Ендік және бойлық бағытта 800 км-дей кең аймақтағы
Маңғыстау түбегі мен жазық Үстірт ағын судың тым тапшылығына байланысты
нағыз шөлге айналған. Каспий маңы ойпаты теңіздің солтүстігіндегі Жалпы
Сыртқа дейінгі ені 500 км-ден астам кең өңірді алып жатыр. Ойпат жер
бедеріне құм төбелер, шағын көл қазаншұңқырлары, саздақты тегіс шағын
жазықтар және бор шөгінділері толған күмбез тәрізді қыраттар бір-бірімен
алмасып отырады. Негізінен жазық келген Тұран ойпатының тек солт. бөлігі
ғана Қазақстанға енген. Балқаш – Алакөл ойысы құмды (Тауқұм,
Сарыесікатырау, Мойынқұм, т.б.) шөл боп келеді. Сонымен қатар, бұл өңірде
саздақты жазықтар да кеңінен таралған. Шу өз-нен оңт. жақтағы өңірді
Мойынқұм алып жатыр. Батыс Сібір жазығының оңтүстік етегі Қазақстанның
солтүстігінде Сарыарқаға ұштасады (Солт. Қазақстан жазығы). Жазықтың
Қазақстан жеріндегі орташа биікт. 150 – 200 м және Ертіс жазығы мен Есіл
жазығынан тұрады. Орал тауы мен Сарыарқаның
аралығында ені 300 км-дей қырқалы Торғай үстірті жатыр. Орта бөлігін ұзына
бойы құрғақ арналы шағын өзен және ұсақ қалдық көлдерге бай Торғай қолаты
алады. Қолат беті негізінен тегіс, төрткілді келеді. [6]
1.2 Климаты және гидрологиясы
Қазақстанның климаты шұғыл континентті. Климаттың континенттігі оның
өзіндік ерекшеліктерінен көрінеді. Оларға: қыс пен жаз температураларының
үлкен айырмашылық жасауы, ауаның құрғақтығы, республиканың көп жерінде
атмосфералық жауын-шашынның әркелкі түсуі, кыстың солтүстікте ұзак әрі
аязды, оңтүстікте қысқа әрі жұмсақ болуы жатады.
Қазақстан өзі орналасқан географиялық ендігі
бойынша климаты ылғалды субтропиктік Жерорта теңізі елдеріне және қоңыржай
континентті орталық Еуропаға сәйкес келеді. Бірақ еліміз орасан зор Еуразия
құрлығының ортасында орналасқандықтан климатының шұғыл континенттігімен
ерекше. Өйткені Дүниежүзілік мұхиттардан мыңдаған километр кашық
жатқандықтан олардың климат жұмсартарлық әсері өте аз. Қазақстан
коңыржай климаттық белдеудің оңтүстігінде жатыр, сондықтан жылдың төрт
мезгілі (жаз, күз, қыс, көктем) айқын білінеді. Қыста Сібірдің катты суығы
келеді. Жазда Орта Азияның жылы, тіпті ыстық ауасының әсері жақсы
байқалады. Жыл мезгілдерінің арасындағы температуралық айырмашылықтар
климаттың континенттігін арттырады. Кең байтақ Қазақстан жерінде оның
географиялық орнына (яғни атмосфералық ылғалдықтың негізгі көзі –
мұхиттардан тым шалғай орналасуына) және жер бедерінің сипатына байланысты
қуаң континенттік климат қалыптасқан. Басқа кез-келген аумақты аймақтар
сияқты республика климатына да радиациялық және циркуляциялық факторлар
кешені ерекше әсер етеді.
Радиация. Қазақстан аумағы үстінде бүкіл жыл бойы жоғары қысымды ауа
қабаты үстемдік етеді, ал оған көршілес аймақтарға (солтүстік, батыс және
оңтүстік) төменгі қысымды қабаттар тән келеді. Жалпы республика аумағының
көпшілік бөлігінде антициклондық ауа райы басым. Сондықтан мұнда шұғылалы
ашық күндер ұзақтығы жылына солтүстіктен оңтүстікке қарай 2000 сағаттан
3000 сағатқа дейін артып отырады. Жылына солтүстікте 120, оңтүстікте 260
күн ұдайы ашық болады, бұлтты күндер саны тиісінше 60 күннен 10 күнге дейін
(Балқаш ойысында) кемиді. Міне, осылардың нәтижесінде жиынтық радиация
мөлшері де солтүстіктен оңтүстікке қарай 4200-ден 5500 МДжм2-ге дейін
біртіндеп артады. Сол сияқты төсеніш беттің (жер бетінің) сәуле қайтару
қабілетіне байланысты сіңірілетін радиация мөлшері де оңтүстікке қарай
бірқалыпты көбейеді. Сәуле қайтару қабілетін қыста тұрақты қар жамылғысы
қалыптасқанда ең жоғары мәніне 70 – 80%-ға жетіп, жазда көпшілік жерде 20 –
30%-ке дейін төмендейді. Радиацияның жылдық тиімді сәулелену мәні
солтүстікте 1500-ден оңтүстікте 2100 МДжм2-ге дейін өзгереді. Теріс мәнді
радиациялық баланстың маусымдық ұзақт. солт-те 3,5 – 4,5 ай (қараша –
наурыз), оңтүстікте – 1 ай. Қазақстанда жылудың булануға
жұмсалатын жылдық шығынының мөлш. солтүстіктен оңтүстікке қарай 630-дан 420
МДжм2-ге кемиді. Шөлді өңірдің қуаңшылық маусымында жылудың көп мөлш.
турбулентті жылу алмасуға кетеді. Тек топырақтың көктемгі ылғалға қаныққан
кезінде, сол сияқты көгалды жерлерде буландыруға кететін жылу мөлшері ауаны
турбулентті жылу алмасу жолымен қыздыратын жылу шығынынан артық болады.
Жазғы шұраттық құбылыс, яғни булану есебінен күндізгі ауа температурасының
қала төңірегіне қарағанда төменірек болуы Алматыда жақсы байқалады.
Радиация мен жылу балансының өзгерісі ауа температурасын өзгертеді.
Қаңтар айының орташа
температурасы Қазақстанның солтүстік және шығыс аудандарындағы – 18°С-тан
оңтүстік аудандарында 3°С-қа дейін көтеріледі. Шілденің орташа
температурасы бұл аудандарда тиісінше 19°С-тан 28 –30°С-қа дейін.
Қазақстанның солтүстік-шығысында климаттың континенттігі тым жоғары, бұл
өңірде қаңтар мен шілденің орташа температурасының айырмашылығы 41°С-қа
жетеді. Оңтүстік аудандарда 10 ай бойы орташа тәуліктік температура 0°С-тан
жоғарырақ болады. Республиканың солт-нде қыс ұзақ, қарлы әрі суық, аяз кей
уақыттарда –45°С-тан –50°С-қа жетеді. Жазы қоңыржай жылы, қысқа, кейде ауа
температурасы 35°С-тан 45°С-қа дейін қызуы мүмкін. Көктемнің соңғы үсігі
шілдеде, ал күздің ерте үсігі тамыздың аяғында түсуі мүмкін.
Қазақстанның оңтүстік аудандарының қысы жұмсақ. Бұл өңірдің қыс
айларында жиі-жиі қайталанатын жылымық құбылысы кезінде ауа
температурасының ең жоғарғы деңгейі 15 – 20°С-қа дейін көтеріледі. Соған
қарамастан мұнда кейбір күндері –30–35°С, тіпті –40°С-тан да төмен аяздар
байқалады. Алматыда абсолют минимум –42°С-қа жеткен (26 ақпан, 1951).
Республиканың қиыр оңтүстігінде көктемгі соңғы үсік сәуірдің аяғында,
алғашқы үсік қыркүйектің 2-жартысында түсуі ықтимал. Оңтүстік Қазақстанның
таулы өңірінен тыс бөлігінде жаз тым ыстық әрі ұзақ. Кейбір жылдары ауа
температурасы 45 – 47°С-қа, топырақтың беткі қабаты 70°С-қа және одан да
жоғары қызуы мүмкін. Күн энергиясының мұншама көп қоры Қазақстан аумағында
гелиоэнергетиканы дамытуға мүмкіндік береді. Атмосфера айналымы.
Қазақстан жері қыс маусымында Сібір антициклонының тармағы мен азорлық
ядросының ыкпалына жиі ұшырап отырады. Осыған байланысты республиканың
солтүстігінде оңүстік-батыс және батыс, ал жазда солтүстік-батыс бағыттан
соғатын жел басым келеді. Қазақстандағы атмосфералық процестер Солтүстік
жарты шардың Атлантика – Еуразия секторының 3 ірі аумақты айналымы
ықпалымен қалыптасады. Егерде циклондар мен антициклондардың алмасу жолдары
ендік бағытпен өтсе, онда ол ендік бағыттағы айналым делінеді. Ендік
бағыттағы айналым кезінде Қазақстанның көпшілік бөлігінде жауын-шашынның
мөлшері кеміп, ауа температурасы жоғарылайды. Еуропалық айналым кезінде
республикаға суық ауа массаларының енуі жиілейді, температура шұғыл
төмендейді, жауын-шашын молаяды, жел күшейеді. Сібірлік айналымда –
оңтүстіктен тарайтын жылы ауа массалары ұлғайып, ауа температурасы
жоғарылайды, жауын-шашын кемиді. Республика климатының қалыптасуына оның
жер бетінің әр тектілігінің де әсері болады.
Қазақстандағы атмосфералық циркуляциялық процестерге оңтүстік және
оңтүстік-шығыстағы тау жүйелері (биікт. 4000 – 5000 м-лік) мен Каспий және
Арал теңіздері сияқты су айдындары да ықпалын тигізеді. Табиғи кедергі
саналатын тау жүйелері атмосферадағы ендік бағыттағы шептік белдемін
солтүстік-шығыс бағытқа қарай ойыстырып, ауа массасының заулама ағынын
күшейтеді. Осы ауа массасы сонымен бірге тау бөктеріндегі жергілікті
климатты қалыптастырушы тау аңғарлық ауа айналымын тудырады. Қазақстанның
таулық және тау етегіндегі өңірлерінің термиялық режимі жапсарлас жатқан
жазықтар жағдайына қарағанда мүлдем басқаша келеді. Таудағы температура
жазық жердегіден төмен келеді. Тау беткейлері төңірегіндегі ауа қабатының
радиациялық салқындауынан және беткеймен төмен қарай ойысқан ауаның
жылынуынан таулы аудандарда темп-раның ауытқу амплитудасы кеміп,
температура инверсиясы (жалпы биіктікке байланысты ауа температурасының
көтерілуі) қалыптасады. Инверсия қыс маусымында неғұрлым күштірек
қалыптасады. Тау жоталарына жақындаған сайын тік бағыттағы ауа ағыны
күшейіп, жауын-шашын шұғыл артады. Орташа жылдық жауын-шашын мөлшері
жазықта 100–200 мм болса, тау бөктерінде 500–600 мм-ге дейін артады. Жазық
өңірлерде жылдық жауын-шашынның максимумы жаз айларында, ал тау бөктерінде
жылына 2 рет (наурыз – сәуір және қараша – желтоқсан) байқалады. Су
айдындары бриздік айналымды тудырады, ол құрлықта ондаған километрге ғана
таралады. Орта ендік бойындағы су айдындарының солтүстік-шығыс жағалауында
жазда жылы ылғалды ауа ағыны үстемдік етсе оңтүстік-батыс жағында
атмосфералық суық серпіліс пайда болады. Бұл құбылысты Арал теңізі мен
Каспийдің солтүстік-шығыс бөлігінен жиі-жиі байқауға болады. Су
айдындарының оңтүстік-батыс бөлігіне қарағанда солтүстік-шығысында жауын-
шашын 2–3 есе көбірек түседі. Аумақты Каспий айдыны климаттың қалыптасуына
қыста ғана ыкпал жасайды. Керісінше, Арал теңізі атмосфера айналымына жаз
айларында ғана катысады. Көлемі шағын Балқаш көлінің де атмосфера
айналымына және бұлттылыққа тигізетін әсері мол. Қазақстан жеріндегі
соғатын желдің орташа жылд. 4–4,5 мс, Каспий теңізінің жағалауында 6 мс-
тен астам, ал Жетісу қақпасында соғатын Ебі желінің жылдамдығы 70 мс-ке
жетеді. Қазақстан аумағын 4 климаттық белдеу
қамтиды: - Орманды дала климаттық белдемі
республиканың ылғалы ең мол бөлігі. Орташа жылдық жауын-шашын мөлш. 242 –
315 мм-ге дейін, оның 80%-ы жылдың жылы мезгілінде жауады. 10°С-тан жоғары
орташа тәуліктік ауа температурасының жылдық жиынтық мөлш. 2100°С.
Вегетациялық өсіп-өну кезеңінің ұзақтығы 160–170 тәулік. Ең қысқа жыл
маусымы – көктем, ұзақтығы 1,5 ай, жазы 3 айға созылады. Қысы ұзақ,
қазаннан сәуірдің соңына дейін. Қуаңшылықтың орташа жылдық мөлшері 37 күн
болса, кейбір жылдары 110 - 113 күнге дейін созылады;
- Далалық климаттық белдем республиканың солтүстігіндегі біраз
аймақты қамтиды. Жылдық жауын-шашын мөлшері 200 – 300 мм, оның 70 – 80%-ы
жаз айларына тән. Тұрақты қар жамылғысы 140–160 күнге созылады, қардың
орташа қалыңдығы 30 см-дей. Дүлей желді күндер көп және эрозиялық процестер
күшті дамыған. 10°С-тан жоғары ауаның орташа тәуліктік температурасының
жылдық жиынтық мөлшері 2100 – 2300°С. Вегетациялық өсіп-өну кезеңінің
ұзақт. 170–180 тәулік. Қуаңшылықтықтың орташа жылдық мөлш. 69 күн. Орманды
дала климаттық белдеміне қарағанда қысы және көктемі қысқа, жазы ұзағырақ,
күзі 1 айға жуық (қыркүйектен басталады).
- Шөлейт (шөлейтті дала) климаттық белдем,
немесе қуаң дала Қазақстанның орта бөлігіндегі жазық өңірді алып жатыр.
Жылдық жауын-шашын мөлшері оңтүстікке қарай 279 мм-ден 153 мм-ге дейін
кемиді, оның 43–27%-ы жылдың суық маусымында түседі. Тұрақты қар жамылғысы
120 күндей сақталады. Қар жамылғысының қалыңдығы батыстан шығысқа қарай 20
см-ден 60 см-ге дейін артады. Ауаның орташа тәуліктік температурасы 25°С-
тан жоғары күндер саны 30–45, 35°С-тан жоғарғысы – 10–20 күн. Вегетациялық
өсіп-өну кезеңінің ұзақтығы 170–200 тәулік. Қысы қатал, ауа райы құбылмалы
келеді, жазы ыстық, радиацияның жиынтық мөлшері тым жоғары. Аңызақ лебі
кейбір жылдары айына 27–29 күнге созылады. - Шөл климаттық
белдемі Қазақстанның жазық өңірінің көп бөлігін қамтиды. Ол 3 типке
ажыратылады: сазды шөл, құмды шөл және тасты шөл. Орташа жылдық
температурасы 3–13°С, жылдық жауын-шашын мөлшері 81– 84 мм. Кейде жылына
20–30 күндей қар жауады. Жазы ұзақ, ыстық, қысы салқын, ауасы тым құрғақ
келеді. Қар жамылғысы тұрақсыз. Жалпы жылына қар белдемінің оңтүстігінде
31, солтүстік-шығысында 120 күндей жатады. Желі баяу, аязды маусымның
ұзақт. 100–170 күндей. Вегетациялық өсіп-өну кезеңі 180–260 тәулік. Қысы
құбылмалы: қарашада түсіп, наурыздың аяғына дейін созылады. Аяз кейде
–15–20°С-қа, ал солтүстігінде –32°С-қа дейін жетеді. Жазы мамырдың басында
басталып, қыркүйектің 2-жартысына дейін созылады. Шілденің орташа темп-расы
23 – 30°С, кей күндері 41 – 46°С-қа дейін көтерілуі мүмкін. Көктемнің тым
қысқа маусымында жылдық ылғалдың 14–25%-ы түсіп үлгіреді, соның нәтижесінде
топырақ ылғалға қанығып, эфемерлік өсімдіктер қаулап өседі.
Қазақстанның қиыр оңтүстік бөлігі жылу мен ылғалдың жыл
бойы таралуына, т.б. метеорологиялық сипаттамалар ерекшеліктеріне қарай
жеке оңтүстік шөл белдем аралығын құрайды. Ерекшелігі: жауын-шашынның
негізгі мөлшері (62–67%) наурыз айында түседі, жыл бойына 40 күндей қар
қылауы байқалады, бірақ та қар жамылғысы қалыптаспайды. Вегетациялық өсіп-
өну кезеңінің ұзақт. 245–260 тәулік, 10°С-тан жоғары ауаның орташа
тәуліктік темп-расының жылдық жиынтық мөлш. 4300–4600°С. Жыл маусымдары
айқын ажыратылады. Қысы қысқа, 90 күндей. Жазы ұзақ, 160–170 күнге дейін
созылады. [7] Қазақстан
жерінде өзен, көл, мұздықтар мен жер асты суының таралуы және су қоры
олардың деңгейлік ерекшеліктсрі ең алдымен климат факторларына, жер бетіне
түсетін жылу мен ылғалдың арақатынасына тәуелді. Су қорларының ішінде,
әсіресе, өзен және көл ағындарының маңызы аса күшті. Бірақ көпшілік өзен-
көлдердің деңгейлері үнемі күрт ауытқып отырады: кей жылдары су мөлш.
қалыпты орташа деңгейден 2–4 есе артық болса, қуаң жылдары көптеген
айдындар мүлдем құрғап қалады. Аридтік аймақта жайласқан еліміздің маңызды
табиғи қорларының бірі – жер асты суы. Су қорлары кең-байтақ аумақта
біркелкі таралмаған (сурет 1)
Сурет 1. Қазақстан суларының таралуы
Жоғарыда келтірілген сурет бойынша, жалпы су қорлары орталық пен
солтүстікке қарағанда батыста, шығыста, оңтүстік өңірлерде таралған.
Мұздық. Қазақстандағы жер беті ағын суы қорының негізгі көзі –
мұздықтар суы. Таулық өңірлерден жалпы ауд. 2033,3 км2-лік 2724 мұздық
анықталды (1985). Жалпы мұз басудың тең жартысына жуығы (1000 км2-ден
астам) Жетісу Алатауында (мұздық аум. 1369 км2), қалғаны Іле мен Күнгей
(610,7 км2), Теріскей (144,9 км2) Алатауларында, Алтай мен Сауыр
жоталарында (106,2 км2), Қырғыз және Талас Алатауларында (101,5 км2).
Қазақстан мұздықтарын 3 топқа жіктеуге болады: аңғарлық мұздықтар,
беткейлік мұздықтар және денудациялық беткейлер мұздықтары (жұмыр, мүжіле
тегістелген шыңдарда). Осылардың ішінде көбірек таралғандары (жалпы
мұздықтардың 66%-ы) аңғарлық мұздықтар. Аңғарлық мұздықтардың көпшілігі
Қазақстан табиғатын (әсіресе таулы өңірлерін) зерттеуге аса зор ұлес қосқан
ғалымдардың, әдебиет және мәдениет қайраткерлерінің есімдерімен аталған.
Іле Алатауындағы Талғар массивімен байланысты күрделі аңғарлық Корженевский
мұздығы – Қазақстандағы аса ірі мұздық болып саналады: ұз. 11,7 км, ауд.
38,0 км2, мұзының жалпы көл. 6,32 км3. Аңғарларда және аңғарлық беткейлерде
қалыптасқан мұздықтардың көпшілігінің қалыңд. 50 – 100 м, ал таудың жоғары
беткейлеріндегі мұздықтардікі 10–30 м.
Мұздықтардағы мұздың жалпы көл. 100 км3. Мұз басудың төм. шекарасы мен фирн
(мұзқар) сызығының (мұз шоғырының көбеюі кезіндегі жоғ. және еріп азаюы
кезіндегі төм. бөліктері арасындағы шегі) абс. биіктігі солт-тен оңт-ке
және батыстан шығысқа карай арта түседі. Егер де Алтайда бұл көрсеткіш
2500–2800 м болса, Тянь-Шань тауында 3500–3800 м. Бұның өзінде оңт.
беткейлерге қарағанда солт. беткейлердің шекарасы 200–250 м төменірек
жатады. Қазақстан мұздықтары негізінен тым төмен темп-ралы келеді. Әсіресе,
мұздың үстіңгі 12–15 м қабаты қыс кезінде қатты суынады. Жаз маусымында
мұздың 1 м-ге дейінгі беткі қабаты 0°С-ка дейін ғана жылынады. Мұз
қабатының жұқалығына, темп-расының төмендігіне және жылдық жауын-шашынның
шамалы түсуіне байланысты мұздықтар жылына 50–70 м-ге дейін төмен қарай
баяу жылжиды. Мұздықтардың абляциялық (еру және булану процесінің) маусымы
қалыпты жағдайларда 2–2,5 айға созылады. Абляцияның көп жылдық орташа мөлш.
1 м шамасында. Мұздық суы – тау өзендерінің толығу көзі. Әр тау өзені
ағынының басталар жеріндегі суының 85%-ы, жазыққа шығар бөлігіндегінің 35%-
ы мұздық суының үлесіне тиеді.
Республика мұздықтары тартылуда. Кейбіреуінің ұзындығы
жылына 5–20 м-ге, ауданы 1000 м2, мұз қоры 0,05– 0,1%-ға кемуде.
Қазақстанның таулық бөлігінде ауд. 20000 км2-дей көп жылдық тоң белдемі
қалыптасқан; оның төменгі шегі Алтайда 2000 м, Сауырда 2300 м. Жетісу
Алатауында 2800 м және Тянь-Шань жоталарында 3000 м-ге дейін төмендейді.
Өзен. Қазақстан өзендерін ұзындығы бойынша топтасақ, онда 85
022 өзеннің ішінде 84 694-і шағын (ұзындығы 100 км-ге дейін), 305-і орташа
(500 км-ге дейін) және 23-і ірі (500–1000 км-ден астам) өзендер қатарына
жатады. Республиканың шығысындағы Алтай, оңтүстік-шығысындағы Жетісу және
Іле Алатаулары ылғалы мол таулы өңірлердегі өзен торының жиілігі (барлық
өзендер ұзындығы қосындысының осы алаптың ауданына қатынасы) басқа
өңірлерге қарағанда жоғары, 0,4–1,8 кмкм2 шамасында. Шағын өзендердің көбі
Ұлытау, Шыңғыстау, Қарқаралы тауынан, сонымен қатар Тарбағатай, Қаратау,
Мұғалжар жоталарынан басталады. Арал және Каспий маңы шөлді өңірлерінде
өзен торының жиілігі тым сирек (0,03 кмкм2-ге дейін) келеді. Өзендердің
басым көпшілігі Каспий, Арал теңіздерінің, Балқаш, Алакөл және Теңіз сияқты
көлдердің тұйық алаптарына жатады. Тек Ертіс, Есіл және Тобылға кұятын
өзендер ғана мұхитқа құятын Кара теңіз алабына қарайды. Қазақстандағы ең
суы мол өзен – Ертіс. Оның республика жеріндегі ұз. 1700 км, жалпы ұз. 4248
км. Жоғары бөлігіндегі ағыны 2 ірі су электр станцияларымен (Бұқтырма және
Өскемен) реттелген. Өзен суының біраз бөлігі Ертіс-Қарағанды каналы арқылы
Орталық Қазақстанға бұрылған. Ұзындығы жөнінен республикадағы екінші өзен –
Сырдария. Қазақстандағы ұз. 1400 км, жалпы ұз. 2219 км. Егін суаруға
қарқынды пайдалануына байланысты ағыны кейбір жылдары Арал теңізінене
жетпей тартылып қалады. Балқаш к. алабындағы ірі өзен – Іленің республика
шегіндегі ұзындығы 815 км (жалпы ұзындығы 1001 км). Оның ірі салаларының
бірі Шілік өзенінен бастап, Шамалған өзеніне дейін ұзындығы 200 км-ге жуық
Үлкен Алматы каналы салынған.
Батыс Қазақстан жерін негізінен Жайық өзені суландырады. Ол республика
жерінен тыс Оңтүстік Оралдан басталады. Қазақстандағы ұзындығы 1082 км,
жалпы ұзындығы 2428 км. Ірі өзендер қатарына сонымен бірге Есіл, Тобыл,
Елек, Шу, Торғай, Ырғыз, Сарысу, Нұра, Талас, Ойыл, Жем, т.б. өзендер
жатады. Бірақ бұлардың кейбіреуінің деңгейі жазда тым төмендеп, кейбіреуі
мүлдем тартылып қалады, ал көктемде қар суымен толысып тасиды. Қазақстан
өзендерінің көпшілігі жазда суы тартылып, жеке-жеке қарасуларға бөлініп
қалады. Біразы көктемгі қар суымен маусымдық көлдерге құйылып, жазда сорға
айналады. Қазақстан өзендері толығу
сипатына қарай 3 топқа бөлінеді: қар суынан толығатын, мұздық суынан және
аралас толығатын өзендер. Өзендердің көпшілігі көктемде тасиды, тек мұздық
суынан толысатын өзендер ғана жазда тасиды. Климат сипатына байланысты
өзендердің көп жылдық арын мөлшері де үнемі өзгеріп отырады. Жазық өңірлер
өзендері арынының орташа өзгергіштігінің вариациялық коэфф. негізінен 0,80-
нен 1,20-ға дейін жоғарылайды. Бұл шамадан тек Жайық өзенінің ағын
өзгергіштігі кемірек (0,58–0,80), ал Тобылдікі көбірек (1,50-ге дейін)
келеді. Тау өзендерінің жылдық ағын мөлшерінің ауытқуы онша болмайды,
әсіресе Іле Алатауының солт. беткейінен басталатын өзендер деңгейі тұрақты.
Тау өзендерінің суы гидрохим. құрамына қарай гидрокарбонатты болады;
олардың минералдығы жоғары деңгей кезінде 200–300 мгл, деңгейі төмен
түскенде 500–600 мгл-ге дейін жоғарылайды. Жазық өңір өзендерінің суы
сульфатты немесе хлорлы топқа жатады және олардың минералдығы су жинайтын
алаптың ауданына, жер бедері мен топырақ сипатына, климаттық жағдайына
байланысты өзгеріп отырады. Шөлейт және шөл белдемдердегі өзендердің
минералд. 100–200 мгл-ден (бастау жағында) 5000 мгл-ге дейін (төм.
ағысында) артады. Өзендердің
лайлылығы жөнінен Қазақстанның жазық және таулы аудандар арасында үлкен
айырмашылық бар. Жазық жер бедеріне және өзен егістігінің шамалы болуына
байланысты мұндағы өзен суында қатты зат ағыны біршама аз болады, лайлылығы
200 гм3-ден артпайды. Борпылдақ жынысты өңірде ағатын Бат. Қазақстан
өзендерінің лайлылығы тым жоғары (500–700 гм3). Таулы аудандар өзендерінің
лайлылығы ағыс бойымен төмен қарай 50–100 гм3-ге дейін артады.
Көл. Қазақстан көлдерін ауданына қарай
топтастырсақ, онда жалпы 48 262 көл айдынының 45 248-і шағын (ауд. 1 км2-ге
дейінгілер) көлдер қатарына жатады. Ауданы 10 км2-ден астам ірі көлдер саны
296, ал 100 км2-ден астам аса ірі көлдер 21 (бұл 21 айдын үлесіне
Қазақстандағы барлық көлдердің жалпы ауданының 60%-ы тиеді). Қазақстан
аумағы бойынша көлдер біркелкі таралмаған. Кейде бұлар бір-бірінен жүздеген
километр алшақ жатады, кейбір өңірде жиі орналасып, біртұтас көлдер жүйесін
құрайды. Солтүстік Қазақстанда жалпы ауданы 15 623 км2 болатын 21 580 көл
болса, бүкіл Орталық және Оңтүстік Қазақстанда жалпы ауданы 4658
км2 болатын 17 554 көл ғана бар. Солтүстік Қазақстанда 100 км2-лік аймаққа
3 км2-лік көл айдындары болса, бұл көрсеткіш Орталық және Оңтүстік
Қазақстанда сәйкес түрде 0,23 және 0,53 км2-ге дейін кемиді. Қазақстан
көлдері пайда болуы жөнінен тектоникалық және экзогендік түрлерге бөлінеді.
Каспий және Арал теңіздері, Балқаш, Алакөл, Теңіз, Сасықкөл, Марқакөл, т.б.
ірі көлдер тектоникалық қазаншұңқырларда қалыптасқан. Экзогендік көлдерге
Сілетітеңіз, Теке, Жалаулы, Қызылқақ, Үлкен Қараой, т.б. жатады. Орманды
дала және дала белдемдері көлге бай. Жалпы республика айдындарының
көпшілігі абс. биіктіктері 100 м-ден 3500 м-ге дейінгі борпылдақ төрттік
шөгінділердің үстінде орналасқан. Көлдердің су жинайтын алаптарының ауданы
көбінесе 10-нан 320 км2-ге дейін, ал шөлейт және шөл белдемдерінде бұдан да
аумақты келеді. Қазақстан көлдері шарасында 190 км3 су жиналған. Көктемде
көлдер деңгейі 0,2 м-ден 6 м-ге дейін көтеріледі. Жаздың ортасына қарай
сіңу және булану мөлшерінің артуына байланысты көлдердің деңгейлері күрт
төмендейді, ал кейбіреуі кеуіп қалады. Төм. деңгей қазан–қараша айларында
байқалады. Көпшілік көлдер деңгейінің орташа жылдық ауытқу амплитудасы 1 м
шамасында. Ағынсыз көлдер су балансының шығымы түгелдей дерлік булануға
кетеді. Көлдердің су балансындағы жалпы кірістің 10–90%-ы жер беті
ағынынан, 12–40%-ы жауын-шашыннан құралады. Шарасы граниттік жыныстар
үстінде қалыптасқан көлдер баланстары кірісінің 40%-ы жер асты суы ағынынан
қалыптасады. Көл суының хим. құрамы жалпы минералдылық пен иондық құрамының
әр түрлілігімен және тұрақсыздығымен сипатталады. Тұз концентрациясының
маусымдық және көп жылдық ауытқуы көл суы деңгейінің өзгеруіне тығыз
байланысты. Республика көлдері су көлемінің 87%-дан астамы сульфатты
(Балқаш, Алакөл, Теңіз көлдері, т.б.), ал қалғаны карбонатты немесе хлорлы
келеді. Теңіз. Қазақстанның
батыс және оңт.-батыс жағын, еліміздегі ірі тұйық су айдындары – Каспий
және Арал теңіздері шайып жатыр. Каспий теңізі – солтүстік (тереңдігі 4–8
м), орта (780 м-ге дейін) және оңтүстік (тереңдігі 1000 м-ден астам)
бөліктерге ажыратылады. Арал теңізінің шарасы Тұран тақтасының төмен қарай
иілген тұсында қалыптасқан. Деңгейі қарқынды төмендеуде (қ. Каспий теңізі
және Арал теңізі). Жер асты суы. Алаптағы не
кендегі су сыйыстырушы жыныстардың сипатына байланысты – жарықшақтық,
жарықшақтық-қабаттық және қабаттық (пластық) жер асты сулары болып
бөлінеді. Жарықшақтық су таулы, қыратты және ұсақ
шоқылы аймақтарда кеңінен тараған. Құрамы әр түрлі атпа, шөгінді,
метаморфтық жыныстардың жер бетіне жуық үгілу аумағында (30–50 м-ге дейінгі
тереңдікте) қалыптасады. Бұлар жер бетіне көбіне минералд. төмен (0,1–0,1
гл), су шығыны мардымсыз шағын бұлақтар түрінде ұшырайды. Тектоник.
жарылыстар мен жаралу тегі әр түрлі жыныстардың жапсарларын бойлай қуалаған
бұлақтар мен тайыз ұңғымалардың су өнімд. 5–7, кейде 10–15 лс-ке жетеді.
Жарықшақтық-қабаттық жер
асты сулары Маңғыстаудың таулы бөлігіндегі, Мұғалжардағы, Сарыарқадағы,
Оңт. және Шығ. Қазақстандағы шағын құрылымдарды құраушы, палеозой мен төм.
мезозойдың әлсіз цементтелген терригендік және карбонаттық жыныстарының қат-
қабаттарында қалыптасады. Жер бетінде бұлақтар түрінде кездеседі, не тайыз
ұңғымалармен (су шығымы 5 лс-ке дейін) шығарылады. Карстық құбылыс молынан
дамыған әктасты қабаттардағы бұлақтардың су шығымы кейде 10–35 лс-ке
жетеді. Жезқазған – Ұлытау ауданы мен Үлкен Қаратаудағы (Мырғалымсай,
Келтемашат, т.б.) кен қазбалары мен ұңғымаларға жарықшақтық-қабаттық су көп
жиналады. Жарықшақтық және жарықшақтық-қабаттық сулар молаюдың қолайлы
жағдайларында едәуір су қорын жинайды. Таулы өңірлердің 860 мың
км2 аумағына 800 м3с немесе 25 км3жыл жарықшақтық немесе жарықшақтық-
қабаттық сулардың жиналатыны анықталды. Оның 16 км3жыл мөлшері Оңтүстік
және Шығыс Қазақстан тауларының, 9 км3жыл мөлшері Сарыарқа мен Батыс
Қазақстанның биік жерлерінің үлесіне тиеді. Қабаттық жер асты сулары
негізінен жазық аймақтардағы баяу цементтелген және цементтелмеген
антропогеннен палеозойға дейінгі терригендік және карбонаттық жыныстардың
қат-қабаттарынан орын алған. Қабаттық су жиналатын жыныстардың қалыңдығы
өзен аңғарларында бірнеше метрге, биіктеу өңірлерде 0,5–1,5 км-ге, Шу-
Сарысу, Арал маңы, Сырдария, Маңғыстау – Үстірт өңірлерінде 3–6 км-ге,
Каспий ойпатында 10–23 км-ге жетеді. Сулы жыныстардың жоғ. қабаттарында
арынсыз грунт сулары, төменіректе арыны жоғары артезиан сулары қалыптасады.
Тұщы және қышқылтым сулар өзен аңғарларында, эолдық құм алқаптарында, су
айырықтық құмдық түзілімдерде және сонымен бірге Каспий ойпатының шығ.
бөлігіндегі, Солт. Арал, Ортаңғы Маңғыстау, Сырдария, Шу-Сарысу, Іле, Ертіс
маңы ойпаттарындағы бор шөгінділерінде, пермь-триас, юра, палеоген-неоген
шөгінділері жиылған жекелеген телімдерінде бірнеше метр тереңдіктен
500–1000 м (Іле ойысында 2700 м-ге дейін) тереңдіктерде кездеседі.
Минералд. 50–550 гл тұздықтар Каспий ойпаты, Шу-Сарысу, Теңіз-Қорғалжын,
Торғай қолатының орт. мен төм. горизонттарында, Маңғыстау мен Үстірттің
едәуір бөлігінде, Солт. Қазақстанда кеңірек тараған. Жалпы қабаттық қоры
570 м3с немесе 18 км3жыл. Жылда табиғи жолмен жаңарып (орны қайта толып)
отыратын қорларының шамасы 43 км3жылға тең. Осы қорлар негізінде жер асты
суларының пайдалануға болатын әлуеттік (потенциалдық) қоры 53 км3жылға
жетеді. Мұның 16 км3жылдайы барланған (2000). Қазақстандағы Алакөл
артезиан алабы, Бетпақдала артезиан алабы, Каспий маңы артезиан алабы,
Қаратау артезиан алабы, Қызылқұм артезиан алабы, Маңғыстау артезиан алабы,
Мойынқұм артезиан алабы, Солтүстік Қазақстан артезиан алабы, Сырдария
артезиан алабы, Торғай артезиан алабы, Ұлытау артезиан алабы, т. б. жер
асты суының ірі қорлары саналады. [8]
2 ЛАНДШАФТ ҒЫЛЫМЫНА ШОЛУ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЛАНДШАФТ КАРТАСЫ
2.1 Ландшафт туралы ғылымның даму тарихы
Ландшафттану ғылымының бүкіл тарихы қоғамдық практикамен тығыз
байланысты. ХІХ ғасырдың соңғы он жылдығында орыс ғалымдары мен қоғам
қайраткерлері ауыл және орман шаруашылығындағы көптеген проблемаларды шешу
табиғи компоненттер арасындағы байланысты түсіну арқылы екендігін
мойындады. Сонымен, өткен жүз жылдықтың
аяғында ландшафт туралы ұғым туды. Әрине, бұл ландшафт туралы ілім кенеттен
пайда болды деген емес. Сонау ерте уақыттан-ақ күнделікті практикалық
қажеттілік, өмір сүру ерекшеліктері мен жерді ауыл шаруашылығына пайдалану
жолында әр түрлі территорияларды бөлуді талап етті. Ғылыми ландшафттық
идеялардың пайда болғанына дейін әр түрлі мамандарда : аңшыларда,
орманшыларда жергілікті жердің табиғи комплекстері туралы өз тәжірибесінен
алған түсініктер болды. Мысалы, Еуропаның солтүстік тұрғындарында орман мен
батпақтың әр түрлі ландшафттық типтерін көрсететін, ал Орта Азия
халықтарында далаларды, шөлдерді, сортаң жерлердің ерекшеліктерін
айқындайтын жергілікті терминднрі бар. Мына территориялық категорияларды:
батпақты жерлерді, өзен аңғарларын, сортаң жерлерді орыс тілінде урочище
дейді және осы халық термині ландшафттанудың ғылыми сөздігіне енді.
Локалды географиялық ұғыммен бірге, халық тәжірибесі
күрделі территориялық бірліктердің, яғни регионалдық деңгейдегі
бірліктердің пайда болуына әкелді. Мысалы, олар: Мещера, Полесье, Бараба
даласы. Сонымен қатар ежелден халық арасында қолданылып жүрген түсініктер:
тундра, тайга, шөл ғылымға теориялық білім болып енді. Сондықтан
ландшафттанудың қайнар көзі ретінде халық тәжірибесін қорғай білуіміз
керек. Бұған орыстың ландшафттану классигі В.В.Докучаев пен оның
әріптестерінің көңіл бөлуі кездейсоқ емес. [9]
Ландшафттанудың дамуындағы негізгі рольді оның
географиямен тығыз байланысы анықтайды. Бірнеше ғасырдың көлемінде
география өз теориясын іс жүзінде пайдалана алмай келді, ол тек сұрақ-жазу
тәртібіне ие болды. Көптеген жағдайда табиғи ортадағы әр түрлі географиялық
құбылыстардағы энциклопедиялық мәлімет ретінде тіркеу орын алды.
Қазіргі кездегі географиялық идеялардың түбірін біз сонау ерте замандағы
ғалымдардың еңбектерінен табамыз. Біздің эрамызға дейінгі 500-ші жылы
бұрынғы Грецияда жердің шар тәрізді екендігі және онда бірнеше жылу
белдеулерінің бар екендігі (5 белдеу) анықталды. Бірақ бұл идеялар іс
жүзінде дәлелденген жоқ. Жердің шар тәрізді екендігі тек қана б.з.б. 4
ғасырдың 2-ші жартысында Аристотель- айдың тұтылуындағы жердің домалақ
формадағы көлеңкесін және солтүстіктен оңтүстікке қарай қозғалысындағы
жұлдызды аспанның өзгеруі арқылы дәледеді. Осы уақытқа жердің көлемін
есептеп шығару жолындағы ізденістер де тән. Аристотельдің Метеорологика
деген еңбегін жалпы жертанудың басталуы десек те болады, өйткені мұнда жер
қабықшасы, ауа айналымы, теңіз трансгрессиясы мен регрессиясы, өзендердің
аккумулятивтік әрекеті туралы мәселелер қаралды.
Осы уақытқа жер бетін аудандастыру туралы
істелген алғашқы қадамдарды да жатқызуға болады. Мысалы, ежелгі гректердің
түсінігі бойынша, жер бетін үш бөлікке Еуропа, Азия және Африкаға бөлген.
Мұндай аудандастыру жер бетінің сыртқы көрінісіне қарай(өзен, тау) бөлінді.
Осындай жай бөлуді Геродоттың (485-425 б.з.б.) еңбектерінен де таба аламыз.
Б.з.б. І-ІІ
ғасырдағы құл иеленушілік дәуірдегі дүниеге келген көзқарастың тоқырауы
географияға да әсерін тигізді. Физгеографиялық идеялардың одан әрі дамуы
бәсеңдеді, осы саладағы гректердің жетістіктері ұмыт болды. Орта ғасырдағы
дінге көзқарас табиғатты зерттеуге қарсы болды. Географияның ғылым ретінде
қарқындап дамуы 15 ғасыр Италия гуманистерінің грек-рим географтарының
еңбектерін аударғаннан басталды. 15 ғасырдың аяғы мен 16 ғасырдың басындағы
атақты географиялық ашылулар адамзаттың география жөніндегі дұрыс
бетбұрыстарына әкеп соқты. 15 ғасырдың 2-ші жартысынан бастап қазіргі
жаратылыстану ғылымының экспериментальді саласы дами бастады. Бұл кезеңдегі
жетістік Н.Коперниктің (1473-1543) гелиоцентрлік ілімі, техникалық
жетістіктер: термометр, барометр және көрсеткіш трубаның пайда болуы.
Ұлы географиялық жетістіктердің нәтижесінде жердің шар тәрізді
екендігі талассыз, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz