Кәмелетке толмағандарды жазаны өтеуден мерзімінен бұрын- шартты түрде босату
ЖОСПАР
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4-8
1. Тарау. Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауапкершілігінің
ерекшеліктері және жазалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9-27
1.1.Кәмелетке толмағандардың қылмыстық
жауаптылығы ... ... ... ... ... ... .9-17
1.2.Кәмелетке толмағандарға қатысты қылмыстық заңнаманы жетілдіру17-23
1.3.Кәмелеттік жасқа толмағандарға қолданылатын жазалар және тәрбиелік
сипаттағы мәжбүрлеу
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
3-27
2. Тарау. Кәмелетке толмағандарды жазаны өтеуден мерзімінен бұрын-шартты
түрде босату ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28-5 3
2.1. Мерзімінен бұрын-шартты түрде босату институтының құрылу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28-29
2.2. Мерзімінен бұрын-шартты түрде босату институтының әрекет ету
шектері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29-36
2.3.Мерзімінен бұрын-шартты түрде босату тәртібін
жетілдіру ... ... ... ... 36-50
2.4. Кәмелетке толмағандарды мерзімінен бұрын-шартты түрде босату
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .50 -53
3. Тарау. Кәмелеттік жасқа толмағандарды қайта әлеуметтендіру және олардың
арасындағы құқықбұзушылықпен күрес жолдары ... ... ... . 54-59
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..6 0-64
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
-69
Кіріспе
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев 2002 жылғы 29
наурыздағы республиканың құқық қорғау құрылымы жетекшілерінің кеңесінде
балалар мен жасөспірімдер қылмыскерлігіне, сонымен қатар балалар
панасыздығына қарсы күреске ерекше назар аударды.
Кәмелетке толмағандардың қылмыскерлігі барлық қылмыскерліктің құрама
бөлігі болғандықтан, оған тексеріс жүргізу маңызды болып табылады, ал
баукеспе ұрылардың көпшілігі өздерінің қылмыстық “карьерасын” жасөспірім
кезінде бастайды. Бұл мәселенің маңыздылығы жас ұрпақ әлеуметтік дамудың
нағыз резерві болып табылады, ал жасөспірімдер жасаған құқық бұзушылық
олардың тәрбиесінің жоқтығын, қоғам ортасындағы орнының төмендігін
көрсетеді. 14-тен 18 жасқа дейінгі балалардың қылмыскерлігін анықтауда
жалпы криминалдық мінездеме, көрсеткіштері мен категориясы қолданылады.
Сондықтан талдау іс-әрекет шаралары олардың өзгешелігін көрсететін
факторлар мен жағдайды анықтауға бағытталу керек.
Кәмелетке толмағандардың қылмыскерлігі тексерудің маңызды нысаны
болып табылады, себебі Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің
арнайы тарауына алғаш рет құқық бұзушы жасөспірімдердің демографиялық тобын
бөлу туралы енгізілді.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстарының көпшілігі тек өзін-өзі
ұстауларының құқықтық сипаттамасы арқылы ғана емес, сонымен қатар белгілі
бір әдістері, психологиялық белгілері, өзін-өзі шектен тыс асыра бағалауы
және тұлғалардың топтық қызығушылығына қарсы келе алмауы арқылы өзгеше.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстарының өзгешелігі жасөспірімдердің
жас, әлеуметтік, психологиялық ерекшеліктеріне қатысты өзара бір-бірімен
байланысты факторлардың мерзімді кешені болып табылады. Осындай
жасөспірімдердің өзін-өзі ұстау құқықтық ерекшеліктерінің, сапалық және
сандық көрсеткіштерінің, олардың талдауының ерекшеліктерінің бірі осы
жастағы топтарға қатысты қолданылатын ескерту шараларын жасаудың негізі
болып табылады.
Кәмелетке толмағандар қылмыстық-құқықтық мағынада - қылмыстық
жауапкершілігі бар шағын жас шамасындағы топ (14-18 жас). 18 жасқа
толмаған балалардың 8-10 пайызы қылмыс жасайды. Мысалы, 2001 жылы ҚР бас
прокуратурасындағы құқықтық статистика және ақпарат департаментінің
хабарламасы бойынша тіркелген қылмыстардың саны, соның ішінде Қазақстан
Республикасында –152 168, ал олардың қатысуымен - 8184.
2000 жылы жасөспірімдік қылмыстар Шығыс Қазақстанда - 1045, Қостанайда
– 889, Павлодарда – 778, Солтүстік Қазақстанда - 598.
Қылмыскерлік белгілі бір уақыттарда өсуі немесе кемуі мүмкін.
Қылмыскерліктің мұндай дәрежесі көптеген факторлардың объективті немесе
субъективті сипаттамасының нәтижесі болып табылады. Қылмыскерлік санының
тез өсіп кетуі жасөспірімдердің өтпелі кезеңіне де байланысты болады.
Кәмелетке толмағандардың қылмыскерлігінің өсуі (1985 және 1989-1993
жылдармен салыстырғанда) өндірістің таратылуынан, экономика мен әлеуметтік
саладағы өзгерістер салдарынан, көп тұрғындардың жағдайларының
нашарлығынан, отбасы қатынастарының сәтсіздігінен, балалармен қатаң қарым-
қатынас жасау әсерінен болып отыр.
Кәмелетке толмағандар экономикалық, саясаттық, әлеуметтік салаға
араласпағандықтан, көп қылмыстар жасайды. Жасөспірімдер жасаған
қылмыстардың көпшілігі кейбір қызметтерге, мемлекеттік билікке қарсы
шығудан болады. Заң шығарушы 14 жаста қылмыс жасаған баланың белгілі бір
мөлшерде ғана жауапқа тартылатындығын анықтады.
Статистика көрсеткендей, жасөспірімдер жасаған қылмыстың 70 пайызы
мүліктік заңсыз әрекеттерді құрайды.
Кәмелетке толмағандар жасаған мүліктік сипаттағы қылмыстардың басым
көпшілігі қоғамдық ортадағы әлеуметтік жағдайдың төмендігінен болып жатыр,
немесе біреулері ұрлықты пайдақорлықпен жасаса, енді біреулері
қатарластарының арасында бедел жинау үшін, біреудің мүлкіне ие болу үшін
жасайды.
Кәмелетке толмағандармен жасалған ұрлық, тонау, ұрып-соғу, зорлық
жасау, көлікті мініп кету олардың жасайтын әрекеттерінің басым көпшілігі,
яғни 80 пайызы болып табылады. Қазіргі уақытта жоғарыда аталған
қылмыстардан басқа қылмыстардың тізіміне қорқытып алушылық, ұрлап алушылық,
сонымен бірге заңсыз нашақорлық және психотропты заттармен байланысты
қылмыстар да жатады.
Кәмелетке толмағандар қылмыскерлігінің құрылымы қылмыс жасаған
уақыттағы зорлықпен, алкоголь әсерінен жасалған қылмыспен сипатталады.
Кәмелетке толмағандардың жасаған қылмыстарды сипаттағанда
қылмыстардың мынадай түрлері де ерекшеленеді: жасөспірімнің қылмысты
жалғыз жасауы, топпен жасауы, үлкендермен бірігіп жасауы.
Кәмелетке толмағандардың қылмысты топпен жасауы ерекше орын алады.
Топта 3-тен 5 адамға дейін болады. Қылмыскерлік топтың әр үшіншісі
бұрын сотталғандар болып табылады.
Криминологтар кәмелетке толмағандардың қылмыскерлігінің бұрын ғылым
мен саясаттан тыс қалған тағы да бір сапалы сипаттамасын белгілеп отыр.
Ұйымдастырылған қылмыстық әрекетте жасөспірімдерді қолдану аз материалдық
шығынды қажет етеді; олардың құқық бұзушылық әрекеттері жасырын түрде
қалады; өмірлік тәжірибелері аз болғандықтан өз беттерінше шешім шығаруға
әлсіз; сенімсіздікке тез бой алдырады және қауіп-қатерге дайын.
Кәмелетке толмағандардың қылмыскерлердің көпшілігі екі немесе
одан да көп рет қылмыс жасады.
Кәмелетке толмағандардың қылмыскерлердің контингентінде ер
адамдардың саны көп, яғни 90 пайыздай.
2001 жылы 4306 жасөспірім жасалған ұрлыққа сәйкес қылмыстық
жауапкершілікке тартылды: қыздар – 264, оқушылар – 2021, жұмыс
істемейтіндер және оқымайтындар – 2192, бұрын қылмыс жасағандар – 337,
топпен – 2886, үлкендермен араласқан топ – 1296.
Кәмелетке толмағандар қылмыстығы аталған қылмыстық статистика
негізінде бағаланады және талданады. Мамандар кәмелетке толмағандардың
болсын, үлкендердің болсын қылмыстығы туралы қорытындысын жасырын түрде
жасау қажеттігінен хабардар. Құқық қорғау органдарының қарауында
жасөспірімдер қылмыстығының жасырындылығы туралы қорытынды жасайтын бай
материал бар. Кәмелетке толмағандардың жасаған қылмыстар саны статистикада
тіркелгендегіден де көп. Бұл мүліктік қылмыстарға жатады, яғни ұрлық,
тонау, ұрып-соғу, сонымен бірге зорлау, бұзықтық, нашақорлықпен байланысты
қылмыс. Кейбір ресейлік мамандар қылмыстың дұрыс сандық бағасына жету үшін
қылмыстардың жеке топтарын 5 есе, кей кездері 10 есе көбейту керектігін
айтады. Жасырындылық әр түрлі себептерге байланысты туындайды. Жәбірленуші
қылмыс туралы әсіресе, отбасында, көршілер арасында болған жағдайда
хабарламайды. Құқық қорғаушы органдар арасында өз міндеттілігін бұзып,
қылмысты тіркемей, есепке алмайтындары бар.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстығының жасырындылығы олардың
қылмыстық тәртібінің айқын сипаттамасы үлкендерге қарағанда төмен болады.
Сондықтан тіркелген қылмыстардың коэффиценті маңызды.
Кәмелетке толмағандар қылмыстығы жағдайының қылмыстық сипаттамасының
толықтығы және дұрыстылығы қылмыстық жауапкершілікке жасы жетпеген
жасөспірімдер жасаған әрекеттерге байланысты. Мұндай тұлғалардың әрекеттері
өте қауіпті. Жасөспірімдердің қылмыстығын маңызды әрекеттерден шектейтін
жас ерекшеліктерінің белгілі бір шартты сипаттамасы болады, қылмыстық
саясаттың жас ерекшелігінің талаптарымен байланысты, сонымен бірге
жасөспірімдер қылмыстық жауапкершілік жасқа жеткенше қылмысты 4-5 есе көп
жасайды. Қылмыс жасауға итермелейтін жағдайлар мен себептер бірдей болады.
Сондықтан қылмыстық жауапкершілікке жасы жетпеген тұлғалар қылмыстың
объективті базасы ретінде қарастырылады.[7, 245б.].
Өте жас кезінде құқыққа қарсы әрекет жасағандардың жөнделуі қиын,
қорытындысында үлкендерге және қайталанған қылмыстың басты резервін
құрайды.
Керісінше, алғаш әрекеттерін жасаған жасөспірімдерге қолданған
профилактикалық шаралар алдағы уақытта қылмыстар жасауларына жол бермейді.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстығы дамуының сәтсіз тенденцияларына
мыналарды жатқызуға болады:
- қылмыстың құрылымында қоғамға қауіпті қылмыстардың көбеюі;
- нашақорлықпен байланысты қылмыстардың көбеюі;
- кәмелетке толмағандардың қылмыстығын бір жағынан, үлкендер
үлгісімен, бір жағынан үлкендер көмегімен ұйымдастыру;
- кәмелетке толмағандары ұйымдастырылған қылмыстық және экстремистік
әрекеттерге тарту.
1. Тарау. Кәмелетке толмағандардың қылмыстық
жауапкершілігінің ерекшеліктері және жазалау.
1. Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы.
Кәмелет жасқа толмағандардың қылмыскерлігінде айырықша ерекшелік бар.
Бұл қылмыскерліктің негізгі себептерінің әрекет ету саласы - адамның жеке
басының қалыптасуы және оның өмір тіршілігінің аясы. Кәмелет жасқа
толмағандардың қылмыстық жолға түруының типтік тетігі: баланы тәрбиелегісі
келмейтін, тәрбиелей алмайтын отбасында өмір сүруі; оқу орындарында жолының
болмауы, педогоктермен немесе бірге оқитындармен арадағы қақтығыс; қолы бас
уақытында, демалу кездерінде азғындаған немесе қылмыскер адамдармен
араласу.
Ортамен өзара әрекеттестікпен кәмелет жасқа толмағандардың
белсенділігі және дербестігі шектелген: олар өздеріне ата-ана, тәрбиеші
таңдап ала алмайды, көбісінде өмір сүру үшін қажетті қаражат жоқ. Ата-
анасымен немесе тәрбиешісімен арада қатты қақтығыс болып қалғанда бала
бірден-бір көңілді жұбататын орта деп өзінің бірге серуендейтіндерінің
ортасына барады. Қылмыскерлікте жастық ерекшеліктер адамның жеке басының
қалыптасуы және өмір тірлігі үшін жағымсыз ортада өзін-өзі айқын көрсетеді.
Біріншіден, ол ержеткендіктен көрініс табады, өзі үшін елеулі болып
табылатын топқа, адамдарға ол өзін мен сендердеймін деп көрсетсе, басқа
субъектілермен араласқанда мен - тұлғамын деп көрсетеді.
Екіншіден, өтіп бара жатқан балалықпен және оның қалдықтарымен
байланысты сылтаулар, балалық анархизм деп аталатын санаға ұллайды: табан
асты жақсы заттар иемдену, машинада серуендеу, біреуге ақыңды жібермеу,
т.б.
Үшіншіден, жеткіншектердің қылмыскерлігінде олардың ересектерге
тәуелділігінен туындайтын сылтаулар бар, бұл ретте олар өз мүдделерін,
құқықтарын заңды тәсілдермен қамтамасыз ете алмайды. Осыдан барып қарны
тойып тамақ ішпеген бала дәмді тағамдар ұрлайды, үйден кетіп қалады,
материалдық аса қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін ұрлыққа барады,
қаңғыбастыққа салынады.
Мәселе бұл жерде адамның жасы сияқты биологиялық факторда емес, мүндай
балалардың әлеуметтік дамуында және олар басынан өткізіп жатқан
жағдайларда. Өсе келе ересек адамдарға тән позициялар ұстанса, кәмелет
жасқа толмағандар қылмыскерлігінің ерекшелігі және оның детерминациясы
біртіндеп өз айырықшылығын жоғалтады.
Кәмелет жасқа толмағандар, көбіне, жалпы сипаттағы қылмыстарды
жасайды. Ол түсінікті де, себебі олар экономикалық, саяси және өзге ерекше
салалардағы қылмыстарға бара алмайды. Олардың криминалдық іс-қимылдарының
сипаты көбіне көзге көрініп тұратындықтан, олардың қылмыскерлігінің
латенттігі ересек адамдардікіне қарағанда төмен деңгейде болады. Сондықтан
да олардың тіркелген қылмыскерлігінің коэффициенттері жоғары.
Кәмелет жасқа толмағандардың қылмыстылығының құрыманы келесідей
белгілер тән:
1. кәмелет жасқа толмағандардың қылмыстылығының құрамында
ауыр зорлықпен жасалатын және пайдакүнемдік-зорлықпен жасалатын
қылмыстардың үлесі 10 %-дан төмен және тұрақты болып келеді;
2. кәмелет жасқа толмағандардың қылмыстылығының құрамында ұрлық,
тонау және бұзақылық сияқты қылмыстардың үлесі басым;
3. қылмыс жасаудың ұйымдасқан нысандарының үлесі артуда.
Кәмелет жасқа толмағандардың қылмыскерлігімен күресте оның алдын-
алуға, ал, оның ішінде - кәмелет жасқа толмағандарға әлеуметтік көмек
көрсетуге баса назар аударылады. Олар өздері өз жағдайларын өзгерте
алмайды, ал олардың жеке басының деформациясы әзірге ересек адамдар сияқты
едәуір болмайды.[10, 110б.].
Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы және жазалау
мәселелеріне ҚР Қылмысгық кодексінің өз алдына жеке бөлімі және соған
сәйкес тарауы арналған. Бұл жағдай ең алдымен кәмелетке толмағандар
қылмыстылығының жалпы қылмыстылықтың құрамдас бөлігі ретіндегі айтарлықтай
өзіндік ерекшеліктерімен дәйектеледі. Бұл ерекшеліктер жасөспірімдер мен
кәмелетке толмағандардың әлеуметтік-психологиялық тұрғыда өсіп-жетілуінің
өзгешеліктеріне: әлеуметтендірілу деңгейінің жеткіліксіздігіне,
психофизикалық, жас жағынан және әлеуметтік кемелденуінің қылықтарына,
адамгершілік құндылықтары жөніндегі одағай түсініктеріне, мінез-құлқының
өзіндік қасиеттеріне (жылдам ашуланғыштық, қызбалық), "формальды емес
жетекшілердің" әсеріне тез берілу, үлкендерге еліктеу және т.б. факторларға
тәуелді болып келеді.
Кәмелетке толмағандар жасайтын қылмыстардың арасында пайдакүнемдік
және пайдакүнемдік зорлық пиғылмен жасалатын ауыр қылмыстардың үлесі өте
жоғары. Ондай қылмыстарға көбіне аса қатыгездік пен тағылықтың (вандализм)
сипаттары тән болып келеді. Бұндай қылмыстардың көпшілігі қоса қатысу
(көбінесе бірге орындаушылық түрінде), әсіресе топқа қатысу (жартысына
жуығы) түрінде жасалады, ал мұның өзі жасөспірімдердің психологиясының
өзіндік ерекшеліктеріне орайлас келеді. Жобамен алғанда олар жасаған үш
қылмыстың біреуі ересектермен қосылып істеледі.
Республика бойынша соңғы он жылғы статистикалық мәліметтер кәмелетке
толмағандар тарапынан жасалған қылмыстың жылдан жылға кеміп келе
жатқандығын көрсетіп отыр. Мысалы, 1991-1999 жылдар аралығында кәмелетке
толмағандар тарапынан жасалған қылмыс республика бойынша жасалған қылмыстың
12,7 пайызын қүраған болса, бүл көрсеткіш 2002-2003 жылдар аралығында 7,4-
6,5 пайызға азайған.1
Қылмыстық жауаптылық аса маңызды әлеуметтік қызмет атқарады, яғни
қылмыс жасау арқылы бұзылған әлеуметтік әділеттілікті және заңдылықты
қылпына келтіруге, заңдар мен өзге де адамгершілік нормалардың орындалуын
қамтамасыз етуге бағытталады.1
Қылмыстық жауаптылықтың негізі болып түлғаның толық қылмыс құрамының
белгілері бар іс-әрекет жасауы болып табылады. Яғни, түлғаның іс-әрекетінде
қылмсытың объектісі, қылмыс субъектісі, қылмыстың объективті жағы және
субъективті жағы болуы қажет.
ҚР ҚК-нің 14-бабында былай делінген: Есі дұрыс, осы Кодексте
белгіленген жасқа толған жеке адам ғана қылмыстық жауаптылққа тартылуы
тиіс.
Жоғарыда атап көрсеткендей, қылмыстың субъектісі болып заңда
көрсетілген жасқа толған, есі дұрыс адам саналады. Адамды қылмыстық жауапқа
тартудың ең негізгі шарттарының бірі оның белгілі жасқа толуы танылады. Өте
жас балалар қылмыстың субъектісі бола алмайды өйткені, олар өздерінің тым
жастығына сәйкес жеткілікті жағдайда өздерінің қоғамға істеген зиянды іс-
әрекетіне жауап бара алмайды және өздерінің кылықтарын басқара алмайды.
Сондықтан қылмыстық заң өзі арнайы көрсеткен жасқа толмаған жасөспірімдерді
қылмыстық жауақа және жазаға тартуға тиым салады. Кәмелетке толмағандардың
жас мөлшері және оларды қылмыс субъектісі деп тану мәселесі қылмыстық
кодекстің 15-бабында арнайы көрсетілген. Осы бап бойынша қылмыстық жауапқа
қылмыс істеген уақытқа дейін он алты жасқа толған адамдар тартылады.
ҚР ҚК тиісті баптарымен көзделген қылмыс жасаған кезде он төрт жасқа
толған адамдар кісі өлтіргені (ҚР ҚК 96-бап), денсаулыққа қасақана ауыр
зиян келтіргені (ҚР ҚК 103-бап), ауырлататын мән-жайлар кезінде денсаулыққа
қасақана орташа зиян келтіргені үшін (ҚР ҚК 104-бап 2-бөлігі), зорлағаны
(ҚР ҚК 120-бап), жыныстық сипаттағы күштеу әрекеттері (ҚР ҚК 121-бап),
адамды ұрлағаны (ҚР ҚК 125-бап), ұрлық жасағаны (ҚР ҚК 175-бап), кісі
тонағаны (ҚР ҚК 178-бап), қарақшылық істегені (ҚР ҚК 179-бап), қорқытып
алғаны (ҚР ҚК 181-бап), ауырлататын мән-жайлар кезінде автомобильді немесе
өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатын көздемей заңсыз иеленгені (ҚР ҚК
185-бап 2,3,4 бөліктері), ауырлататын мән-жайлар кезінде мүлікті қасақана
жойғаны немесе бүлдіргені (ҚР ҚК 187-бап 2-3 бөліктері), терроризм (ҚР ҚК
233-бап), адамды кепілге алу (ҚР ҚК 242-бап), қару-жарақты, оқ-дәріні,
жарылғыш заттармен жарылғыш қүрылғыларды ұрлағаны не қорқытып алғаны (ҚР ҚК
255-бап), ауырлататын мән-жайдағы бұзақылығы (ҚР ҚК 257-бап 2-Збөліктері),
вандализм (ҚР ҚК 258-бап), ауырлататын мән-жайлар кезінде қайтыс болған
адамдардың мүрдесін және олардың жерленген жерін қорлағаны (ҚР ҚК 275-бап),
көлік құралдары немесе қатынас құралдарын қасақана жарамсыз еткені (ҚР ҚК
299-бап) үшін қылмыстық жауапқа тартылуы тиіс.
Бұл тізбекте келтірілген қылмыстар тізбегі тұжырымды, оны кең мағынада
талқылауға болмайды. Осы көрсетілген қылмыстардың қауіптілігін он төрт
жасқа толған әр-бір адам сезеді, өз әрекетіне есеп береді, сол себепті де
заң шығарушы көрсетілген қылмыстар үшін жауаптылықты он төрт жасқа толған
уақыттан бастап белгілеп отыр.
Қылмыстық кодексте кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы жеке
дараланып, арнаулы бөлімде көрсетілген. Кәмелетке толмағандардың қьмлмыстық
жауаптылығын қарастыратын нормалар ҚР ҚК-тің 6-бөлімінде жинақталған. Бүл
БҰҰ Бас Ассамблеясымен мақұлданып 1990 жылдың 15-қазанында күшіне енген
Бала құқықтары туралы конвенциясында көзделген ізгілік пен әділеттілік
принциптеріне сәйкес келеді, заң шығарушы, кәмелетке толмағандардың
қылмыстық жауаптылығы мен жаза тағайындауды жеке бөлімде қарастыра отырып,
олар жасаған қылмысына жастық психологиялық ерекшеліктері, жақын тұрмыс
айналасының криминогендік факторлары, өзге де мән-жайлардың әсер
ететіндігін басшылыққа алады.
Бұл дегеніміз мемлекеттің әділеттік және ізгілік принциптерін
басшылықка ала отырып, кәмелетке толмағандардың жас жағынан және ақыл-ойы
жөнінен толық жетілмегендігін ескере отырып, оларды арнаулы қамқорлыққа
алуының көрінісі болып табылады. Осыған орай қылмыстық заң кәмелетке
толмағандарға ересектермен бірдей талап қоймайды. Кәмелетке толмағандардың
психологиясын ескере отырып, оған қылмыстық жауаптылықтың ерекше
жағдайларын белгілеу қылмыстық жазаның мақсаттарына жетудің бірден-бір
оңтайлы жолы болып табылады. Сондықтан да кәмелетке жасы толмағандарға
қылмыстық заң жаза болып табылмайтын тәрбиелік сипаттағы мәжбүрлеу
шараларын кеңінен колдануды белгілеген.
Адамның жасы дегеніміз - адамға қатысты физикалық және психикалық
процестердегі өзгерістермен сиптталатын және ерекше заңдылықтарға тәуелді
адамның даму кезеңі.
Қылмыстық қодекстің 78-бабының 1-бөлігіне сәйкес Кәмелетке
толмағандар деп қылмыс жасаған кезге қарай жасы он төртке толған, бірақ он
сегізге толмаған адамдар танылады". Яғни, қылмыстық жауаптылыққа тартылатын
ең төменгі жас 14-ке толу.
Ресейдің, Австрияның, Германияның, Жапонияның қылмыстық заңдарында
да осылай көрсетілген. Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы
Францияның Қылмыстық кодексінде—13, Нидерландыда, Португалияда — 12, Жаңа
Зеландиада — 10, Ирландия қүқығында— 7 жас деп көрсетілген. Қазақстан
Республикасы Қылмыстық кодексі бойынша 14-ке толмаған адамдар қылмыстық
жауаптылыққа тартылмайды. 14-ке толмаған жасөспірімдер өзінің істеген іс-
әрекетінің қоғамға қауіптілігін, мәнін жете түсінбейді және өзінің іс-
әрекетін басқара алмайды.
ҚР ҚК қылмыстық жауаптылыққа тартудың екі жас деңгейін белгілеген.
Жалпы алғанда, көптеген қылсым құрамы үшін жауаптылық 16 жастан басталады.
Ал кейбір қылмыстар қоғамға қауіптілігі мен сипаты жоғары болғандықтан,
оларды жасағаны үшін қылмыстық жауаптылық 14 жас болып белгіленген. (ҚР ҚК
15-бап 2-бөлігі). 14 жастан жауаптылық белгіленген қылмыс құрамдарының
тізімі шектелген.
Алдын-ала тергеу органдары, прокуратура, сот жауаптылыққа тартылатын
кәмелетке толмағанның нақты жасын анықтауға міндетті. Оның жасы кұжаттары
арқылы анықталады. Адам жасы толды деп туылған күні емес келесі күннен
бастап саналады. Егер кәмелетке толмағандардың құжаттары болмаса, тергеу
органдары оның жасын анықтау үшін сот медициналық сараптама тағайындауға
міндетті. Бұл жағдайда айыпталушының туған күні сот медициналық сараптамасы
анықтаған күннің, айдың, жылдың соңғы күні болып есептеледі.
Айыпталушының салыстырмалы түрдегі ең төменгі және ең жоғарғы жас
мөлшерін анықтау барысында, оның ең жоғарғы жас мөлшері алынады.
Кейбір қылмыстардың субъектілері болып (әскери, мемлекеттік қызмет
мүдделеріне қарсы қылмыс) тек он сегіз жасқа толған адамдар ғана танылады.
ҚР ҚК-нің 15-бабының 3-бөлігінде былай делінген, егер кәмелетке
толмаған адам осы баптың бірінші немесе екінші бөлігінде көзделген жасқа
толса, бірақ психикасының бүзылуына байланысты емес психикалық дамуы
жағынан артта қалуы салдарынан кішігірім немесе ауырлықтағы қылмыс жасау
кезіндегі өзінің іс-әрекетінің іс жүзіндегі сипаты мен қоғамдық
қауіптілігін толық көлемде түсіне алмаса не оған ие бола алмаса, қылмыстық
жауапқа тартылуға тиіс емес.
Егер кәмелетке толмаған адам Қылмыстық кодексте көзделген жасқа
толса, бірақ психикасының бұзылуына байланысты емес психикалық дамуы
жағынан артта қалуы салдарынан кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмысты
жасау кезіндегі өзінің іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипаты
мен қоғамдық қауіптілігін толық көлемінде түсіне алмаса не оған ие бола
алмаса, қылмыстық жауапқа тартылуға тиісті емес (ҚР ҚК 15- бап, 3-бөлігі).
Егер кәмелетке толмаған адамның (14, 16 жас) есінің дұрыстығын жоққа
шығармайтын психикасының бүзылуы оларды қылмыстық жауаптылықтан босатпайды,
бірақ бұл мән-жайды сот жаза тағайындау кезінде жеңілдететін мән-жай
ретінде ескереді және ол Қылмыстық заңда көзделген медициналық сипаттағы
мәжбүрлеу шараларын тағайындау үшін негіз болады (ҚР ҚК-тің 17-бабы, 1, 2-
бөліктері).
Қылмыс жасаған кезде 18-ге толған адам кәмелетке толмаған деген
атаққа ие бола алмайды. Бірақ та Қылмыстық кодекстің 87-бабының талабына
сәйкес он сегіз бен жиырма жас аралығындағы қылмыс жасаған адамдарға
жасаған әрекеттің сипатын және жеке басын ескере отырып, сот ерекше
жағдайларда оларға кәмелетке толмағандарға арналған арнаулы тәрбие немесе
емдеу, тәрбиелеу мекемесіне орналастыруды қоспағанда, осы бөлімнің
ережелерін қолдана алады. Мүндай ретте қоғамға қауіпті істелген іс-
әрекеттің мәні 18 бен 20 жас аралығындағы адамның жас мөлшеріне байланысты
және психикальщ жете дамымауынан болуы қажет.
Жаза мен тәрбиенің дұрыс сәйкестігін қамтамасыз етуге ұмтыла отырып,
мемлекет жасы кәмелетке толмағандардың жеке басының ерекшеліктерін,
жасөспірім өмірінің әлеуметтік-психологиялық аспектілерін ескеріп, оларға
қатысты қылмыстық жазаның жазалау күшін біршама шектеуді қарастырады.
Осыған сәйкес кылмыстық заңда кәмелетке толмағандарға тағайындалатын
жазанын бірқатар түрлерін орындау мен қолдануда шектеулер көрсетілген.
ҚК-ң 6-бөліміндегі кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығын
реттейтін нормаларға талдау жасай отырып, кәмелетке толмағандардын
қылмыстық жауаптылығының ерекшеліктерін мына бағыттағы жағдайлармен
түсіндіруге болады:
Кәмелетке толмағандарға тағайындалатын жазалардың жүйесі бойынша.
Себебі ҚР ҚК-де көрсетілгендей кәмелет жасқа толмағандарға қылмыстық заңда
белгіленген жазалардың кейбір түрлері ғана тағайындалады. Бұлар негізінен
жеңіл жазалар болып табылады;
Оларға жаза тағайындаудағы ерекшеліктер бойынша. Кәмелет жасқа
толмағандарға қатысты тағайындалатын жазалардың шегі кәмелетке толған
қылмыскерлерге қарағанда азайтылған болып келеді;
Кәмелетке толмағандарды жауаптылық пен жазадан босату кезіндегі
ерекшеліктері. Кәмелет жасқа толмаған қылмыскерлерді жазадан және
жауаптылықтан босату талаптары жалпы талаптарға қарағанда жеңілірек әрі кең
болып келеді;
Ескіру мерзімі, соттылықты өтеу кезіндегі ерекшеліктер. Кәмелет жасқа
толмаған түлғалардың жасаған қылмыстарына қатысты ескіру мерзімдері және
олардың соттылығының уақыты азайтылған;
Тәрбиелік сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану мүмкіндігі бойынша. ҚР ҚК
кәмелет жасқа толмаған қылмыскерлерге қатысты олардың жасаған қылмыстарының
ауырлығын ескере отырып, қылмыстық жазаның орнына тәрбиелік сипаттағы
мәжбүрлеу шараларын қолдануға мүмкіндік береді.
ҚР ҚК-тің Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы бөлімі
кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығының ерекшеліктерін
сипаттайтын жалпы ережелерін (ҚР ҚК 78-бап), кәмелетке толмағандарға
тағайындалатын жаза түрлерін (ҚР ҚК 79-бап), кәмелетке толмағандарға жаза
тағайындау негіздерін (ҚР ҚК 80-бап), кәмелетке толмағандарды жазадан
босату шарттарын (ҚР ҚК 81 -бап), тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларын
және олардың мазмүнын (ҚР ҚК 82-бап), кәмелетке толмағандарды жазаны
өтеуден шартты түрде мерзімінен бұрын босату (ҚР ҚК-нің 84-бәп), ескіру
мерзімінің (ҚР ҚК 85-6ап) және соттылықты жою мерзімдерін (ҚР ҚК 86-бап)
қамтиды, сонымен қатар, алғаш рет қылмыстық жауаптылық пен жазаның
ерекшеліктері туралы осы бөлімнің ережелерін 18 жастан 20 жасқа дейінгі
қылмыс жасаған адамдарға қолдану мүмкіндігі қарастырылып отыр. Бұл ізгілік
пен жекелеу қағидаларының жүзеге асырудың айғағы.
1.2. Кәмелетке толмағандарға қатысты қылмыстық
заңнаманы жетілдіру.
2002 жылғы 11 сәуірде Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының
пленарлық отырысында Кәмелетке толмаған адамдардың қылмыстары және оларды
қоғамға қарсы іс-әрекеттер жасауға тарту жөніндегі істер бойынша сот
практикасы туралы нормативтік қаулының жобасы талқыланды.
Осы мәселені зерделеу қажеттігі республикада кәмелетке толмағандардың
қылмысы мен соттылығы жағдайының әлі де күрделі болып қалуына байланысты.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық және Қылмыстық іс жүргізу
заңнамаларын енгізгеннен бастап кәмелетке толмағандар істері бойынша
өндіріске ерекше көңіл бөлінуде.
Осы санаттағы істердің өндірісінің ерекше тәртібі орын алған
қылмыстың барлық мән-жайларын толық және терең зерттеуге, оны жасаудың
себептері мен жағдайларын анықтауға ықпал етеді. Кәмелетке толмағанға ықпал
етудің кез-келген шараларының әрқашан оның тұлғасымен және қылмыс жасау мән-
жайларымен өлшенуі керектігін қамтамасыз етуге де әсер етеді.[16, 486б.].
Жасөспірімдердің психологиялық ерекшеліктерін білу қылмысты тергеу
мен кәмелетке толмаған қылмыскерлерді қайта тәрбиелеу міндеттерін дұрыс
шешуге ықпал ететінін практика көрсетеді.
Кәмелетке толмаған құқық бұзушының тұлғасын алдын ала тергеу
барысында зерделеу, әдетте, сызба бойынша жүргізіледі.
Тұқым қуалаушылық-биологиялық факторлар: ата-анасының бірінің жүйке
немесе психикалық ауруларға жақындығы, қалыптан ауытқыған жүктілік,
қиындатылған туу, алкогольдің теріс әсері, есірткі пайдалану және т.б.
Жасөспірімнің әлеуметтік жақын ортасы: отбасы, ата-анасының,
ағаларының, әпкелерінің әлеуметтік-экономикалық мәртебесі, жасөспірімдерді
тәрбиелеу ерекшеліктері, мектеп, оқуға қарым-қатынасы және т.б.
Жасөспірімнің жеке қасиеттері: мінезі мен темпераментінің
ерекшеліктері, мамандыққа қарым-қатынасы, алға қойған мақсаттары.
Жасөспірімнің құқықтық санасы
Өмір жағдайларын тану және кәмелетке толмаған кінәліні немесе
айыпталушыны тәрбиелеу үшін басқа салаларды – отбасын, жұмыс және оқу орнын
зерделеу қажет. Кәмелетке толмағанның қылмыс жасағанға дейінгі және одан
кейінгі өмір жағдайларын, отбасы құрамын, ата-анасының және отбасы
мүшелерінің оның оқуымен, бос уақытымен, олардың арасында бос уақытын
өткізген таныстарымен, достарымен қызыққан-қызықпағанын анықтау керек.
Жасөспірім шағында орталық жүйке жүйесінің қозғыштығы төмен
болатынын, ондағы тежеу процестерінің әлсірейтінін және әсерленгіш, барабар
емес процестердің және сыртқы наразылықтың әсер етуіне жасөспірімнің ашушан
болатынын, өмірінде кездесетін оқиғаларға жоғары қызығушылық білдіретінін,
оларға қатысуға тырысатынын, өзінің күші мен мүмкіндіктеріне баға беретінін
ескеру керек. Мұның барлығы жоғары эмоционалдық тұрғыдан орын алады. Әрине,
психологтың қатысуынсыз тергеуші де, сот та кәмелетке толмаған
жасөспірімнің іс-әрекетінде орын алған қылмыстық-құқықтық мәні бар жағдайға
оның жас ерекшеліктерінің қаншалықты ықпал еткенін анықтай алмайды.
Бұл ретте тергеушіде кәмелетке толмағанның ақыл-ойының дамуында, оның
интеллекті дәрежесінің дамуында күмән туындайтын болса, кәмелетке
толмағандар істері бойынша психологиялық сараптаманың мәні зор. Психолог
жасөспірім тұлғасының қоғамға қайшы бағдарларының себебін талдау кезде оның
құқықтық санасының қалыптасу ерекшеліктерін, нақты өмір құндылықтарын,
адамгершілік-нормативтік түсініктері мен мінез-құлық ерекшеліктерін
зерттейді. Шешім қабылдау ерекшеліктерін зерттеген кезде кәмелетке
толмағандардың жеке қасиеттері зерделенеді, олардың көбі қылмыстық іс
жүргізу заңнамасында ескерілген. Сондықтан тергеуші кәмелетке толмағанның
психологиялық ерекшеліктерін жақсы білу керек және онымен сол немесе өзге
тергеу амалдарын жүргізудің тактикалық тәсілдерін таңдаған кезде оларды
ескеруге міндетті.
11-ден 15 жасқа дейінгі балалардың көбінде кең танымдық қабілеттер,
сана-сезімінің өскені, адамдармен қарым-қатынас жасауғы тырысатыны, ар-
намыс және жауапкершілік сезімдері пайда болатыны байқалады. Бұл қасиеттер
жалпы алғанда, ақпаратты сақтап қалуға және еске түсіруге ықпал етеді. 15
пен 18 жас арасындағы кәмелетке толмағандарда үлкен адамдарға тән
психикалық заңдылықтар қалыптаса бастайды, алайда жекелеген боз балалар мен
қыздарда тәуелсіз болуға тырысу ниеті жоғары болуымен қатар дұрыс еес
адамгершілік бағалу байқалады. Кәмелетке толмағандардан жауап алу алдында
мұқият дайындық жүргізу керек. Бұл жерде кәмелетке толмағанның
айналасындағы адамдардың кімдер екені, қандай жағдайларда өмір сүретіні,
қалай жұмыс істейтіні немесе оқитыны анықталу керек. Оның даму деңгейін,
қызығушылықтарын, сондай-ақ мінезінің ерекшеліктерін анықтау маңызды.[1,
122б.].
Кәмелетке толмағандардың істерін сотта қарау заңда белгіленген арнайы
ережелерді қолдана отырып, жалпы тәртіппен жүргізіледі. Сот пен сот
қарауына қатысушылардың күш-жігері кәмелетке толмаған жасөспірімге қатысты
оны қайта тәрбиелеуге, түзелуіне және өмірдің қалыпты жағдайларына қайтуына
ең жоғары дәрежеде ықпал ететін шешім шығаруға бағытталады.
Кәмелетке толмағандардың істерін қарау көп тәжірибесі бар судьялардың
төрағалық етуімен, педагогтардың және жастарға тәрбие беруде тәжірибелі
өзге де адамдардың қатысуымен өткізіледі.
Судьялар істі өз өндірісіне қабылдаған кезде бірқатар жағдайларда
Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 300-бабында
көрсетілген мәселелерді шешуге формальды түрде қарайды. Көбінесе олар бас
сот қарауын тағайындау туралы қаулының стандартты бланкілерін толтырумен
шектеледі. Нәтижесінде алдын ала тергеу органдары жол берген заң
бұзушылықтар уақтылы түзетілмейді.
Кәмелетке толмаған сотталушы – сот отырысының толыққанды қатысушысы.
Сот отырысына кәмелетке толмаған сотталушының ата-анасы немесе заңды
өкілдері шақырылуы тиіс. Олар сот тергеуінде дәлелдемелерді зерттеуге
қатысуға және дәлеледемелер ұсынуға, ұсынымхаттар беруге құқылы.
Кәмелетке толмаған сотталушының заңды өкілінің қатысуы іске
қорғаушының қатысу қажеттігін жоймайды. Кәмелетке толмағандар істері
бойынша оның сот талқылауына қатысуына міндетті.
Сонымен қатар оларды қарау кезінде елеулі кемшіліктер мен қателер,
заңды біркелі пайдаланбау кездеседі.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 491-бабына
сәйкес кәмелетке толмағанға бұлтартпау шарасы ретiнде қамау ерекше
жағдайларда, олар ауыр немесе аса ауыр қылмыс жасаған кезде, Қылмыстық іс
жүргізу кодексінің 150-бабында көрсетiлген негiздер болса ғана қолданылуы
мүмкiн.
Істерді зерделеу қылмыстық қудалау органдарының кәмелетке
толмағандарға алғаш айып таққан кезде айып көлемін көбейтетінін, оларды өте
ауыр бап бойынша тартатындарын және бұлтартпау шарасы ретінде қамауды
таңдайтындарын куәландырады. Ал соттар тергеу барысында қорғаушының
кәмелетке толмағанға қатысты бұлтартпау шарасын өзгерту туралы арыз берсе
де, бірақ оны сот қанағаттандырусыз қалдырса да, мұндай фактілерге
қарамайды.
Көбінесе кәмелетке толмағандар алғаш ұрлықтарын топпен тұрғын үйге
немесе үй-жайға кіріп кетіп жасайды. Әрине олар қамауға алынады және айлар
бойы үкім шығарғанға дейін қамауда ұсталады. Формальды түрде бұлтартпау
шарасы дұрыс таңдалған, себебі бұл қылмыс Қазақстан Республикасы Қылмыстық
кодексінің 175-бабының 2-бөлігі бойынша ауыр қылмысқа жатады. Ал іс жүзінде
не анықталады. Бұл жасөспірімдердің көбі 14-15 жаста, ата-аналарымен
тұрады, мектептердің оқушылары болып табылады, жақсы жағынан сипатталады,
қылмыстық жауаптылыққа алғаш тартылып отыр, бұрын мұндай жағдайларда
болмаған, айыбын мойындайды, жасаған әрекеттеріне өкінеді, келтірілген
материалдық залалды ата-аналары өтеген. Бұл жағдайда оларды қоғамнан
оқшаулау қажеттігі күмән тудырады, себебі ол кейіннен шығарылған үкіммен
расталады, олар бойынша көп жағдайда кәмелетке толмағандарға бас
бостандығынан айырумен байланысты емес жазалау шаралары тағайындалған.
Нәтижесінде тергеу кезінде және сот талқылауы кезінде кәмелетке
толмағанға психикалық залал келтіріледі.
Сондықтан кәмелетке жетпеген субъектілердің эмоционалдық-ерік
саласынынң ерекшеліктерін түсіну басқа факторлардың жиынтығында кәмелетке
толмаған қылмыскердің қоғамға қайшы тұлғасының тереңдігін қажетті
нақтылықпен айқындау мүмкіндігін береді.
Баяндалғанды ескере отырып, алдын ала тергеу сатысында оларға
бұлтартпау шарасын өзгерту туралы өтініш білдірген және негізсіз қамауға
алған не болмаса оны қамауда ұстау мерзімі бұзылған жағдайда соттар мен
прокурорларға осы бұлтартпау шарасын өзгертуді немесе оның күшін жоюды
ұсынамыз.
Қылмыстық іс жүргізу кодексінде көзделген бұлтартпау шарасын –
кәмелетке толмағандарды ата-анасының, қамқоршыларының қарауына, сондай-ақ
арнайы балалар мекемесінің әкімшілігіне беруді кеңінен қолдануды ұсынамыз.
Мұндай бұлтартпау шарасын халықаралық құқықтық актілер кәмелетке толмағанды
қамауға алудың негізгі альтернативасы ретінде ұсынады, себебі оны отбасы
немесе отбасын ауыстыратын ортада қалдыра отырып, мінез-құлқына ұдайы
қадағалау жасалатынын білдіреді.
Кәмелетке толмағандарға қатысты қылмыстық істерді қарау практикасын
зерделеу кәмелетке толмағандарға қатысты құқықтық соттың мамандандырылу
қажеттігі туралы куәландырады, осыған байланысты соттарға осы санаттағы
істерді неғұрлым тәжірибелі, білікті тергеушілер мен судьяларға тапсыру
ұсынылады.
Қазіргі уақытта Халықаралық конституциялық және құқықтық саясат
институты және Сорос-Қазақстан қоры Қазақстандағы ювенальды әділет
жобасын әзірледі, оның негізгі мақсаты қылмыстық жауапкершілікке тартылған
кәмелетке толмағандар үшін мамандандырылған жүйе құру және оның жұмыс
істеуін қамтамасыз ету болып табылады.
Жобаны іске асыру мақсаты – Қазақстан Республикасында
ратификацияланған Бала құқықтары туралы БҰҰ Конвенциясына сәйкес қылмыстық
сот әділдігі контексінде Қазақстан Республикасының кәмелетке толмағандардың
құқықтарын қорғау саласындағы заңнамасын сақтауды және дамытуды қамтамасыз
ету.
3. . Кәмелеттік жасқа толмағандарға қолданылатын жазалар
және тәрбиелік сипаттағы мәжбүрлеу шаралары.
Қылмыстық заң кәмелетке толмағандарға жаза тағайындау кезінде соттарды
ҚК-ң 52-бабындағы жаза тағайындаудын жалпы негіздерімен бірге кәмелетке
толмағандардың тұрмыс және тәрбие алу жағдайларын (отбасындағы сәтсіз
жағдай," ата-ананың дөрекілікпен, қатыгездікпен қарауы және т.б.),
психикалық даму деңгейін, жеке басының ерекшеліктерін, кылмыс жасаудың
себептерін, жасөспірімге ересек адамдардың әсерін ескеруді міндеттейді.
Кәмелетке толмаған адамды қылмыстык жауаптылыққа тарту немесе оған
жаза тағайындау туралы мәсслелерді дұрыс шешу үшін кәмелетке толмағандардың
иланушылығы, ашушаңдығы, тәуелділігі, сөзге, қиялға, бастамашылыққа
бейімділігі сияқты жеке басының өзіндік қасиеттерін де анықтап алу қажет.
Бұл мақсатта оны тәрбиелеп отырған адамдардан және басқа қатысты адамдардан
жауап алып, оның денсаулығына және санасының дамуына қатысты ресми
кұжаттарды сұратып, оның жеке басының құжаттарын (күнделіктер, жазбалар,
хаттар, аудио жазбалар және т.б.) зерттеген жөн.
Кәмелетке толмағанның ақыл-есінің артта қалуы туралы жорамалға негіз
болатын мәліметтер болған жағдайда, оның психикалық жетілуін анықтау үшін
міндетті түрде кешенді психологиялық-психиатриялық сараптама тағайындалады.
Ауыр немесе аса ауыр қылмыс жасаған кезде осындай психикалық дамуы жағынан
артта қалуы кәмелетке толмағанға жаза тағайындағанда ескерілуі қажет.
ҚК-нің 53-бабына сәйкес айыптының кәмелет жасқа толмауы қылмыстық
жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән-жай болып табылады. Ол басқа да
жеңілдетуші мән-жайлардың жиынтығымен ескерілуі мумкін.
Кәмелетке толмағанға қатысты бас бостандығынан айыру жазасын оның
түзелуі мен қайта тәрбиеленуі қоғамнан шеттетусіз мүмкін болмаған жағдайға
ғана тағайындау кажет екендігін айту қажет. Егер оған бас бостандығынан
айыру жазасы ҚК-тің 53 - бабының 4-бөлігінде және 56-бабының 2-3
бөліктерінде көрсетілген ережелер ескеріле отырып тағайындалса, онда
жазаның неғүрлым ауыр түрі мерзімінің немесе мөлшерінің жартысы және
төрттен үш бөлігі тиісінше кәмелетке толмағанға аяқталған қылмыс үшін
тағайындалуы мүмкін бас бостандығынан айыру жазасы 10 немесс 12 жылдан
бастап есептелуі тиіс.
Егер адам бірнеше қылмыс жасап, олардың бірі 18 жасқа толмағанша, ал
басқалары кәмелетке толғаннан кейін жасалса, сот жазаны қылмыстардың
жиынтығы бойынша тағайындаған кезде ҚК-нің 79-бабының талаптарын ескере
отырып, әуелі он сегіз жасқа дейін жасаған қылмыстары үшін, ал содан соң
кәмелетке толғаннан кейін жасаған қылмыстары үшін жаза тағайындап,
түпкілікті жазаны ҚК-нің 58-бабының ережелері бойынша тағайындалады.
Қылмыстық заңда карастырылған жаза түрлері жазаның белгілі бір
жүйесін қүрайды. Жаза жүйесі деп қатаңдық дәрежесі бойынша белгілі бір
тәртіппен орналасқан және сот үшін міндетті болып табылатын
қылмыстық заңмен бекітілген жазалардың түпкілікті тізімін түсіну қажет.
Кәмелетке толмағандардың жас ерекшеліктерін ескере отырып, оларға
қолданылатын жаза бірінші кезекте тәрбиелеу мен сақтандыру мақсатында
болады. Сот тәжірибесі алғаш рет қылмыс жасаған кәмелетке толмағандарға бас
бостандығынан айырудың төмен мөлшерін тағайындаудың тиімділігін көрсетеді.
ҚР КК-ң 79-бабында кәмелетке толмағандарға қолданылатын жазалар жүйесі
көрсетілген. Бүл жүйенің өзіндік ерекшеліктері бар. ҚК-ң 39-бабында
қарастырған он екі жазаның ішінде кәмелетке толмағандарға мына жеті жаза
түрлері ғана тағайындалады:
1. Айыппүл;
2. Белгілі бір қызметпен айналасу қүқығынан айыру;
3. Қоғамдық жүмыстарға тарту;
4. Түзеу жүмыстары;
5. Бас бостандығын шектеу;
6. Қамау;
7. Бас бостандығынан айыру.
Кәмелетке толмағандарға қолданылатын жоғарыда аталған жаза
түрлерінің мөлшері мен шектері ересек қылмыскерлерге карағанда едәуір
төмендетілген. Кәмелетке толмағандарға қолданылатын жазаның мазмұны өзіндік
арнайы ерекшеліктерге ие болады.
Кәмелетке толмағандарға тағайындалатын ең ауыр жаза бас
бостандығынан айыру он жылдан аспайтын мерзімге, ал ауырлататын мән-
жайларда кісі өлтіргені үшін немесе қылмыстардың жиынтығы бойынша
қылмыстардың біреуі ауырлататын мән-жайларда кісі өлтіргені үшін - он екі
жылдан аспайтын мерзімге тағайындалуы мүмкін. Ал он төрт жастан он сегіз
жасқа дейін ауырлығы онша емес қылмысты және он төрт жастан он алты жаска
дейін орташа ауырлықтағы қылмысты бірінші рет жасаған адамдарға бас
бостандығынан айыру жазасы тағайындалмайды.
Кәмелетке толмай сотталған адамдар бас бостандығынан айыруды:
а) бас бостандығынан айыруға бірінші рет сотталған еркек
жынысты көмелетке толмағандар, сондай-ақ әйел жынысты
кәмелетке толмағандар - жалпы режимдегі тәрбиелеу колонияларында,
б) бұрын бас бостандығынан айыру жазасын
өтеген еркек жынысты кәмелетке толмағандар - күшейтілген
режимдегі тәрбиелеу колониясында өтейді.
Бас бостандығынан айыру жазасын кәмелетке толмағандар ересектерден
бөлек, екі түрлі колонияда өтейді: бас бостандығынан айыруға алғаш рет
сотталған ер адам жынысындағы кәмелетке толмағандар, сонымен қатар, әйел
жынысты кәмелетке толмағандар жалпы режимдегі тәрбиелеу колонияларында, ал;
бас бостандығынан айыру жазасын бұрын өтеген ер адам жынысындағы кәмелетке
толмағандар - қатаң режимдегі тәрбиелеу колонияларында өтейді. Сонымен
қатар, кінәлі түлғасының сипаты мен қоғамға қауіптілігі дәрежесіне және
істің өзге де мән-жайларына байланысты, сот өз шешімін негіздей отырып,
еркек жынысты кәмелетке толмаған сотталушылардың бас бостандығынан айыру
жазасын өтеуін жалпы режимдегі тәрбиелеу колониясында белгілейді.
Кәмелетке толмағандарға мынадай жазалар қолданылмауы тиіс:
1. өмір бойына бас бостандығынан айыру (48-6аптың 4-бөлігі);
2. өлім жазасы (49-баптың 2-бөлігі);
3. мүлікті тәркілеу.
Кінәлі адамның жеке басының қоғамға кауіптілік сипаты мен дәрежесіне
және басқа да мән-жайларға байланысты сот қабылданған шешімнің себебін
көрсете отырып, еркек жынысты кәмелетке толмай сотталған адамның бас
бостандығынан айыру жазасын жалпы режимдегі тәрбиелеу колониясында өтеуін
тағайындауы мүмкін.
Сот жазаны орындаушы органға кәмелетке толмай сотталған адаммен
қарым қатынас кезінде оның жеке басының белгілі бір ерекшеліктерін
(интеллектуалдық немесе дене дамуының деңгейін, мінез құлқының қасиеттерін,
туған туыстарымен өзара қатынасын және т.б.) ескеру туралы нұсқау беруі
мүмкін.
ҚР ҚК-ң 79-бабының 1-бөлігінің мазмұнына орай мүлікті тәркілеу
түріндегі қосымша жаза кәмелетке толмағандарға тағайындалмайды. Егер ҚК-ң
Ерекше бөлімінің тиісті бабының санкциясы мүлікті тәркілеуді міндетті
қосымша жаза ретінде кездесе, онда соттар оның қолданылмауын ҚР ҚК-ң 79
бабына сілтеме жасай отырып үкімде дәлелдеуі қажет.
Сонымен бірге, кәмелетке толмағандарға тағайындалатын жазалардың
ерекшелігін анықтау кезінде, сот, кәмелетке толмаған сотталушымен жолығу
кезінде жазаны орындайтын органға оның түлғалық ерекшеліктерін анықтау
туралы нұсқау бере алады. Мүндай жағдайларды кәмелетке толмағандардың
жастық психикалық және түлғалық ерекшеліктерін ескеру қажет, мысалы, өмір
мен тәрбиенің шарты, денсаулық түрғысы, қабілеттілік пен бағыттылығы,
ересектердің әсері және т.с.с. Осы ерекшеліктерді ескеру жазаның әділдігіне
жетуге, тәрбиелеу колониясындағы кәмелетке толмағандардың түзеу мүмкіндігін
анықтауға, олардың тарапынан жаңа қылмьютардың алдын алуға, сонымен бірге
жаза мен жауаптылықты жекелендіру кезінде маңызды болып табылады.
Сонымен қорытындыласақ, кәмелетке толмағандардың психикалық жағдайы
мен жас ерекшеліктеріне байланысты оларға тағайындалған жаза түрлері де
ересектерге карағанда жеңіл болып белгіленген. Кәмелетке толмағандарға
қатаң қылмыстық, шаралар (өлім жазасы, өмір бойы бас бостандығынан айыру
жазалары) тағайындалмайды. Кәмелетке жасы толмағандардың статусының
ерекшеліктеріне байланысты оларға белгілі бір лауазым атқару қүқығынан
айыру; мүлікті тәркілеу; бас бостандығынан немесе әскери қызметінен шектеу
сияқты жазалар тағайындалмайды. Оларға ҚР ҚК-нің 79-бабында көрсетілген
жеті жаза түрі ғана қолданылады. Олардың өзі ересектерге қарағанда
қысқартылған немесе жеңілдетілген сипатта қолданылады.
Сонымен бірге, кәмелетке толмаған жас жеңілдететін мән-жай ретінде
басқа да жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлармен жиынтықта ескеріледі.
Кәмелетке толмаған адамға тағайындалған жаза әділ болуы керек. Әділ жаза
деп кәмелетке толмағандардың түзелуіне тікелей әсер ететін жазаны айтамыз.
2. Тарау. Кәмелетке толмағандарды жазаны өтеуден мерзімінен
бұрын-шартты түрде босату.
2.1. Мерзімінен бұрын – шартты түрде босату
институтының құрылу тарихы.
Мерзімінен бұрын-шартты түрде босату Қазақстан заңы бойынша егер
сотталушы жаңа қылмыс жасамаған болса, онда оны бұдан әрі жазаны өтеуден
мерзімінен бұрын босату болып табылады.
Қылмыстық және қылмыстық-атқару құқығына белгілі жазаны өтеуден
мерзімінен бұрын босату түрлерінің ішінде мерзімінен бұрын-шартты түрде
босату ескі түрлеріне жатады. Сот туралы ВЦИК-тің 1918 жылғы 7
наурыздағы № 2 декретінде шартты немесе мерзімінен бұрын босату туралы
жазылған. Бірақ, сол уақытта бұл институт басқа көптеген институттар
тәрізді заңнамамен толық реттелмеген болатын, сондықтан әрбір сот өз
түсінгенше қолданған.
Отандық құқықтың дамуына және заңнамалық актілердің шығуына
байланысты 1918 жылы бұл институттың да заңнамалық реттелуі анықталды.
Бас бостандығынан айыру және сотталушыларды мерзімінен бұрын-шартты
түрде босату тәртібі туралы СНК-нің 1921 жылғы 21 наурыздағы декретінде
мерзімінен бұрын-шартты түрде және мерзімінен бұрын босатудың негізі мен
тәртібі қарастырылған, толық босатылу және бос бостандығынан айыруды күштеп
жұмыс істеумен ауыстыру мүмкіндігі көрсетілген. Осыдан кейінгі заңнамалық
актілерге бұл институтты пайдаланудың аясын кеңейтетін не тарылтатын нақты
өзгерістер енгізілді. 30-шы жылдардың ортасында мерзімінен бұрын-шартты
түрде босату азайып, 1939 жылы бұл институт қысқартылды.
Мерзімінен бұрын-шартты түрде босатуды жою сотталушылардың түзелу
ынтасын мүлдем бұзды. Сотталушыларға түзеу-еңбегімен әсер ету үшін осындай
ынтаның қажеттілігі жұмыс күндерін есепке алу институтына алып келді.
Түзеу-еңбек мекемелерінің қызметіндегі тергеуден кейінгі адамға
табынуды жою бойынша жұмыс заңнаманы едәуір нығайтуға мүмкіндік берді.
Осындай жағдайларда ИТУ әкімшілігі сол уақытта болған түрінше қолданатын
жұмыс күндерін есепке алу қойылатын талаптарға сай келген жоқ. Сондықтан
олар жойылды.
Бұдан бұрын, мерзімінен бұрын-шартты түрде босату 1954 жылы қайта
қолданысқа енгізілді. Өткен кезең ішінде бұл институт көптеген
өзгерістерге ұшырады. Институтты қолданатын сотталушылар тобы бірде
кеңейіп, бірде қысқарып отырды. Босатудың осы түрінің салыстырмалы әсері
тиісінше кеңейді немесе тарылды. Осындай жағдайға әкеп соғу тек заңнамаға
енгізілген өзгерістерге ғана байланысты болған жоқ. Мысалы, бірдей уақытта
басқа өңірлермен салыстырғанда бір өңірде шартты-мерзімінен бұрын босату
кемінде 10-15 жиі қолданылған. Мүмкін, бұл жерде әр түрлі сот органдарында
осы институтқа деген субъективті қарауына байланысты болған шығар. Сонымен
қатар заңнаманың толық жетілдірілмеуі де әсер еткен болар.
Қолда бар деректерге жүргізілген талдау мерзімінен бұрын-шартты түрде
босату институтының жоғары тиімділігін дәлелдеп отыр. Авторлардың бірқатар
жариялаған мәліметтері көрсеткендей, рецидивті жасау жазалау мерзімін
өтегеннен кейін босатылғандармен салыстырғанда мерзімінен бұрын-шартты
түрде босатылғандар тарапынан екі есе аз болып отыр.
[6, 175б.].
Қарастырылып отырған институттың құқықтық тәртібін және оны қолдану
практикасын одан әрі жетілдіру бұдан да үлкен тиімділікке әкеледі.
2.2. Мерзімінен бұрын – шартты түрде босату
институтының әрекет ету шектері.
Қолданыстағы заңнама бойынша мерзімінен бұрын-шартты түрде босату
барлық мерзімді жазалауды өтеп жатқан: бас бостандығынан айырылған,
сотталғанды еңбекке, айдауға, жер аударуға, түзеу жұмыстарына міндетті
түрде тартыла отырып, бас бостандығынан айыруға шартты түрде сотталған,
сондай-ақ міндетті түрде еңбекке тартыла отырып, бас бостандығынан айыру
орындарынан шартты түрде босатылған адамдарға таратылады. Оларға негізгі
жаза ретінде белгілі бір лауазымды атқару немесе білгілі бір әрекетпен
айналысу құқығынан айыру тағайындалған адамдар үшін ғана заң бірегей
ерекшелік жасайды. Бұл жаза, көбінесе, қосымша ретінде
тағайындалатындығымен түсіндіріледі; негізгі ретінде ол өте сирек
қолданылады.
Біздің ойымызша, мұндай ерекшелік жасауға негіз жоқ. Кінәлілер мұндай
жазаға өте үлкен мерзімге – бір жылдан бес жылға дейін сотталады. Ол
сотталушының елеулі құқықтарына – мамандық, жұмыс түрін таңдау құқықтарын
шектецді. Көп жағдайларда ол сотталушыны мамандығы бойынша жұмыс істеуден
айырады, ал кейде (егер бұл оның жалғыз мамандығы болса) білікті еңбекпен
айналысу мүміндігінен мүлдем айырады. Әрине, мұндай шектеу ұзақ уақытқа
елеулі материалдық шектелуге де әкеп соғады. Бұл жазаны мерзімінен бұрын-
шартты түрде босату туралы заңнаманың әрекетіне түсетін кейбір басқа
жазалармен салыстыру, мысалы жұмыс орны бойынша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4-8
1. Тарау. Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауапкершілігінің
ерекшеліктері және жазалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9-27
1.1.Кәмелетке толмағандардың қылмыстық
жауаптылығы ... ... ... ... ... ... .9-17
1.2.Кәмелетке толмағандарға қатысты қылмыстық заңнаманы жетілдіру17-23
1.3.Кәмелеттік жасқа толмағандарға қолданылатын жазалар және тәрбиелік
сипаттағы мәжбүрлеу
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
3-27
2. Тарау. Кәмелетке толмағандарды жазаны өтеуден мерзімінен бұрын-шартты
түрде босату ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28-5 3
2.1. Мерзімінен бұрын-шартты түрде босату институтының құрылу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28-29
2.2. Мерзімінен бұрын-шартты түрде босату институтының әрекет ету
шектері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29-36
2.3.Мерзімінен бұрын-шартты түрде босату тәртібін
жетілдіру ... ... ... ... 36-50
2.4. Кәмелетке толмағандарды мерзімінен бұрын-шартты түрде босату
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .50 -53
3. Тарау. Кәмелеттік жасқа толмағандарды қайта әлеуметтендіру және олардың
арасындағы құқықбұзушылықпен күрес жолдары ... ... ... . 54-59
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..6 0-64
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
-69
Кіріспе
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев 2002 жылғы 29
наурыздағы республиканың құқық қорғау құрылымы жетекшілерінің кеңесінде
балалар мен жасөспірімдер қылмыскерлігіне, сонымен қатар балалар
панасыздығына қарсы күреске ерекше назар аударды.
Кәмелетке толмағандардың қылмыскерлігі барлық қылмыскерліктің құрама
бөлігі болғандықтан, оған тексеріс жүргізу маңызды болып табылады, ал
баукеспе ұрылардың көпшілігі өздерінің қылмыстық “карьерасын” жасөспірім
кезінде бастайды. Бұл мәселенің маңыздылығы жас ұрпақ әлеуметтік дамудың
нағыз резерві болып табылады, ал жасөспірімдер жасаған құқық бұзушылық
олардың тәрбиесінің жоқтығын, қоғам ортасындағы орнының төмендігін
көрсетеді. 14-тен 18 жасқа дейінгі балалардың қылмыскерлігін анықтауда
жалпы криминалдық мінездеме, көрсеткіштері мен категориясы қолданылады.
Сондықтан талдау іс-әрекет шаралары олардың өзгешелігін көрсететін
факторлар мен жағдайды анықтауға бағытталу керек.
Кәмелетке толмағандардың қылмыскерлігі тексерудің маңызды нысаны
болып табылады, себебі Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің
арнайы тарауына алғаш рет құқық бұзушы жасөспірімдердің демографиялық тобын
бөлу туралы енгізілді.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстарының көпшілігі тек өзін-өзі
ұстауларының құқықтық сипаттамасы арқылы ғана емес, сонымен қатар белгілі
бір әдістері, психологиялық белгілері, өзін-өзі шектен тыс асыра бағалауы
және тұлғалардың топтық қызығушылығына қарсы келе алмауы арқылы өзгеше.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстарының өзгешелігі жасөспірімдердің
жас, әлеуметтік, психологиялық ерекшеліктеріне қатысты өзара бір-бірімен
байланысты факторлардың мерзімді кешені болып табылады. Осындай
жасөспірімдердің өзін-өзі ұстау құқықтық ерекшеліктерінің, сапалық және
сандық көрсеткіштерінің, олардың талдауының ерекшеліктерінің бірі осы
жастағы топтарға қатысты қолданылатын ескерту шараларын жасаудың негізі
болып табылады.
Кәмелетке толмағандар қылмыстық-құқықтық мағынада - қылмыстық
жауапкершілігі бар шағын жас шамасындағы топ (14-18 жас). 18 жасқа
толмаған балалардың 8-10 пайызы қылмыс жасайды. Мысалы, 2001 жылы ҚР бас
прокуратурасындағы құқықтық статистика және ақпарат департаментінің
хабарламасы бойынша тіркелген қылмыстардың саны, соның ішінде Қазақстан
Республикасында –152 168, ал олардың қатысуымен - 8184.
2000 жылы жасөспірімдік қылмыстар Шығыс Қазақстанда - 1045, Қостанайда
– 889, Павлодарда – 778, Солтүстік Қазақстанда - 598.
Қылмыскерлік белгілі бір уақыттарда өсуі немесе кемуі мүмкін.
Қылмыскерліктің мұндай дәрежесі көптеген факторлардың объективті немесе
субъективті сипаттамасының нәтижесі болып табылады. Қылмыскерлік санының
тез өсіп кетуі жасөспірімдердің өтпелі кезеңіне де байланысты болады.
Кәмелетке толмағандардың қылмыскерлігінің өсуі (1985 және 1989-1993
жылдармен салыстырғанда) өндірістің таратылуынан, экономика мен әлеуметтік
саладағы өзгерістер салдарынан, көп тұрғындардың жағдайларының
нашарлығынан, отбасы қатынастарының сәтсіздігінен, балалармен қатаң қарым-
қатынас жасау әсерінен болып отыр.
Кәмелетке толмағандар экономикалық, саясаттық, әлеуметтік салаға
араласпағандықтан, көп қылмыстар жасайды. Жасөспірімдер жасаған
қылмыстардың көпшілігі кейбір қызметтерге, мемлекеттік билікке қарсы
шығудан болады. Заң шығарушы 14 жаста қылмыс жасаған баланың белгілі бір
мөлшерде ғана жауапқа тартылатындығын анықтады.
Статистика көрсеткендей, жасөспірімдер жасаған қылмыстың 70 пайызы
мүліктік заңсыз әрекеттерді құрайды.
Кәмелетке толмағандар жасаған мүліктік сипаттағы қылмыстардың басым
көпшілігі қоғамдық ортадағы әлеуметтік жағдайдың төмендігінен болып жатыр,
немесе біреулері ұрлықты пайдақорлықпен жасаса, енді біреулері
қатарластарының арасында бедел жинау үшін, біреудің мүлкіне ие болу үшін
жасайды.
Кәмелетке толмағандармен жасалған ұрлық, тонау, ұрып-соғу, зорлық
жасау, көлікті мініп кету олардың жасайтын әрекеттерінің басым көпшілігі,
яғни 80 пайызы болып табылады. Қазіргі уақытта жоғарыда аталған
қылмыстардан басқа қылмыстардың тізіміне қорқытып алушылық, ұрлап алушылық,
сонымен бірге заңсыз нашақорлық және психотропты заттармен байланысты
қылмыстар да жатады.
Кәмелетке толмағандар қылмыскерлігінің құрылымы қылмыс жасаған
уақыттағы зорлықпен, алкоголь әсерінен жасалған қылмыспен сипатталады.
Кәмелетке толмағандардың жасаған қылмыстарды сипаттағанда
қылмыстардың мынадай түрлері де ерекшеленеді: жасөспірімнің қылмысты
жалғыз жасауы, топпен жасауы, үлкендермен бірігіп жасауы.
Кәмелетке толмағандардың қылмысты топпен жасауы ерекше орын алады.
Топта 3-тен 5 адамға дейін болады. Қылмыскерлік топтың әр үшіншісі
бұрын сотталғандар болып табылады.
Криминологтар кәмелетке толмағандардың қылмыскерлігінің бұрын ғылым
мен саясаттан тыс қалған тағы да бір сапалы сипаттамасын белгілеп отыр.
Ұйымдастырылған қылмыстық әрекетте жасөспірімдерді қолдану аз материалдық
шығынды қажет етеді; олардың құқық бұзушылық әрекеттері жасырын түрде
қалады; өмірлік тәжірибелері аз болғандықтан өз беттерінше шешім шығаруға
әлсіз; сенімсіздікке тез бой алдырады және қауіп-қатерге дайын.
Кәмелетке толмағандардың қылмыскерлердің көпшілігі екі немесе
одан да көп рет қылмыс жасады.
Кәмелетке толмағандардың қылмыскерлердің контингентінде ер
адамдардың саны көп, яғни 90 пайыздай.
2001 жылы 4306 жасөспірім жасалған ұрлыққа сәйкес қылмыстық
жауапкершілікке тартылды: қыздар – 264, оқушылар – 2021, жұмыс
істемейтіндер және оқымайтындар – 2192, бұрын қылмыс жасағандар – 337,
топпен – 2886, үлкендермен араласқан топ – 1296.
Кәмелетке толмағандар қылмыстығы аталған қылмыстық статистика
негізінде бағаланады және талданады. Мамандар кәмелетке толмағандардың
болсын, үлкендердің болсын қылмыстығы туралы қорытындысын жасырын түрде
жасау қажеттігінен хабардар. Құқық қорғау органдарының қарауында
жасөспірімдер қылмыстығының жасырындылығы туралы қорытынды жасайтын бай
материал бар. Кәмелетке толмағандардың жасаған қылмыстар саны статистикада
тіркелгендегіден де көп. Бұл мүліктік қылмыстарға жатады, яғни ұрлық,
тонау, ұрып-соғу, сонымен бірге зорлау, бұзықтық, нашақорлықпен байланысты
қылмыс. Кейбір ресейлік мамандар қылмыстың дұрыс сандық бағасына жету үшін
қылмыстардың жеке топтарын 5 есе, кей кездері 10 есе көбейту керектігін
айтады. Жасырындылық әр түрлі себептерге байланысты туындайды. Жәбірленуші
қылмыс туралы әсіресе, отбасында, көршілер арасында болған жағдайда
хабарламайды. Құқық қорғаушы органдар арасында өз міндеттілігін бұзып,
қылмысты тіркемей, есепке алмайтындары бар.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстығының жасырындылығы олардың
қылмыстық тәртібінің айқын сипаттамасы үлкендерге қарағанда төмен болады.
Сондықтан тіркелген қылмыстардың коэффиценті маңызды.
Кәмелетке толмағандар қылмыстығы жағдайының қылмыстық сипаттамасының
толықтығы және дұрыстылығы қылмыстық жауапкершілікке жасы жетпеген
жасөспірімдер жасаған әрекеттерге байланысты. Мұндай тұлғалардың әрекеттері
өте қауіпті. Жасөспірімдердің қылмыстығын маңызды әрекеттерден шектейтін
жас ерекшеліктерінің белгілі бір шартты сипаттамасы болады, қылмыстық
саясаттың жас ерекшелігінің талаптарымен байланысты, сонымен бірге
жасөспірімдер қылмыстық жауапкершілік жасқа жеткенше қылмысты 4-5 есе көп
жасайды. Қылмыс жасауға итермелейтін жағдайлар мен себептер бірдей болады.
Сондықтан қылмыстық жауапкершілікке жасы жетпеген тұлғалар қылмыстың
объективті базасы ретінде қарастырылады.[7, 245б.].
Өте жас кезінде құқыққа қарсы әрекет жасағандардың жөнделуі қиын,
қорытындысында үлкендерге және қайталанған қылмыстың басты резервін
құрайды.
Керісінше, алғаш әрекеттерін жасаған жасөспірімдерге қолданған
профилактикалық шаралар алдағы уақытта қылмыстар жасауларына жол бермейді.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстығы дамуының сәтсіз тенденцияларына
мыналарды жатқызуға болады:
- қылмыстың құрылымында қоғамға қауіпті қылмыстардың көбеюі;
- нашақорлықпен байланысты қылмыстардың көбеюі;
- кәмелетке толмағандардың қылмыстығын бір жағынан, үлкендер
үлгісімен, бір жағынан үлкендер көмегімен ұйымдастыру;
- кәмелетке толмағандары ұйымдастырылған қылмыстық және экстремистік
әрекеттерге тарту.
1. Тарау. Кәмелетке толмағандардың қылмыстық
жауапкершілігінің ерекшеліктері және жазалау.
1. Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы.
Кәмелет жасқа толмағандардың қылмыскерлігінде айырықша ерекшелік бар.
Бұл қылмыскерліктің негізгі себептерінің әрекет ету саласы - адамның жеке
басының қалыптасуы және оның өмір тіршілігінің аясы. Кәмелет жасқа
толмағандардың қылмыстық жолға түруының типтік тетігі: баланы тәрбиелегісі
келмейтін, тәрбиелей алмайтын отбасында өмір сүруі; оқу орындарында жолының
болмауы, педогоктермен немесе бірге оқитындармен арадағы қақтығыс; қолы бас
уақытында, демалу кездерінде азғындаған немесе қылмыскер адамдармен
араласу.
Ортамен өзара әрекеттестікпен кәмелет жасқа толмағандардың
белсенділігі және дербестігі шектелген: олар өздеріне ата-ана, тәрбиеші
таңдап ала алмайды, көбісінде өмір сүру үшін қажетті қаражат жоқ. Ата-
анасымен немесе тәрбиешісімен арада қатты қақтығыс болып қалғанда бала
бірден-бір көңілді жұбататын орта деп өзінің бірге серуендейтіндерінің
ортасына барады. Қылмыскерлікте жастық ерекшеліктер адамның жеке басының
қалыптасуы және өмір тірлігі үшін жағымсыз ортада өзін-өзі айқын көрсетеді.
Біріншіден, ол ержеткендіктен көрініс табады, өзі үшін елеулі болып
табылатын топқа, адамдарға ол өзін мен сендердеймін деп көрсетсе, басқа
субъектілермен араласқанда мен - тұлғамын деп көрсетеді.
Екіншіден, өтіп бара жатқан балалықпен және оның қалдықтарымен
байланысты сылтаулар, балалық анархизм деп аталатын санаға ұллайды: табан
асты жақсы заттар иемдену, машинада серуендеу, біреуге ақыңды жібермеу,
т.б.
Үшіншіден, жеткіншектердің қылмыскерлігінде олардың ересектерге
тәуелділігінен туындайтын сылтаулар бар, бұл ретте олар өз мүдделерін,
құқықтарын заңды тәсілдермен қамтамасыз ете алмайды. Осыдан барып қарны
тойып тамақ ішпеген бала дәмді тағамдар ұрлайды, үйден кетіп қалады,
материалдық аса қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін ұрлыққа барады,
қаңғыбастыққа салынады.
Мәселе бұл жерде адамның жасы сияқты биологиялық факторда емес, мүндай
балалардың әлеуметтік дамуында және олар басынан өткізіп жатқан
жағдайларда. Өсе келе ересек адамдарға тән позициялар ұстанса, кәмелет
жасқа толмағандар қылмыскерлігінің ерекшелігі және оның детерминациясы
біртіндеп өз айырықшылығын жоғалтады.
Кәмелет жасқа толмағандар, көбіне, жалпы сипаттағы қылмыстарды
жасайды. Ол түсінікті де, себебі олар экономикалық, саяси және өзге ерекше
салалардағы қылмыстарға бара алмайды. Олардың криминалдық іс-қимылдарының
сипаты көбіне көзге көрініп тұратындықтан, олардың қылмыскерлігінің
латенттігі ересек адамдардікіне қарағанда төмен деңгейде болады. Сондықтан
да олардың тіркелген қылмыскерлігінің коэффициенттері жоғары.
Кәмелет жасқа толмағандардың қылмыстылығының құрыманы келесідей
белгілер тән:
1. кәмелет жасқа толмағандардың қылмыстылығының құрамында
ауыр зорлықпен жасалатын және пайдакүнемдік-зорлықпен жасалатын
қылмыстардың үлесі 10 %-дан төмен және тұрақты болып келеді;
2. кәмелет жасқа толмағандардың қылмыстылығының құрамында ұрлық,
тонау және бұзақылық сияқты қылмыстардың үлесі басым;
3. қылмыс жасаудың ұйымдасқан нысандарының үлесі артуда.
Кәмелет жасқа толмағандардың қылмыскерлігімен күресте оның алдын-
алуға, ал, оның ішінде - кәмелет жасқа толмағандарға әлеуметтік көмек
көрсетуге баса назар аударылады. Олар өздері өз жағдайларын өзгерте
алмайды, ал олардың жеке басының деформациясы әзірге ересек адамдар сияқты
едәуір болмайды.[10, 110б.].
Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы және жазалау
мәселелеріне ҚР Қылмысгық кодексінің өз алдына жеке бөлімі және соған
сәйкес тарауы арналған. Бұл жағдай ең алдымен кәмелетке толмағандар
қылмыстылығының жалпы қылмыстылықтың құрамдас бөлігі ретіндегі айтарлықтай
өзіндік ерекшеліктерімен дәйектеледі. Бұл ерекшеліктер жасөспірімдер мен
кәмелетке толмағандардың әлеуметтік-психологиялық тұрғыда өсіп-жетілуінің
өзгешеліктеріне: әлеуметтендірілу деңгейінің жеткіліксіздігіне,
психофизикалық, жас жағынан және әлеуметтік кемелденуінің қылықтарына,
адамгершілік құндылықтары жөніндегі одағай түсініктеріне, мінез-құлқының
өзіндік қасиеттеріне (жылдам ашуланғыштық, қызбалық), "формальды емес
жетекшілердің" әсеріне тез берілу, үлкендерге еліктеу және т.б. факторларға
тәуелді болып келеді.
Кәмелетке толмағандар жасайтын қылмыстардың арасында пайдакүнемдік
және пайдакүнемдік зорлық пиғылмен жасалатын ауыр қылмыстардың үлесі өте
жоғары. Ондай қылмыстарға көбіне аса қатыгездік пен тағылықтың (вандализм)
сипаттары тән болып келеді. Бұндай қылмыстардың көпшілігі қоса қатысу
(көбінесе бірге орындаушылық түрінде), әсіресе топқа қатысу (жартысына
жуығы) түрінде жасалады, ал мұның өзі жасөспірімдердің психологиясының
өзіндік ерекшеліктеріне орайлас келеді. Жобамен алғанда олар жасаған үш
қылмыстың біреуі ересектермен қосылып істеледі.
Республика бойынша соңғы он жылғы статистикалық мәліметтер кәмелетке
толмағандар тарапынан жасалған қылмыстың жылдан жылға кеміп келе
жатқандығын көрсетіп отыр. Мысалы, 1991-1999 жылдар аралығында кәмелетке
толмағандар тарапынан жасалған қылмыс республика бойынша жасалған қылмыстың
12,7 пайызын қүраған болса, бүл көрсеткіш 2002-2003 жылдар аралығында 7,4-
6,5 пайызға азайған.1
Қылмыстық жауаптылық аса маңызды әлеуметтік қызмет атқарады, яғни
қылмыс жасау арқылы бұзылған әлеуметтік әділеттілікті және заңдылықты
қылпына келтіруге, заңдар мен өзге де адамгершілік нормалардың орындалуын
қамтамасыз етуге бағытталады.1
Қылмыстық жауаптылықтың негізі болып түлғаның толық қылмыс құрамының
белгілері бар іс-әрекет жасауы болып табылады. Яғни, түлғаның іс-әрекетінде
қылмсытың объектісі, қылмыс субъектісі, қылмыстың объективті жағы және
субъективті жағы болуы қажет.
ҚР ҚК-нің 14-бабында былай делінген: Есі дұрыс, осы Кодексте
белгіленген жасқа толған жеке адам ғана қылмыстық жауаптылққа тартылуы
тиіс.
Жоғарыда атап көрсеткендей, қылмыстың субъектісі болып заңда
көрсетілген жасқа толған, есі дұрыс адам саналады. Адамды қылмыстық жауапқа
тартудың ең негізгі шарттарының бірі оның белгілі жасқа толуы танылады. Өте
жас балалар қылмыстың субъектісі бола алмайды өйткені, олар өздерінің тым
жастығына сәйкес жеткілікті жағдайда өздерінің қоғамға істеген зиянды іс-
әрекетіне жауап бара алмайды және өздерінің кылықтарын басқара алмайды.
Сондықтан қылмыстық заң өзі арнайы көрсеткен жасқа толмаған жасөспірімдерді
қылмыстық жауақа және жазаға тартуға тиым салады. Кәмелетке толмағандардың
жас мөлшері және оларды қылмыс субъектісі деп тану мәселесі қылмыстық
кодекстің 15-бабында арнайы көрсетілген. Осы бап бойынша қылмыстық жауапқа
қылмыс істеген уақытқа дейін он алты жасқа толған адамдар тартылады.
ҚР ҚК тиісті баптарымен көзделген қылмыс жасаған кезде он төрт жасқа
толған адамдар кісі өлтіргені (ҚР ҚК 96-бап), денсаулыққа қасақана ауыр
зиян келтіргені (ҚР ҚК 103-бап), ауырлататын мән-жайлар кезінде денсаулыққа
қасақана орташа зиян келтіргені үшін (ҚР ҚК 104-бап 2-бөлігі), зорлағаны
(ҚР ҚК 120-бап), жыныстық сипаттағы күштеу әрекеттері (ҚР ҚК 121-бап),
адамды ұрлағаны (ҚР ҚК 125-бап), ұрлық жасағаны (ҚР ҚК 175-бап), кісі
тонағаны (ҚР ҚК 178-бап), қарақшылық істегені (ҚР ҚК 179-бап), қорқытып
алғаны (ҚР ҚК 181-бап), ауырлататын мән-жайлар кезінде автомобильді немесе
өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатын көздемей заңсыз иеленгені (ҚР ҚК
185-бап 2,3,4 бөліктері), ауырлататын мән-жайлар кезінде мүлікті қасақана
жойғаны немесе бүлдіргені (ҚР ҚК 187-бап 2-3 бөліктері), терроризм (ҚР ҚК
233-бап), адамды кепілге алу (ҚР ҚК 242-бап), қару-жарақты, оқ-дәріні,
жарылғыш заттармен жарылғыш қүрылғыларды ұрлағаны не қорқытып алғаны (ҚР ҚК
255-бап), ауырлататын мән-жайдағы бұзақылығы (ҚР ҚК 257-бап 2-Збөліктері),
вандализм (ҚР ҚК 258-бап), ауырлататын мән-жайлар кезінде қайтыс болған
адамдардың мүрдесін және олардың жерленген жерін қорлағаны (ҚР ҚК 275-бап),
көлік құралдары немесе қатынас құралдарын қасақана жарамсыз еткені (ҚР ҚК
299-бап) үшін қылмыстық жауапқа тартылуы тиіс.
Бұл тізбекте келтірілген қылмыстар тізбегі тұжырымды, оны кең мағынада
талқылауға болмайды. Осы көрсетілген қылмыстардың қауіптілігін он төрт
жасқа толған әр-бір адам сезеді, өз әрекетіне есеп береді, сол себепті де
заң шығарушы көрсетілген қылмыстар үшін жауаптылықты он төрт жасқа толған
уақыттан бастап белгілеп отыр.
Қылмыстық кодексте кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы жеке
дараланып, арнаулы бөлімде көрсетілген. Кәмелетке толмағандардың қьмлмыстық
жауаптылығын қарастыратын нормалар ҚР ҚК-тің 6-бөлімінде жинақталған. Бүл
БҰҰ Бас Ассамблеясымен мақұлданып 1990 жылдың 15-қазанында күшіне енген
Бала құқықтары туралы конвенциясында көзделген ізгілік пен әділеттілік
принциптеріне сәйкес келеді, заң шығарушы, кәмелетке толмағандардың
қылмыстық жауаптылығы мен жаза тағайындауды жеке бөлімде қарастыра отырып,
олар жасаған қылмысына жастық психологиялық ерекшеліктері, жақын тұрмыс
айналасының криминогендік факторлары, өзге де мән-жайлардың әсер
ететіндігін басшылыққа алады.
Бұл дегеніміз мемлекеттің әділеттік және ізгілік принциптерін
басшылықка ала отырып, кәмелетке толмағандардың жас жағынан және ақыл-ойы
жөнінен толық жетілмегендігін ескере отырып, оларды арнаулы қамқорлыққа
алуының көрінісі болып табылады. Осыған орай қылмыстық заң кәмелетке
толмағандарға ересектермен бірдей талап қоймайды. Кәмелетке толмағандардың
психологиясын ескере отырып, оған қылмыстық жауаптылықтың ерекше
жағдайларын белгілеу қылмыстық жазаның мақсаттарына жетудің бірден-бір
оңтайлы жолы болып табылады. Сондықтан да кәмелетке жасы толмағандарға
қылмыстық заң жаза болып табылмайтын тәрбиелік сипаттағы мәжбүрлеу
шараларын кеңінен колдануды белгілеген.
Адамның жасы дегеніміз - адамға қатысты физикалық және психикалық
процестердегі өзгерістермен сиптталатын және ерекше заңдылықтарға тәуелді
адамның даму кезеңі.
Қылмыстық қодекстің 78-бабының 1-бөлігіне сәйкес Кәмелетке
толмағандар деп қылмыс жасаған кезге қарай жасы он төртке толған, бірақ он
сегізге толмаған адамдар танылады". Яғни, қылмыстық жауаптылыққа тартылатын
ең төменгі жас 14-ке толу.
Ресейдің, Австрияның, Германияның, Жапонияның қылмыстық заңдарында
да осылай көрсетілген. Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы
Францияның Қылмыстық кодексінде—13, Нидерландыда, Португалияда — 12, Жаңа
Зеландиада — 10, Ирландия қүқығында— 7 жас деп көрсетілген. Қазақстан
Республикасы Қылмыстық кодексі бойынша 14-ке толмаған адамдар қылмыстық
жауаптылыққа тартылмайды. 14-ке толмаған жасөспірімдер өзінің істеген іс-
әрекетінің қоғамға қауіптілігін, мәнін жете түсінбейді және өзінің іс-
әрекетін басқара алмайды.
ҚР ҚК қылмыстық жауаптылыққа тартудың екі жас деңгейін белгілеген.
Жалпы алғанда, көптеген қылсым құрамы үшін жауаптылық 16 жастан басталады.
Ал кейбір қылмыстар қоғамға қауіптілігі мен сипаты жоғары болғандықтан,
оларды жасағаны үшін қылмыстық жауаптылық 14 жас болып белгіленген. (ҚР ҚК
15-бап 2-бөлігі). 14 жастан жауаптылық белгіленген қылмыс құрамдарының
тізімі шектелген.
Алдын-ала тергеу органдары, прокуратура, сот жауаптылыққа тартылатын
кәмелетке толмағанның нақты жасын анықтауға міндетті. Оның жасы кұжаттары
арқылы анықталады. Адам жасы толды деп туылған күні емес келесі күннен
бастап саналады. Егер кәмелетке толмағандардың құжаттары болмаса, тергеу
органдары оның жасын анықтау үшін сот медициналық сараптама тағайындауға
міндетті. Бұл жағдайда айыпталушының туған күні сот медициналық сараптамасы
анықтаған күннің, айдың, жылдың соңғы күні болып есептеледі.
Айыпталушының салыстырмалы түрдегі ең төменгі және ең жоғарғы жас
мөлшерін анықтау барысында, оның ең жоғарғы жас мөлшері алынады.
Кейбір қылмыстардың субъектілері болып (әскери, мемлекеттік қызмет
мүдделеріне қарсы қылмыс) тек он сегіз жасқа толған адамдар ғана танылады.
ҚР ҚК-нің 15-бабының 3-бөлігінде былай делінген, егер кәмелетке
толмаған адам осы баптың бірінші немесе екінші бөлігінде көзделген жасқа
толса, бірақ психикасының бүзылуына байланысты емес психикалық дамуы
жағынан артта қалуы салдарынан кішігірім немесе ауырлықтағы қылмыс жасау
кезіндегі өзінің іс-әрекетінің іс жүзіндегі сипаты мен қоғамдық
қауіптілігін толық көлемде түсіне алмаса не оған ие бола алмаса, қылмыстық
жауапқа тартылуға тиіс емес.
Егер кәмелетке толмаған адам Қылмыстық кодексте көзделген жасқа
толса, бірақ психикасының бұзылуына байланысты емес психикалық дамуы
жағынан артта қалуы салдарынан кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмысты
жасау кезіндегі өзінің іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипаты
мен қоғамдық қауіптілігін толық көлемінде түсіне алмаса не оған ие бола
алмаса, қылмыстық жауапқа тартылуға тиісті емес (ҚР ҚК 15- бап, 3-бөлігі).
Егер кәмелетке толмаған адамның (14, 16 жас) есінің дұрыстығын жоққа
шығармайтын психикасының бүзылуы оларды қылмыстық жауаптылықтан босатпайды,
бірақ бұл мән-жайды сот жаза тағайындау кезінде жеңілдететін мән-жай
ретінде ескереді және ол Қылмыстық заңда көзделген медициналық сипаттағы
мәжбүрлеу шараларын тағайындау үшін негіз болады (ҚР ҚК-тің 17-бабы, 1, 2-
бөліктері).
Қылмыс жасаған кезде 18-ге толған адам кәмелетке толмаған деген
атаққа ие бола алмайды. Бірақ та Қылмыстық кодекстің 87-бабының талабына
сәйкес он сегіз бен жиырма жас аралығындағы қылмыс жасаған адамдарға
жасаған әрекеттің сипатын және жеке басын ескере отырып, сот ерекше
жағдайларда оларға кәмелетке толмағандарға арналған арнаулы тәрбие немесе
емдеу, тәрбиелеу мекемесіне орналастыруды қоспағанда, осы бөлімнің
ережелерін қолдана алады. Мүндай ретте қоғамға қауіпті істелген іс-
әрекеттің мәні 18 бен 20 жас аралығындағы адамның жас мөлшеріне байланысты
және психикальщ жете дамымауынан болуы қажет.
Жаза мен тәрбиенің дұрыс сәйкестігін қамтамасыз етуге ұмтыла отырып,
мемлекет жасы кәмелетке толмағандардың жеке басының ерекшеліктерін,
жасөспірім өмірінің әлеуметтік-психологиялық аспектілерін ескеріп, оларға
қатысты қылмыстық жазаның жазалау күшін біршама шектеуді қарастырады.
Осыған сәйкес кылмыстық заңда кәмелетке толмағандарға тағайындалатын
жазанын бірқатар түрлерін орындау мен қолдануда шектеулер көрсетілген.
ҚК-ң 6-бөліміндегі кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығын
реттейтін нормаларға талдау жасай отырып, кәмелетке толмағандардын
қылмыстық жауаптылығының ерекшеліктерін мына бағыттағы жағдайлармен
түсіндіруге болады:
Кәмелетке толмағандарға тағайындалатын жазалардың жүйесі бойынша.
Себебі ҚР ҚК-де көрсетілгендей кәмелет жасқа толмағандарға қылмыстық заңда
белгіленген жазалардың кейбір түрлері ғана тағайындалады. Бұлар негізінен
жеңіл жазалар болып табылады;
Оларға жаза тағайындаудағы ерекшеліктер бойынша. Кәмелет жасқа
толмағандарға қатысты тағайындалатын жазалардың шегі кәмелетке толған
қылмыскерлерге қарағанда азайтылған болып келеді;
Кәмелетке толмағандарды жауаптылық пен жазадан босату кезіндегі
ерекшеліктері. Кәмелет жасқа толмаған қылмыскерлерді жазадан және
жауаптылықтан босату талаптары жалпы талаптарға қарағанда жеңілірек әрі кең
болып келеді;
Ескіру мерзімі, соттылықты өтеу кезіндегі ерекшеліктер. Кәмелет жасқа
толмаған түлғалардың жасаған қылмыстарына қатысты ескіру мерзімдері және
олардың соттылығының уақыты азайтылған;
Тәрбиелік сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану мүмкіндігі бойынша. ҚР ҚК
кәмелет жасқа толмаған қылмыскерлерге қатысты олардың жасаған қылмыстарының
ауырлығын ескере отырып, қылмыстық жазаның орнына тәрбиелік сипаттағы
мәжбүрлеу шараларын қолдануға мүмкіндік береді.
ҚР ҚК-тің Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы бөлімі
кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығының ерекшеліктерін
сипаттайтын жалпы ережелерін (ҚР ҚК 78-бап), кәмелетке толмағандарға
тағайындалатын жаза түрлерін (ҚР ҚК 79-бап), кәмелетке толмағандарға жаза
тағайындау негіздерін (ҚР ҚК 80-бап), кәмелетке толмағандарды жазадан
босату шарттарын (ҚР ҚК 81 -бап), тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларын
және олардың мазмүнын (ҚР ҚК 82-бап), кәмелетке толмағандарды жазаны
өтеуден шартты түрде мерзімінен бұрын босату (ҚР ҚК-нің 84-бәп), ескіру
мерзімінің (ҚР ҚК 85-6ап) және соттылықты жою мерзімдерін (ҚР ҚК 86-бап)
қамтиды, сонымен қатар, алғаш рет қылмыстық жауаптылық пен жазаның
ерекшеліктері туралы осы бөлімнің ережелерін 18 жастан 20 жасқа дейінгі
қылмыс жасаған адамдарға қолдану мүмкіндігі қарастырылып отыр. Бұл ізгілік
пен жекелеу қағидаларының жүзеге асырудың айғағы.
1.2. Кәмелетке толмағандарға қатысты қылмыстық
заңнаманы жетілдіру.
2002 жылғы 11 сәуірде Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының
пленарлық отырысында Кәмелетке толмаған адамдардың қылмыстары және оларды
қоғамға қарсы іс-әрекеттер жасауға тарту жөніндегі істер бойынша сот
практикасы туралы нормативтік қаулының жобасы талқыланды.
Осы мәселені зерделеу қажеттігі республикада кәмелетке толмағандардың
қылмысы мен соттылығы жағдайының әлі де күрделі болып қалуына байланысты.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық және Қылмыстық іс жүргізу
заңнамаларын енгізгеннен бастап кәмелетке толмағандар істері бойынша
өндіріске ерекше көңіл бөлінуде.
Осы санаттағы істердің өндірісінің ерекше тәртібі орын алған
қылмыстың барлық мән-жайларын толық және терең зерттеуге, оны жасаудың
себептері мен жағдайларын анықтауға ықпал етеді. Кәмелетке толмағанға ықпал
етудің кез-келген шараларының әрқашан оның тұлғасымен және қылмыс жасау мән-
жайларымен өлшенуі керектігін қамтамасыз етуге де әсер етеді.[16, 486б.].
Жасөспірімдердің психологиялық ерекшеліктерін білу қылмысты тергеу
мен кәмелетке толмаған қылмыскерлерді қайта тәрбиелеу міндеттерін дұрыс
шешуге ықпал ететінін практика көрсетеді.
Кәмелетке толмаған құқық бұзушының тұлғасын алдын ала тергеу
барысында зерделеу, әдетте, сызба бойынша жүргізіледі.
Тұқым қуалаушылық-биологиялық факторлар: ата-анасының бірінің жүйке
немесе психикалық ауруларға жақындығы, қалыптан ауытқыған жүктілік,
қиындатылған туу, алкогольдің теріс әсері, есірткі пайдалану және т.б.
Жасөспірімнің әлеуметтік жақын ортасы: отбасы, ата-анасының,
ағаларының, әпкелерінің әлеуметтік-экономикалық мәртебесі, жасөспірімдерді
тәрбиелеу ерекшеліктері, мектеп, оқуға қарым-қатынасы және т.б.
Жасөспірімнің жеке қасиеттері: мінезі мен темпераментінің
ерекшеліктері, мамандыққа қарым-қатынасы, алға қойған мақсаттары.
Жасөспірімнің құқықтық санасы
Өмір жағдайларын тану және кәмелетке толмаған кінәліні немесе
айыпталушыны тәрбиелеу үшін басқа салаларды – отбасын, жұмыс және оқу орнын
зерделеу қажет. Кәмелетке толмағанның қылмыс жасағанға дейінгі және одан
кейінгі өмір жағдайларын, отбасы құрамын, ата-анасының және отбасы
мүшелерінің оның оқуымен, бос уақытымен, олардың арасында бос уақытын
өткізген таныстарымен, достарымен қызыққан-қызықпағанын анықтау керек.
Жасөспірім шағында орталық жүйке жүйесінің қозғыштығы төмен
болатынын, ондағы тежеу процестерінің әлсірейтінін және әсерленгіш, барабар
емес процестердің және сыртқы наразылықтың әсер етуіне жасөспірімнің ашушан
болатынын, өмірінде кездесетін оқиғаларға жоғары қызығушылық білдіретінін,
оларға қатысуға тырысатынын, өзінің күші мен мүмкіндіктеріне баға беретінін
ескеру керек. Мұның барлығы жоғары эмоционалдық тұрғыдан орын алады. Әрине,
психологтың қатысуынсыз тергеуші де, сот та кәмелетке толмаған
жасөспірімнің іс-әрекетінде орын алған қылмыстық-құқықтық мәні бар жағдайға
оның жас ерекшеліктерінің қаншалықты ықпал еткенін анықтай алмайды.
Бұл ретте тергеушіде кәмелетке толмағанның ақыл-ойының дамуында, оның
интеллекті дәрежесінің дамуында күмән туындайтын болса, кәмелетке
толмағандар істері бойынша психологиялық сараптаманың мәні зор. Психолог
жасөспірім тұлғасының қоғамға қайшы бағдарларының себебін талдау кезде оның
құқықтық санасының қалыптасу ерекшеліктерін, нақты өмір құндылықтарын,
адамгершілік-нормативтік түсініктері мен мінез-құлық ерекшеліктерін
зерттейді. Шешім қабылдау ерекшеліктерін зерттеген кезде кәмелетке
толмағандардың жеке қасиеттері зерделенеді, олардың көбі қылмыстық іс
жүргізу заңнамасында ескерілген. Сондықтан тергеуші кәмелетке толмағанның
психологиялық ерекшеліктерін жақсы білу керек және онымен сол немесе өзге
тергеу амалдарын жүргізудің тактикалық тәсілдерін таңдаған кезде оларды
ескеруге міндетті.
11-ден 15 жасқа дейінгі балалардың көбінде кең танымдық қабілеттер,
сана-сезімінің өскені, адамдармен қарым-қатынас жасауғы тырысатыны, ар-
намыс және жауапкершілік сезімдері пайда болатыны байқалады. Бұл қасиеттер
жалпы алғанда, ақпаратты сақтап қалуға және еске түсіруге ықпал етеді. 15
пен 18 жас арасындағы кәмелетке толмағандарда үлкен адамдарға тән
психикалық заңдылықтар қалыптаса бастайды, алайда жекелеген боз балалар мен
қыздарда тәуелсіз болуға тырысу ниеті жоғары болуымен қатар дұрыс еес
адамгершілік бағалу байқалады. Кәмелетке толмағандардан жауап алу алдында
мұқият дайындық жүргізу керек. Бұл жерде кәмелетке толмағанның
айналасындағы адамдардың кімдер екені, қандай жағдайларда өмір сүретіні,
қалай жұмыс істейтіні немесе оқитыны анықталу керек. Оның даму деңгейін,
қызығушылықтарын, сондай-ақ мінезінің ерекшеліктерін анықтау маңызды.[1,
122б.].
Кәмелетке толмағандардың істерін сотта қарау заңда белгіленген арнайы
ережелерді қолдана отырып, жалпы тәртіппен жүргізіледі. Сот пен сот
қарауына қатысушылардың күш-жігері кәмелетке толмаған жасөспірімге қатысты
оны қайта тәрбиелеуге, түзелуіне және өмірдің қалыпты жағдайларына қайтуына
ең жоғары дәрежеде ықпал ететін шешім шығаруға бағытталады.
Кәмелетке толмағандардың істерін қарау көп тәжірибесі бар судьялардың
төрағалық етуімен, педагогтардың және жастарға тәрбие беруде тәжірибелі
өзге де адамдардың қатысуымен өткізіледі.
Судьялар істі өз өндірісіне қабылдаған кезде бірқатар жағдайларда
Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 300-бабында
көрсетілген мәселелерді шешуге формальды түрде қарайды. Көбінесе олар бас
сот қарауын тағайындау туралы қаулының стандартты бланкілерін толтырумен
шектеледі. Нәтижесінде алдын ала тергеу органдары жол берген заң
бұзушылықтар уақтылы түзетілмейді.
Кәмелетке толмаған сотталушы – сот отырысының толыққанды қатысушысы.
Сот отырысына кәмелетке толмаған сотталушының ата-анасы немесе заңды
өкілдері шақырылуы тиіс. Олар сот тергеуінде дәлелдемелерді зерттеуге
қатысуға және дәлеледемелер ұсынуға, ұсынымхаттар беруге құқылы.
Кәмелетке толмаған сотталушының заңды өкілінің қатысуы іске
қорғаушының қатысу қажеттігін жоймайды. Кәмелетке толмағандар істері
бойынша оның сот талқылауына қатысуына міндетті.
Сонымен қатар оларды қарау кезінде елеулі кемшіліктер мен қателер,
заңды біркелі пайдаланбау кездеседі.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 491-бабына
сәйкес кәмелетке толмағанға бұлтартпау шарасы ретiнде қамау ерекше
жағдайларда, олар ауыр немесе аса ауыр қылмыс жасаған кезде, Қылмыстық іс
жүргізу кодексінің 150-бабында көрсетiлген негiздер болса ғана қолданылуы
мүмкiн.
Істерді зерделеу қылмыстық қудалау органдарының кәмелетке
толмағандарға алғаш айып таққан кезде айып көлемін көбейтетінін, оларды өте
ауыр бап бойынша тартатындарын және бұлтартпау шарасы ретінде қамауды
таңдайтындарын куәландырады. Ал соттар тергеу барысында қорғаушының
кәмелетке толмағанға қатысты бұлтартпау шарасын өзгерту туралы арыз берсе
де, бірақ оны сот қанағаттандырусыз қалдырса да, мұндай фактілерге
қарамайды.
Көбінесе кәмелетке толмағандар алғаш ұрлықтарын топпен тұрғын үйге
немесе үй-жайға кіріп кетіп жасайды. Әрине олар қамауға алынады және айлар
бойы үкім шығарғанға дейін қамауда ұсталады. Формальды түрде бұлтартпау
шарасы дұрыс таңдалған, себебі бұл қылмыс Қазақстан Республикасы Қылмыстық
кодексінің 175-бабының 2-бөлігі бойынша ауыр қылмысқа жатады. Ал іс жүзінде
не анықталады. Бұл жасөспірімдердің көбі 14-15 жаста, ата-аналарымен
тұрады, мектептердің оқушылары болып табылады, жақсы жағынан сипатталады,
қылмыстық жауаптылыққа алғаш тартылып отыр, бұрын мұндай жағдайларда
болмаған, айыбын мойындайды, жасаған әрекеттеріне өкінеді, келтірілген
материалдық залалды ата-аналары өтеген. Бұл жағдайда оларды қоғамнан
оқшаулау қажеттігі күмән тудырады, себебі ол кейіннен шығарылған үкіммен
расталады, олар бойынша көп жағдайда кәмелетке толмағандарға бас
бостандығынан айырумен байланысты емес жазалау шаралары тағайындалған.
Нәтижесінде тергеу кезінде және сот талқылауы кезінде кәмелетке
толмағанға психикалық залал келтіріледі.
Сондықтан кәмелетке жетпеген субъектілердің эмоционалдық-ерік
саласынынң ерекшеліктерін түсіну басқа факторлардың жиынтығында кәмелетке
толмаған қылмыскердің қоғамға қайшы тұлғасының тереңдігін қажетті
нақтылықпен айқындау мүмкіндігін береді.
Баяндалғанды ескере отырып, алдын ала тергеу сатысында оларға
бұлтартпау шарасын өзгерту туралы өтініш білдірген және негізсіз қамауға
алған не болмаса оны қамауда ұстау мерзімі бұзылған жағдайда соттар мен
прокурорларға осы бұлтартпау шарасын өзгертуді немесе оның күшін жоюды
ұсынамыз.
Қылмыстық іс жүргізу кодексінде көзделген бұлтартпау шарасын –
кәмелетке толмағандарды ата-анасының, қамқоршыларының қарауына, сондай-ақ
арнайы балалар мекемесінің әкімшілігіне беруді кеңінен қолдануды ұсынамыз.
Мұндай бұлтартпау шарасын халықаралық құқықтық актілер кәмелетке толмағанды
қамауға алудың негізгі альтернативасы ретінде ұсынады, себебі оны отбасы
немесе отбасын ауыстыратын ортада қалдыра отырып, мінез-құлқына ұдайы
қадағалау жасалатынын білдіреді.
Кәмелетке толмағандарға қатысты қылмыстық істерді қарау практикасын
зерделеу кәмелетке толмағандарға қатысты құқықтық соттың мамандандырылу
қажеттігі туралы куәландырады, осыған байланысты соттарға осы санаттағы
істерді неғұрлым тәжірибелі, білікті тергеушілер мен судьяларға тапсыру
ұсынылады.
Қазіргі уақытта Халықаралық конституциялық және құқықтық саясат
институты және Сорос-Қазақстан қоры Қазақстандағы ювенальды әділет
жобасын әзірледі, оның негізгі мақсаты қылмыстық жауапкершілікке тартылған
кәмелетке толмағандар үшін мамандандырылған жүйе құру және оның жұмыс
істеуін қамтамасыз ету болып табылады.
Жобаны іске асыру мақсаты – Қазақстан Республикасында
ратификацияланған Бала құқықтары туралы БҰҰ Конвенциясына сәйкес қылмыстық
сот әділдігі контексінде Қазақстан Республикасының кәмелетке толмағандардың
құқықтарын қорғау саласындағы заңнамасын сақтауды және дамытуды қамтамасыз
ету.
3. . Кәмелеттік жасқа толмағандарға қолданылатын жазалар
және тәрбиелік сипаттағы мәжбүрлеу шаралары.
Қылмыстық заң кәмелетке толмағандарға жаза тағайындау кезінде соттарды
ҚК-ң 52-бабындағы жаза тағайындаудын жалпы негіздерімен бірге кәмелетке
толмағандардың тұрмыс және тәрбие алу жағдайларын (отбасындағы сәтсіз
жағдай," ата-ананың дөрекілікпен, қатыгездікпен қарауы және т.б.),
психикалық даму деңгейін, жеке басының ерекшеліктерін, кылмыс жасаудың
себептерін, жасөспірімге ересек адамдардың әсерін ескеруді міндеттейді.
Кәмелетке толмаған адамды қылмыстык жауаптылыққа тарту немесе оған
жаза тағайындау туралы мәсслелерді дұрыс шешу үшін кәмелетке толмағандардың
иланушылығы, ашушаңдығы, тәуелділігі, сөзге, қиялға, бастамашылыққа
бейімділігі сияқты жеке басының өзіндік қасиеттерін де анықтап алу қажет.
Бұл мақсатта оны тәрбиелеп отырған адамдардан және басқа қатысты адамдардан
жауап алып, оның денсаулығына және санасының дамуына қатысты ресми
кұжаттарды сұратып, оның жеке басының құжаттарын (күнделіктер, жазбалар,
хаттар, аудио жазбалар және т.б.) зерттеген жөн.
Кәмелетке толмағанның ақыл-есінің артта қалуы туралы жорамалға негіз
болатын мәліметтер болған жағдайда, оның психикалық жетілуін анықтау үшін
міндетті түрде кешенді психологиялық-психиатриялық сараптама тағайындалады.
Ауыр немесе аса ауыр қылмыс жасаған кезде осындай психикалық дамуы жағынан
артта қалуы кәмелетке толмағанға жаза тағайындағанда ескерілуі қажет.
ҚК-нің 53-бабына сәйкес айыптының кәмелет жасқа толмауы қылмыстық
жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән-жай болып табылады. Ол басқа да
жеңілдетуші мән-жайлардың жиынтығымен ескерілуі мумкін.
Кәмелетке толмағанға қатысты бас бостандығынан айыру жазасын оның
түзелуі мен қайта тәрбиеленуі қоғамнан шеттетусіз мүмкін болмаған жағдайға
ғана тағайындау кажет екендігін айту қажет. Егер оған бас бостандығынан
айыру жазасы ҚК-тің 53 - бабының 4-бөлігінде және 56-бабының 2-3
бөліктерінде көрсетілген ережелер ескеріле отырып тағайындалса, онда
жазаның неғүрлым ауыр түрі мерзімінің немесе мөлшерінің жартысы және
төрттен үш бөлігі тиісінше кәмелетке толмағанға аяқталған қылмыс үшін
тағайындалуы мүмкін бас бостандығынан айыру жазасы 10 немесс 12 жылдан
бастап есептелуі тиіс.
Егер адам бірнеше қылмыс жасап, олардың бірі 18 жасқа толмағанша, ал
басқалары кәмелетке толғаннан кейін жасалса, сот жазаны қылмыстардың
жиынтығы бойынша тағайындаған кезде ҚК-нің 79-бабының талаптарын ескере
отырып, әуелі он сегіз жасқа дейін жасаған қылмыстары үшін, ал содан соң
кәмелетке толғаннан кейін жасаған қылмыстары үшін жаза тағайындап,
түпкілікті жазаны ҚК-нің 58-бабының ережелері бойынша тағайындалады.
Қылмыстық заңда карастырылған жаза түрлері жазаның белгілі бір
жүйесін қүрайды. Жаза жүйесі деп қатаңдық дәрежесі бойынша белгілі бір
тәртіппен орналасқан және сот үшін міндетті болып табылатын
қылмыстық заңмен бекітілген жазалардың түпкілікті тізімін түсіну қажет.
Кәмелетке толмағандардың жас ерекшеліктерін ескере отырып, оларға
қолданылатын жаза бірінші кезекте тәрбиелеу мен сақтандыру мақсатында
болады. Сот тәжірибесі алғаш рет қылмыс жасаған кәмелетке толмағандарға бас
бостандығынан айырудың төмен мөлшерін тағайындаудың тиімділігін көрсетеді.
ҚР КК-ң 79-бабында кәмелетке толмағандарға қолданылатын жазалар жүйесі
көрсетілген. Бүл жүйенің өзіндік ерекшеліктері бар. ҚК-ң 39-бабында
қарастырған он екі жазаның ішінде кәмелетке толмағандарға мына жеті жаза
түрлері ғана тағайындалады:
1. Айыппүл;
2. Белгілі бір қызметпен айналасу қүқығынан айыру;
3. Қоғамдық жүмыстарға тарту;
4. Түзеу жүмыстары;
5. Бас бостандығын шектеу;
6. Қамау;
7. Бас бостандығынан айыру.
Кәмелетке толмағандарға қолданылатын жоғарыда аталған жаза
түрлерінің мөлшері мен шектері ересек қылмыскерлерге карағанда едәуір
төмендетілген. Кәмелетке толмағандарға қолданылатын жазаның мазмұны өзіндік
арнайы ерекшеліктерге ие болады.
Кәмелетке толмағандарға тағайындалатын ең ауыр жаза бас
бостандығынан айыру он жылдан аспайтын мерзімге, ал ауырлататын мән-
жайларда кісі өлтіргені үшін немесе қылмыстардың жиынтығы бойынша
қылмыстардың біреуі ауырлататын мән-жайларда кісі өлтіргені үшін - он екі
жылдан аспайтын мерзімге тағайындалуы мүмкін. Ал он төрт жастан он сегіз
жасқа дейін ауырлығы онша емес қылмысты және он төрт жастан он алты жаска
дейін орташа ауырлықтағы қылмысты бірінші рет жасаған адамдарға бас
бостандығынан айыру жазасы тағайындалмайды.
Кәмелетке толмай сотталған адамдар бас бостандығынан айыруды:
а) бас бостандығынан айыруға бірінші рет сотталған еркек
жынысты көмелетке толмағандар, сондай-ақ әйел жынысты
кәмелетке толмағандар - жалпы режимдегі тәрбиелеу колонияларында,
б) бұрын бас бостандығынан айыру жазасын
өтеген еркек жынысты кәмелетке толмағандар - күшейтілген
режимдегі тәрбиелеу колониясында өтейді.
Бас бостандығынан айыру жазасын кәмелетке толмағандар ересектерден
бөлек, екі түрлі колонияда өтейді: бас бостандығынан айыруға алғаш рет
сотталған ер адам жынысындағы кәмелетке толмағандар, сонымен қатар, әйел
жынысты кәмелетке толмағандар жалпы режимдегі тәрбиелеу колонияларында, ал;
бас бостандығынан айыру жазасын бұрын өтеген ер адам жынысындағы кәмелетке
толмағандар - қатаң режимдегі тәрбиелеу колонияларында өтейді. Сонымен
қатар, кінәлі түлғасының сипаты мен қоғамға қауіптілігі дәрежесіне және
істің өзге де мән-жайларына байланысты, сот өз шешімін негіздей отырып,
еркек жынысты кәмелетке толмаған сотталушылардың бас бостандығынан айыру
жазасын өтеуін жалпы режимдегі тәрбиелеу колониясында белгілейді.
Кәмелетке толмағандарға мынадай жазалар қолданылмауы тиіс:
1. өмір бойына бас бостандығынан айыру (48-6аптың 4-бөлігі);
2. өлім жазасы (49-баптың 2-бөлігі);
3. мүлікті тәркілеу.
Кінәлі адамның жеке басының қоғамға кауіптілік сипаты мен дәрежесіне
және басқа да мән-жайларға байланысты сот қабылданған шешімнің себебін
көрсете отырып, еркек жынысты кәмелетке толмай сотталған адамның бас
бостандығынан айыру жазасын жалпы режимдегі тәрбиелеу колониясында өтеуін
тағайындауы мүмкін.
Сот жазаны орындаушы органға кәмелетке толмай сотталған адаммен
қарым қатынас кезінде оның жеке басының белгілі бір ерекшеліктерін
(интеллектуалдық немесе дене дамуының деңгейін, мінез құлқының қасиеттерін,
туған туыстарымен өзара қатынасын және т.б.) ескеру туралы нұсқау беруі
мүмкін.
ҚР ҚК-ң 79-бабының 1-бөлігінің мазмұнына орай мүлікті тәркілеу
түріндегі қосымша жаза кәмелетке толмағандарға тағайындалмайды. Егер ҚК-ң
Ерекше бөлімінің тиісті бабының санкциясы мүлікті тәркілеуді міндетті
қосымша жаза ретінде кездесе, онда соттар оның қолданылмауын ҚР ҚК-ң 79
бабына сілтеме жасай отырып үкімде дәлелдеуі қажет.
Сонымен бірге, кәмелетке толмағандарға тағайындалатын жазалардың
ерекшелігін анықтау кезінде, сот, кәмелетке толмаған сотталушымен жолығу
кезінде жазаны орындайтын органға оның түлғалық ерекшеліктерін анықтау
туралы нұсқау бере алады. Мүндай жағдайларды кәмелетке толмағандардың
жастық психикалық және түлғалық ерекшеліктерін ескеру қажет, мысалы, өмір
мен тәрбиенің шарты, денсаулық түрғысы, қабілеттілік пен бағыттылығы,
ересектердің әсері және т.с.с. Осы ерекшеліктерді ескеру жазаның әділдігіне
жетуге, тәрбиелеу колониясындағы кәмелетке толмағандардың түзеу мүмкіндігін
анықтауға, олардың тарапынан жаңа қылмьютардың алдын алуға, сонымен бірге
жаза мен жауаптылықты жекелендіру кезінде маңызды болып табылады.
Сонымен қорытындыласақ, кәмелетке толмағандардың психикалық жағдайы
мен жас ерекшеліктеріне байланысты оларға тағайындалған жаза түрлері де
ересектерге карағанда жеңіл болып белгіленген. Кәмелетке толмағандарға
қатаң қылмыстық, шаралар (өлім жазасы, өмір бойы бас бостандығынан айыру
жазалары) тағайындалмайды. Кәмелетке жасы толмағандардың статусының
ерекшеліктеріне байланысты оларға белгілі бір лауазым атқару қүқығынан
айыру; мүлікті тәркілеу; бас бостандығынан немесе әскери қызметінен шектеу
сияқты жазалар тағайындалмайды. Оларға ҚР ҚК-нің 79-бабында көрсетілген
жеті жаза түрі ғана қолданылады. Олардың өзі ересектерге қарағанда
қысқартылған немесе жеңілдетілген сипатта қолданылады.
Сонымен бірге, кәмелетке толмаған жас жеңілдететін мән-жай ретінде
басқа да жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлармен жиынтықта ескеріледі.
Кәмелетке толмаған адамға тағайындалған жаза әділ болуы керек. Әділ жаза
деп кәмелетке толмағандардың түзелуіне тікелей әсер ететін жазаны айтамыз.
2. Тарау. Кәмелетке толмағандарды жазаны өтеуден мерзімінен
бұрын-шартты түрде босату.
2.1. Мерзімінен бұрын – шартты түрде босату
институтының құрылу тарихы.
Мерзімінен бұрын-шартты түрде босату Қазақстан заңы бойынша егер
сотталушы жаңа қылмыс жасамаған болса, онда оны бұдан әрі жазаны өтеуден
мерзімінен бұрын босату болып табылады.
Қылмыстық және қылмыстық-атқару құқығына белгілі жазаны өтеуден
мерзімінен бұрын босату түрлерінің ішінде мерзімінен бұрын-шартты түрде
босату ескі түрлеріне жатады. Сот туралы ВЦИК-тің 1918 жылғы 7
наурыздағы № 2 декретінде шартты немесе мерзімінен бұрын босату туралы
жазылған. Бірақ, сол уақытта бұл институт басқа көптеген институттар
тәрізді заңнамамен толық реттелмеген болатын, сондықтан әрбір сот өз
түсінгенше қолданған.
Отандық құқықтың дамуына және заңнамалық актілердің шығуына
байланысты 1918 жылы бұл институттың да заңнамалық реттелуі анықталды.
Бас бостандығынан айыру және сотталушыларды мерзімінен бұрын-шартты
түрде босату тәртібі туралы СНК-нің 1921 жылғы 21 наурыздағы декретінде
мерзімінен бұрын-шартты түрде және мерзімінен бұрын босатудың негізі мен
тәртібі қарастырылған, толық босатылу және бос бостандығынан айыруды күштеп
жұмыс істеумен ауыстыру мүмкіндігі көрсетілген. Осыдан кейінгі заңнамалық
актілерге бұл институтты пайдаланудың аясын кеңейтетін не тарылтатын нақты
өзгерістер енгізілді. 30-шы жылдардың ортасында мерзімінен бұрын-шартты
түрде босату азайып, 1939 жылы бұл институт қысқартылды.
Мерзімінен бұрын-шартты түрде босатуды жою сотталушылардың түзелу
ынтасын мүлдем бұзды. Сотталушыларға түзеу-еңбегімен әсер ету үшін осындай
ынтаның қажеттілігі жұмыс күндерін есепке алу институтына алып келді.
Түзеу-еңбек мекемелерінің қызметіндегі тергеуден кейінгі адамға
табынуды жою бойынша жұмыс заңнаманы едәуір нығайтуға мүмкіндік берді.
Осындай жағдайларда ИТУ әкімшілігі сол уақытта болған түрінше қолданатын
жұмыс күндерін есепке алу қойылатын талаптарға сай келген жоқ. Сондықтан
олар жойылды.
Бұдан бұрын, мерзімінен бұрын-шартты түрде босату 1954 жылы қайта
қолданысқа енгізілді. Өткен кезең ішінде бұл институт көптеген
өзгерістерге ұшырады. Институтты қолданатын сотталушылар тобы бірде
кеңейіп, бірде қысқарып отырды. Босатудың осы түрінің салыстырмалы әсері
тиісінше кеңейді немесе тарылды. Осындай жағдайға әкеп соғу тек заңнамаға
енгізілген өзгерістерге ғана байланысты болған жоқ. Мысалы, бірдей уақытта
басқа өңірлермен салыстырғанда бір өңірде шартты-мерзімінен бұрын босату
кемінде 10-15 жиі қолданылған. Мүмкін, бұл жерде әр түрлі сот органдарында
осы институтқа деген субъективті қарауына байланысты болған шығар. Сонымен
қатар заңнаманың толық жетілдірілмеуі де әсер еткен болар.
Қолда бар деректерге жүргізілген талдау мерзімінен бұрын-шартты түрде
босату институтының жоғары тиімділігін дәлелдеп отыр. Авторлардың бірқатар
жариялаған мәліметтері көрсеткендей, рецидивті жасау жазалау мерзімін
өтегеннен кейін босатылғандармен салыстырғанда мерзімінен бұрын-шартты
түрде босатылғандар тарапынан екі есе аз болып отыр.
[6, 175б.].
Қарастырылып отырған институттың құқықтық тәртібін және оны қолдану
практикасын одан әрі жетілдіру бұдан да үлкен тиімділікке әкеледі.
2.2. Мерзімінен бұрын – шартты түрде босату
институтының әрекет ету шектері.
Қолданыстағы заңнама бойынша мерзімінен бұрын-шартты түрде босату
барлық мерзімді жазалауды өтеп жатқан: бас бостандығынан айырылған,
сотталғанды еңбекке, айдауға, жер аударуға, түзеу жұмыстарына міндетті
түрде тартыла отырып, бас бостандығынан айыруға шартты түрде сотталған,
сондай-ақ міндетті түрде еңбекке тартыла отырып, бас бостандығынан айыру
орындарынан шартты түрде босатылған адамдарға таратылады. Оларға негізгі
жаза ретінде белгілі бір лауазымды атқару немесе білгілі бір әрекетпен
айналысу құқығынан айыру тағайындалған адамдар үшін ғана заң бірегей
ерекшелік жасайды. Бұл жаза, көбінесе, қосымша ретінде
тағайындалатындығымен түсіндіріледі; негізгі ретінде ол өте сирек
қолданылады.
Біздің ойымызша, мұндай ерекшелік жасауға негіз жоқ. Кінәлілер мұндай
жазаға өте үлкен мерзімге – бір жылдан бес жылға дейін сотталады. Ол
сотталушының елеулі құқықтарына – мамандық, жұмыс түрін таңдау құқықтарын
шектецді. Көп жағдайларда ол сотталушыны мамандығы бойынша жұмыс істеуден
айырады, ал кейде (егер бұл оның жалғыз мамандығы болса) білікті еңбекпен
айналысу мүміндігінен мүлдем айырады. Әрине, мұндай шектеу ұзақ уақытқа
елеулі материалдық шектелуге де әкеп соғады. Бұл жазаны мерзімінен бұрын-
шартты түрде босату туралы заңнаманың әрекетіне түсетін кейбір басқа
жазалармен салыстыру, мысалы жұмыс орны бойынша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz