Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауапкершілігінің ерекше жағдайларына жалпы сипаттама
МАЗМҰНЫ
Кiрiспе
1-тарау. Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауапкершілік пен жазаның
жалпы сипаттамасы
2-тарау. Кәмелетке толмағандардың қылмыстық
жауапкершілігінің ерекше жағдайларына
жалпы сипаттама
2.1. Кәмелетке толмағандардың қылмыстық
жауапкершілігінің ерекшеліктері
2.2. Кәмелетке толмағандарды қылмыстық
жауапкершіліктен босату және оларға тәрбиелік
әсері бар ықпал ету шараларын қолданудың
ерекшеліктері
2.3. Кәмелетке толмағандарға жазалаудың мәні,
қолданылатын жазаның мақсаттары мен
қағидалары, жаза түрлері
3-тарау. Кәмелетке толмағандардың қылмыстарының
алдын алу
Қорытынды
Қосымшалар
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Зерттеу өзектілігі
Еліміз үшінші мыңжылдықтың табалдырығын тәуелсіз мемлекет ретінде
аттап, құқықтық - демократиялық мемлекет негізін қалыптастыруға кірісті.
Нарықтық-экономикалық қатынастардың қоғам өміріне тереңдеп енуі, еркін
жұмысшы күші мен меншіктің әр түрлілігі сияқты көптеген факторлар
әлеуметтік-экономикалық өмірімізге өзгерістер енгізсе, ал саяси сала
азаматтық қоғам институттарының өркендеуімен, сөз бостандығы, демократия,
плюрализм сияқты процестермен ерекшеленеді.
Нарықтық қатынастарға байланысты орын алған жұмыссыздық, көптеген қала
мен ауыл тұрғындарының өмір сүру дәрежесінің төмендеуі біршама келеңсіз
құбылыстармен байланысып жатыр. Осының ерекше белгісі – қоғамдық және
құқықтық тәртіпті бұзу және оның ең қауіпті түрі – қылмыстылық болып
табылады.
Осы елiмiздегi қылмыстардың жалпы санының өсуi жағдайында,
кәмелетке толмағандардың қылмыстылығы да көбейiп бара жатыр. 1996-
2007 жылдар арасында ол мынадай көрсеткiштердi аңғартады; 1996 жылы
- 8442 , 1997 жылы - 6949, 1998 жылы -7039, 1999 жылы -7524, 2000 жылы -
7501, 2001 жылы - 8302, 2002 жылы - 8622, 2003 жылы – 8117, 2004 жылы –
8353, 2005 жылы – 8096, 2006 жылы – 8167, 2007 жылы – 8219 қылмыс
тіркелген.
Кәмелетке толмағандар жасайтын қылмыстардың арасында ауыр
қылмыстардың және пайдакүнемдiк, зорлықпен ұштасқан қылмыстардың саны
басым. Сондай-ақ, осы қылмыстарда тағылықтың, қатыгездiктiң орын алуы
сирек емес. Қылмыстардың басым көпшiлiгi ортақ қатысу нысанында,
әсiресе топпен жасалады, бұл құбылыс та жасөспiрiмдердiң
психологиясына тән және әрбiр үшiншi қылмысты кәмелетке толмағандар
ересектермен бiрiгiп жасайды.
2007 жылы Астана қаласының соттарымен 1557 тұлғаға қатысты 1240
қылмыстық іс қаралды, оның 79-ы 114 кәмелетке толмағандарға қатысты.
Кәмелетке толмағандармен жасалған қылмыстар саны қаралған қылмыстардың
жалпы көлемінің 6,3% құрады.
Статистикалық ақпараттарға сәйкес кәмелетке толмағандар жасаған қылмыс
түрлері бойынша жағдай келесідей болып отыр:
ҚР ҚК бабы 103 175 177 178 179 185 96 Өзге баптар бойынша
Барлығы 2007ж Адам 4 28 2 35 19 6 2 18 114 2006ж Аам 1
19 3 27 10 4 1 28 93
2007 жылы 2006 жылмен салыстырғанда құқықбұзушылықтарға қатысқан
кәмелетке толмағандардың саны өскенін көріп тұрмыз. Осы жерде қоғам мен
мемлекетті өте қатты алаңдатын мәселе, кәмелетке толмағандардың қатысуымен
жасалатын қылмыстардың тұлға мен меншікке зорлық, қатыгездік көрсетумен
жасалып, бағытталғандығы.
96 кәмелетке толмағандарға қатысты 79 қылмыстық істің 65-і бойынша
жазалау үкімі шығарылып, 28 жасөспірімге қатысты 14 қылмыстық іс
қысқартылды, басқа сөзбен айтқанда мемлекет пен қоғам жасөспірімді сақтау
мүмкін деп тапты.
Кәмелетке толмағандардың қатысуымен сот практикасы істерінің анализі
2007 жылы кәмелетке толмағандар қылмыстардың келесі категориялары бойынша:
1) ауырлығы орташа қылмыстар – 50 тұлғаға қатысты 40 қылмыстық іс.
2) ауыр қылмыстар – 62 тұлғаға қатысты 37 қылмыстық іс.
3) аса ауыр қылмыстар - 2 тұлғаға қатысты 2 қылмыстық іс қаралған болатын.
Бұл жерде мемлекеттік органдар құқықбұзушылықтардың пайда болуын атап
айтқанда, отбасылардың бейберекетcіздігі, жасөспірімдер арасындағы
жұмыссыздық, колледждер мен университетерде оқуды төлеу үшін қаржының
болмауы, мектептердің бос уақытты ұйымдастырудағы материалдық базасының
әлсіз жағдайы, құқықтық тәрбиенің жеткіліксіздігі және т.б. негізгі
себептерін түсіне отырып, кәмелетке толмағандарға бас бостандығынан
айырумен байланысты емес жаза тағайындауды жүзеге асырады.
2007 жылы соттармен 56 жасөспірімдерге қылмыстық істер бойынша шартты
жаза қолданған, 59 тұлғаға айыппұл салынған 61 әкімшілік істері қаралған
болатын.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының жоғарыда аталып кеткен
белгiлерi заң шығарушыны кәмелетке толмағандардың қылмыстық
жауапкершiлiгiн аса мұқияттылықпен регламентациялау қажеттiлiгiне
итермелейдi, қабылдануға тиiстi нормалар қылмыстылық жауапкершiлiк пен
жазалаудың жалпы ережелерiнен кей жағдайларда өзгеше болуы
қажеттiлiгi туды. Заңдылықпен, кәмелетке толмағандар үшiн жаза
түрлерi, жазаның жекелеген түрлерiн тағайындау, оларды жаза мен
қылмыстық жауапкершiлiктен босату, сондай-ақ ескiру мерзiмiн санау
және соттылықты жоюдың ерекше жағдайларын белгiленді.
Әрине, кәмелетке толмағандардың қылмыстарына қарсы күресуде
қылмыстық-құқұқтық шаралар негiзгi болып табылмайды. Кәмелетке
толмағандардың қылмыстылығының өсуiне қоғамның қарқынды түрде
әлеуметтiк бөлiнуi, халықтың басым көпшiлiгiнiң өмiр сүру деңгейiнiң
күрт төмен түсiп кетуi, отбасылық қатынастардың өзгеруi,
жасөспiрiмдерге деген қатыгездiктiң жоғарылауы жағдайында болып
жатқанын ескермеуге болмайды. Осындай жағдайда маңыздылығы бойынша
бiрiншi орындарда әлеуметтiк, экономикалық және тәрбиелiк алдын алу
шаралары болуы жалпыға ақиқат заңдылық. Дегенмен, қылмыс жасалған
жағдайда, кәмелетке толмағанды қылмыстық жауапкершілікке тарту мәселесі
туындайды.
Бұл мәселелер 1998 жылы күшiне енген Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексiнiң құрамына кәмелетке
толмағандардың қылмыстық жауапкершiлiгi атты бөлiмдi кiргiзу арқылы
шешiлген. Бұл бөлiм нормаларының мазмұны Қылмыстық кодекстiң Жалпы
бөлiмнiң ережелерiнен өзгешелеу құрастырылған, ерекшелену себебi,
олардың қылмыс субьектiсiнiң жас ерекшелiгiмен ғана түсiндiрiледi
және олар жауапкершiлiк пен жазаны жеңiлдетуге бағытталған.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауапкершілігі туралы бөлімнің 78 -
бабы анықтағандай, кәмелетке толмағандар деп қылмыс жасаған кезге қарай
жасы он төртке толған, бірақ он сегізге толмаған адамдар деп танылады.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстары жөнінде істерде қараған кезде сот
кәмелетке толмағанның жасын нақты анықтауға бағытталған шаралар қабылдауға
міндетті (айы, күні, жылы). Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының
Кәмелетке толмағандардың қылмыстары жөніндегі істер мен оларды қылмыстық
және өзге қоғамға қарсы іс-әрекеттер жасауға тарту бойынша заңнаманы
қолдану тәжірибесі туралы 2002 жылдың 11 сәуіріндегі нормативті
қаулысында, еліміздің соттары, анықтау және тергеу органдары жетекшілікке
алатын ережелер белгіленеді.
Кәмелетке толмағандар туралы дербес бөлiмнiң Қазақстан
заңдылығында пайда болуы бiрiншi рет Қазақ ССР Қылмыстық кодексiнде
кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауапкершiлiгiне көзқарас жеткiлiктi
түрде iзгiлiк тұрғыда болса да, осы тақырып бойынша нормалар Жалпы
бөлiмнiң әр түрлi баптарында шашырап жүйеленбеген едi. Сол себептi
қылмыстық заңда кәмелетке толмағандарға арналған арнайы бөлiмнің
пайда болуы бұл елiмiздiң қылмыстық заңының жоғары даму деңгейiн
көрсетiп отыр.
Кәмелетке толмағандардың қылмыс жасағандығы үшін жауапкершіліктің
ерекшелігі - іске асыру мүмкіндігі болып не қылмыстық жауапкершіліктен
тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларын қолдану не қылмыстық
жауапкершілікке тарту арқылы жүзеге асады,
бірақ:
▪ қылмыстық жауапкершіліктен тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу
шараларын қолдану арқылы (ҚР ҚК 81бабы);
▪ ҚР ҚК 79 – бабында арнайы көзделген жаза түрлерін қолдану
арқылы;
Қарастырып отырған мәселе қандай маңызды болмасын, ол әлi де
жеткiлiктi деңгейде зерттелген жоқ. Әрине, бiздiң елiмiзде осы
бағытта арнаулы зерттеулер жүргiзiлмеген десек, ол шындыққа сыймас.
Бұл саладағы аз да болса монографиялар мен ғылыми еңбектерден құр
алақан емеспiз.
Өткенге шолу жасайтын болсақ, жасы кәмелетке толмағандар
арасындағы қылмыстылықпен күрес жүргiзудiң әр түрлi проблемалары
бұрыңғы Кеңес Одағы тұсында З.А.Астемировтың, Е.В.Болдыревтың,
М.И.Блумның, К.Е.Игошевтың, А.Н.Игнатовтың, Е.Л.Коневскийдiң,
Н.А.Ключинскаяның, Г.М. Миньковскийдiң, Н.И.Трофимовтың,
А.К.Шедринаның, Е. А. Харшактың және тағы да басқа ғалымдардың
еңбектерiнде баяндалған болатын.
Ал, Қазақстандық материалдарға сәйкес К.А. Бегалиевтiң
Предупреждение безнадзорности и правонарушений
несовершеннолетних; М.С.Нарикбаевтың Актуальные вопросы применения
нового уголовного и уголовно-процессуального законодательства РК;
Г.С.Мауленовтың Основные характеристики преступности в Республике
Казахстан, Е.I.Қайыржанов, Д.Бұғыбайқызының [1] және тағы да басқа
ғалымдардың еңбектерiн айтуға болады.
Осы дипломдық жұмысты таңдау негізі болып, менің заңнамадағы кәмелетке
толмағандардың қылмыстық жауапкершілігі мен жазасы бөлігіне деген
қызығушылық болып табылады.
Дипломдық жұмысты жазудың мақсаты - кәмелетке толмағандардың
қылмыстық жауапкершілігі саласындағы жинақталған білімдерді зерттеу және
кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауапкершілігінің ерекшеліктерін
қарастыру. Жоғарыдағыларды ескере отырып дипломдық жұмысты жазуда мен
алдыма бiрнеше мiндеттер қойдым, олар төмендегiдей:
Олардың бiрiншiсi – Қазақстан Республикасындағы кәмелетке толмаған
қылмыскерлердiң қылмыстылығының деңгейiн анықтау.
Екiншiсi - кәмелетке толмаған қылмыскерлердiң жауапкершiлiгiнің
ерекшелiктерiн анықтау және осы мәселенiң даулы жақтарын көрсету .
Үшіншісі – кәмелетке толмаған қылмыскерлердiң қылмыстылығының
себептері мен шарттарын және олардың алдын алу шараларын анықтау.
1-тарау. Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауапкершілік пен жазаның
жалпы сипаттамасы
Мемлекет өзiнiң азаматтарына оларды орындамау белгiлi бiр
жауапкершiлiктiң басталуын көздейтiн, әлеуметтiк талаптар қояды.
Қорғалатын мүдденiң сипатына қарай бұл жауапкершiлiк құқықтық және
моральдық болуы мүмкiн.
Қылмыстық жауапкершілік заңи жауапкершіліктің түрі болып табылады
(азаматтық-құқықтық, тәртіптік, әкімшілік т.б.) және құқықтық
жауапкершiлiктiң iшiндегi ең қаталы және ауыры болып табылады.
Көп қолданатындығына қарамастан, қылмыстық құқық теориясында
қылмыстық жауапкершiлiк түсiнiгiнiң заңды түсiнiктемесi жоқ. Cол
себептi, бұл түсiнiктiң мазмұны жайлы құқық теориясында елеулi
келiспеушiлiктер бар. Олардың iшiнен бiрнеше пiкiрдi көрсетуге
болады: қылмыстық жауапкершiлiк - құқықтық нормаларға негiзделген,
заңның күшiне мойын ұсыну мiндетi [2, 25б.] - деп түсiндiретiн
көзқарасқа ұқсас қылмыстық жауапкершiлiк - тұлғаның мемлекет алдында
жауап беру мiндетi [3, 77б.], - деген көзқарас белгiлi. Сондай - ақ ,
бұлардан өзгеше қылмыстық жауапкершiлiк – тек қана мемлекеттiң
алдында жауап беру мiндетi ғана емес, сонымен қатар оларды бастан
кешiру [4, 222б.],- деген пiкiр қалыптасқан. Келтiрiлген пiкiрлердiң
ешқайсысы қылмыстық жауапкершiлiк түсiнiгiн толық көрсетпейдi.
Сонымен қатар, дұрыс емес деп те атала алмайды.
Жоғарыдағыларды ескере отырып, қылмыстық жауапкершілікке доктриналды
түсінік беруге болады:
Сонымен, қылмыстық жауапкершілік - ол қылмыстық-құқықтық қатынастар
шеңберінде пайда болатын және жүзеге асатын қылмыс жасаған тұлға мен
мемлекеттің, яғни оның құзіретті органы арасындағы қылмыс жасаудың күрделі
әлеуметтік-құқықтық салдары болып табылады. Ол келесіні қамтиды:
Біріншіден, қылмыс жасаған тұлғаның қылмыстық заң нормаларына
негізделген және қылмыс жасау фактісінен шығатын жасағаны үшін мемлекеттің,
яғни мемлекеттің құзіретті органдарына алдына мәлімдеу міндеті.
Екіншіден, мемлекеттің, яғни оның құзіретті органының іс-әрекетті
жасаған тұлғаға жасалған әрекетіне сот үкімінде көрініс табатын кері баға
беру мен бетке басу міндеті.
Үшіншіден, кінәліге жасаған құқыққа қайшы әрекеті үшін жағымсыз
салдар ретінде жаза немесе өзге қылмыстық-құқықтық сипаттағы шара
тағайындау, сондай-ақ тұлғаның жасаған әрекеті үшін ауыртпалық пен
жоқшылықтарды көтеру міндеті.
Төртіншіден, соттаудың ерекше құқықтық салдары ретінде тағайындалған
жазаны өтеумен болатын соттылық.
Қылмыстық жауапкершiлiк тек қылмыстық - құқықтық жауапкершiлiк
шегiнде жүзеге асырылып, пайда бола алады. Бiрақ, қылмыстық
жауапкершiлiк пен қылмыстық құқықтық - қатынастың арасындағы қатынас
әртүрлi түсiндiрiледi. Ғалымдардың бiр тобы бұл түсiнiктi тең
дәрежелi деп түсiндiрсе [5, 23б.], басқалары қылмыстық жауапкершiлiктi
тек қана қылмыстық емес, осыған қоса қылмыстық iс жүргiзушiлiк
және қылмыстық атқарушылық қатынастардың жүзеге асырылуын бiлдiредi
[6, 50б.] деп санайды, үшiншiлерi қылмыстық жауапкершілікті қылмыстық
-құқықтық қатынастардың құрамдас бөлiгi ретiнде көрсетедi. [7, 61б.]
Әр уақыттағы заңгер - ғалымдардың теорияларын қарастырсақ, қазіргі
кезде қылмыстық-құқықтық қатынасқа мынандай анықтама беруге болады.
Сонымен, қылмыстық-құқықтық қатынас - тұлға мен мемлекет, яғни құзіретті
мемлекеттік орган арасында пайда болатын аталған тұлғаның қылмыс жасау
негізінде пайда болатын қылмыстық құқық нормаларымен реттелетін қоғамдық
қатынастар. Аталғанан, қылмыстық-құқықтық қатынас субъектілерін көрсету
қиын емес. Қылмыстық-құқықтық қатынас субъектілері - бір жағынан, құқыққа
қайшы іс-әрекет жасаған тұлға, екінші жағынан, мемлекет, яғни оның
құзіретті органы болып табылады.
Қылмыстық-құқықтық қатынастардың пайда болуының заңды фактісі – ол
нақты адамның қылмыстық – жазалау әрекет жасауы. Аталған жағдайда қылмыстық-
құқықтық қатынас пайда болады, бірақ ол барлық жағдайда фактілік мазмұнға
ие болмайды, мысалы егер, қылмыс жасаған тұлға белгісіз болғанда. Бұл
жағдайда, мемлекет, яғни оның құзіретті органы жасалған әрекетке кері баға
беріп, оны жасаған тұлғаға бетке басу мүмкін. Екінші жағынан, қылмыс
жасаған тұлға, ол жасаған әрекеті үшін ауырлықтар мен қиындықтарды және
тағайындалған жазаны өткерумен жүзеге асырылатын соттаудың ерекше құқықтық
салдары ретінде соттылықты өткере алмайды.
Қылмыстық-құқықтық қатынастардың мазмұны болып субъектілердің
құқықтары мен міндеттері болып табылады. Бұл дегеніміз, бір субъектінің
нақты құқығына басқа субъектінің міндеті сай келеді, мысалы: мемлекет
құқықбұзушыдан оның жасаған әрекеті үшін жауап беруді талап ету, оны
соттау мен қылмыстық-құқықтық мәжбүрлеу шараларын қолдануға құқығы бар.
Мемлекеттің аталған құқығына құқықбұзушының, жасаған әрекеті үшін мемлекет
алдында жауап беру, соттау мен қылмыстық-құқықтық мәжбүрлеу шараларына
шалдығу міндеті сай келеді
Құқықбұзушы тек бұзылған заң негізінде және заңмен көзделген шектерде
ғана жауапты болуға құқығы бар. Қылмыс жасаған тұлғаның бұл құқығына,
мемлекеттің құқықбұзушыға деген наразылық шеңберін заңда белгіленген
шектермен шек қою міндеті сай келеді.
Мемлекеттің құқықбұзушыдан есеп беру және оны соттау мен мәжбүрлеуге
құқығы мен міндеті қылмыстық жауапкершіліктің іске асуын қамтамасыз етеді.
Қылмыстық жауапкершіліктің қылмыс жасаудың кінәліге деген жағымсыз құқықтық
салдары ретіндегі мәні - қылмыс жасаған тұлғаның жасағандығы үшін мемлекет
алдында есеп беру, соттау, жаза мен қылмыстық заңмен көзделген басқа да
жағымсыз заңи салдарға шалдығу міндетінде көрініс табады.
Жоғарыда айтылғанды ескере отырып: қылмыстық жауапкершілік қылмыстық-
құқықтық қатынастардың ажыратылмайтын бөлігі болып табылады. Басқаша
айтқанда, қылмыстық жауапкершілік пен қылмыстық-құқықтық қатынастар
арасында тығыз байланыс бар, ол келесіден көрінеді, олар бір заңи фактпен
(қылмыс жасау) және бір уақытта пайда болады (қылмыс жасау кезеңінен) және
бір кезде тоқтатылады (қылмыстық жауапкершілік толық іске асқанда немесе
кінәліні қылмыстық жауапкершіліктен босатқанда).
Қылмыстық жауапкершілік туралы 3 аспектіде айтуға болады:
1. заңда белгіленуі.
2. басталуы
3. іске асуы
Заңнама Қылмыстық Кодексте қылмыстық жауапкершілікті көздейді. Бұл
дегеніміз, заңшығарушы нақты қылмыстық-құқықтық тыйым салулар тұжырымдайды
және оларды бұзғаны үшін тұлға қылмыстық жауапкершілікке тартылады. Осылай,
қылмыстық жауапкершілік қылмыстық заңның әрекет ету саласындағы тыйым салу-
ескерту болып табылады.
Қылмыстық жауапкершiлiктiң басталуы жайлы да қылмыстық құқық
теориясында бiрнеше пiкiр қалыптасқан. Брайнин М.М. анықтамасына
сәйкес, қылмыстық жауапкершiлiк - құқық бұзушыны айыпталушы ретiнде
жауапқа тарту кезiнен басталса [8, 30б.], Ткачевский Ю.М. пайымдауы
бойынша, үкiмнiң заңды күшiне енген кезден бастап қылмыстық
жауапкершілік те басталады. [9, 21б.].Сонымен қатар, қылмыстық
жауапкершiлiк - қылмыстың жасалу мезетiнен басталады деген пікірлерде
кездеседі. Менің ойымша, соңғы пiкiр қылмыстық жауапкершіліктің басталу
жайлы анықтаманы нақтырақ бередi, себебi қылмыстық жауапкершiлiктiң
басталуының өзi белгiлi бiр қылмысты жасаудың нәтижесi болып
табылады. Дәл осы кезден бастап, тұлға мен мемлекет арасында қылмыстық-
құқықтық қатынастар мен қылмыстық жауапкершілік басталады, ол қылмыс
жасалған уақыттан бір элемент күйінде болады - құқық бұзушының жасағандығы
үшін мемлекет алдында жауап беру және соттау мен қылмыстық-құқықтық
сипаттағы мәжбүрлеу шарасына шалдығу.
Егер, жасалған қылмыс құқық қорғау органдарымен тіркелмесе немесе
ашылмаса, онда туындаған құқықбұзушылық реалды мазмұнға ие болмайды, ал
қылмыстық жауапкершілік іске аспай қалады. Қылмыстық жауапкершілік егер,
құқық қоғау органдары қылмыс жасау жағдайларын анықтап, Қылмыстық заң
негізінде және қажетті жағдайлар болған жағдайда, қылмыс жасаған тұлғаны
қылмыстық жауапкершіліктен босатқан жағдайда да іске аспай қалады. Бұл
жағдайда қылмыстық жауапкершілік логикалық дамуы мен объективтік іске
асуын таппай қысқартылады.
Қылмыстық жауапкершіліктің іске асуы, қылмыстық құқықбұзушылық пайда
болғаннан кейін, оның субъектілерінің құқықтары мен міндеттері заңға сәйкес
іске асуын білдіреді.
Қылмыстық жауапкершілік негізі проблемасын екі аспектіде қарастыруға
болады.
Проблеманың философиялық аспектісі неге адам өз әс-әрекеттері үшін
жауап беруі тиіс? деген сұрақты шешуде болып табылады. Адамға қоғамдық
маңызы бар тәртіп үшін жауапкершілік жүктеудің әлеуметтік негізі болып
ерік бостандығы, яғни тәртіп тісілін еркін таңдау мүмкіндігі болып
табылады. Тұлға өз әрекеттері үшін мемлекет, қоғам мен өзге адамдар
алдында жауап береді, себебі ол заң талаптарына, мемлекет пен қоғам
мүдделеріне сәйкес, өз тәртіп линиясын таңдау еркіндігі болғандығында,
бірақ ол осындай мүмкіндікті қолданбай, қоғамды қатынастардың өзге
субъектілерінің құқықтары мен заңды мүдделеріне қайшы келетін тәртіп
тәсілін таңдауы болып табылады. Егер адамның тәртіп таңдау еркі болмаса,
оның әрекеттері қылмыстық-құқықтық мәнге ие болмайды және қылмыстық
жауапкершілікке алып келмейді.
Қылмыстық-құқықтық жауапкершіліктің заңи аспектісі не үшін?, яғни
қандай тәртіп үшін жауапкершілік басталады? деген сұрақты шешуде болып
табылады.
Қылмыстық құқық бойынша қылмыстық жауапкершіліктің негізі болып
қылмыстық заңда көрсетілген қоғамға қауіпті іс-әрекетті жасау болып
табылады [10, 3б.]. Яғни, қылмыстық жауапқа және жазаға тек қана қылмыс
жасағанға, яғни қылмыстық заңда көрсетілген қоғамға қауіпті іс-әрекеттерді
қасақана немесе абайсыздықтан жасаған айыпты адамға ғана тағайындалатынын
көрсетеді. Демек, қылмыстық жауапкершіліктің негізі іс-әрекетте қылмыс
құрамының болуы.
Қылмыстық заң қылмыс құрамы деген терминнің мазмұнын ашып көрсетпейді.
Ол тек қана қылмыстық құқық теориясында ғана ашылылып көрсетіледі. Адамның
(қылмыс субъектісінің) қылмыстық заңда көрсетілген қоғамға қауіпті іс-
әрекеттерді (қылмыстың объективті жағы) кінәлі түрде қасақана немесе
абайсыздықпен істеуі (қылмыстың субъективтік жағы) қылмыс құрамының
белгілері болып табылады. Қылмыстық объектісі болып табылатын қылмыстық заң
қорғайтын қоғамдық қатынастардың жиынтығы Қылмыстық кодекстің 2-бабында
атап көрстеліген.
Сонымен, қылмыстық жауапкершіліктің негізі болып қылмыс құрамы болып
табылады. Іс-әрекетінде қылмыс құрамының ең кем дегенде бір белгісі жоқ
болса ол адамды қылмыстық жауапкершілікке тартатын негіз жоқ.
Қылмыстық жауапкершілікке тартылатын тұлғалар. Көпшілік шетел
мемлекеттерінде субъект болып - жеке адам ғана табылады делінген. Бірақ
бірқатар елдерде бұл мәселе ғасырлар бойы түрліше шешілетін болатын, бір
кездерде қылмыс субъектісі болып жеке адамдармен қатар, заңды тұлғалар,
сондай-ақ заттар, жануарлар, жәндіктер танылған. Мысалы, ежелгі Афинада,
сот заттардан болған өлім жағдайларын қарағаннан кейін, абыздар сол
заттарды полистан тыс жерге лақтырып тастаған болатын. Англияда 19 ғасырдың
ортасына дейін өлім алып келген зат корольдың иелігіне тәркіленеді деген
ереже болған [11, 395б.]. Орта ғасырларда феодалдық қылмыстық құқықтың
субъектісі ретінде жануарлар болған. 14 және 15 ғасырларда зайырлы соттарда
адамды өлтірген жануарлар қудалауға ұшыраған, көбіне ол қаһары үшін бұқалар
мен балаларды жеп қойған шошқалар болатын. Бұл жануарлар асу арқылы өлім
жазасына тартылды. 1710 жылы Францияда нан далаларына көптеген зиян
келтіргені үшін тышқандар мен егеуқұйрықтар сотталған, ал 1740 жылы сиыр
сотталған болатын [12, 252б.].
Жануарлар, жәндіктер мен заттардың қылмыстық жауапкершілігі кінәлі
әрекеттер үшін ғана емес, сонымен қатар, бұл кімнен немесе неден
болатынына байланыссыз қауіпті зиянды әрекеттер үшін жаза болып табылды.
Қорыққан халық дінге жүгінген немесе құқықбұзушыларға самосуд жасаған
болатын.
Осылай, құлиеленушілік және феодалдық қылмыстық құқығында қылмыс
субъектісі ретінде жануарлар, заттар мен жәндіктерді тану қылмысқа деген
мистикалық көзқарастың жоғарылығымен түсіндіріледі және жауапкершілік зиян
келтірген үшін кез келген жағдайда және барлығы үшін басталады деген
қағидаға негізделген.
Қылмыс субъектісі болып қылмыс жасаған тұлға, яғни қылмыскер болып
табылады. Қылмыскер дегеніміз - бұл қылмыстық заңнамада көзделген қасақана
немесе абайсыздықта жасаған қоғамға қауіпті әрекеті үшін қылмыстық
жауапкершілікке тартылу мүмкін тұлға болып табылады.
Еліміздің Қылмыстық кодексінің 14 - бабына сәйкес есі дұрыс,
қылмыстық кодексте белгіленген жасқа толған жеке адам ғана қылмыстық
жауапкершілікке тартылу тиіс делінген. Осыдан шығатыны, қоғамға қауіпті іс-
әрекет үшін қылмыстық жауапкершілікке тек қана тірі адам тартылады. Заттар,
жануарлар дүниесі, табиғат күштері келтірген зиян үшін олар қылмыстық
жауапкершілікке тартылмайды. Егер адам жануарларды немесе табиғи күштерді
пайдалану арқылы қасақана немесе абайсыздықпен басқаға зиян келтірсе, онда
қылмыстық жауапкершілікке сол адамның өзі тартылады.
Сонымен қатар, заңды тұлғалар - ұйым, мекеме, кәсіпорын т.б. қылмыстың
субъектісі болып табылмайды. Мекеме, кәсіпорын, ұйым айталық, адам
өлтіруді, тонауды жасай алмайды. Бірақ, қылмыс заңды тұлғалар қатысатын
қатынастар шеңберінде жүзеге асырылғанда, қылмыстық жауапкершілікке қылмыс
жасауға кәнілі лауазымды адамдар - басшылар, жетекшілер тартылады (мысалы,
көрінеу заңсыз үкім шығарғаны үшін сот емес, осыған кінәлі судьялар жауапты
болады). Су мен атмосфераны өндірістік қалдықтармен ластау үшін кәсіпорын
емес, оның кәнәлі лауазымды тұлғалары жауапты болады.
Көптеген шетел мемлекеттердің қылмыстық заңнамасында заңды тұлғаны
қылмыс субъектісі ретінде тану проблемасы ашық қалып отырғанына қарамастан,
заңгерлердің көп бөлігі қылмыстық әрекеттер үшін қылмыстық жауапкершілікке
тек жеке адам тартылады деген пікірді ұстанады.
Заңды тұлғаларды қылмыстық жауапкершілікке тартудан бас тарту кеңес
қылмыстық құқығының негізгі қағидасы - әр адамның қоғамға қауіпті әрекеті
(әрекетсіздігі) үшін жеке персоналды жауапкершілігі қағидасымен сай келеді.
Әр тұлға тек өзі жасаған әрекеттері үшін ғана жауапты болады
Адамдар белгілі әрекеттерді жасай отырып, оның ішінде қылмыстарды да
өз жігерлерін біріктіріп ұжымдық шешімдер қабылдаулары мүмкін. Бірақ
қылмыстық жауапкершілік әр уақытта жеке персоналды болып табылады. Қылмыс
субъектісі ретінде адамдар қауымы, жиыны немесе өзге топтары қарастырыла
алмайды. Менің ойымша, ҚК Ерекше бөлімінде кең тараған дәл сол әрекет,
адамдар тобымен немесе ұйымдасқан топпен деген жеке қылмыстардың
сараланған түрлерінің формулировкасы дәл емес. ҚР ҚК 54 бабының 1
тармағының в бөлігінде қылмысты адамдар тобы құрамында жасау деген
дәлірек айтылған. Айтылған, Қылмыстық кодекстің ерекше бөлімінде
көрсетілген қылмыстық қауымдастықтың арнайы түрлеріне де қатысты (банда,
заңсыз әскерилендірілген құрама). Басқа сөзбен, қылмыстық жауапкершілікке
банда емес, оның қатысушылары, жетекшілері, жасаушылары тартылады.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексімен белгілі бір жасқа жету
– тұлғаны қылмыстық жауапкершілікке тартудың жалпы шарттарының бірі. Заңда
қылмыстық жауапкершіліктің минималды жас шегін белгілеу ең алдымен,
тұлғаның өз әрекеттерінің мәнін түсіну мен оларға жетекшілік жасау
қабілетімен тығыз байланысты. Әрекеттің қауіптілігін сезінбейтін,
түсінбейтін жас баланы қылмыстық жауапкершілікке тартуға жол берілмейді.
Сондықтан, заңшығарушы ҚР ҚК 15-бабының 1 тармағында қылмыстық
жауапкершілік басталатын жас шамасын нақты белгілейді: Қылмыс жасаған
кезде он алты жасқа толған адам қылмыстық жауапқа тартылады.
Францияның Қылмыстық кодексінде қылмыс субъектісі болып 13 жасқа
толған тұлға танылады. Бірақ кәмелетке толмаған қылмыскерге қолданатын жаза
ересектер қылмыскерлермен салыстырғанда әлдеқайда жұмсақтау болып келеді.
Жапонияда қылмыстық жауапкершілік 14 жастан басталады, Жапонияның
ҚК 41-бабында 14 жасқа толмаған тұлға жасаған әрекеттер қылмыстық
жазалануға жатпайды делінген. [13, 330б.]
Англияның қылмыстық заңнамасы бойынша қылмыс субъектісі болып 10 жасқа
толған тұлға болады, ал ерте тарихи кезеңдерде ол 8 жас болатын [14,
110б.]. Англияда қазіргі кезге дейін қылмыстық кодекстің жоқтығын және
қылмыстық заңнаманың толық жүйеленуінің жоқтығын ескере отырып, қылмыстық
жауапкершілік басталатын жас шамасын көптеген қылмыстық заңдар айқындайды.
Қылмыстық жауапкершілік 7 жастан Ирландия, Египет, Ливан, Ирак және
т.б. мемлекеттерде басталады. [15, 298б.]
Заңшығарушы ҚР ҚК 15-бабының 2 тармағында қылмыстық жауапкершілік он
төрт жастан басталатын қылмыстар тізімі келтірілген: Қылмыс жасаған кезде
он төрт жасқа толған адамдар кісі өлтіргені (96-бап), денсаулыққа қасақана
ауыр зиян келтіргені (103-бап), ауырлататын мән-жайлар кезінде денсаулыққа
қасақана орташа ауырлықтағы зардап келтіргені (104-бап, 2-ші бөлік),
зорлағаны (120-бап), жыныстық сипаттағы күштеу әрекеттері (121-бап), адамды
ұрланғаны (125-бап), ұрлық жасағаны (175-бап), кісі тонағаны (178-бап),
ұрып-соққаны (179-бап), ауырлататын мән-жайлар кезінде автомобильді немесе
өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатын көздемей заңсыз иеленгені (185-
баптың 2,3,4 бөліктер), ауырлататын мән-жайлар кезінде мүлікті қасақана
жойғаны немесе бүлдіргені (187-баптың 2,3 бөліктері), терроризм (233-бап),
адамды кепілге алу (234-бап), террористік акті туралы біле тұра көрінеу
өтірік хабарлағаны (242-бап), қару-жарақты, оқ-дәріні, жарылғыш заттар мен
жарылғыш құрылғыларды ұрлағаны не қорқытып алғаны (255-бап), ауырлататын
мән-жайлардағы бұзақылығы (257-баптың 2,3, бөліктері), тағылық (258-бап),
есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды ұрлағаны не қорқытып
алғаны (260-бап), ауырлататын мән-жайлар кезінде қайтыс болған адамдардың
мүрдесін және олардың жерленген жерлерін қорлағаны (275-бап,2 бөлік), көлік
құралдарын немесе қатынас жолдарын қасақана жарамсыз еткені (299-бап)
үшін қылмыстық жауапқа тартылуға тиіс.
Сонымен қатар, қылмыс субъектісі - есі дұрыстық қасиетіне ие болуы
қажет, яғни өз әрекетіне деген есеп беру мен жетекшілік ету. Есі дұрыс
емес тұлғалар қылмыс субъектісі ретінде танылмайды, сол себепті олар
қылмыстық жауапкершілікке тартылмайды. Оларға тек медициналық сипаттағы
мәжбүрлеу шаралары ғана қолданылады. Есі дұрыс еместіктің формуласы
қылмыстық құқықта тұлғаның қылмыс жасаған кездегі психикалық жағдайын
сипаттайтын заңмен қылмыстық жауапкершілікті болдырмайтын медициналық және
заңи критерийлердің жиынтығы ретінде қарастырады.
Шетел қылмыстық заңнамасында бұл мәселелер адам қоғамының даму
кезеңдердінде түрліше шешілген болатын. Ертерек кезеңдерде, діни
көзқарастарға байланысты есі дұрыс еместердің жасаған қауіпті әрекеттері
шайтандық ретінде қарастырылған [16, 26б]. Сондықтан, есі дұрыс
еместер құрамында қылмыс белгілері бар әрекеттер үшін қылмыстық
жауапкершілікке тартылмау тиіс деген 19 ғасырдың басында айтылған талап -
прогрессивті ереже, себебі, Еуропада есі дұрыс еместердің қылмыстық
жауапкершілігі көп кездесетін жағдай болатын, ал бұл категориядағы
тұлғаларды қылмыстық жауапкершіліктен босату өте сирек болатын. [17,
285б.]
Францияның 1810 жылғы Қылмыстық кодексі тарихта ең бірінші болып есі
дұрыс еместердің қылмыстық жауапкершілігін алып тастады. ҚК 64-бабында
былай делінген: қылмыс жасаған кезде тұлға есі дұрыс емес күйде болса,
қылмыс та, қияңқылықтар да жоқ [18, 115б.] . Бірақ Францияның 1810 жылғы
ҚК және Бельгияның 1867 жылғы Қылмыстық кодексі, Голландияның 1881 жылғы
Уложениесі есі дұрыс еместікті анықтау үшін негізінен медициналық
критерийді пайдаланды. 20 ғасырда шетелдердің көптеген Қылмыстық кодекстері
есі дұрыс еместіктің жағдайын анықтау үшін медициналық критериймен қатар,
психологиялық критерийді қолданды, олар жиынтықта биологиялық-психологиялық
немесе аралас критерийді құрады.
Бұрынғы Кеңес мемлекеттердің қылмыстық кодекстеріндегі есі дұрыс
еместік түсінігі ССР Одағының және одақ республикалырының 1958 жылғы
қылмыстық заңнамасының Негіздерінен айырмашылығы аз. Мысалы, Өзбекстан
Республикасының ҚК 18-бабында: қоғамға қауіпті әрекеттерді жасаған кезде
есі дұрыс емес күйде болған, яғни созылмалы психикалық ауруы, психикасының
уақытша бұзылуы, кемақылдылығы немесе психикасының өзге де дертке ұшырауы
салдарынан өзінің іс-әрекетінің әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипаты мен
қоғамдық қауіптілігін ұғына алмаған немесе оған ие бола алмаған адам
қылмыстық жауапқа тартылуға тиіс емес деп көрсетілген. [19, 172б.]
Есі дұрыс еместіктің осыған ұқсас мазмұнды формуласы аз редакциялық
өзгерістермен жаңадан қабылданған Украинаның (19-бап) [20, 11б.], Молдова
(11-бап) [21, 212б.] Қылмыстық кодекстерінде де бар.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 16-бабында: қоғамға
қауіпті әрекеттерді жасаған кезде есі дұрыс емес күйде болған, яғни
созылмалы психикалық ауруы, психикасының уақытша бұзылуы, кемақылдылығы
немесе психикасының өзге де дертке ұшырауы салдарынан өзінің іс-әрекетінің
әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипаты мен қоғамдық қауіптілігін ұғына
алмаған немесе оған ие бола алмаған адам қылмыстық жауапқа тартылуға тиіс
емес деп айтылған.
Жоғарыда айтылғанды ескере отырып, мынандай қорытынды жасауға болады:
қылмыстық жауапкершіліктің нақты жас шектерін белгілеу маңызды ескертушілік
мәнге ие, құқықтың реттеу функциясының көрінісінің бірі болып табылады
және субъективизм мен озбырлыққа қарсы кепіл болады. Есі дұрыс еместік
түсінігі биологиялық және заңи критерийлердің жиынтығы болып табылады және
сөзсіз олар әрі қарай медицина, қылмыстық құқық теориясы мен сот-тергеу
тәжірибесі позицияларынан әрі қарай зерттеуді талап етеді.
Қылмыстық жаза мемлекеттік күштеу шараларының бірі болып табылады
және ол мемлекеттің қылмыспен қарсы күрес жүргізу құралдарының бірі ретінде
қолданылады. Мемлекет қылмысқа қарсы күрес жүргізуде әр түрлі
ұйымдастырушылық, тәрбиелік, экономикалық, рухани шаралардың барлық тұрін
кеңінен қолданады, сөйтіп қылмыстан сақтандыру мәселелеріне ерекше көңіл
бөледі.
Қазақстан аумағында қолданылған қылмыстық заңда жазаның ресми
анықтамасы болған жоқ. Сондықтан жаңа Қылмыстық кодекс пайда
болғанға дейiн жазаның әртүрлi анықтамаларын кездестiруге болады.
Бiрақ оладың бiр бiрiнен елеулi айырмашылықтары жоқ, және барлығы
да өз жолымен, жаза түсiнiгiн – қылмыс жасаған кiнәлi адамға, соттың
үкiмiнiң негiзiнде қолданылатын мемлекеттiң күштеу шарасының ерекше
түрi, деген анықтамаға келтiредi.[22, 5б.]
Қылмыстық кодекс жаза түсiнiгiне төмендегiдей түсiнiк бередi;
Жаза дегенiмiз соттың үкiмiмен тағайындалатын мемлекеттiк мәжбүрлеу
шарасы. Жаза қылмыс жасауға кiнәлi деп танылған адамға қолданылады
және адамды құқықтары мен бостандықтарынан осы кодекспен көзделген
айыру немесе оларды шектеу болып табылады [23, 13 б.]. Жаза түсінігін
қарастырған кезде, жаза қылмыспен күресудегі басты емес, көмекші рөл
атқаратынын айту қажет. Адамдар тәртібіне әсер етудің үлкен потенциалына
қарамастан, жаза мемлекеттің соңғы доводы болып табылады. Ол жасалған
қылмысқа сәйкес, басқа да органдардың әсер ету шаралары тиімді болмаған
жағдайда қолданылады.
Мемлекеттің күштеу шаралары әр түрлі. Оларға қылмыстық-құқықтық шаралар
ғана емес, әкімшілік, азаматтық, тәртіптік шаралар да жатады. Қылмыстық
шара мемлекеттік күштеу шараларының жеке түрі бола отырып, өзінің
ерекшеліктері бар.
Біріншіден, қылмыстық шара – мелекеттік күштеу шарасы ретінде қылмыстық
заңмен ғана белгіленеді. Қылмыстық кодексте жазаның сот үшін міндетті
тізбектер мен оны қолданудың тәртібі тұжырымдалған. Сот қылмысқа кінәлі
адамды қылмыстық заңда көрсетілген шараның шеңберінде оның шегінен шықпай,
жаза тағайындайды. Тек ерекше жағдайларда ғана сот көрсетілгеннен гөрі
неғұрлым жеңілірек жаза тағайындауға құқықылы.
Екіншіден, мемлекеттік күштеу шарасы ретіндегі қылмыстық жазаны
мемлекет атынан тек қана сот тағайындайды. Қылмыстық жазамен салыстырғанда,
басқа мемлекеттік күштеу шаралары мемлекеттік органдар мен лауазымды
адамдар арқылы жүзеге асырылады, мысалы қоғамдық тәртіпті бұзған адамды
полиция бастығы әкімшілік жауапқа заңда көрсетілген тәртіппен жазалайды
немесе әкімшілік комиссиясы өзіне берілген құзірет шеңберінде әкімшілік
құқық бұзушыларды жауапқа тартады. Осы аталған органдардың немесе лауазымды
адамдардың бірде-біреуі қылмыстық жаза қолдануға құқығы жоқ. Қылмыстық
жазаны қолдану –тек соттың құзыреті.
Үшіншіден, заңда көрсетілген тәртіппен сотталған адамды жазадан босату,
сонымен қатар, тағайындаған қылмыстық жазаны жеңілдету тағы да сот арқылы
жүзеге асырылады. Тек қана рақымшылық және кешірім беру актілермен жазадан
босату немесе жазаны жеңілдету Қазақстан Республикасының Конституциясына
сәйкес Парламент немесе Республика Президенті арқылы жүзеге асырылады,
басқа жағдайларда бұл мәселелерді шешу тек соттың міндеті болып табылады.
Аталған да қылмыстық жазаның басқа мемлекеттік күштеу шараларынан мәнді
өзгешілігін көрсетеді.
Төртіншіден, қылмыстық жаза жария түрде тағайындалады., яғни қылмыс
адамның кінәсін анықтау оған жаза тағайындауды қажет деп табу, қылмыстық
жазаның нақты түрі мен көлемін анықтау, жеке немесе заңды тұлғалар арқылы
емес мемлекет арқылы жария түрде белгіленеді.
Қылмыстық жаза кінәлі адамға мемлекет атынан белгіленеді, жеке немесе
лауазымды адамдар сот тағайындаған жазадан ешкімді де босата алмайды, заңды
күшіне енген сот үкімі мемлекеттік, жеке кәсіпорын, азаматтар, мекеме,
ұйым, лауазымды адамдар үшін міндетті болып табылады.
Бесіншіден, мемлекеттік күштеу шаралары ретінде қылмыстық жаза
қылмыстық заңда көрсетілген нақты қылмысты жасаған кінәлі адамға ғана
қолданылуы мүмкін. Бұл жерде, жаза адамның кінәлі түрде істеген іс-
әрекетінің қылмыстық-құқықтық зардабы болып табылады. Сол себепті қылмыстық
заңда адам өз кінәсі анықталған қоғамға қауіпті әрекет немесе әрекетсіздік
және пайда болған қоғамдық қауіпті зардаптар үшін ғана қылмыстық жауапқа
тартылуы тиіс - деп көрсетілген. Аталағанның мәні - егер тергеу жүргізген
немесе істі сотта қарған кезде жағдайдың өзгеруімен байланысты кінәлінің
істеген қылмысының қоғамға қауіпті мәні жойылса немесе оның өзі қоғамға
енді қауіпті емес деп танылса, қылмыс нышандары бар іс-әрекет жасаған
адамды қылмыстық жауапкершіліктен босатуға болады. (ҚК 68б.)
Қылмыстық жазаны қолдану кінәліні басқа түрдегі азаматтық, әкімшілік
немесе тәртіптік құқықылық жауапкершлікке тартумен ұштастырылуы мүмкін.
Қылмыстық жаза мемлекет атынан қылмысты іс - әрекеттер үшін кінәлінің
кінәсін бетіне басу арқылы берілетін теріс құқықтық баға болып табылады.
Бетіне басудың және кінәлаудың дәрежесі қылмыстың ауырлығына, кінәлінің
жеке тұлғасына және оның қылмысты іс-әрекетті жасаудағы мінез-құлқына
тікелей байланысты болады.
Жаза сотталған адамға белігілі бір зардап келтірумен байланысты
болады.(соттың кінәләні бас бостандығынан айыруы немесе мүлкін тәркілеуі
мүмкін т.б.) Осылай кез келген қылмыстық жаза тағайындағанда сотталған адам
материалдық, моральдық, мүліктік зардап шегеді. Себебі, жаза өзінің мәні
жөнінен кінәліні жазалау болып табылады.
Қылмыстық жазаны қолдану кінәліге барлық уақытта сотталғандық атағын
береді. Сотталғандық кінәлі үшін зардабы - ол сотталғандығы өмірбаянында
көрсетілуі тиіс, сотталғандық кейбір жағдайларда қылмысты ауырлататын мән-
жайларға жатады, кейде қылмысты саралауға, жазаның мөлшерін, сондай-ақ
жазаны өтейтін колония түрін белгілеу үшін маңызды мәнге ие болады.
Сонымен, қылмыстық жаза - сот арқылы мемлекет атынан қылмыс жасағаны
үшін адамға қылмыстық заңмен белгіленген мемлекеттік шараны қолдану болып
табылады.
Қолданыстағы заңнамаға сәйкес жазаның 12 түрі көзделген. (ҚР ҚК 38-
бап). Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 39-бабына сәйкес жаза
түрлері үш топқа бөлінген: Жазаны тағайындау тәртібіне байланысты олар:
1. Негізгі жазалар: айыппұл салу, белгілі бір лауазымды атқару немесе
белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру, қоғамдық жұмыстарға
тарту, түзеу жұмыстары, әскери қызмет бойынша шектеу, бас бостандығын
шектеу, қамау, тәртіптік әскери бөлімде ұстау, бас бостандығынан айыру,
өлім жазасы.
2. Қосымша жазалар: арнаулы, әскери немесе құрметті атағынан, сыныптық
шенінен, дипломатиялық дәрежесінен, біліктілік сыныбынан және мемлекеттік
наградалардан айыру, мүлкін тәркілеу қолданылуы мүмкін.
3. Айыппұл салу және белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір
қызметпен айналысу құқығынан айыру және қоғамдық жұмыстарға тарту
жазалаудың негізгі де, қосымша да түрлері ретінде қолданылуы мүмкін.
2-тарау. Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауапкершілігінің ерекше
жағдайларына жалпы сипаттама.
§ 2.1. Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауапкершілігінің
ерекшеліктері
Жоғарыда атап кеткендей, Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексінде көзделген жас шамасына жету - тұлғаны қылмыстық жауапкершілікке
тартудың негізгі шарттарының бірі болып табылады. Қылмыстық жауапкершілік
жас шамасы заңда жайдан жай көрсетіле алмайды. Ең алдымен, қалыпты
жасөспірім қай жастан бастап өз әрекеттерінің мәнін түсініп, оларға
жетекшілік ете алады деген физиология, жалпы және жас психология, жас
педагогикасы ғылымдарының ақпараттары ескеріледі. Басқа сөзбен айтқанда,
мемлекет құқықтық мән беретін тыйым салулардың көпшілігі жас балаға да
түсінікті: бөтеннің мүлкін алуға болмайды, өзгелерді ренжітуге болмайды
т.б. Бірақ тұлғаны қылмыстық жауапкершілікке тарту үшін ол тұлғада нақты
құқықтық сананың, өз әрекеттерінің фактикалық жағын бағалау қасиетімен
қатар оның әлеуметтік мәнін түсіну қасиеті болуы қажет.
Қылмыстық жауапкершіліктің белгіленген жас шамасына жету тұлғаның
қылмыстық жазаны дұрыс түсіну қасиетнің болуын көздейді, себебі тек осы
жағдайда ғана жаза өз мақстана жетеді.
Осылай, қылмыстық жауапкершіліктің минималды жас шамасы адамда белгілі
құқықтық көзқарастар қалыптасып, қылмыстық-құқықтық тыйым салуларды түсіну
қабілеті пайда болған уақыттан төмен болмауы тиіс.
Бірақ бұл қылмыстық жауапкершілік жас шамасын анықтау үшін жеткіліксіз.
Өсіп келе жатқан ұрпақтың физикалық және интеллектуалдық дамуының тездеуі
(акселерация) өз тәртібін дұрыс бағалау ертерек жаста көрінетін жағдайға
алып келі мүмкін. Бірақ, бұл қылмыстық жауапкершілік жас шамасын міндетті
түрде төмендетуді талап етпейді.
Сонымен қатар, қоғамның жасөспірімдердің қоғамға қауіпті
әрекеттерімен қылмыстық жазаны қолданбай, тәрбиелік шаралар көмегімен
күресу мүмкіндіктерін ескеру қажет.
Жоғарыда аталғаннан көрінетіні: қылмыстық жауапкершілік жас шамасын
анықтау - әлеуметтік-психологиялық немесе педагогикалық мәселе ғана емес,
сонымен қатар, қылмыстық саясат мәселесі де. Қоғам неғұрлым өркениетті
болса, неғұрлым алдын алушылық және тәрбиелік жұмыстардың деңгейі жоғары
болса, соғұрлым қылмыстық жауапкершілік жас шамасы жоғары болу мүмкін.
Қолданыстағы заңнамада кәмелетке толмағандардың қылмыстық
жауапкершілігі атты тараудың пайда болуы алғаш рет.
Iзгiлiк қағидасына негiзделген осындай тәжiрибе қазiргi заманда
әлемде қолданылып БҰҰ мақұлдаған қылмыстық заңдылыққа сәйкес келедi
[24], атап айтқанда, 1985 жылдың 29 қарашасында БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы
резолюциясымен мақұлданған БҰҰ-ның кәмелетке толмағандарға қатысты сот
төрелігін іске асырудың минималды стандартты ережелері, оған сәйкес:
кәмелетке толмаған қолданыстағы құқықтық жүйе шеңберінде ересектерге
қолданылатын жауапкершілік нысанынан өзгеше нысанда жауапкершілікке тартылу
мүмкін.
Арнайы бөлiмнің кiргiзiлуi қылмыстық құқық және қылмыстық iс
жүргiзу құқығының нормаларын да сәйкестендiредi. Қазақстан
Республикасының iс жүргiзу кодексiнде Кәмелетке толмағандардың iстерi
бойынша iс жүргiзу атты тараудың бар екендiгi және бұл тарауға
кәмелетке толмағандарға қатысты барлық iс жүргiзу әрекеттерi
жинақталғандығы белгiлi. 1998 жылы күшiне енген Қылмыстық Кодекстiң
кәмелетке толмағандардың тұлғасын айқындағаны да жаңалық.
Осылай, қылмыстық кодекстiң 78-бабының 1-бөлiмiне сәйкес, кәмелетке
толмағандар - қылмыс жасаған кезге қарай жасы он төртке толған,
бiрақ он сегiзге толмаған адамдар танылады. Ресейдiң, Австрияның,
Германияның, Жапонияның қылмыстық заңдарында да осылай көрсетiлген.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауапкершілігі Францияның қылмыстық
кодексiнде- 13, Нидерланд, Португалия елдерiнде - 12, Жаңа Зелландия -
10, Ирландия құқығында - 7 жас деп көрсеткен. [25, 258б.]
Он төрт жастан төменгiлердi қалай атау керектiгiн қылмыстық заң
көрсетпеген, тек сегiз жасқа толмаған балаларға ғана бiз жас
балалар терминiн қолданыла аламыз, бұл туралы заңда нақты сiлтеме
болмаса да жас балалар терминiн бiз ҚК [26, 26б.] сүйенiп нақты айта
аламыз. Он сегiз жасқа толғандар сәйкесiнше кәмелетке толмағандар.
Қылмыстық кодекске кәмелетке толмағандар жайлы жаңа тарауды
кiргiзу, ересектер үшiн қолданылатын нормаларды кәмелетке
толмағандарға қолдануға кедергi жасамайды. Мысалы, жазаны қылмыстар мен
үкiмдер жиынтығы бойынша тағайындау, бас бостандығынан айырудың ең
төменгi мерзiмдерi және т.б.
Бұрын соңды бiздiң заңдылыққа белгiсiз жаңалық, ол - сот және
тергеу органдарына қылмыстық жауапкершілік жасына жеткен, бiрақ
психикасының бұзылуына байланысты емес, психикалық дамуы жағынан
артта қалуы салдарынан кiшiгiрiм немесе орташа ауырлықтағы қылмысты
жасау кезiнде өзiнiң iс әрекетiнiң (әрекетсiздiгiнiң) iс жүзiндегi
сипатымен қоғамдық қауiптiлiгiн толық көлемiнде түсiне алмаған
кәмелетке толмаған адамдарды қылмыстық жауапкершiлiкке тартпау құқығы
болып отыр. (15-бап, 3-бөлiм).
Кәмелетке толмағандардың жауапкершiлiгiнiң ерекшелiктерiн дербес
тарауға бөлiп шығару, осы тұлғаларға қатысты қылмысты жауапкершiлiк
аталған баптың ерекшелiктерiне сәйкес тағайындалады деп түсiнуге болады. ҚК
осындай ерекше ережелердi кiргiзу осы жас категориясындағы, тұлғалардың
әлеуметтiк психологиялық ерекшелiктерiмен түсiндiрiледi.
Он төрт, он алты жас аралығында кәмелетке толмағандарда бiр
жағынан ұстамдылық, дербестiк пайда болып, өзiн өзi игеруге
әлеуметтенудiң салыстырмалы түрде жоғары деңгейiне қол жеткiзсе,
екiншi жағынан қоғамдағы өзiнiң орнын түсiну, оқу орындарда оқуын
бiтiру, ары қарай жалғастыру арқылы тұлғаның әлеуметтенуi жалғаса
бередi. Осы жастағы адамдар үшiн ойлаудың тым үзiлдi кесiлдiлiгi,
қызбалылық, ұшқалақтылқ, жағдайды қажеттi деңгейде барлығын ескерiп
бағалауға дәрменсiздiк тән. Бұл жастық ерекшелiктер, кәмелетке
толмағандардың қылмыстық жауапкершiлiгiне, қылмыстық жауапкершiлiктiң
жалпы ережелерiне қарағанда ерекшелiктер мен толықтыруларды кiргiзуге
себепшi болды [27, 20б.].
Өздерінде мінез - құлықты тәрбиелемеген жасөспірімдер туралы қауіпті
немесе қиын жас - деп кейде айтады. Ата-аналары ер жеткеннен кейін ақылы
кірер деген сенімде болады. Бірақ, тек уақыттың күшіне сену қиын. Ақыл
барлық кезде жаспен келмейді. Ол адамдар, қоғам, заң алдында
жауапкершілікті түсінумен келеді.
Қазіргі кәмелетке толмағандармен тілдескен кезде, біз көбіне мынандай
жағдай тап боламыз: көпшілігінде олардың өз тәртіптерінің құқыққа
қайшылығын, міндет, рұқсат берушілік туралы түсініктің, жазадан қорқыныш,
қоғамдық пікірден қорқу түсініктерінің жоқ екендігін байқаймыз. Өздерінің
құқыққа қайшы әрекеттірін жасөспірімдер елдегі, облыстағы, қаладағы,
әсіресе, ауылдағы әлеуметтік және экономикалық тұрақсыздыққа жала жабуға
тырысады.
Қазіргі жасөспірімдердің өмірлік қажеттіктері рухани емес, материалдық
болып табылады. Жасөспірімдер өз мақсатына жету үшін заңды бұзуға да
барады. Кәмелетке толмаған құқықбұзушылардың көпшілігі өзінің құқыққа
қайшы әрекеттерін еркінің, мінезінің жоқтығымен түсіндіреді. Және айта
кететін жай, осындай барлығы істегенен соң, мен де істедім деген сияқты
жағдайлар саны жылдан жылға өсіп келеді.
Қылмысы үшiн жазалау – бұл қағида әрқашанда сақталуы шарт әр
қылмыстық әрекетке қарсы қылмыстық кодексте көзделген шара бар. Кейде
қауiп қатер бар әрине, сонда да тәуекел - деп ойлайтын
жасөспiрiмдер заңға қайшы әрекет жасайды. Бiрақ қылмыскер жазадан
қанша жалтарып, қандай айла жасаса да қылмыс бәрiбiр де ашылады.
Құқыққа қайшы ешқандай әрекет, ешбiр қылмыскер жасырынып назардан
тыс қалмауы керек – бұл бiздiң қоғамның, заманның талабы екендiгi
белгiлi .
Жазаның болмай қоймайтындығы қағидасын, тек құқық бұзушылармен
күресуде ғана емес, сондай – ақ заңға құрметпен қарауды тәрбиелеу,
заңдылықты сақтау және адамдарда құқықтық ереженi сақтау әдетiн
тәрбиелеуде қолданудың маңызы зор.
ҚК 15 - бабында он төрт жасқа толған, бiрақ он сегiз жасқа
толмаған тұлғалар үшiн қылмыстық жауапкершiлiктiң шектерi
қарастырылған.
Жаңа ҚР ҚК, ҚазССР ҚК секiлдi қылмыстық жауапкершiлiктiң
басталуының екi деңгейiн бекiткен. Жалпы ереже бойынша қылмыстардың
басым көпшiлiгi үшiн қылмыстық жауапкершiлiк он алты жастан
басталады.
Тек қана қоғамдық қауiптiлiгi және құқыққа қайшылығы көп жылғы
тәжiрибе көрсеткендай, он төрт жасқа толған жасөспiрiмдер үшiн мәлiм
болатын қылмыстар үшiн қылмыстық жауаптылық осы жастан басталады.
ҚК 15-бабының 2-тармағында қарастырған қылмыстар үшiн қылмыстық
жауапкершiлiк 14 жастан басталады, ол қылмыстардың тiзiмi түпкiлiктi
және кәмелетке толмағандардың қылмыстылық жауапкершiлiгi туралы
сұрақтарды шешкенде тергеу органдары және соттар үшiн мiндеттi
болып табылады .
Сонымен қатар, қылмыстық жауапкершiлiк он алты жастан басталатын
қылмыстарда, қылмыстық жауапкершiлiк он төрт жастан басталатын
қылмыстардың элементтерiнiң болу ықтималдылығын ескермей кетпеуге
болмайды. Мысалға: бандылық үшiн (237 бап) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кiрiспе
1-тарау. Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауапкершілік пен жазаның
жалпы сипаттамасы
2-тарау. Кәмелетке толмағандардың қылмыстық
жауапкершілігінің ерекше жағдайларына
жалпы сипаттама
2.1. Кәмелетке толмағандардың қылмыстық
жауапкершілігінің ерекшеліктері
2.2. Кәмелетке толмағандарды қылмыстық
жауапкершіліктен босату және оларға тәрбиелік
әсері бар ықпал ету шараларын қолданудың
ерекшеліктері
2.3. Кәмелетке толмағандарға жазалаудың мәні,
қолданылатын жазаның мақсаттары мен
қағидалары, жаза түрлері
3-тарау. Кәмелетке толмағандардың қылмыстарының
алдын алу
Қорытынды
Қосымшалар
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Зерттеу өзектілігі
Еліміз үшінші мыңжылдықтың табалдырығын тәуелсіз мемлекет ретінде
аттап, құқықтық - демократиялық мемлекет негізін қалыптастыруға кірісті.
Нарықтық-экономикалық қатынастардың қоғам өміріне тереңдеп енуі, еркін
жұмысшы күші мен меншіктің әр түрлілігі сияқты көптеген факторлар
әлеуметтік-экономикалық өмірімізге өзгерістер енгізсе, ал саяси сала
азаматтық қоғам институттарының өркендеуімен, сөз бостандығы, демократия,
плюрализм сияқты процестермен ерекшеленеді.
Нарықтық қатынастарға байланысты орын алған жұмыссыздық, көптеген қала
мен ауыл тұрғындарының өмір сүру дәрежесінің төмендеуі біршама келеңсіз
құбылыстармен байланысып жатыр. Осының ерекше белгісі – қоғамдық және
құқықтық тәртіпті бұзу және оның ең қауіпті түрі – қылмыстылық болып
табылады.
Осы елiмiздегi қылмыстардың жалпы санының өсуi жағдайында,
кәмелетке толмағандардың қылмыстылығы да көбейiп бара жатыр. 1996-
2007 жылдар арасында ол мынадай көрсеткiштердi аңғартады; 1996 жылы
- 8442 , 1997 жылы - 6949, 1998 жылы -7039, 1999 жылы -7524, 2000 жылы -
7501, 2001 жылы - 8302, 2002 жылы - 8622, 2003 жылы – 8117, 2004 жылы –
8353, 2005 жылы – 8096, 2006 жылы – 8167, 2007 жылы – 8219 қылмыс
тіркелген.
Кәмелетке толмағандар жасайтын қылмыстардың арасында ауыр
қылмыстардың және пайдакүнемдiк, зорлықпен ұштасқан қылмыстардың саны
басым. Сондай-ақ, осы қылмыстарда тағылықтың, қатыгездiктiң орын алуы
сирек емес. Қылмыстардың басым көпшiлiгi ортақ қатысу нысанында,
әсiресе топпен жасалады, бұл құбылыс та жасөспiрiмдердiң
психологиясына тән және әрбiр үшiншi қылмысты кәмелетке толмағандар
ересектермен бiрiгiп жасайды.
2007 жылы Астана қаласының соттарымен 1557 тұлғаға қатысты 1240
қылмыстық іс қаралды, оның 79-ы 114 кәмелетке толмағандарға қатысты.
Кәмелетке толмағандармен жасалған қылмыстар саны қаралған қылмыстардың
жалпы көлемінің 6,3% құрады.
Статистикалық ақпараттарға сәйкес кәмелетке толмағандар жасаған қылмыс
түрлері бойынша жағдай келесідей болып отыр:
ҚР ҚК бабы 103 175 177 178 179 185 96 Өзге баптар бойынша
Барлығы 2007ж Адам 4 28 2 35 19 6 2 18 114 2006ж Аам 1
19 3 27 10 4 1 28 93
2007 жылы 2006 жылмен салыстырғанда құқықбұзушылықтарға қатысқан
кәмелетке толмағандардың саны өскенін көріп тұрмыз. Осы жерде қоғам мен
мемлекетті өте қатты алаңдатын мәселе, кәмелетке толмағандардың қатысуымен
жасалатын қылмыстардың тұлға мен меншікке зорлық, қатыгездік көрсетумен
жасалып, бағытталғандығы.
96 кәмелетке толмағандарға қатысты 79 қылмыстық істің 65-і бойынша
жазалау үкімі шығарылып, 28 жасөспірімге қатысты 14 қылмыстық іс
қысқартылды, басқа сөзбен айтқанда мемлекет пен қоғам жасөспірімді сақтау
мүмкін деп тапты.
Кәмелетке толмағандардың қатысуымен сот практикасы істерінің анализі
2007 жылы кәмелетке толмағандар қылмыстардың келесі категориялары бойынша:
1) ауырлығы орташа қылмыстар – 50 тұлғаға қатысты 40 қылмыстық іс.
2) ауыр қылмыстар – 62 тұлғаға қатысты 37 қылмыстық іс.
3) аса ауыр қылмыстар - 2 тұлғаға қатысты 2 қылмыстық іс қаралған болатын.
Бұл жерде мемлекеттік органдар құқықбұзушылықтардың пайда болуын атап
айтқанда, отбасылардың бейберекетcіздігі, жасөспірімдер арасындағы
жұмыссыздық, колледждер мен университетерде оқуды төлеу үшін қаржының
болмауы, мектептердің бос уақытты ұйымдастырудағы материалдық базасының
әлсіз жағдайы, құқықтық тәрбиенің жеткіліксіздігі және т.б. негізгі
себептерін түсіне отырып, кәмелетке толмағандарға бас бостандығынан
айырумен байланысты емес жаза тағайындауды жүзеге асырады.
2007 жылы соттармен 56 жасөспірімдерге қылмыстық істер бойынша шартты
жаза қолданған, 59 тұлғаға айыппұл салынған 61 әкімшілік істері қаралған
болатын.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының жоғарыда аталып кеткен
белгiлерi заң шығарушыны кәмелетке толмағандардың қылмыстық
жауапкершiлiгiн аса мұқияттылықпен регламентациялау қажеттiлiгiне
итермелейдi, қабылдануға тиiстi нормалар қылмыстылық жауапкершiлiк пен
жазалаудың жалпы ережелерiнен кей жағдайларда өзгеше болуы
қажеттiлiгi туды. Заңдылықпен, кәмелетке толмағандар үшiн жаза
түрлерi, жазаның жекелеген түрлерiн тағайындау, оларды жаза мен
қылмыстық жауапкершiлiктен босату, сондай-ақ ескiру мерзiмiн санау
және соттылықты жоюдың ерекше жағдайларын белгiленді.
Әрине, кәмелетке толмағандардың қылмыстарына қарсы күресуде
қылмыстық-құқұқтық шаралар негiзгi болып табылмайды. Кәмелетке
толмағандардың қылмыстылығының өсуiне қоғамның қарқынды түрде
әлеуметтiк бөлiнуi, халықтың басым көпшiлiгiнiң өмiр сүру деңгейiнiң
күрт төмен түсiп кетуi, отбасылық қатынастардың өзгеруi,
жасөспiрiмдерге деген қатыгездiктiң жоғарылауы жағдайында болып
жатқанын ескермеуге болмайды. Осындай жағдайда маңыздылығы бойынша
бiрiншi орындарда әлеуметтiк, экономикалық және тәрбиелiк алдын алу
шаралары болуы жалпыға ақиқат заңдылық. Дегенмен, қылмыс жасалған
жағдайда, кәмелетке толмағанды қылмыстық жауапкершілікке тарту мәселесі
туындайды.
Бұл мәселелер 1998 жылы күшiне енген Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексiнiң құрамына кәмелетке
толмағандардың қылмыстық жауапкершiлiгi атты бөлiмдi кiргiзу арқылы
шешiлген. Бұл бөлiм нормаларының мазмұны Қылмыстық кодекстiң Жалпы
бөлiмнiң ережелерiнен өзгешелеу құрастырылған, ерекшелену себебi,
олардың қылмыс субьектiсiнiң жас ерекшелiгiмен ғана түсiндiрiледi
және олар жауапкершiлiк пен жазаны жеңiлдетуге бағытталған.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауапкершілігі туралы бөлімнің 78 -
бабы анықтағандай, кәмелетке толмағандар деп қылмыс жасаған кезге қарай
жасы он төртке толған, бірақ он сегізге толмаған адамдар деп танылады.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстары жөнінде істерде қараған кезде сот
кәмелетке толмағанның жасын нақты анықтауға бағытталған шаралар қабылдауға
міндетті (айы, күні, жылы). Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының
Кәмелетке толмағандардың қылмыстары жөніндегі істер мен оларды қылмыстық
және өзге қоғамға қарсы іс-әрекеттер жасауға тарту бойынша заңнаманы
қолдану тәжірибесі туралы 2002 жылдың 11 сәуіріндегі нормативті
қаулысында, еліміздің соттары, анықтау және тергеу органдары жетекшілікке
алатын ережелер белгіленеді.
Кәмелетке толмағандар туралы дербес бөлiмнiң Қазақстан
заңдылығында пайда болуы бiрiншi рет Қазақ ССР Қылмыстық кодексiнде
кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауапкершiлiгiне көзқарас жеткiлiктi
түрде iзгiлiк тұрғыда болса да, осы тақырып бойынша нормалар Жалпы
бөлiмнiң әр түрлi баптарында шашырап жүйеленбеген едi. Сол себептi
қылмыстық заңда кәмелетке толмағандарға арналған арнайы бөлiмнің
пайда болуы бұл елiмiздiң қылмыстық заңының жоғары даму деңгейiн
көрсетiп отыр.
Кәмелетке толмағандардың қылмыс жасағандығы үшін жауапкершіліктің
ерекшелігі - іске асыру мүмкіндігі болып не қылмыстық жауапкершіліктен
тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларын қолдану не қылмыстық
жауапкершілікке тарту арқылы жүзеге асады,
бірақ:
▪ қылмыстық жауапкершіліктен тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу
шараларын қолдану арқылы (ҚР ҚК 81бабы);
▪ ҚР ҚК 79 – бабында арнайы көзделген жаза түрлерін қолдану
арқылы;
Қарастырып отырған мәселе қандай маңызды болмасын, ол әлi де
жеткiлiктi деңгейде зерттелген жоқ. Әрине, бiздiң елiмiзде осы
бағытта арнаулы зерттеулер жүргiзiлмеген десек, ол шындыққа сыймас.
Бұл саладағы аз да болса монографиялар мен ғылыми еңбектерден құр
алақан емеспiз.
Өткенге шолу жасайтын болсақ, жасы кәмелетке толмағандар
арасындағы қылмыстылықпен күрес жүргiзудiң әр түрлi проблемалары
бұрыңғы Кеңес Одағы тұсында З.А.Астемировтың, Е.В.Болдыревтың,
М.И.Блумның, К.Е.Игошевтың, А.Н.Игнатовтың, Е.Л.Коневскийдiң,
Н.А.Ключинскаяның, Г.М. Миньковскийдiң, Н.И.Трофимовтың,
А.К.Шедринаның, Е. А. Харшактың және тағы да басқа ғалымдардың
еңбектерiнде баяндалған болатын.
Ал, Қазақстандық материалдарға сәйкес К.А. Бегалиевтiң
Предупреждение безнадзорности и правонарушений
несовершеннолетних; М.С.Нарикбаевтың Актуальные вопросы применения
нового уголовного и уголовно-процессуального законодательства РК;
Г.С.Мауленовтың Основные характеристики преступности в Республике
Казахстан, Е.I.Қайыржанов, Д.Бұғыбайқызының [1] және тағы да басқа
ғалымдардың еңбектерiн айтуға болады.
Осы дипломдық жұмысты таңдау негізі болып, менің заңнамадағы кәмелетке
толмағандардың қылмыстық жауапкершілігі мен жазасы бөлігіне деген
қызығушылық болып табылады.
Дипломдық жұмысты жазудың мақсаты - кәмелетке толмағандардың
қылмыстық жауапкершілігі саласындағы жинақталған білімдерді зерттеу және
кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауапкершілігінің ерекшеліктерін
қарастыру. Жоғарыдағыларды ескере отырып дипломдық жұмысты жазуда мен
алдыма бiрнеше мiндеттер қойдым, олар төмендегiдей:
Олардың бiрiншiсi – Қазақстан Республикасындағы кәмелетке толмаған
қылмыскерлердiң қылмыстылығының деңгейiн анықтау.
Екiншiсi - кәмелетке толмаған қылмыскерлердiң жауапкершiлiгiнің
ерекшелiктерiн анықтау және осы мәселенiң даулы жақтарын көрсету .
Үшіншісі – кәмелетке толмаған қылмыскерлердiң қылмыстылығының
себептері мен шарттарын және олардың алдын алу шараларын анықтау.
1-тарау. Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауапкершілік пен жазаның
жалпы сипаттамасы
Мемлекет өзiнiң азаматтарына оларды орындамау белгiлi бiр
жауапкершiлiктiң басталуын көздейтiн, әлеуметтiк талаптар қояды.
Қорғалатын мүдденiң сипатына қарай бұл жауапкершiлiк құқықтық және
моральдық болуы мүмкiн.
Қылмыстық жауапкершілік заңи жауапкершіліктің түрі болып табылады
(азаматтық-құқықтық, тәртіптік, әкімшілік т.б.) және құқықтық
жауапкершiлiктiң iшiндегi ең қаталы және ауыры болып табылады.
Көп қолданатындығына қарамастан, қылмыстық құқық теориясында
қылмыстық жауапкершiлiк түсiнiгiнiң заңды түсiнiктемесi жоқ. Cол
себептi, бұл түсiнiктiң мазмұны жайлы құқық теориясында елеулi
келiспеушiлiктер бар. Олардың iшiнен бiрнеше пiкiрдi көрсетуге
болады: қылмыстық жауапкершiлiк - құқықтық нормаларға негiзделген,
заңның күшiне мойын ұсыну мiндетi [2, 25б.] - деп түсiндiретiн
көзқарасқа ұқсас қылмыстық жауапкершiлiк - тұлғаның мемлекет алдында
жауап беру мiндетi [3, 77б.], - деген көзқарас белгiлi. Сондай - ақ ,
бұлардан өзгеше қылмыстық жауапкершiлiк – тек қана мемлекеттiң
алдында жауап беру мiндетi ғана емес, сонымен қатар оларды бастан
кешiру [4, 222б.],- деген пiкiр қалыптасқан. Келтiрiлген пiкiрлердiң
ешқайсысы қылмыстық жауапкершiлiк түсiнiгiн толық көрсетпейдi.
Сонымен қатар, дұрыс емес деп те атала алмайды.
Жоғарыдағыларды ескере отырып, қылмыстық жауапкершілікке доктриналды
түсінік беруге болады:
Сонымен, қылмыстық жауапкершілік - ол қылмыстық-құқықтық қатынастар
шеңберінде пайда болатын және жүзеге асатын қылмыс жасаған тұлға мен
мемлекеттің, яғни оның құзіретті органы арасындағы қылмыс жасаудың күрделі
әлеуметтік-құқықтық салдары болып табылады. Ол келесіні қамтиды:
Біріншіден, қылмыс жасаған тұлғаның қылмыстық заң нормаларына
негізделген және қылмыс жасау фактісінен шығатын жасағаны үшін мемлекеттің,
яғни мемлекеттің құзіретті органдарына алдына мәлімдеу міндеті.
Екіншіден, мемлекеттің, яғни оның құзіретті органының іс-әрекетті
жасаған тұлғаға жасалған әрекетіне сот үкімінде көрініс табатын кері баға
беру мен бетке басу міндеті.
Үшіншіден, кінәліге жасаған құқыққа қайшы әрекеті үшін жағымсыз
салдар ретінде жаза немесе өзге қылмыстық-құқықтық сипаттағы шара
тағайындау, сондай-ақ тұлғаның жасаған әрекеті үшін ауыртпалық пен
жоқшылықтарды көтеру міндеті.
Төртіншіден, соттаудың ерекше құқықтық салдары ретінде тағайындалған
жазаны өтеумен болатын соттылық.
Қылмыстық жауапкершiлiк тек қылмыстық - құқықтық жауапкершiлiк
шегiнде жүзеге асырылып, пайда бола алады. Бiрақ, қылмыстық
жауапкершiлiк пен қылмыстық құқықтық - қатынастың арасындағы қатынас
әртүрлi түсiндiрiледi. Ғалымдардың бiр тобы бұл түсiнiктi тең
дәрежелi деп түсiндiрсе [5, 23б.], басқалары қылмыстық жауапкершiлiктi
тек қана қылмыстық емес, осыған қоса қылмыстық iс жүргiзушiлiк
және қылмыстық атқарушылық қатынастардың жүзеге асырылуын бiлдiредi
[6, 50б.] деп санайды, үшiншiлерi қылмыстық жауапкершілікті қылмыстық
-құқықтық қатынастардың құрамдас бөлiгi ретiнде көрсетедi. [7, 61б.]
Әр уақыттағы заңгер - ғалымдардың теорияларын қарастырсақ, қазіргі
кезде қылмыстық-құқықтық қатынасқа мынандай анықтама беруге болады.
Сонымен, қылмыстық-құқықтық қатынас - тұлға мен мемлекет, яғни құзіретті
мемлекеттік орган арасында пайда болатын аталған тұлғаның қылмыс жасау
негізінде пайда болатын қылмыстық құқық нормаларымен реттелетін қоғамдық
қатынастар. Аталғанан, қылмыстық-құқықтық қатынас субъектілерін көрсету
қиын емес. Қылмыстық-құқықтық қатынас субъектілері - бір жағынан, құқыққа
қайшы іс-әрекет жасаған тұлға, екінші жағынан, мемлекет, яғни оның
құзіретті органы болып табылады.
Қылмыстық-құқықтық қатынастардың пайда болуының заңды фактісі – ол
нақты адамның қылмыстық – жазалау әрекет жасауы. Аталған жағдайда қылмыстық-
құқықтық қатынас пайда болады, бірақ ол барлық жағдайда фактілік мазмұнға
ие болмайды, мысалы егер, қылмыс жасаған тұлға белгісіз болғанда. Бұл
жағдайда, мемлекет, яғни оның құзіретті органы жасалған әрекетке кері баға
беріп, оны жасаған тұлғаға бетке басу мүмкін. Екінші жағынан, қылмыс
жасаған тұлға, ол жасаған әрекеті үшін ауырлықтар мен қиындықтарды және
тағайындалған жазаны өткерумен жүзеге асырылатын соттаудың ерекше құқықтық
салдары ретінде соттылықты өткере алмайды.
Қылмыстық-құқықтық қатынастардың мазмұны болып субъектілердің
құқықтары мен міндеттері болып табылады. Бұл дегеніміз, бір субъектінің
нақты құқығына басқа субъектінің міндеті сай келеді, мысалы: мемлекет
құқықбұзушыдан оның жасаған әрекеті үшін жауап беруді талап ету, оны
соттау мен қылмыстық-құқықтық мәжбүрлеу шараларын қолдануға құқығы бар.
Мемлекеттің аталған құқығына құқықбұзушының, жасаған әрекеті үшін мемлекет
алдында жауап беру, соттау мен қылмыстық-құқықтық мәжбүрлеу шараларына
шалдығу міндеті сай келеді
Құқықбұзушы тек бұзылған заң негізінде және заңмен көзделген шектерде
ғана жауапты болуға құқығы бар. Қылмыс жасаған тұлғаның бұл құқығына,
мемлекеттің құқықбұзушыға деген наразылық шеңберін заңда белгіленген
шектермен шек қою міндеті сай келеді.
Мемлекеттің құқықбұзушыдан есеп беру және оны соттау мен мәжбүрлеуге
құқығы мен міндеті қылмыстық жауапкершіліктің іске асуын қамтамасыз етеді.
Қылмыстық жауапкершіліктің қылмыс жасаудың кінәліге деген жағымсыз құқықтық
салдары ретіндегі мәні - қылмыс жасаған тұлғаның жасағандығы үшін мемлекет
алдында есеп беру, соттау, жаза мен қылмыстық заңмен көзделген басқа да
жағымсыз заңи салдарға шалдығу міндетінде көрініс табады.
Жоғарыда айтылғанды ескере отырып: қылмыстық жауапкершілік қылмыстық-
құқықтық қатынастардың ажыратылмайтын бөлігі болып табылады. Басқаша
айтқанда, қылмыстық жауапкершілік пен қылмыстық-құқықтық қатынастар
арасында тығыз байланыс бар, ол келесіден көрінеді, олар бір заңи фактпен
(қылмыс жасау) және бір уақытта пайда болады (қылмыс жасау кезеңінен) және
бір кезде тоқтатылады (қылмыстық жауапкершілік толық іске асқанда немесе
кінәліні қылмыстық жауапкершіліктен босатқанда).
Қылмыстық жауапкершілік туралы 3 аспектіде айтуға болады:
1. заңда белгіленуі.
2. басталуы
3. іске асуы
Заңнама Қылмыстық Кодексте қылмыстық жауапкершілікті көздейді. Бұл
дегеніміз, заңшығарушы нақты қылмыстық-құқықтық тыйым салулар тұжырымдайды
және оларды бұзғаны үшін тұлға қылмыстық жауапкершілікке тартылады. Осылай,
қылмыстық жауапкершілік қылмыстық заңның әрекет ету саласындағы тыйым салу-
ескерту болып табылады.
Қылмыстық жауапкершiлiктiң басталуы жайлы да қылмыстық құқық
теориясында бiрнеше пiкiр қалыптасқан. Брайнин М.М. анықтамасына
сәйкес, қылмыстық жауапкершiлiк - құқық бұзушыны айыпталушы ретiнде
жауапқа тарту кезiнен басталса [8, 30б.], Ткачевский Ю.М. пайымдауы
бойынша, үкiмнiң заңды күшiне енген кезден бастап қылмыстық
жауапкершілік те басталады. [9, 21б.].Сонымен қатар, қылмыстық
жауапкершiлiк - қылмыстың жасалу мезетiнен басталады деген пікірлерде
кездеседі. Менің ойымша, соңғы пiкiр қылмыстық жауапкершіліктің басталу
жайлы анықтаманы нақтырақ бередi, себебi қылмыстық жауапкершiлiктiң
басталуының өзi белгiлi бiр қылмысты жасаудың нәтижесi болып
табылады. Дәл осы кезден бастап, тұлға мен мемлекет арасында қылмыстық-
құқықтық қатынастар мен қылмыстық жауапкершілік басталады, ол қылмыс
жасалған уақыттан бір элемент күйінде болады - құқық бұзушының жасағандығы
үшін мемлекет алдында жауап беру және соттау мен қылмыстық-құқықтық
сипаттағы мәжбүрлеу шарасына шалдығу.
Егер, жасалған қылмыс құқық қорғау органдарымен тіркелмесе немесе
ашылмаса, онда туындаған құқықбұзушылық реалды мазмұнға ие болмайды, ал
қылмыстық жауапкершілік іске аспай қалады. Қылмыстық жауапкершілік егер,
құқық қоғау органдары қылмыс жасау жағдайларын анықтап, Қылмыстық заң
негізінде және қажетті жағдайлар болған жағдайда, қылмыс жасаған тұлғаны
қылмыстық жауапкершіліктен босатқан жағдайда да іске аспай қалады. Бұл
жағдайда қылмыстық жауапкершілік логикалық дамуы мен объективтік іске
асуын таппай қысқартылады.
Қылмыстық жауапкершіліктің іске асуы, қылмыстық құқықбұзушылық пайда
болғаннан кейін, оның субъектілерінің құқықтары мен міндеттері заңға сәйкес
іске асуын білдіреді.
Қылмыстық жауапкершілік негізі проблемасын екі аспектіде қарастыруға
болады.
Проблеманың философиялық аспектісі неге адам өз әс-әрекеттері үшін
жауап беруі тиіс? деген сұрақты шешуде болып табылады. Адамға қоғамдық
маңызы бар тәртіп үшін жауапкершілік жүктеудің әлеуметтік негізі болып
ерік бостандығы, яғни тәртіп тісілін еркін таңдау мүмкіндігі болып
табылады. Тұлға өз әрекеттері үшін мемлекет, қоғам мен өзге адамдар
алдында жауап береді, себебі ол заң талаптарына, мемлекет пен қоғам
мүдделеріне сәйкес, өз тәртіп линиясын таңдау еркіндігі болғандығында,
бірақ ол осындай мүмкіндікті қолданбай, қоғамды қатынастардың өзге
субъектілерінің құқықтары мен заңды мүдделеріне қайшы келетін тәртіп
тәсілін таңдауы болып табылады. Егер адамның тәртіп таңдау еркі болмаса,
оның әрекеттері қылмыстық-құқықтық мәнге ие болмайды және қылмыстық
жауапкершілікке алып келмейді.
Қылмыстық-құқықтық жауапкершіліктің заңи аспектісі не үшін?, яғни
қандай тәртіп үшін жауапкершілік басталады? деген сұрақты шешуде болып
табылады.
Қылмыстық құқық бойынша қылмыстық жауапкершіліктің негізі болып
қылмыстық заңда көрсетілген қоғамға қауіпті іс-әрекетті жасау болып
табылады [10, 3б.]. Яғни, қылмыстық жауапқа және жазаға тек қана қылмыс
жасағанға, яғни қылмыстық заңда көрсетілген қоғамға қауіпті іс-әрекеттерді
қасақана немесе абайсыздықтан жасаған айыпты адамға ғана тағайындалатынын
көрсетеді. Демек, қылмыстық жауапкершіліктің негізі іс-әрекетте қылмыс
құрамының болуы.
Қылмыстық заң қылмыс құрамы деген терминнің мазмұнын ашып көрсетпейді.
Ол тек қана қылмыстық құқық теориясында ғана ашылылып көрсетіледі. Адамның
(қылмыс субъектісінің) қылмыстық заңда көрсетілген қоғамға қауіпті іс-
әрекеттерді (қылмыстың объективті жағы) кінәлі түрде қасақана немесе
абайсыздықпен істеуі (қылмыстың субъективтік жағы) қылмыс құрамының
белгілері болып табылады. Қылмыстық объектісі болып табылатын қылмыстық заң
қорғайтын қоғамдық қатынастардың жиынтығы Қылмыстық кодекстің 2-бабында
атап көрстеліген.
Сонымен, қылмыстық жауапкершіліктің негізі болып қылмыс құрамы болып
табылады. Іс-әрекетінде қылмыс құрамының ең кем дегенде бір белгісі жоқ
болса ол адамды қылмыстық жауапкершілікке тартатын негіз жоқ.
Қылмыстық жауапкершілікке тартылатын тұлғалар. Көпшілік шетел
мемлекеттерінде субъект болып - жеке адам ғана табылады делінген. Бірақ
бірқатар елдерде бұл мәселе ғасырлар бойы түрліше шешілетін болатын, бір
кездерде қылмыс субъектісі болып жеке адамдармен қатар, заңды тұлғалар,
сондай-ақ заттар, жануарлар, жәндіктер танылған. Мысалы, ежелгі Афинада,
сот заттардан болған өлім жағдайларын қарағаннан кейін, абыздар сол
заттарды полистан тыс жерге лақтырып тастаған болатын. Англияда 19 ғасырдың
ортасына дейін өлім алып келген зат корольдың иелігіне тәркіленеді деген
ереже болған [11, 395б.]. Орта ғасырларда феодалдық қылмыстық құқықтың
субъектісі ретінде жануарлар болған. 14 және 15 ғасырларда зайырлы соттарда
адамды өлтірген жануарлар қудалауға ұшыраған, көбіне ол қаһары үшін бұқалар
мен балаларды жеп қойған шошқалар болатын. Бұл жануарлар асу арқылы өлім
жазасына тартылды. 1710 жылы Францияда нан далаларына көптеген зиян
келтіргені үшін тышқандар мен егеуқұйрықтар сотталған, ал 1740 жылы сиыр
сотталған болатын [12, 252б.].
Жануарлар, жәндіктер мен заттардың қылмыстық жауапкершілігі кінәлі
әрекеттер үшін ғана емес, сонымен қатар, бұл кімнен немесе неден
болатынына байланыссыз қауіпті зиянды әрекеттер үшін жаза болып табылды.
Қорыққан халық дінге жүгінген немесе құқықбұзушыларға самосуд жасаған
болатын.
Осылай, құлиеленушілік және феодалдық қылмыстық құқығында қылмыс
субъектісі ретінде жануарлар, заттар мен жәндіктерді тану қылмысқа деген
мистикалық көзқарастың жоғарылығымен түсіндіріледі және жауапкершілік зиян
келтірген үшін кез келген жағдайда және барлығы үшін басталады деген
қағидаға негізделген.
Қылмыс субъектісі болып қылмыс жасаған тұлға, яғни қылмыскер болып
табылады. Қылмыскер дегеніміз - бұл қылмыстық заңнамада көзделген қасақана
немесе абайсыздықта жасаған қоғамға қауіпті әрекеті үшін қылмыстық
жауапкершілікке тартылу мүмкін тұлға болып табылады.
Еліміздің Қылмыстық кодексінің 14 - бабына сәйкес есі дұрыс,
қылмыстық кодексте белгіленген жасқа толған жеке адам ғана қылмыстық
жауапкершілікке тартылу тиіс делінген. Осыдан шығатыны, қоғамға қауіпті іс-
әрекет үшін қылмыстық жауапкершілікке тек қана тірі адам тартылады. Заттар,
жануарлар дүниесі, табиғат күштері келтірген зиян үшін олар қылмыстық
жауапкершілікке тартылмайды. Егер адам жануарларды немесе табиғи күштерді
пайдалану арқылы қасақана немесе абайсыздықпен басқаға зиян келтірсе, онда
қылмыстық жауапкершілікке сол адамның өзі тартылады.
Сонымен қатар, заңды тұлғалар - ұйым, мекеме, кәсіпорын т.б. қылмыстың
субъектісі болып табылмайды. Мекеме, кәсіпорын, ұйым айталық, адам
өлтіруді, тонауды жасай алмайды. Бірақ, қылмыс заңды тұлғалар қатысатын
қатынастар шеңберінде жүзеге асырылғанда, қылмыстық жауапкершілікке қылмыс
жасауға кәнілі лауазымды адамдар - басшылар, жетекшілер тартылады (мысалы,
көрінеу заңсыз үкім шығарғаны үшін сот емес, осыған кінәлі судьялар жауапты
болады). Су мен атмосфераны өндірістік қалдықтармен ластау үшін кәсіпорын
емес, оның кәнәлі лауазымды тұлғалары жауапты болады.
Көптеген шетел мемлекеттердің қылмыстық заңнамасында заңды тұлғаны
қылмыс субъектісі ретінде тану проблемасы ашық қалып отырғанына қарамастан,
заңгерлердің көп бөлігі қылмыстық әрекеттер үшін қылмыстық жауапкершілікке
тек жеке адам тартылады деген пікірді ұстанады.
Заңды тұлғаларды қылмыстық жауапкершілікке тартудан бас тарту кеңес
қылмыстық құқығының негізгі қағидасы - әр адамның қоғамға қауіпті әрекеті
(әрекетсіздігі) үшін жеке персоналды жауапкершілігі қағидасымен сай келеді.
Әр тұлға тек өзі жасаған әрекеттері үшін ғана жауапты болады
Адамдар белгілі әрекеттерді жасай отырып, оның ішінде қылмыстарды да
өз жігерлерін біріктіріп ұжымдық шешімдер қабылдаулары мүмкін. Бірақ
қылмыстық жауапкершілік әр уақытта жеке персоналды болып табылады. Қылмыс
субъектісі ретінде адамдар қауымы, жиыны немесе өзге топтары қарастырыла
алмайды. Менің ойымша, ҚК Ерекше бөлімінде кең тараған дәл сол әрекет,
адамдар тобымен немесе ұйымдасқан топпен деген жеке қылмыстардың
сараланған түрлерінің формулировкасы дәл емес. ҚР ҚК 54 бабының 1
тармағының в бөлігінде қылмысты адамдар тобы құрамында жасау деген
дәлірек айтылған. Айтылған, Қылмыстық кодекстің ерекше бөлімінде
көрсетілген қылмыстық қауымдастықтың арнайы түрлеріне де қатысты (банда,
заңсыз әскерилендірілген құрама). Басқа сөзбен, қылмыстық жауапкершілікке
банда емес, оның қатысушылары, жетекшілері, жасаушылары тартылады.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексімен белгілі бір жасқа жету
– тұлғаны қылмыстық жауапкершілікке тартудың жалпы шарттарының бірі. Заңда
қылмыстық жауапкершіліктің минималды жас шегін белгілеу ең алдымен,
тұлғаның өз әрекеттерінің мәнін түсіну мен оларға жетекшілік жасау
қабілетімен тығыз байланысты. Әрекеттің қауіптілігін сезінбейтін,
түсінбейтін жас баланы қылмыстық жауапкершілікке тартуға жол берілмейді.
Сондықтан, заңшығарушы ҚР ҚК 15-бабының 1 тармағында қылмыстық
жауапкершілік басталатын жас шамасын нақты белгілейді: Қылмыс жасаған
кезде он алты жасқа толған адам қылмыстық жауапқа тартылады.
Францияның Қылмыстық кодексінде қылмыс субъектісі болып 13 жасқа
толған тұлға танылады. Бірақ кәмелетке толмаған қылмыскерге қолданатын жаза
ересектер қылмыскерлермен салыстырғанда әлдеқайда жұмсақтау болып келеді.
Жапонияда қылмыстық жауапкершілік 14 жастан басталады, Жапонияның
ҚК 41-бабында 14 жасқа толмаған тұлға жасаған әрекеттер қылмыстық
жазалануға жатпайды делінген. [13, 330б.]
Англияның қылмыстық заңнамасы бойынша қылмыс субъектісі болып 10 жасқа
толған тұлға болады, ал ерте тарихи кезеңдерде ол 8 жас болатын [14,
110б.]. Англияда қазіргі кезге дейін қылмыстық кодекстің жоқтығын және
қылмыстық заңнаманың толық жүйеленуінің жоқтығын ескере отырып, қылмыстық
жауапкершілік басталатын жас шамасын көптеген қылмыстық заңдар айқындайды.
Қылмыстық жауапкершілік 7 жастан Ирландия, Египет, Ливан, Ирак және
т.б. мемлекеттерде басталады. [15, 298б.]
Заңшығарушы ҚР ҚК 15-бабының 2 тармағында қылмыстық жауапкершілік он
төрт жастан басталатын қылмыстар тізімі келтірілген: Қылмыс жасаған кезде
он төрт жасқа толған адамдар кісі өлтіргені (96-бап), денсаулыққа қасақана
ауыр зиян келтіргені (103-бап), ауырлататын мән-жайлар кезінде денсаулыққа
қасақана орташа ауырлықтағы зардап келтіргені (104-бап, 2-ші бөлік),
зорлағаны (120-бап), жыныстық сипаттағы күштеу әрекеттері (121-бап), адамды
ұрланғаны (125-бап), ұрлық жасағаны (175-бап), кісі тонағаны (178-бап),
ұрып-соққаны (179-бап), ауырлататын мән-жайлар кезінде автомобильді немесе
өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатын көздемей заңсыз иеленгені (185-
баптың 2,3,4 бөліктер), ауырлататын мән-жайлар кезінде мүлікті қасақана
жойғаны немесе бүлдіргені (187-баптың 2,3 бөліктері), терроризм (233-бап),
адамды кепілге алу (234-бап), террористік акті туралы біле тұра көрінеу
өтірік хабарлағаны (242-бап), қару-жарақты, оқ-дәріні, жарылғыш заттар мен
жарылғыш құрылғыларды ұрлағаны не қорқытып алғаны (255-бап), ауырлататын
мән-жайлардағы бұзақылығы (257-баптың 2,3, бөліктері), тағылық (258-бап),
есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды ұрлағаны не қорқытып
алғаны (260-бап), ауырлататын мән-жайлар кезінде қайтыс болған адамдардың
мүрдесін және олардың жерленген жерлерін қорлағаны (275-бап,2 бөлік), көлік
құралдарын немесе қатынас жолдарын қасақана жарамсыз еткені (299-бап)
үшін қылмыстық жауапқа тартылуға тиіс.
Сонымен қатар, қылмыс субъектісі - есі дұрыстық қасиетіне ие болуы
қажет, яғни өз әрекетіне деген есеп беру мен жетекшілік ету. Есі дұрыс
емес тұлғалар қылмыс субъектісі ретінде танылмайды, сол себепті олар
қылмыстық жауапкершілікке тартылмайды. Оларға тек медициналық сипаттағы
мәжбүрлеу шаралары ғана қолданылады. Есі дұрыс еместіктің формуласы
қылмыстық құқықта тұлғаның қылмыс жасаған кездегі психикалық жағдайын
сипаттайтын заңмен қылмыстық жауапкершілікті болдырмайтын медициналық және
заңи критерийлердің жиынтығы ретінде қарастырады.
Шетел қылмыстық заңнамасында бұл мәселелер адам қоғамының даму
кезеңдердінде түрліше шешілген болатын. Ертерек кезеңдерде, діни
көзқарастарға байланысты есі дұрыс еместердің жасаған қауіпті әрекеттері
шайтандық ретінде қарастырылған [16, 26б]. Сондықтан, есі дұрыс
еместер құрамында қылмыс белгілері бар әрекеттер үшін қылмыстық
жауапкершілікке тартылмау тиіс деген 19 ғасырдың басында айтылған талап -
прогрессивті ереже, себебі, Еуропада есі дұрыс еместердің қылмыстық
жауапкершілігі көп кездесетін жағдай болатын, ал бұл категориядағы
тұлғаларды қылмыстық жауапкершіліктен босату өте сирек болатын. [17,
285б.]
Францияның 1810 жылғы Қылмыстық кодексі тарихта ең бірінші болып есі
дұрыс еместердің қылмыстық жауапкершілігін алып тастады. ҚК 64-бабында
былай делінген: қылмыс жасаған кезде тұлға есі дұрыс емес күйде болса,
қылмыс та, қияңқылықтар да жоқ [18, 115б.] . Бірақ Францияның 1810 жылғы
ҚК және Бельгияның 1867 жылғы Қылмыстық кодексі, Голландияның 1881 жылғы
Уложениесі есі дұрыс еместікті анықтау үшін негізінен медициналық
критерийді пайдаланды. 20 ғасырда шетелдердің көптеген Қылмыстық кодекстері
есі дұрыс еместіктің жағдайын анықтау үшін медициналық критериймен қатар,
психологиялық критерийді қолданды, олар жиынтықта биологиялық-психологиялық
немесе аралас критерийді құрады.
Бұрынғы Кеңес мемлекеттердің қылмыстық кодекстеріндегі есі дұрыс
еместік түсінігі ССР Одағының және одақ республикалырының 1958 жылғы
қылмыстық заңнамасының Негіздерінен айырмашылығы аз. Мысалы, Өзбекстан
Республикасының ҚК 18-бабында: қоғамға қауіпті әрекеттерді жасаған кезде
есі дұрыс емес күйде болған, яғни созылмалы психикалық ауруы, психикасының
уақытша бұзылуы, кемақылдылығы немесе психикасының өзге де дертке ұшырауы
салдарынан өзінің іс-әрекетінің әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипаты мен
қоғамдық қауіптілігін ұғына алмаған немесе оған ие бола алмаған адам
қылмыстық жауапқа тартылуға тиіс емес деп көрсетілген. [19, 172б.]
Есі дұрыс еместіктің осыған ұқсас мазмұнды формуласы аз редакциялық
өзгерістермен жаңадан қабылданған Украинаның (19-бап) [20, 11б.], Молдова
(11-бап) [21, 212б.] Қылмыстық кодекстерінде де бар.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 16-бабында: қоғамға
қауіпті әрекеттерді жасаған кезде есі дұрыс емес күйде болған, яғни
созылмалы психикалық ауруы, психикасының уақытша бұзылуы, кемақылдылығы
немесе психикасының өзге де дертке ұшырауы салдарынан өзінің іс-әрекетінің
әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипаты мен қоғамдық қауіптілігін ұғына
алмаған немесе оған ие бола алмаған адам қылмыстық жауапқа тартылуға тиіс
емес деп айтылған.
Жоғарыда айтылғанды ескере отырып, мынандай қорытынды жасауға болады:
қылмыстық жауапкершіліктің нақты жас шектерін белгілеу маңызды ескертушілік
мәнге ие, құқықтың реттеу функциясының көрінісінің бірі болып табылады
және субъективизм мен озбырлыққа қарсы кепіл болады. Есі дұрыс еместік
түсінігі биологиялық және заңи критерийлердің жиынтығы болып табылады және
сөзсіз олар әрі қарай медицина, қылмыстық құқық теориясы мен сот-тергеу
тәжірибесі позицияларынан әрі қарай зерттеуді талап етеді.
Қылмыстық жаза мемлекеттік күштеу шараларының бірі болып табылады
және ол мемлекеттің қылмыспен қарсы күрес жүргізу құралдарының бірі ретінде
қолданылады. Мемлекет қылмысқа қарсы күрес жүргізуде әр түрлі
ұйымдастырушылық, тәрбиелік, экономикалық, рухани шаралардың барлық тұрін
кеңінен қолданады, сөйтіп қылмыстан сақтандыру мәселелеріне ерекше көңіл
бөледі.
Қазақстан аумағында қолданылған қылмыстық заңда жазаның ресми
анықтамасы болған жоқ. Сондықтан жаңа Қылмыстық кодекс пайда
болғанға дейiн жазаның әртүрлi анықтамаларын кездестiруге болады.
Бiрақ оладың бiр бiрiнен елеулi айырмашылықтары жоқ, және барлығы
да өз жолымен, жаза түсiнiгiн – қылмыс жасаған кiнәлi адамға, соттың
үкiмiнiң негiзiнде қолданылатын мемлекеттiң күштеу шарасының ерекше
түрi, деген анықтамаға келтiредi.[22, 5б.]
Қылмыстық кодекс жаза түсiнiгiне төмендегiдей түсiнiк бередi;
Жаза дегенiмiз соттың үкiмiмен тағайындалатын мемлекеттiк мәжбүрлеу
шарасы. Жаза қылмыс жасауға кiнәлi деп танылған адамға қолданылады
және адамды құқықтары мен бостандықтарынан осы кодекспен көзделген
айыру немесе оларды шектеу болып табылады [23, 13 б.]. Жаза түсінігін
қарастырған кезде, жаза қылмыспен күресудегі басты емес, көмекші рөл
атқаратынын айту қажет. Адамдар тәртібіне әсер етудің үлкен потенциалына
қарамастан, жаза мемлекеттің соңғы доводы болып табылады. Ол жасалған
қылмысқа сәйкес, басқа да органдардың әсер ету шаралары тиімді болмаған
жағдайда қолданылады.
Мемлекеттің күштеу шаралары әр түрлі. Оларға қылмыстық-құқықтық шаралар
ғана емес, әкімшілік, азаматтық, тәртіптік шаралар да жатады. Қылмыстық
шара мемлекеттік күштеу шараларының жеке түрі бола отырып, өзінің
ерекшеліктері бар.
Біріншіден, қылмыстық шара – мелекеттік күштеу шарасы ретінде қылмыстық
заңмен ғана белгіленеді. Қылмыстық кодексте жазаның сот үшін міндетті
тізбектер мен оны қолданудың тәртібі тұжырымдалған. Сот қылмысқа кінәлі
адамды қылмыстық заңда көрсетілген шараның шеңберінде оның шегінен шықпай,
жаза тағайындайды. Тек ерекше жағдайларда ғана сот көрсетілгеннен гөрі
неғұрлым жеңілірек жаза тағайындауға құқықылы.
Екіншіден, мемлекеттік күштеу шарасы ретіндегі қылмыстық жазаны
мемлекет атынан тек қана сот тағайындайды. Қылмыстық жазамен салыстырғанда,
басқа мемлекеттік күштеу шаралары мемлекеттік органдар мен лауазымды
адамдар арқылы жүзеге асырылады, мысалы қоғамдық тәртіпті бұзған адамды
полиция бастығы әкімшілік жауапқа заңда көрсетілген тәртіппен жазалайды
немесе әкімшілік комиссиясы өзіне берілген құзірет шеңберінде әкімшілік
құқық бұзушыларды жауапқа тартады. Осы аталған органдардың немесе лауазымды
адамдардың бірде-біреуі қылмыстық жаза қолдануға құқығы жоқ. Қылмыстық
жазаны қолдану –тек соттың құзыреті.
Үшіншіден, заңда көрсетілген тәртіппен сотталған адамды жазадан босату,
сонымен қатар, тағайындаған қылмыстық жазаны жеңілдету тағы да сот арқылы
жүзеге асырылады. Тек қана рақымшылық және кешірім беру актілермен жазадан
босату немесе жазаны жеңілдету Қазақстан Республикасының Конституциясына
сәйкес Парламент немесе Республика Президенті арқылы жүзеге асырылады,
басқа жағдайларда бұл мәселелерді шешу тек соттың міндеті болып табылады.
Аталған да қылмыстық жазаның басқа мемлекеттік күштеу шараларынан мәнді
өзгешілігін көрсетеді.
Төртіншіден, қылмыстық жаза жария түрде тағайындалады., яғни қылмыс
адамның кінәсін анықтау оған жаза тағайындауды қажет деп табу, қылмыстық
жазаның нақты түрі мен көлемін анықтау, жеке немесе заңды тұлғалар арқылы
емес мемлекет арқылы жария түрде белгіленеді.
Қылмыстық жаза кінәлі адамға мемлекет атынан белгіленеді, жеке немесе
лауазымды адамдар сот тағайындаған жазадан ешкімді де босата алмайды, заңды
күшіне енген сот үкімі мемлекеттік, жеке кәсіпорын, азаматтар, мекеме,
ұйым, лауазымды адамдар үшін міндетті болып табылады.
Бесіншіден, мемлекеттік күштеу шаралары ретінде қылмыстық жаза
қылмыстық заңда көрсетілген нақты қылмысты жасаған кінәлі адамға ғана
қолданылуы мүмкін. Бұл жерде, жаза адамның кінәлі түрде істеген іс-
әрекетінің қылмыстық-құқықтық зардабы болып табылады. Сол себепті қылмыстық
заңда адам өз кінәсі анықталған қоғамға қауіпті әрекет немесе әрекетсіздік
және пайда болған қоғамдық қауіпті зардаптар үшін ғана қылмыстық жауапқа
тартылуы тиіс - деп көрсетілген. Аталағанның мәні - егер тергеу жүргізген
немесе істі сотта қарған кезде жағдайдың өзгеруімен байланысты кінәлінің
істеген қылмысының қоғамға қауіпті мәні жойылса немесе оның өзі қоғамға
енді қауіпті емес деп танылса, қылмыс нышандары бар іс-әрекет жасаған
адамды қылмыстық жауапкершіліктен босатуға болады. (ҚК 68б.)
Қылмыстық жазаны қолдану кінәліні басқа түрдегі азаматтық, әкімшілік
немесе тәртіптік құқықылық жауапкершлікке тартумен ұштастырылуы мүмкін.
Қылмыстық жаза мемлекет атынан қылмысты іс - әрекеттер үшін кінәлінің
кінәсін бетіне басу арқылы берілетін теріс құқықтық баға болып табылады.
Бетіне басудың және кінәлаудың дәрежесі қылмыстың ауырлығына, кінәлінің
жеке тұлғасына және оның қылмысты іс-әрекетті жасаудағы мінез-құлқына
тікелей байланысты болады.
Жаза сотталған адамға белігілі бір зардап келтірумен байланысты
болады.(соттың кінәләні бас бостандығынан айыруы немесе мүлкін тәркілеуі
мүмкін т.б.) Осылай кез келген қылмыстық жаза тағайындағанда сотталған адам
материалдық, моральдық, мүліктік зардап шегеді. Себебі, жаза өзінің мәні
жөнінен кінәліні жазалау болып табылады.
Қылмыстық жазаны қолдану кінәліге барлық уақытта сотталғандық атағын
береді. Сотталғандық кінәлі үшін зардабы - ол сотталғандығы өмірбаянында
көрсетілуі тиіс, сотталғандық кейбір жағдайларда қылмысты ауырлататын мән-
жайларға жатады, кейде қылмысты саралауға, жазаның мөлшерін, сондай-ақ
жазаны өтейтін колония түрін белгілеу үшін маңызды мәнге ие болады.
Сонымен, қылмыстық жаза - сот арқылы мемлекет атынан қылмыс жасағаны
үшін адамға қылмыстық заңмен белгіленген мемлекеттік шараны қолдану болып
табылады.
Қолданыстағы заңнамаға сәйкес жазаның 12 түрі көзделген. (ҚР ҚК 38-
бап). Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 39-бабына сәйкес жаза
түрлері үш топқа бөлінген: Жазаны тағайындау тәртібіне байланысты олар:
1. Негізгі жазалар: айыппұл салу, белгілі бір лауазымды атқару немесе
белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру, қоғамдық жұмыстарға
тарту, түзеу жұмыстары, әскери қызмет бойынша шектеу, бас бостандығын
шектеу, қамау, тәртіптік әскери бөлімде ұстау, бас бостандығынан айыру,
өлім жазасы.
2. Қосымша жазалар: арнаулы, әскери немесе құрметті атағынан, сыныптық
шенінен, дипломатиялық дәрежесінен, біліктілік сыныбынан және мемлекеттік
наградалардан айыру, мүлкін тәркілеу қолданылуы мүмкін.
3. Айыппұл салу және белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір
қызметпен айналысу құқығынан айыру және қоғамдық жұмыстарға тарту
жазалаудың негізгі де, қосымша да түрлері ретінде қолданылуы мүмкін.
2-тарау. Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауапкершілігінің ерекше
жағдайларына жалпы сипаттама.
§ 2.1. Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауапкершілігінің
ерекшеліктері
Жоғарыда атап кеткендей, Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексінде көзделген жас шамасына жету - тұлғаны қылмыстық жауапкершілікке
тартудың негізгі шарттарының бірі болып табылады. Қылмыстық жауапкершілік
жас шамасы заңда жайдан жай көрсетіле алмайды. Ең алдымен, қалыпты
жасөспірім қай жастан бастап өз әрекеттерінің мәнін түсініп, оларға
жетекшілік ете алады деген физиология, жалпы және жас психология, жас
педагогикасы ғылымдарының ақпараттары ескеріледі. Басқа сөзбен айтқанда,
мемлекет құқықтық мән беретін тыйым салулардың көпшілігі жас балаға да
түсінікті: бөтеннің мүлкін алуға болмайды, өзгелерді ренжітуге болмайды
т.б. Бірақ тұлғаны қылмыстық жауапкершілікке тарту үшін ол тұлғада нақты
құқықтық сананың, өз әрекеттерінің фактикалық жағын бағалау қасиетімен
қатар оның әлеуметтік мәнін түсіну қасиеті болуы қажет.
Қылмыстық жауапкершіліктің белгіленген жас шамасына жету тұлғаның
қылмыстық жазаны дұрыс түсіну қасиетнің болуын көздейді, себебі тек осы
жағдайда ғана жаза өз мақстана жетеді.
Осылай, қылмыстық жауапкершіліктің минималды жас шамасы адамда белгілі
құқықтық көзқарастар қалыптасып, қылмыстық-құқықтық тыйым салуларды түсіну
қабілеті пайда болған уақыттан төмен болмауы тиіс.
Бірақ бұл қылмыстық жауапкершілік жас шамасын анықтау үшін жеткіліксіз.
Өсіп келе жатқан ұрпақтың физикалық және интеллектуалдық дамуының тездеуі
(акселерация) өз тәртібін дұрыс бағалау ертерек жаста көрінетін жағдайға
алып келі мүмкін. Бірақ, бұл қылмыстық жауапкершілік жас шамасын міндетті
түрде төмендетуді талап етпейді.
Сонымен қатар, қоғамның жасөспірімдердің қоғамға қауіпті
әрекеттерімен қылмыстық жазаны қолданбай, тәрбиелік шаралар көмегімен
күресу мүмкіндіктерін ескеру қажет.
Жоғарыда аталғаннан көрінетіні: қылмыстық жауапкершілік жас шамасын
анықтау - әлеуметтік-психологиялық немесе педагогикалық мәселе ғана емес,
сонымен қатар, қылмыстық саясат мәселесі де. Қоғам неғұрлым өркениетті
болса, неғұрлым алдын алушылық және тәрбиелік жұмыстардың деңгейі жоғары
болса, соғұрлым қылмыстық жауапкершілік жас шамасы жоғары болу мүмкін.
Қолданыстағы заңнамада кәмелетке толмағандардың қылмыстық
жауапкершілігі атты тараудың пайда болуы алғаш рет.
Iзгiлiк қағидасына негiзделген осындай тәжiрибе қазiргi заманда
әлемде қолданылып БҰҰ мақұлдаған қылмыстық заңдылыққа сәйкес келедi
[24], атап айтқанда, 1985 жылдың 29 қарашасында БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы
резолюциясымен мақұлданған БҰҰ-ның кәмелетке толмағандарға қатысты сот
төрелігін іске асырудың минималды стандартты ережелері, оған сәйкес:
кәмелетке толмаған қолданыстағы құқықтық жүйе шеңберінде ересектерге
қолданылатын жауапкершілік нысанынан өзгеше нысанда жауапкершілікке тартылу
мүмкін.
Арнайы бөлiмнің кiргiзiлуi қылмыстық құқық және қылмыстық iс
жүргiзу құқығының нормаларын да сәйкестендiредi. Қазақстан
Республикасының iс жүргiзу кодексiнде Кәмелетке толмағандардың iстерi
бойынша iс жүргiзу атты тараудың бар екендiгi және бұл тарауға
кәмелетке толмағандарға қатысты барлық iс жүргiзу әрекеттерi
жинақталғандығы белгiлi. 1998 жылы күшiне енген Қылмыстық Кодекстiң
кәмелетке толмағандардың тұлғасын айқындағаны да жаңалық.
Осылай, қылмыстық кодекстiң 78-бабының 1-бөлiмiне сәйкес, кәмелетке
толмағандар - қылмыс жасаған кезге қарай жасы он төртке толған,
бiрақ он сегiзге толмаған адамдар танылады. Ресейдiң, Австрияның,
Германияның, Жапонияның қылмыстық заңдарында да осылай көрсетiлген.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауапкершілігі Францияның қылмыстық
кодексiнде- 13, Нидерланд, Португалия елдерiнде - 12, Жаңа Зелландия -
10, Ирландия құқығында - 7 жас деп көрсеткен. [25, 258б.]
Он төрт жастан төменгiлердi қалай атау керектiгiн қылмыстық заң
көрсетпеген, тек сегiз жасқа толмаған балаларға ғана бiз жас
балалар терминiн қолданыла аламыз, бұл туралы заңда нақты сiлтеме
болмаса да жас балалар терминiн бiз ҚК [26, 26б.] сүйенiп нақты айта
аламыз. Он сегiз жасқа толғандар сәйкесiнше кәмелетке толмағандар.
Қылмыстық кодекске кәмелетке толмағандар жайлы жаңа тарауды
кiргiзу, ересектер үшiн қолданылатын нормаларды кәмелетке
толмағандарға қолдануға кедергi жасамайды. Мысалы, жазаны қылмыстар мен
үкiмдер жиынтығы бойынша тағайындау, бас бостандығынан айырудың ең
төменгi мерзiмдерi және т.б.
Бұрын соңды бiздiң заңдылыққа белгiсiз жаңалық, ол - сот және
тергеу органдарына қылмыстық жауапкершілік жасына жеткен, бiрақ
психикасының бұзылуына байланысты емес, психикалық дамуы жағынан
артта қалуы салдарынан кiшiгiрiм немесе орташа ауырлықтағы қылмысты
жасау кезiнде өзiнiң iс әрекетiнiң (әрекетсiздiгiнiң) iс жүзiндегi
сипатымен қоғамдық қауiптiлiгiн толық көлемiнде түсiне алмаған
кәмелетке толмаған адамдарды қылмыстық жауапкершiлiкке тартпау құқығы
болып отыр. (15-бап, 3-бөлiм).
Кәмелетке толмағандардың жауапкершiлiгiнiң ерекшелiктерiн дербес
тарауға бөлiп шығару, осы тұлғаларға қатысты қылмысты жауапкершiлiк
аталған баптың ерекшелiктерiне сәйкес тағайындалады деп түсiнуге болады. ҚК
осындай ерекше ережелердi кiргiзу осы жас категориясындағы, тұлғалардың
әлеуметтiк психологиялық ерекшелiктерiмен түсiндiрiледi.
Он төрт, он алты жас аралығында кәмелетке толмағандарда бiр
жағынан ұстамдылық, дербестiк пайда болып, өзiн өзi игеруге
әлеуметтенудiң салыстырмалы түрде жоғары деңгейiне қол жеткiзсе,
екiншi жағынан қоғамдағы өзiнiң орнын түсiну, оқу орындарда оқуын
бiтiру, ары қарай жалғастыру арқылы тұлғаның әлеуметтенуi жалғаса
бередi. Осы жастағы адамдар үшiн ойлаудың тым үзiлдi кесiлдiлiгi,
қызбалылық, ұшқалақтылқ, жағдайды қажеттi деңгейде барлығын ескерiп
бағалауға дәрменсiздiк тән. Бұл жастық ерекшелiктер, кәмелетке
толмағандардың қылмыстық жауапкершiлiгiне, қылмыстық жауапкершiлiктiң
жалпы ережелерiне қарағанда ерекшелiктер мен толықтыруларды кiргiзуге
себепшi болды [27, 20б.].
Өздерінде мінез - құлықты тәрбиелемеген жасөспірімдер туралы қауіпті
немесе қиын жас - деп кейде айтады. Ата-аналары ер жеткеннен кейін ақылы
кірер деген сенімде болады. Бірақ, тек уақыттың күшіне сену қиын. Ақыл
барлық кезде жаспен келмейді. Ол адамдар, қоғам, заң алдында
жауапкершілікті түсінумен келеді.
Қазіргі кәмелетке толмағандармен тілдескен кезде, біз көбіне мынандай
жағдай тап боламыз: көпшілігінде олардың өз тәртіптерінің құқыққа
қайшылығын, міндет, рұқсат берушілік туралы түсініктің, жазадан қорқыныш,
қоғамдық пікірден қорқу түсініктерінің жоқ екендігін байқаймыз. Өздерінің
құқыққа қайшы әрекеттірін жасөспірімдер елдегі, облыстағы, қаладағы,
әсіресе, ауылдағы әлеуметтік және экономикалық тұрақсыздыққа жала жабуға
тырысады.
Қазіргі жасөспірімдердің өмірлік қажеттіктері рухани емес, материалдық
болып табылады. Жасөспірімдер өз мақсатына жету үшін заңды бұзуға да
барады. Кәмелетке толмаған құқықбұзушылардың көпшілігі өзінің құқыққа
қайшы әрекеттерін еркінің, мінезінің жоқтығымен түсіндіреді. Және айта
кететін жай, осындай барлығы істегенен соң, мен де істедім деген сияқты
жағдайлар саны жылдан жылға өсіп келеді.
Қылмысы үшiн жазалау – бұл қағида әрқашанда сақталуы шарт әр
қылмыстық әрекетке қарсы қылмыстық кодексте көзделген шара бар. Кейде
қауiп қатер бар әрине, сонда да тәуекел - деп ойлайтын
жасөспiрiмдер заңға қайшы әрекет жасайды. Бiрақ қылмыскер жазадан
қанша жалтарып, қандай айла жасаса да қылмыс бәрiбiр де ашылады.
Құқыққа қайшы ешқандай әрекет, ешбiр қылмыскер жасырынып назардан
тыс қалмауы керек – бұл бiздiң қоғамның, заманның талабы екендiгi
белгiлi .
Жазаның болмай қоймайтындығы қағидасын, тек құқық бұзушылармен
күресуде ғана емес, сондай – ақ заңға құрметпен қарауды тәрбиелеу,
заңдылықты сақтау және адамдарда құқықтық ереженi сақтау әдетiн
тәрбиелеуде қолданудың маңызы зор.
ҚК 15 - бабында он төрт жасқа толған, бiрақ он сегiз жасқа
толмаған тұлғалар үшiн қылмыстық жауапкершiлiктiң шектерi
қарастырылған.
Жаңа ҚР ҚК, ҚазССР ҚК секiлдi қылмыстық жауапкершiлiктiң
басталуының екi деңгейiн бекiткен. Жалпы ереже бойынша қылмыстардың
басым көпшiлiгi үшiн қылмыстық жауапкершiлiк он алты жастан
басталады.
Тек қана қоғамдық қауiптiлiгi және құқыққа қайшылығы көп жылғы
тәжiрибе көрсеткендай, он төрт жасқа толған жасөспiрiмдер үшiн мәлiм
болатын қылмыстар үшiн қылмыстық жауаптылық осы жастан басталады.
ҚК 15-бабының 2-тармағында қарастырған қылмыстар үшiн қылмыстық
жауапкершiлiк 14 жастан басталады, ол қылмыстардың тiзiмi түпкiлiктi
және кәмелетке толмағандардың қылмыстылық жауапкершiлiгi туралы
сұрақтарды шешкенде тергеу органдары және соттар үшiн мiндеттi
болып табылады .
Сонымен қатар, қылмыстық жауапкершiлiк он алты жастан басталатын
қылмыстарда, қылмыстық жауапкершiлiк он төрт жастан басталатын
қылмыстардың элементтерiнiң болу ықтималдылығын ескермей кетпеуге
болмайды. Мысалға: бандылық үшiн (237 бап) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz