ҚАНЫШ ИМАНТАЙҰЛЫ СӘТБАЕВ – ҒЫЛЫМИ - ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТІ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
АБАЙ МЫРЗАХМЕТОВ АТЫНДАҒЫ КӨКШЕТАУ УНИВЕРСИТЕТІ
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР ЖӘНЕ ТАРИХ КАФЕДРАСЫ
Қорғауға рұқсат беріледі:
Кафедра меңгерушісі:
с.ғ.к. Досанова С.Ж.
____ _________200_ж.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ТАҚЫРЫБЫ: ҚАНЫШ ИМАНТАЙҰЛЫ СӘТБАЕВ – ҒЫЛЫМИ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТІ
Мамандық шифрі Оқу түрі
050114 Тарих Күндізгі
дИПЛОМ ҚОРҒАУШЫ: Какимова И.Е.
_______________
(қолы,
мерзімі)
ҒЫЛЫМИ ЖЕТЕКШІ: Бимендина М.К.
______________
(қолы, мерзімі)
Көкшетау, 2009
Қысқартулардың, арнайы терминдердің тізімдемесі
БК (б) П – Біріккен Кеңестік болшевиктер партиясы.
ҒА – Ғылым Академия.
Степлаг – Далалық лагерь.
Карлаг – Қарағанды лагері.
К (б) П – Коммунистік болшевиктер партиясы.
КПСС –Кеңес Одағының коммунистік партиясы.
ҚР – Қазақстан Республикасы.
КСР – Кеңес социалистік Республика.
КСРО – Кеңес социалистік Республика Одағы.
ТМД – Тәуелсіз мемлекеттер достастығы.
МАЗМҰН
КІРІСПЕ 4
1 АСА КӨРНЕКТІ ҒАЛЫМ ЖӘНЕ ҚОҒАМ ҚАЙРАТКЕРІ – Қ. И. СӘТБАЕВТЫҢ АЛҒАШҚЫ
ҚАДАМДАРЫ 7
1.1 Қаныш Имантайұлы Сәтбаевтың және оның ғылыми еңбектерінің қазіргі
уақыттағы зерттелуі
7
1.2 Қазақстанның тұңғыш академик, ғалымның өмірі
17
1.3 Қазақстан Ғылым академиясының тұңғыш президенті – Қаныш Имантайұлы
Сәтбаевтың ғылымдағы алғашқы ағартушылық еңбектері
24
1.4 Қ.И. Сәтбаев 40-50-ші жылдардағы саяси қуғын-сүргін кезеңінде
31
2 ҒЫЛЫМИ ПРОГРЕСТІҢ ІРІ ҚАЙРАТКЕРІ
39
2.1 Қазақ Ғылым Академиясы
39
2.2 Қаныш Имантайұлы Сәтбаевтың тарих ғылымына қосқан үлесі
44
2.3 Қазақстан Ғылымының атасы
51
2.4 Жезқазған жезі ашылуының, ғылымдағы үлесі
54
ҚОРЫТЫНДЫ
63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ
65
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қаныш Имантайұлы Сәтбаевтың ғылыми және
ғылымға сіңірген ағартушылық еңбектерінің жеткілікті дәрежеде зерттелмеуі
және оның қоғам арасында аз таралуы. Сонымен қатар ғылыми-педагогикалық
ұстаз ретінде аз зерттелуі. Кеңестік мемлекеттер Одағының, сондай-ақ
Қазақстан ғылымының дамуына қосқан зор еңбегінің келер ұрпаққа жеткілікті
де, ашық түрде аз баяндалуы. Қаныш Имантайұлы Сәтбаевтың қоғам ортасында
жеткілікті деңгейде танымал болмауы. Жастар арасында жүргізілген сұрақ
нәтижесі бойынша, яғни жастардың белгілі бір бөлігі Қаныш Сәтбаевтың
геолог, географ, академик, қоғам қайраткері ретінде біледі. Бірақ оның сол
қызметтерді қандай деңгейде атқарғандығын, оның еңбектерін білмейді.
Зерттеудің мақсаты. Қаныш Сәтбаевтың өмір мен ғылыми жұмыстарын
зерттеп, қоғам арасында және келер ұрпақ иелігіне баға жетпес мұра ретінде
қалдыруға қол жеткізу. Осы мақсатқа жету үшін мынандай міндеттер қойылды:
- Қаныш Имантайұлы Сәтбаевтың өмірі мен ғылыми жұмыстарына талдау
жасау;
- Өзге ғалымдар мен олардың еңбегін ой елігіне өткізу;
- Ғалымның басқа да ғылыми салалардың дамуына қосқан зор үлесіне
ғылыми талдау жасау;
- Ғылыми-педагогикалық ұстаз ретіндегі Қаныш Сәтбаевтың ғылыми-
ағартушылық білгір маман иесі екендігін сипаттама жасау.
Зерттеудің объектісі. Зерттеудің объектісі болып қазақ қоғамында
ерекше орын алатын маңызды тұлғалардың бірі, ғылымның әр саласындағы
мамандар дайындауға ерекше көңіл бөлгендігін, ағалық қамқорлығы мен
мейірімділігін көрсеткен, ерекше дарын иесі – Қаныш Имантайұлы Сәтбаев.
Зерттеу пәні – Қаныш Имантайұлы Сәтбаевтың ғылыми-педагогикалық
қызметінің тақырыптық мазмұндылығы.
Зерттеудің әдістері: ғылыми зерттеудің әмбебап әдістеріне –
тарихилық, объективтілік, жүйелілік, логикалық принциптерін қою. Таихилық
принципіне сүйену арқылы қоғам, саясат, идеология, экономикамен байланысын
ғылыми талдауға түсіру. Объективтілік принципін қолданудың нәтижесінде
отандық тарихнамада терең зерттелмеген шынайы болмыс-бітімін ашуға қол
жеткізу. Хронологиялық, тарихи салыстыру ғылыми әдістерін алға тарту.
Зерттеудің әдіснамалық принципінің сан-алуандығын қамтамасыз ету арқылы
ғылыми мәселенің кешенді зерттелуіне жол ашу.
Ғылыми жаңалығы. Геологиялық барлау мамандығы бойынша, Томск
технологиялық институтының тау-кен факультетін бітіріп келгеннен кейінгі
Қ.Сәтбаевтың бүкіл өмірі Қазақстанның минералдық ресурстарын және рудалық
кендер генеологиясын зерттеуге арналған. Оның геологиядан басқа ғылымдардан
да, мәдениет саласында да, тарихта да қалдырған ізі сайрап жатыр. Екінші
дүниежүзілік соғыс аяқталуға тақағанда, жағдайдың аса қиын ауырлығына
қарамастан, Қазақ КСР Ғылым академиясының ұйымдастыру жұмысына басшы болып,
оның ісіне бел шеше араласуы, ұлыларға тән көргендіктің белгісі еді.
Оның қалдырған ғылыми бай мұраларының ішінде, әсіресе, Жезқазған кені
туралы зерттеулерінің, Сарыарқаның металлогендік және болжам карталары
жөніндегі еңбектерінің мәні ерекше. Жезқазғанның ірі мыс рудалы аудандар
қатарына жатуы, кезінде осы кеннің жоспарлары түрде кең масштабтағы барлау
жұмыстарын ұйымдастыруға болатын ірі объекті екенін дәлелдеп берген Қаныш
Сәтбаев еңбегінің нәтижесі. Сондай-ақ ол минералдық шикізатқа бай Сарыарқа,
кенді Алтай, Қарағанды, Қаратау секілді аймақтарға да ерекше назар аудара
зерттеп, олардың кендерінің стратиграфиясы, тектоникасы, құрылысы,
металлогениясы, неохимиясы және шығу тегі туралы маңызды ғылыми
қорытындылар жасады, ғылымға формациялық металлогендік анализдің кешендік
әдісін еңгізді. Көптеген, тәжірибелі мамандар қатыстырыла отырып, Қаныш
Сәтбаевтың еңбегінің нәтижесінде, Сарыарқаның металлогендік және болжам
қарталары жасалды. Оны өндіріске ендіру арқылы Сарыарқа аймағында қара,
түсті және сирек металдардың біраз, жаңа кендері ашылды. Біраз кендерге
бүтіндей жаңа өндірістік баға берілді.
Кеңестің геолог-ғалымы, академик Қаныш Имантайұлы Сәтбаевтың зор
еңбегін ескере отырып және 1989 жылы оның туғаныны 90 жыл толуына
байланысты Қазақ ССР Министрлер кеңесі мен Қазақ ССР Ғылым Академиясының
ғалымдар үйінде академик Қаныш Имантайұлы Сәтбаевтың мемориалдық мұражайы
ашылды.
Алматы қалалық атқару комитеті мен оған мүдделі министірліктер және
ведомстволармен бірлесе отырып, конкурстық негізде Алматыда Қаныш
Имантайұлы Сәтбаевтың ескерткішін жасады.
Қ. И. Сәтбаевтың 90 жылдығына орай оның өмірі мен қызметі туралы
деректі фильм жасап шығарды.
Зерттеудің құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған деректер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 АСА КӨРНЕКТІ ҒАЛЫМ ЖӘНЕ ҚОҒАМ ҚАЙРАТКЕРІ – Қ. И. СӘТБАЕВТЫҢ АЛҒАШҚЫ
ҚАДАМДАРЫ
1. Қаныш Имантайұлы Сәтбаевтың және оның ғылыми еңбектерінің қазіргі
уақыттағы зерттелуі
Ғасырлар бойы мемлекет болуды аңсаған халқымыздың асыл арманы, өткен
ғасырдың 90-шы жылдарында тарихи айғақ ретінде еліміздің тәуелсіздік
алуымен іске асқан еді. Кеңестік Ресейде еліміздің тарихы белшесінен
басылып ауыр да, қасіретті кезеңдерді басынан өткізді. Бұрмалау мен
идеологияландырудың науқанына ұшыраған тарихымызды қайтадан тарихи шындық
ретінде жазу болашақ еншісінде қалып еді.
Тәуелсіз ел болып, етек шапқан еліміз халық болашағы үшін сабақ болар
Кеңес дәуірінде көмескеленіп, бұрмалауға ұшыраған ата-бабаларымыздан қалған
асыл тарихымызды, жас ұрпақ игілігіне қайтадан жандандыруға мүмкіндік алды.
Халқымыздың төл тарихының әр бетін ашсақ та, ел қамын ойлап, елім
деген ұлт зиялаларына толы екеніне көз жеткізу болады. Менің осы ғылыми
жұмысымның өзектілігіне көкейтесті мәселеге айналған, жоғарыда аталған
қазақтың қоғам қайраткердің бірі - Қаныш Имантайұлы Сәтбаев.
1999 жылы Ұлы ғалым Қаныш Сәтбаевқа 100 жыл толуына байланысты
өтілген конференцияда жарияланған Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың сөзінде
былай делінген: Қаныш Имантайұлы Сәтбаев – кешегі Кеңес Одағының ғана
емес, өтіп бара жатқан ғасырдың ұлы адамдардың бірі. Ол даналығы мен қажылы
еңбегінің арқасында Қазақстандағы геологтер мектебінің іргетасын қалап,
оның көшбастаушысы болды, геология ғылымының дамуына орасан зор үлес қосты.
Тап осындай заңғар биікке Қазақстаннан да, қазақтардың арасынан да ешбір
адам көтерілген емес .
Шапық
Шөкин,
Көрнекті энергетик ғалым,
Қазақстан Ғылым академиясының
Қаныш Сәтбаевтан кейінгі 1964-67
жылдардағы президент
Бұл дүниеде белгілі бір адамның өзгелерден бір адамның өзгешелерден
несімен және қаншалықты артық-кем айырмасы болатынын көзі тірісінде біліп,
тани қою, бірлі-жарымды кісілер болмаса, көрінгенде бола бермейтін қасиет.
Ой-сананың шолақтығынан ба, күнделікті іс ағымынан ба, әлде, ең дұрысы,
жастық жігерге еліткен кәсіби менмендіктен бе, әйтеуір, Сәтбаевтың сау-
саламат кезінде, мен, оның туған халқына рухани қазынасын ашу ісінде қандай
рөл атқарғанын түсінуге жақындай алмаппын. Әрине, теңестіре отырып талдау
жасауға бақылап-барлаудың жетіспегендігі кешірімді дәлел бола алатын да
шығар. Бірақ онсыз да бар нәрсені біле білмейсің, алдыңда не болатынын көре
бермейсін. Сондағы айтайын дегенім, тап бүгінгі күннің өзінде мен
академиямыздың президентінің күллі мұрасын жан-жақты қамтып, қорытынды
жасауға батылдығым жетпейді.
Академияның қалың ортасында тер төгіп, ұзақ істеп жүргенде, мен
өзімнен түсініксіз бір әдетті байқадым. Жас ұлғайып, ғылыми кемелденіп
толыса түстім, сонда өзімнің президент мәнеріне еркімнен тыс еліктейтінімді
байқадым. Еліктеймін деп солықтап қалған жерім болса – ол өзге әңгіме. Есте
қалған бір нәрсе; жыл өткен сайын, төңірегімді бақылай жүріп, енді, бәлкім,
тап осындай кең құлашты адаммен кездесу бақыты бола қоймас – деген бір
имандай сенім қорланып жинала берді. Әрине, сол жылдары мұндай қорытындыға
келген тек жалғыз мен ғана емеспін. Мұндай пікірге азды-көпті ескертпелерін
айта отырып, академиктің Геология институтында бірге істеген қызметкерлері,
академиядағы әріптестері мен докторы, Мәскеу мен Ленинградтың, одақтас
республикалардың ғалымдары да қосылатын. Одақтық академиядағы дос-жарандары
оның республика зиялылары арасындағы лидерлігін солай болуға тиісті ретінде
қабылдап қана қоймай, Сәтбаевтың өз басын отандық ғылымының ең даңқты
есімдері ішінен ерекшелеп бөліп айтатын. В. Комаров, И. Бардин, С. Вавилов,
В. Обручев, К. Скрябин, А. Иоффе, М. Келдыш сиықты академиктер Қаныш
Имантайұлын жоғары бағалайтын. Ғылым классиктері аттарын тізе берсек, ол
көп орын алуы мүмкін, сондықтан да осымен шектелемін. Мен – академик пен
бірінші вице-президент А. Топчиевтің шын көңілден табысқан, сырлас дос
болғанын өз көзіммен көрген адаммын. Александр Васильевич пен Қаныш
Имантайұлы академия рөлін ұғып-түсіруге келгенде ой-толғамдары бір жерден
шығатын пікірлес достар еді. Жұмыстан тыс кезде олар бір-біріне зиялылықпен
қарап, ештеңені бүкпей, толық сеніммен ашық сөйлесетін.
Ой-пікір алыптары Сәтбаевтың ғылымға қосқан үлесін бағалап, оның
республикадағы лидерлігін мойындағанда, оның қайталанбас дарын-таланты мен
айырықша ұйымдастыру қабілеті үшін ғана мойындап қоймаған, оны айырықша
мойындайтын себебі - Қаныш Имантайұлы сол лидерлігін қара басының қамына
пайдаланады деп күдіктенуге зәрредей де желеу бермеген. Егер байыптап
ойласақ, оның іс-әрекетінен пайдакүнемдік элементтерін көруге болар еді.
Мәселен, одақтық академияның Төралқасы түгел Алматыға көшіп келген соғыс
кезін алайық. ҒА-сы Қазақ филиалының төрағасы, мүмкін болғанынша, Комаров
бастаған академиктерді республика академиясын көруге, Қазақстанда кең
тармақты ғылыми база жасау үшін реті келген кездері пайдаланып отыруға
тырысты. Бұл трагедиялық жағдай тудырған мүмкіндік болатын. Ол сол
мүмкіндікті текке жібермеді. Әлбетте, Сәтбаев академиктерге бірде ана,
бірде мына мәселені тапсырып отырмады, бұл оның әдетімен сиыспайтын еді.
Жоқ, мұның бәрі табиғи түрде, қиын уақыттың кезек күттіруге болмайтын
проблемаларын шешу ісімен үйлестіріле жүргізілді. Соғыстың бас кезінде
Мемлекеттік Қорғаныс комитетінің шешімін КСРО ҒА-ның Сібір, Қазақстан мен
Орал ресурстарын жұмылдыру жөніндегі комссиясы құрылды. Қаныш Имантайұлы
комиссия жұмысына жергілікті ғылыми кадрлардан кімді қалай пайдалану үшін
қажетті адамдарды іріктеп алып ұсынды да. Үлкен оқымыстылар жүргізген іздеу
мен зерттеу жұмыстарына қатысуы қазақстандық жастарға игі әсерін тигізді.
Мұнда республика ғалымдары материалды өздігінен дербес игеру машығына,
оларды іске жарата білу шеберлігіне пәрменді түрде жаттыға бастады, бұл
оларға халық шаруашылығының шұғыл міндеттерін шешуге қажет еді. Қазақ
филиалы жетекшісінің ұсынысымен Төралқаның жетекші мамандарын қатыстыра
отырып, семинарлар, дәрістер өткізілді. Ал, республиканың қоғамдық өміріне
қатысу жүйесі Академиктердің өздері үшін де пайдалы және үйреншікті іс еді.
Республика Ғылым академиясының қырық алтыншы жылғы ашылу сәтіне Қазақстан
жас ғылымының құр қол келмегеніне – КСРО ҒА-ның Төралқасы мен біздің
академияның бірінші Президентінің қосқан үлестері бірдей.
Президент кейінгі жылдары да елдің ең таңдаулы мамандарын біздің
Академия істеріне талай рет тартып отырды. Елуінші, алпысыншы жылдары ол
тағы сол бас қамын ойлап КСРО ҒА Төралқасының басшылығына тыныштық бермей
қоймады. Сәтбаев Төралқа комиссиясын Алматыға шақыруды ережеге айналдырған
еді. Қауырт істер әр уақытта көп болады, ал республика ғылымының ертеңі
жөніндегі мәселені ол ұдайы бірінші орынға қоятын. Ғылымда томаға-тұйық
қалудың қаншалықты зиянды екенін анық білетін Қанекең, комиссиялардың
келуін республика ғылымының сол кезде енді туып келе жатқан салаларын
зерттеудің басты жолдарына шығару әдістерінің бірі деп білді. Комиссия
мүшелері – академиктер біздің проблемаларымызды алыстағы Мәскеуде отырып
қарағаннан гөрі, жақыннан соны көзбен қарағанда, ол әлдеқайда айқын,
бедерленіп көрінер еді. Бізде нендей нәрсенің өз дәрежесінде, ненің ақсап
жатқанын анықтап білгеннен кейін, Төралқа комиссиясы ой-пікірлері мен ақыл-
кеңесін ортаға салып қоймай, Қазақстан ғалымдарына нақты көмек көрсету
туралы шешім қабылдайтын. Сәтбаевтің құлығы елдің бәріне анық көрініп
тұратын. Оның сүйікті ісіне осылай шексіз берілгендігін үлкен ғалымдар
көрмей тұра алмайтын. Бұл қасиет оны аса көрнекті ойшылдар ішінен ерекше
даралап көрсететін, ал олардың құрметіне бөлену мүлде өзгеше тұлғаның ғана
қолынан келеді. Қаныш Имантайұлы абырой-беделінің биік болғанын оның КСРО
ҒА-ның Төралқасына Топчиев, Иоффе, Ландау, Капица сияқты алыптармен бірге,
бір ауыздан сайланғанынан көруге болады, сол Төралқаның өзінде ол аса сирек
кездесетін біртумалығымен, шамырқанмен шабытымен ерекшеленіп тұратын.
Жұрт ол кісіге үйір болды. Оны баяғыдан бері білетіндер де, енді-енді
көрісіп, бірер ауыз тілдескендер де игі жақсының шарапатына разы болып,
жаны жайланар еді. Шыққан тегі мен атақ-дәрежесіне қарамай Қанекең кез
келген кісінің көңілін аулайтын жылы сөзі дайын тұратын. Көп адамдар:
кездейсоқ кісі де, академияның қатардағы дәйекшісі де оны жақын досымыз деп
есептейтін. Оның тірлікте ең басты қуанышының бірі адамдармен араласып,
емен-жарқын сөйлесу еді. Жақсыда жаттық жоқ – дейді халық. Мейірім-
шарапаты жүзінен төгіліп тұратын Канекеңнің маңынан жұрт үйіріліп
шықпайтын, оның ізгі жаны содан зор ғанибет тапқандай болатын.
Жастайынан тікелей өндірісте істеген Қанекең Академиялық зерттеулер
қажеттігін жұрттың бәрінен де тереңірек түсінетін. Сонда ол іргелі ғылымға
зияң тигізбеу жағын қарастыратын, Қанекең оның дамуына елден ерек, айрықша
маңыз беретін. Практикалық және теориялық жұмыстарды шебер үйлестіру –
Республика Академиясын ғылыми проблемаларының шеңберін айқындау ісінің
негізі болған принцип, міне, осы еді. Сәтбаев басшылық еткен Геология
институтындағы ғылыми жұмыстың жартысы геологиялық – барлау ұйымдары мен
шаруашылық келісім-шарттар бойынша жүргізілетін. Академиялық институттарды
тұтас алғанда, шаруашылық шаралармен жасалатын тақырыптар үлесі ол
президент болып істеген жылдары бүкіл ғылыми жұмыстың жалпы көлемінің үштен
біріндей болатын. Сәтбаевтің энциклопедиялық білімі өндірістің келешек
қажетін алдын ала көріп-білетін қабілет-дарыны Академияның негізгі ғылыми
күшін жұмсаудың басты бағытын іс жүзіне дейін айна қатесіз таңдап алуға
толық мүмкіндік беретін.
Алайда оның геологияны жақсы көретіні Президенттің көзіне шіркеу бола
алмады. Ол Академия жүйесіндегі ғылымдар мен салалардың тәжірибелік
базаларын дамыту, кадрларды даярлау ісінде осылардың бәріне бірдей мұқият
қамқорлық жасап отырды. Химия, металлургия, тау-кен істері, топырақтану
және тіл әдебиет институттары сәтімен өсіп өрбіді. Бұларда кейінірек
республика ғылымының тірегіне айналған ғалымдар машық пен күш жинап
жетілді. Сәтбаевтің Қазақстанда Ядролық физика институтын ұйымдастыру
қажеттігіне негіздеп дәлелдей бастағаны әлі есімде. Ол кезде ғалымдар
арасында да республика басшылығында Қазақстан ҒА-ның Төралқасы осы
ұсынысымен провинциялық еліктеуден басқа ешбір мақсатты көздемейді деген
пікір бар еді. Академия құрылымына бұрынғыдан бетер ажар-көрік беріп, оны
салмақтандыру түсу үшін, республика ғылымының профиліне сай келмейтін
модалы институт ашуды ойлаған Сәтбаев жұрттың бәріне өзінің прогреспен
ілесе жүретінің көрсетпекші деген сыбыс тарады. ЯФИ-ның дұшпандарының
дәлелдері үстірт қарағанда кісіге дәйекті болып көрінетін. Шыңында да бізде
ядролық физика жөнінде тәжірибелі мамандар болмайтын. Және реактор да
керек. Ал ядролы реакторларды салу тәжірибесі тіпті еліміздің өзінде аз
еді. Қаныш Имантайұлы мұның бәрін білетін, бірақ қазақстан физиктері
қарсылығының түпкі мәні оған мәлім еді. Істің түйіні мынадай еді: Ол кезде
физика-техникалық институт барды. Ал ЯФИ-ын физтехтің негізінде ашу керек
болды. Сол себепті де физтехтің әкімшілігі, ЯФИ-нің директоры келгіндерден
болып кетуі мүмкін екенін ойлап, басшыларға барғыштауды жиілеткенді.
Сәтбаевтің өз басы кадрлардың жоқтығын шешуші дәлелдеу деп есептемеді. Оған
сүйене берсек – істі қашан бастайтынымыз белгісіз. Президентті ол кезде
нақты ғылымдардың дүние жүзілік дәрежеден артта қалғандығы мазалаушы еді.
Ғылымның мүддесі үшін, ол жергілікті ғалымдардың өзімшілдігіне назар
аудармауға бел байлады. Институт ұйымдастыруға И. Курчатов, М.
Миллионщиков, Н. Боголюбов сияқты академиктер көмектесті. Бүгінгі таңда біз
президенттің көрегендігін, оның кез келген мәселені шешудегі табандылығын
жоғары бағалаймыз. Қазір ЯФИ байсалды жетістіктермен республикадан тыс
елдерге мәлім болған өзіндік ғылыми бет-бейнесі бар зерттеу орталығы.
Алматы тұрғындары мен астана қонақтары Академия Төралқасының ғимараты жақсы
таныс. Республика Ғылым Академиясын ұйымдастыру жөніндегі қаулы шығысымен,
Сәтбаев оған арнап үй салдыру жөніндегі ой тереңіне жомып көп толғанды.
Оның пікірінше, Төралқа үйінің фасады мен интерьері табиғатты түсініп
білудің динамизмін, адам ойының ұлылығын бейнелеуі керек. Ғимарат сол
маңайдағы архитектуралық айналаның үстінен қарап, айдынданып тұруға тиіс
еді. Бірақ ол кезде архитектуралық айнала дегеннің өзі жоқ еді. Кісі
бойындай қурай мен алаботалар арасынан қисайма тоқал тамдар мен қақыралар
көрінетін. Алматыдағы үш қабат кірпіш үйлер саусақпен санарлықтай ғана.
Жобалау ісіне Щусевтің өзін тарту үшін, туған қалаңның алыстағы,
жетпісінші, сексенінші жылдардағы болашағын көзбен көргендей елестету керек
еді. Десе де, бас сәулетшінің келісімін алу оңай болмайтын. Архитектура
алыбының тапсырмасы басынан алып жататын. Оның үстіне жасы да ұлғайған еді.
Ал, Қаныш Имантайұлы архитекторды рухтандырып, оған тусырап жатқан бос
жерге тұтас қалашық салатындай-ақ оны қатты еліктіреді. Алексей
Викторовичтің келісімін алысымен, Сәтбаев өзінің оған Төралқа үйін
жобалауда ескерілуге тиісті этникалық концепциясын баяндап береді. Мәскеуге
бір барғанында ол мені де Алексей Викторовичтің шеберханасына ала барды.
Архитектор көмекшілерімен бірге біздің жоба эскиздерін талқылағаннан кейін,
құрылыс үшін жобалау құжаттарын мерзімінде тапсыра алсақ жақсы болар еді
деген ойын айтты. Бір реті келгенде мен даңғайыр шеберден: Сіз Академия
сәулетін қалай көрсетпекшісіз? - деп сұрағанымда, Алексей Викторович:
- Жас жігіт, Академия үйінің ұлылығын біз оның кіре берісі, вестибюлі
және қабылдау бөлмелі арқылы беруді ойладық. Кең аумақты, төбесі биік
вестибюль ғылым ғимаратына кірген кісіні бірден бойын жинап ала коюға
шақырады. Ал, сыйымды қабылдау бөлмесі келушілерге президент айналасып
отырған істі құрметтеу керек екенін сездіреді. Меніңше, дұрыс сияқты. Әлде
дұрыс емес пе? – деді әрбір сөзін нығарлай сөйлеп.
Бірақ дайын жобаны талқылаудың өзі әрең жылжып келе жатты. Сиықсыз
сұрғылт Алматы үшін бұл жоба тым сәнді-салтанатты болып көрінеді. Щусевтің
жобасы бойынша ғимараттар кешені төменде – Красин көшесін қуала, 28
гвардияшы-панфиловшылар бауына дейін, жоғары жағы Абай даңғылына дейін
созылуы керек. Ал, Артиллерия көшесі қазіргі Құрманғазы бойында ғалымдар
үйі орналасуға тиістұғын. Қырық сегізінші жылы құйрық-жалы біраз күзелген
жоба бойынша, құрылысқа кірісу жөнінде шешім қабылданды. Құрылыс бақа-
бүлкілмен келе жатты. Жұмыстың алаңсыз тоқтап қалатын кездері де аз
болмайтын. Сәтбаев республика басшыларын мазалап, Мәскеуге телефон соғып,
хат жазады, қаржы қызметкерлерін қысымға алады. Біз, Қаныш Имантайұлы
екеуміз істің қалай жүріп жатқанын, оны тездету үшін тағы не істеу керек
екенін білуге талай рет бірге бардық. Ондағы жапондықтар өздеріне тән
ықтияттылықпен жұмысты өндірте істеп жатты. Академик бригадирмен және басқа
тұтқындармен кейде ұзақ сөйлесіп қалады. Халық арсында жапондарға,
немістерге өшпенділігі сияқты, өшпенділік болмайтын. Бұл – бұл ма. Алматы
жұртының тіпті олармен ісі де жоқтығын, бір күндері тірі жапошкелерді
көзімен көру үшін мұнда балалар келетінді шығарды. Көре-көре көздері
қаныққасын, олар да төбе көрсетуден қалды. Жат жерде және тұтқын ретінде
өмір сүру әрине оңай емес. Сәтбаев соны жақсы түсінетін. Жұмысшылардың
мұқтажын білісімен, табанда ол құрылыс басшыларынан қосымша азық-түлік,
жылы киім, аяқкиім босатуын сұрайтын. Ал, Құрылыс жұмысы, тырысқақ
ұстағандай, алға баспай қойды. Ғимараттар тұрғызудың мұндай ырғағы ол кез
үшін, тіпті бүгінгі күн үшін, тән сипат еді. 1954 жылы Шаяхметовтың орнына
келген Пономаренко Қаныш Имантайұлын терең түсініп, қолдай бастады.
Пантелеймон Кондратьевич, егер мүмкіндік болса, оның бүкіл бастамасына кең
жол ашып отырды. Пономаренко мен Брежнев тұсына құрылыс ісі жолға қойылды.
Ұзамай ғимаратты салу аяқталды да.
Президентпен өмірде бір рет болса да кездескен кісі оның қайырымдылығы
туралы айтуды ұмытпайды. Ол жомарт жанды кісі еді. Адамдар үшін уақытын да,
жанының жылуын да аямайтын. Ол кісіден әсте көре алмаған бір нәрсем –
күншілдік.
Әбікен Бектұров,
әйгілі химик ғалым, Қазақстан
Ғылым академиясына толық мүше
болып алғашқы сайланғандардың бірі.
Ел химиясына елеулі үлес қосты. Қаныш Имантайұлы Сәтбаев Қазақстанда
химия ғылымы мен химия өнеркәсібін ұйымдастыруға да көп күш-жігер жұмсады.
Ой-өрісі кең ғылым мен техниканың әр түрлі саласынан ғұлама білімі бар
Қаныш Имантайұлы бұлардағы жаңа келелі бағыттарды тез айқындап, ғалымдар
мен өндірісшілер коллективінің күш-жігерін өміт мен ғылым дамуының барысы
ұсынған ірі міндеттерді шешуге жұмылдыра білді, республика мен еліміз
үкіметі мен жоспарлау органдарының алдына Қазақстан ғылымы мен халық
шаруашылығының түбегейлі проблемаларын қоя білді.
Қаныш Имантайұлының пікірлері бойынша және оның басшылығымен
республиканың ірі-ірі өнеркәсіп аудандарында Қазақ КСР Ғылым академиясының
көшпелі ғылыми сессиялары жиі ұйымдастырылып тұрды, бұларға көрнекті
ғалымдар, республикамыз бен бүкіл еліміз халық шаруашылығының әр түрлі
салаларының өндірісшілер мен басты қызметкерлері кең қатыстырылды. Бұл
сессиялар Үлкен Алтайдың (1947жыл), Батыс Қазақстанның (1949 жыл), Орталық
Қазақстанның (1949 және 1958 жылдар), республиканың тағы басқа аудандарының
күштерін зерттеуге және комплексті игеруге арналды. Сессияларда химия
өнеркәсібін дамыту үшін шикізат, энергетикалық және су ресурстарын
зерттеуге айрықша зор көңіл бөлінді. Сессиялардың материалдарын кейін
директивалық органдар халық шаруашылығын өркендетудің алдағы ондаған
жылдарға лайықталған перспективалық жоспарларын жасау тұсында пайдаланды.
Қазақ КСР Ғылым академиясының Үлкен Алтайдың өндіргіш күштерін
зерттеуге және игеруге арналған, 1947 жылы шілдеде өткізілген сессиясында
жасаған өзінің баяндамасында Қаныш Имантайұлы бұл ауданның әр түрлі
химиялық шикізатқа бай екенін ерекше атап көрсетті...
Қазақ КСР Ғылым академиясының Гурьевте болған көшпелі сессиясында (
1949 жылғы қаңтар) Батыс Қазақстанда әр түрлі минералдық тұздардың қоры
ұшан-теңіз екені айтылды. Сол сияқты Батыс Қазақстанда фосфориттің,
хромиттің, әктің және басқа химиялық шикізаттың бай көздері барланды. Міне,
мұның бәрі Батыс Қазақстанда химия өнеркәсібін жан-жақты өркендету үшін
қолайлы алғы шарттар жасайды. Мұнда ең алдымен Қазақстан мен Орта Азия
республикаларының ауыл шаруашылығы үшін минералдық тыңайтқыштар өндіруді
ұйымдастыруға болатын еді. Бұл сессияда Батыс Қазақстанда мұнай өңдеу
газдарын пайдалану негізінде органикалық синтез өнеркәсібін өркендету
қажеттігі атап көрсетілді. Сессияда сөйлеген өзінің кіріспе сөзінде Қаныш
Имантайұлы Маңғыстау түбегінің сан алуан, әрі бай минералдық ресурстарын,
атап айтқанда мұнай қорын зерттеу қажеттігі туралы мәселе қойды.
Орталық Қазқстанның өндіргіш күштерін зерттеуге арналған Қазақ КСР
Ғылым академиясының көшпелі сессияларында Қаныш Имантайұлы Орталық
Қазақстанда, ең алдымен Қарағанды металлургия заводының кокс-химия
цехтарының және Павлодардағы мұнай өңдеу заводының түсті металлургия
заводтарының қосалқы өнімдері негізінде ірі химия өнеркәсібін ұйымдастыру
үшін зор мүмкіндіктер бар екенін атап көрсетті.
1958 жылғы сессияда Қаныш Имантайұлы Орталық Қазақстан республикамыз
бен елімізде синтетикалық материалдар мен химия өнеркәсібінің басқа да
түрлерін өндіру жөнінде жетекші аудандардың бірі бола алады, – деді. Бұл
аудан негізгі органикалық синтез өнеркәсібін, оның ішінде пластмасса мен
жасанды талшық өнеркәсібін құрудың базасы – Қарағанды синтетикалық каучук
заводының қалдықтары, сондай-ақ жергілікті шикізатпен жұмыс істейтін
Қарағанды металлургия заводының кокс-химия цехының газдары мен сұйық
өнімдері.
Қаныш Имантайұлы орталық және республикалық баспасөзде бірқатар
маңызды ұсыныстармен, атап айтқанда: Ақтөбе химия комбинаты мен Гурьев
мұнай өңдеу заводын жергілікті шикізат базасына көшіру туралы; кокс-химия
және пластық метан негізінде жоғары сапалы жүн мата мен жібек мата алу үшін
қажетті синтетикалық талшықтың – интронның ірі өндірісін ұйымдастыру
туралы; негізгі органикалық синтез мақсаттары үшін Батыс Қазақстанның
табиғи және ілеспе газын пайдалану туралы; Ақтөбе хромит кеніштерін
негізінде республикада ірі хромит өндірісін құру туралы мақалалар жазды.
1963 жылғы 9 қазанда Алматыда өткізілген химия өнеркәсібі
қызметкерлерінің республикалық кеңесінде Қаныш Имантайұлы Қазақстанда
химияны дамыту жөнінде көптеген маңызды мәселе көтерді. Ол Қазақстан КСРО
халық шаруашылығын химияландыру ісіне елеулі үлес қоса алады деп атап
көрсетті, өйткені республикада геологтардың еңбегі арқылы химиялық
минералдық шикізаттың барлық түрлерінің: мұнайдың, газдың, жанар сланецтің,
көмірдің, фосфориттің, калий, магнезиал, ас және басқа тұздардың,
хромиттің, бариттің, күкірттің т. б. орасан мол қоры анықталды. Қаныш
Имантайұлы еліміздегі ең ірі Қаратауфосфорит бассейнін кең пайдалануды
ұсынды.
Қ.И. Сәтбаев ғылыми зерттеулердің нәтижелерін практика жүзінде
қолдануға, атап айтқанда ауыл шаруашылық химиясы саласында қолдануға зор
көңіл бөлді. Ауыл шаруашылық дақылдарының шығымдылығын (ең алдымен тың
жерлерде) арттыруға ерекше маңыз бере отырып, ол таяу жылдардың ішінде ауыл
шаруашылығын арзан фосфор тыңайтқыштарымен қамтамасыз ету қажеттігін еске
салды.
Жаратылыстану ғылымдарының ішінде химияның жетекші рөлін, сондай-ақ
оның орасан зор халықшаруашылық маңызын бағалай келіп, Қаныш Имантайұлы
Қазақстанда химия ғылымын дамытуға, химик кадрлар даярлау мен тәрбиелеуге
баса назар аударды. Мәселен, оның пікірі бойынша Қазақ ССР Ғылым академиясы
жүйесінде республиканың барлық негізгі өнеркәсіп аудандарына химиялық
ғылыми мекемелер желісі құрылды. 1946 жылы Алматыда химия ғылымдары
институты, 1958 жылы Орталық Қазақстанда – Қарағанды химия-металлургия
институты, 1959 жылы Батыс Қазақстанда Гурьев мұнай және табиғи тұз химиясы
институты ашылды, сол жылы Оңтүстік Қазақстанда – химия ғылымдары
институтының Шымкент бөлімшесі және Орталық Қазақстанда – Қарағанды
институтының Теміртау бөлімшесі ұйымдастырылды. Қаныш Имантайұлы бұл ғылыми
мекемелердің ең жаңа құрал-жабдықтармен материалдық-техникалық жағынан
жарақтандырылуына, олардың жұмыс алаңдарымен қамтамасыз етілуіне көп көңіл
бөлді. Осы барлық мекемелерінің негізгі міндеті республика химия
шикізатының аса бай қорын өндірудің тиімді әдістерін талдап шешу болды...
Орынбек Жәутіков
көрнекті математик ғалым, Қазақстан
Ғылым академиясының академигі
Математиктер де Қанышқа қарыздар. Қаныш Имантайұлы математика, физика,
механика және астрофизика сияқты іргелі ғылымдарды дамытуға әрқашан зор
маңыз беріп отырды. Олар академияны әрлендіретін іргелі ғылымдар дегенді
жиі айтушы еді.
Мен Қаныш Имантайұлымен 1945 жылғы 5 ақпан күні таныстым. Бұл соғыстың
ауыр жылы болатын. Қаныш Имантайұлы телефон арқылы мені (ол кезде Абай
атындағы Қазақ педагогика институтында жоғары математика кафедрасының
меңгерушісі болып істейтінмін) өзіне шақырып алып, былай деді: ... 1944
жылы Қазақстан Компартиясының Орталық Комитеті мен үкіметі Қазақ КСР Ғылым
Академиясын ұйыдастыруға әзірлік жасау шаралары туралы және КСРО Ғылым
Академиясы Қазақ филиалының жаңа құрылымы мен штаттары туралы қаулы
шығарды. Ол филиал құрамында 15 институт пен 7 сектор құруды көздеп отыр.
Біз математика және механика секторын құру туралы ұсыныс жасадық. Таяу
уақытта мен филиал ғалымдарының бір тобымен құрылым мен штатты бекіту үшін,
сондай-ақ Қазақ КСР Ғылым академиясын 1946 жылы ашу туралы мәселені келісу
үшін Москваға барамын. Бізбен бірге барсаңыз қайтеді?.
Мен сектор жүзеге асыратын проблемалар мен тақырыптарды анықтауға тиіс
болдым. Сонымен бірге жаңадан ашылмақ физика-техникалық институт,
математика және механика секторы үшін физика-математика ғылымдары бойынша
ғылыми кадрлар даярлаудың жолдары мен тәсілдерін қарастыру керек болды.
Москвада біз КСРО Ғылым академиясы В.А. Стеклов атындағы математика
институтының директоры, академик И.М. Виноградовпен, Ленинградта академик
В.И. Смирновпен математика және механика секторын ұйымдастыруға, Қазақ КСР
Ғылым академиясы үшін математика және механика саласында ғылыми мамандарды
даярлауға байланысты бірқатар мәселелері туралы ақылдастық. Академик И.М.
Виноградов, В.И. Смирнов және басқа ғалымдар Қазақ КСР Ғылым академиясы
жанынан физика-математика циклының ғылыми мекемелері құрылуын қызу қуаттап,
ғылыми кадрлар даярлауда жан-жақта көмек көрсетуге уәде берді.
Қазақ филиалының құрылымы мен штаттары бекітіліп, 1945 жылдың 1
наурызда математика және механика секторы ұйымдастырылды, айта кету керек,
1965 жылы соның негізінде математика және механика институты құрылды.
Сектор ұйымдастырылғаннан кейін Қаныш Имантайұлы бірде менен
математика және механика секторының меңнерушісі кім болатынын сұрады. Мен
тап сол жерде профессор К.П. Персидскийдің кандидатурасын ұсындым. Ол кезде
К.П. Персидский Томск қаласында болатын. Мәселе мен ұсынғандай шешіліп,
К.П. Персидский Қазақ КСР Ғылым академиясы математика және механика
секторының меңгерушісі болып тағайындалды.
1951 жылы Академияның сайлауы өткізілді. К.П. Персидский Қазақ КСР
Ғылым академиясының академигі және физика-математика бөлімінің академик-
председателі болып сайланды. Математика және механика секторының
меңгерушілігін ол маған өткізді. Математика және механика секторының
баспасөз органын құру үшін математика шрифтері қажет, ол кезде Наука
баспасында олар жоқ еді. Қаныш Имантайұлы математика шрифтерін іздестіруді
маған тапсырды. Біз Қазақстан мен Ленинградтың әр түрлі баспа орындарынан
математика шрифтерін жинастырып, 1947 жылы өзіміздің математика және
механика саласы бойынша Қазақ КСР Ғылым академиясы Хабаршысының бірінші
санын шығардық.
Қаныш Имантайұлы есептеу математикасы мен оның халық шаруашылығында
маңызы бар міндеттерді шешуге пайдалануына әрқашан назар аударып отыратын.
Оның нұсқауы бойынша есептеу математикасының дербес секторы ұйымдастырылды,
ол кейін математика және механика институтына қосылып кетті.
Ғылымды ұйымдастыру және оған басшылық жасау жөніндегі өзінің қайнаған
қызметінде Қаныш Имантайұлы тұтас алғанда Академия мен республика үшін, ал,
оның ішінде физика-математика саласында мамандығы жоғары ғылыми кадрлар
даярлауғы зор қамқорлық жасап отырды.
Қаныш Имантайұлы сектор негізінде математика және механика институтын
ұйымдастыру мәселесін де назарынан тыс қалдырған жоқ. Бұл мәселе Қазақ КСР
Ғылым Академиясының Президиумында талай рет талқыланды. Бірақ мамандығы
жоғары (ғылым докторлары) ғылыми кадрлардың аз болуы белгіленген уақытта
математика және механика институтын ашуға мүмкіндік бере қоймады, әйткенмен
Қаныш Имантайұлының көзі тірі кезінде-ақ оны құрудың негізі қаланған
болатын.
Қазіргі Алатау ауылының аймағында физика қалашығын салу идеясын Қаныш
Имантайұлы ұсынған-ды. Ол сол қалашықтың құрылысына күнделікті көңіл бөліп
отырды, оған қажетінше күрделі қаржы бөлінуіне жәрдемдесті және физика
лабораторияларының осы заманғы бірегей жабдықтармен жарақтандырылуына үлкен
қамқорлық жасады. Қаныш Имантайұлы өзінің сөйлеген сөздері мен жасаған
баяндамаларында геология, металлургия, химия, биологияда және басқа
салалардағы міндеттерді шешуде физикалық әдістерді қолданудың маңыздылығын
әрқашан атап көрсетіп отырған еді.
Қаныш Имантайұлы еліміздің ірі ғылыми орталықтарымен тығыз байланыс
орнату өте-мөте маңызды іс деп білді. КСРО Ғылым академиясы Сібір бөлімшесі
біздің Академияның қызметіне зор ықпал жасады. Ол ашылған алғашқы күндерден
бастап Қаныш Имантайұлы ғылымның барлық салаларын дамытуда бұл Бөлімшенің
үлкен болашағы болатынын айтып, бізге онымен тығыз қарым-қатынас орнатуды
тапсырды. КСРО Ғылым академиясының Сібір бөлімшесі ұйымдастырыла бастаған
1959 жылы Қаныш Имантайұлы Новосибирскіде болып, Бөлімшені дамытудың
жоспарымен және болашағымен егжей-тегжейлі танысты. КСРО Ғылым академиясы
Сібір бөлімшесінің сол кездегі председателі академик М.А. Лаврентьев
Алматыға бірнеше мәрте келіп, біздің Академиямен және оның қызметімен
танысқан еді.
Қазақ КСР Ғылым академиясы математика және механика институтының
көптеген қызметкерлері өздерінің докторлық диссертацияларын КСРО Ғылым
академиясы Сібірі бөлімшесі физика-математика және техника ғылымдары
жөніндегі ғылыми кеңесінде қорғады.
Қорыта айтқанда Қаныш Имантайұлы Сәтбаевтың геология ғылымынан басқа
ел экономикасын дамытудағы маңызды сала химия ғылымының
1.2Ұлы академик ғалымның өмірі
Қ. И. Сәтбаев туралы сөз болғанда
мен көз алдыма бір-
тұтас, жігерлі, кең, мемлекеттік ауқымда ойлай аламын ақы-
лы бар адамды елестетемін. Қ. И. Сәтбаев толық ғылыми көз-
қарасы бар, дұрыс жол таңдап ала білген, алға қойған мақсаты-
на қалтқысыз баратын азамат. Қазақстанның шексіз даласын-
да дүниеге келген ол, өмір үшін, жеңіске жету үшін күреске
бейімдейтін қатал табиғаттың қасиеттерін өз бойына жинаған.
Академик Д. И. Щербаков
Қазақстан ғылымын дамытудың бастауында тұрған, Жезқазған мыс алыбын
ашып, ел байлығын еселеуге елеулі үлес қосқан бұл адамның мұқалмас күш-
жігері, тынымсыз ізденісі жайында айту бір сәттік іс емес, немесе шағын бір
кіріспенің міндетіне жатпайды.
Қ. И. Сәтбаев туралы талай рет айтылып, талай кітап жазылды. Әлі
қанша зерттеулерге жол ашық тұрғаны белгілі. Сондықтан да біз мұны дұрыс
түсініп, осы кітапқа беташар ретіндегі сөзімізді ғана қағаз бетіне түсіруге
тырыстық.
Қаныш Имантайұлы Сәтбаев 1899 жылы 12 сәуірде Павлодар облысының
Баянауыл ауданында көшпелі қазақ отбасында дүниеге келген. 1911 жылы ауыл
мектебінде бастауыш білім алып, Павлодардың орысша-қырғызша училищесіне
түседі, ал 1914 жылы Семейдің мұғалімдік семинариясында оқиды. Оны бітіріп,
елінде мұғалім және халық соты болып бірнеше жыл қызмет істейді. Қ. И.
Сәтбаевтың 1921 жылы күтпеген жерде Томскінің технологиялық институтының
геология профессоры М. А. Усовпен кездесуі оның өміріне үлкен өзгеріс
әкелді. Жердің құрылысы, Қазақстан жер қойнауының байлықтары туралы М. А.
Усовпен болған әңгімелер оған әрі қарай оқудың қажет екенін көрсетті. 1921
жылдың күзінде қабылдау емтиханын жақсы тапсырғаннан кейін ол Томск
технологиялық институты тау-кен факультетінің геология-барлау бөлімшесіне
студент болып қабылданды.
1926 жылдың шілдесінде Қаныш Имантайұлы осы институттағы оқуын
аяқтап, диплом қорғап, тау-кен инженері-геолог мамандығын алды. Республика
басшылары оны 1925 жылы құрылған Жезқазған мыс кен орнын және салынып
жатқан Қарсақбай мыс заводын біріктіретін Атбасцветмет тресіне жұмысқа
жіберді.
1929 жылдың басында Атбасцветмет тресінде геологиялық барлау
бөлімшесі ашылып, оны Қ. И. Сәтбаев басқарды. Сол жылдың күзінен
Жезқазғанда тұрақты барлау жұмыстары жүргізілді. Соған байланысты геолком
қызметкерлері мен білімдар жас инженердің арасында үлкен тартыс басталды.
Олар Жезқазғанды ұсақ қана кен орны бар, онда көп қор жоқ деп тұжырымдаса,
Қ. И. Сәтбаев Жезқазғанда үлкен қор жатыр деп ұйғарды. Бұл ғылыми ғана
айтыс-тартыс емес еді, гәп басқада болатын. Атап айтқанда, Жезқазғанды
басталып жатқан елімізді индустрияландыру жоспарына кіргізбей, үлкен мыс
комбинатының құрылысына жол бермеу ниеті тұрды. Осы қиындықтарға қарамастан
Жезқазған 1931 жылдың аяғында өзінің мыс қоры жағынан Одақ бойынша 1-ші
орынға шықты, ал 1934 жылы Американың мыс провинцияларын басып озды. Әйтсе
де Қ. И. Сәтбаевтың қарсыластары 1938 жылдың аяғына дейін құрылыс
жұмыстарына кедергі жасаумен болды. 1938 жылдың 10 ақпанында жаңа Жезқазған
комбинатының құрылысын бастау туралы № 50 тарихи бұйрық келді. Бұл –
ізденімпаз жас ғалымның мұқалмас күш-жігерінің, елін, жерін сүйген шексіз
патриотизмінің айқын жемісі еді.
1941 жылы Қ. И. Сәтбаев жаңадан ұйымдастырылған КСРО ҒА филиалының
Геологиялық ғылымдар институтының директоры болып Алматыға ауысты. Сол
жылдың күзінде Қазақ филиалы Президиумы төрағасының орынбасары, келесі жылы
төрағасы болып тағайындалды.
Қанекең бірінші күннен бастап филиалдың және институттың тақырыптық
жоспарын мүлде өзгертіп, ғылымды соғысқа көмектесуге бағыттады. 1942 жылы
Қ. И. Сәтбаев Қазақ ССР Жезқазған аймағының кен орындары атты
монографиясы үшін КСРО-ның Мемлекеттік сыйлығын алды, сол жылы оған
жұмыстарының жалпы қорытындылары бойынша және ғылыми жұмыстарды
ұйымдастырғаны үшін геология-минералогия ғылымдарының докторы дәрежесі
берілді.
Қ. И. Сәтбаевтың бұл тұста ғылыми қызметінің негізгі бір мақсаты –
ғылыми зерттеулерді республика шаруашылығының, мәдениетінің дамуымен
байланыстыру болды. Соғыс жылдарында филиал республиканың ірі өнеркәсіп
орындары – Жезқазған, Балқаш комбинаттары мен кенді Алтайдың металлургиялық
кәсіпорындарымен тығыз байланыста жұмыс істеді. Өндірістің тапсырмасы
бойынша зерттеулер жүргізіліп, олардың нәтижелері өндіріске енгізіліп
отырды. Сөйтіп филиал аз уақыттың ішінде Қазақстанның ғылыми орталығына
айналды.
1943 жылдың күзінде Қ. И. Сәтбаев КСРО ҒА-ның корреспондент-мүшесі
болып сайланды. Жүргізіліп жатқан жұмыстардың ауқымдылығы және ғылыми
зерттеулерді әрі қарай дамыту қажеттігі филиалды Қазақстан Ғылым
академиясына айналдыруға алғы шарттар жасалды. 1946 жылы Қазақ ССР ҒА
құрылды, оның бірінші президенті болып Қ. И. Сәтбаев сайланды. Сол жылы ол
КСРО ҒА-ның академигі болды.
Соғыстан кейінгі жылдары Қазақ ССР ҒА мекемелерінің өндірістік
орындарымен творчестволық қарым-қатынасы нығайып, дами бастады. Біздің
бағытымыз – ғылыми күштерді біріктіріп, оларды негізгі халық шарушылығы
проблемаларын шешуге бағыттау дегенді Қаныш Имантайұлы академияның жұмыс
принципін анықтағанда. Осы мақсатпен академияның сессиялары республиканың
өндірістік орталықтарында – кенді Алтайда, Орталық Қазақстанда, Батыс
Қазақстанда, Қостанай облысында өткізіліп жүрді.
1951 жылдың күзінде Буржуазиялық ұлтшылдармен күреске Қ. И. Сәтбаев
Қазақ ССР ҒА-ның президенді қызметінен босатылды. Қазақстан геологиясы
проблемаларымен айналысуға мүмкіндік туды, металлогениялық жұмыстар
басталып кетті, оған Қ. И. Сәтбаев республика барлық геологиялық
мекемелерін жұмылдырды деуге болады. Металлогениялық зерттеулердің
негізінде Қ. И. Сәтбаев жазған металлогениялық болжам карталарын жасаудың
принциптері мен тәсілдері, ол негіздеген металлогениялық талдаудың
комплексті тәсілі, рудалану теориясының және кен орындарын болжаудың көп
мәселелері айқындалды. Сондықтан да Қ. И. Сәтбаевты металлогения ғылымын
негіздеушілердің бірі, ал Қазақстанда осы ғылыми бағытты орнықтырушы деп
атайды. 1950 жылдың басында Қазақ ССР Ғылым академиясы Геологиялық ғылымдар
институтында Орталық Қазақстан бойынша материалдарды жинап, талдау
жөніндегі орасан үлкен жұмыс аяқталды. 1954 жылы жұмыс макеттері және
жүйеленген металлогениялық болжам карталары жасалып болды. Бұл жұмысты
Қазақстан металлогениясын теориялық негіздеу тесе де болғандай. 1958 жылы
Орталық Қазақстанның металлогениялық болжам карталарын жасағаны үшін Қ. И.
Сәтбаев бастаған Қазақстан ғалым-геологтар тобы Лениндік сыйлық алды.
1958 жылы желтоқсанда Алматыда І-ші Бүкілодақтық металлогениялық
кеңес өткізілді, онда қазақстандық геологтардың металлогениялық
көзқарастарын түгелдей қолдап, оны белгілі мерзімде жүргізілетін
металлогениялық форумдардың басы деп атады. 1955 жылы Қ. И. Сәтбаев
қайтадан Қазақстан Ғылым академиясының президенті болып тағайындалып,
өмірінің соңғы күндеріне дейін осы қызметте істеді. Қазақстанның ҒА-сы әрі
қарай өсіп дами берді, ол аз уақыттың ішінде орындалған жұмыстар мөлшері
бойынша Одақта Украинадан кейін 2-ші орында болды, ал геологиялық ғылымдар
институты КСРО-дағы геологиялық институттар ішіндегі жетекшісі болып
танылды. Академия институттарының тақырыптары елімізді дамытуға сәйкес
нағыз актуальды мәселелерге бағытталды. Ғылымды өндіріспен жақындастыру
мақсатымен республиканың ірі өндірістік орталықтарында - Өскеменде,
Қарағандыда, Атырауда Қазақстан Ғылым академиясының мамандандырылған
институттары ұйымдастырылды. Қ. И. Сәтбаев республиканың әрбір аудандарының
ең жақын перспективаларын көре білді. Республика үкіметінің маңызды
шешімдерін тез арада орындауға ат салысты. Ол Маңғыстау түбегінің табиғи
байлықтарын кешенді зерттеуді, тың көтерудегі ғылыми жұмыстарды, Ертіс-
Қарағанды каналы құрылысындағы зерттеулерді жеке өзі басқарды. Рудалардағы
бағалы компоненттерді кешенді түрде пайдалану, Қазақстанда минералды-
шикізат кен орындарын ашу, болашақ металлургиялық заводтарды салуды
негіздеу мәселелері оның әрқашан бақылауында болды. Ғалымның басылып шыққан
жұмыстарының тізімінде 660-тан астам атаулар бар. Қазақстан ғылымын
дамытуда, теориялық ғылымда жаңа мәселелерді шешуде, оны еліміздің игілігі
үшін қолдануды Қ. И. Сәтбаевтың еңбегі орасан зор.
КСРО ҒА Президиумының мүшесі, Лениндік сыйлықтар жөніндегі комитеттің
және жоғары аттестациялық комиссияның мүшесі ретінде ол басқа
республикаларда да ғылымның дамуына үнемі өз әсерін тигізді. Қаныш
Имантайұлы, әсіресе, Орта Азия республикаларында ғылымның дамуына көп
көмектесті. Оған ризашылдығын білдірген тәжік ғалымдары 1951 жылы оны Тәжік
КСР ҒА-ның құрметті мүшелігіне сайлады. Міне, осылай елі, халқы үшін
қажетті маңызды мәселелерді шешуде қажымай-талмай еңбек еткен Қ. И. Сәтбаев
тамаша азамат, талантты геолог, ғылымның ұйымдастырушысы, аса ірі мемлекет
қайраткері бола білді. Оған адамдарға қамқоршы болу, кішіпейілділік,
сонымен қатар іске қатал, бірбеткей қасиеттер тән еді. Халқы үшін қалтқысыз
қызмет еткен Қанекең әрқашан ел есінде деуге болады.
Бүгінде республиканың қалалары мен поселкелерінің көшелері, ҚР ҰҒА
Геологиялық ғылымдар институты, Жоңғар Алатауындағы мұздық және шың,
ғарыштары кіші планета Қаныш Сәтбаев есімімен аталады.
Х. А. Беспаев
Қ. И. Сәтбаев атындағы Геологиялық ғылымдар
институтының директоры, геология-минералогия
ғылымдарының докторы.
Ел халық тарихында өшпес із қалдырған, аңыз ретінде айтылып жүретін,
ұрпақтан ұрпаққа тарайтын, өмірге бейне – бір үлгі-өнеге болатын абзал
адамдар болған және бұдан былай да бола бермек. Бұлардың ортасында жүріп
замандасы болған, талай тамаша істерін көзімен көріп, құлағымен естіген
әрбір адал жан оларды әрқашан зор мақтаныш сезіммен айтып жүреді, жас ұрпақ
алдында үлгі етіп тартып отырады.
Мұның өзі, әрине, әбден табиғи нәрсе, адам атаулыға біткен көп жақсы
қасиеттердің бірі. Мұның нәтижесінде еліне, халқына жан–тәнімен адал қызмет
атқарған адам өлгеннен кейін де ғасырлар бойы ел тарихында, халық санасында
сақталып жүреді. Осындай адамдардың бірі – қазақ халқының адал ұлы,
білімпаз уәкілі академик Қаныш Имантайұлы Сәтбаев еді.
Өзінен бұрын да, өз тұсында да кездескен осындай ардақты адамдардың орны
мен еңбегін бағалай келіп, қазақ халқының алып ақыны Абай кезінде былай
деген екен:
Өлді деуге сыя ма, ойландаршы,
Өлмейтұғын артында сөз қалдырған.
Ал қазақ халқының қазіргі аса дарынды ақыны Ә. Тәжібаев жасы кіші
болғанымен академик Қ. Сәтбаевпен замандас болған, өмірлік ісін көрген,
ұстаздық сөздерін өз құлағымен естіп, тоқыған адам, сол себептен де ол
өзінің Монологтар деп аталатын поэмасында Қ. Сәтбаев аузынан шыққан
бейнебір өсиеттік мәні бар сөздерде былайша шебер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АБАЙ МЫРЗАХМЕТОВ АТЫНДАҒЫ КӨКШЕТАУ УНИВЕРСИТЕТІ
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР ЖӘНЕ ТАРИХ КАФЕДРАСЫ
Қорғауға рұқсат беріледі:
Кафедра меңгерушісі:
с.ғ.к. Досанова С.Ж.
____ _________200_ж.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ТАҚЫРЫБЫ: ҚАНЫШ ИМАНТАЙҰЛЫ СӘТБАЕВ – ҒЫЛЫМИ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТІ
Мамандық шифрі Оқу түрі
050114 Тарих Күндізгі
дИПЛОМ ҚОРҒАУШЫ: Какимова И.Е.
_______________
(қолы,
мерзімі)
ҒЫЛЫМИ ЖЕТЕКШІ: Бимендина М.К.
______________
(қолы, мерзімі)
Көкшетау, 2009
Қысқартулардың, арнайы терминдердің тізімдемесі
БК (б) П – Біріккен Кеңестік болшевиктер партиясы.
ҒА – Ғылым Академия.
Степлаг – Далалық лагерь.
Карлаг – Қарағанды лагері.
К (б) П – Коммунистік болшевиктер партиясы.
КПСС –Кеңес Одағының коммунистік партиясы.
ҚР – Қазақстан Республикасы.
КСР – Кеңес социалистік Республика.
КСРО – Кеңес социалистік Республика Одағы.
ТМД – Тәуелсіз мемлекеттер достастығы.
МАЗМҰН
КІРІСПЕ 4
1 АСА КӨРНЕКТІ ҒАЛЫМ ЖӘНЕ ҚОҒАМ ҚАЙРАТКЕРІ – Қ. И. СӘТБАЕВТЫҢ АЛҒАШҚЫ
ҚАДАМДАРЫ 7
1.1 Қаныш Имантайұлы Сәтбаевтың және оның ғылыми еңбектерінің қазіргі
уақыттағы зерттелуі
7
1.2 Қазақстанның тұңғыш академик, ғалымның өмірі
17
1.3 Қазақстан Ғылым академиясының тұңғыш президенті – Қаныш Имантайұлы
Сәтбаевтың ғылымдағы алғашқы ағартушылық еңбектері
24
1.4 Қ.И. Сәтбаев 40-50-ші жылдардағы саяси қуғын-сүргін кезеңінде
31
2 ҒЫЛЫМИ ПРОГРЕСТІҢ ІРІ ҚАЙРАТКЕРІ
39
2.1 Қазақ Ғылым Академиясы
39
2.2 Қаныш Имантайұлы Сәтбаевтың тарих ғылымына қосқан үлесі
44
2.3 Қазақстан Ғылымының атасы
51
2.4 Жезқазған жезі ашылуының, ғылымдағы үлесі
54
ҚОРЫТЫНДЫ
63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ
65
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қаныш Имантайұлы Сәтбаевтың ғылыми және
ғылымға сіңірген ағартушылық еңбектерінің жеткілікті дәрежеде зерттелмеуі
және оның қоғам арасында аз таралуы. Сонымен қатар ғылыми-педагогикалық
ұстаз ретінде аз зерттелуі. Кеңестік мемлекеттер Одағының, сондай-ақ
Қазақстан ғылымының дамуына қосқан зор еңбегінің келер ұрпаққа жеткілікті
де, ашық түрде аз баяндалуы. Қаныш Имантайұлы Сәтбаевтың қоғам ортасында
жеткілікті деңгейде танымал болмауы. Жастар арасында жүргізілген сұрақ
нәтижесі бойынша, яғни жастардың белгілі бір бөлігі Қаныш Сәтбаевтың
геолог, географ, академик, қоғам қайраткері ретінде біледі. Бірақ оның сол
қызметтерді қандай деңгейде атқарғандығын, оның еңбектерін білмейді.
Зерттеудің мақсаты. Қаныш Сәтбаевтың өмір мен ғылыми жұмыстарын
зерттеп, қоғам арасында және келер ұрпақ иелігіне баға жетпес мұра ретінде
қалдыруға қол жеткізу. Осы мақсатқа жету үшін мынандай міндеттер қойылды:
- Қаныш Имантайұлы Сәтбаевтың өмірі мен ғылыми жұмыстарына талдау
жасау;
- Өзге ғалымдар мен олардың еңбегін ой елігіне өткізу;
- Ғалымның басқа да ғылыми салалардың дамуына қосқан зор үлесіне
ғылыми талдау жасау;
- Ғылыми-педагогикалық ұстаз ретіндегі Қаныш Сәтбаевтың ғылыми-
ағартушылық білгір маман иесі екендігін сипаттама жасау.
Зерттеудің объектісі. Зерттеудің объектісі болып қазақ қоғамында
ерекше орын алатын маңызды тұлғалардың бірі, ғылымның әр саласындағы
мамандар дайындауға ерекше көңіл бөлгендігін, ағалық қамқорлығы мен
мейірімділігін көрсеткен, ерекше дарын иесі – Қаныш Имантайұлы Сәтбаев.
Зерттеу пәні – Қаныш Имантайұлы Сәтбаевтың ғылыми-педагогикалық
қызметінің тақырыптық мазмұндылығы.
Зерттеудің әдістері: ғылыми зерттеудің әмбебап әдістеріне –
тарихилық, объективтілік, жүйелілік, логикалық принциптерін қою. Таихилық
принципіне сүйену арқылы қоғам, саясат, идеология, экономикамен байланысын
ғылыми талдауға түсіру. Объективтілік принципін қолданудың нәтижесінде
отандық тарихнамада терең зерттелмеген шынайы болмыс-бітімін ашуға қол
жеткізу. Хронологиялық, тарихи салыстыру ғылыми әдістерін алға тарту.
Зерттеудің әдіснамалық принципінің сан-алуандығын қамтамасыз ету арқылы
ғылыми мәселенің кешенді зерттелуіне жол ашу.
Ғылыми жаңалығы. Геологиялық барлау мамандығы бойынша, Томск
технологиялық институтының тау-кен факультетін бітіріп келгеннен кейінгі
Қ.Сәтбаевтың бүкіл өмірі Қазақстанның минералдық ресурстарын және рудалық
кендер генеологиясын зерттеуге арналған. Оның геологиядан басқа ғылымдардан
да, мәдениет саласында да, тарихта да қалдырған ізі сайрап жатыр. Екінші
дүниежүзілік соғыс аяқталуға тақағанда, жағдайдың аса қиын ауырлығына
қарамастан, Қазақ КСР Ғылым академиясының ұйымдастыру жұмысына басшы болып,
оның ісіне бел шеше араласуы, ұлыларға тән көргендіктің белгісі еді.
Оның қалдырған ғылыми бай мұраларының ішінде, әсіресе, Жезқазған кені
туралы зерттеулерінің, Сарыарқаның металлогендік және болжам карталары
жөніндегі еңбектерінің мәні ерекше. Жезқазғанның ірі мыс рудалы аудандар
қатарына жатуы, кезінде осы кеннің жоспарлары түрде кең масштабтағы барлау
жұмыстарын ұйымдастыруға болатын ірі объекті екенін дәлелдеп берген Қаныш
Сәтбаев еңбегінің нәтижесі. Сондай-ақ ол минералдық шикізатқа бай Сарыарқа,
кенді Алтай, Қарағанды, Қаратау секілді аймақтарға да ерекше назар аудара
зерттеп, олардың кендерінің стратиграфиясы, тектоникасы, құрылысы,
металлогениясы, неохимиясы және шығу тегі туралы маңызды ғылыми
қорытындылар жасады, ғылымға формациялық металлогендік анализдің кешендік
әдісін еңгізді. Көптеген, тәжірибелі мамандар қатыстырыла отырып, Қаныш
Сәтбаевтың еңбегінің нәтижесінде, Сарыарқаның металлогендік және болжам
қарталары жасалды. Оны өндіріске ендіру арқылы Сарыарқа аймағында қара,
түсті және сирек металдардың біраз, жаңа кендері ашылды. Біраз кендерге
бүтіндей жаңа өндірістік баға берілді.
Кеңестің геолог-ғалымы, академик Қаныш Имантайұлы Сәтбаевтың зор
еңбегін ескере отырып және 1989 жылы оның туғаныны 90 жыл толуына
байланысты Қазақ ССР Министрлер кеңесі мен Қазақ ССР Ғылым Академиясының
ғалымдар үйінде академик Қаныш Имантайұлы Сәтбаевтың мемориалдық мұражайы
ашылды.
Алматы қалалық атқару комитеті мен оған мүдделі министірліктер және
ведомстволармен бірлесе отырып, конкурстық негізде Алматыда Қаныш
Имантайұлы Сәтбаевтың ескерткішін жасады.
Қ. И. Сәтбаевтың 90 жылдығына орай оның өмірі мен қызметі туралы
деректі фильм жасап шығарды.
Зерттеудің құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған деректер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 АСА КӨРНЕКТІ ҒАЛЫМ ЖӘНЕ ҚОҒАМ ҚАЙРАТКЕРІ – Қ. И. СӘТБАЕВТЫҢ АЛҒАШҚЫ
ҚАДАМДАРЫ
1. Қаныш Имантайұлы Сәтбаевтың және оның ғылыми еңбектерінің қазіргі
уақыттағы зерттелуі
Ғасырлар бойы мемлекет болуды аңсаған халқымыздың асыл арманы, өткен
ғасырдың 90-шы жылдарында тарихи айғақ ретінде еліміздің тәуелсіздік
алуымен іске асқан еді. Кеңестік Ресейде еліміздің тарихы белшесінен
басылып ауыр да, қасіретті кезеңдерді басынан өткізді. Бұрмалау мен
идеологияландырудың науқанына ұшыраған тарихымызды қайтадан тарихи шындық
ретінде жазу болашақ еншісінде қалып еді.
Тәуелсіз ел болып, етек шапқан еліміз халық болашағы үшін сабақ болар
Кеңес дәуірінде көмескеленіп, бұрмалауға ұшыраған ата-бабаларымыздан қалған
асыл тарихымызды, жас ұрпақ игілігіне қайтадан жандандыруға мүмкіндік алды.
Халқымыздың төл тарихының әр бетін ашсақ та, ел қамын ойлап, елім
деген ұлт зиялаларына толы екеніне көз жеткізу болады. Менің осы ғылыми
жұмысымның өзектілігіне көкейтесті мәселеге айналған, жоғарыда аталған
қазақтың қоғам қайраткердің бірі - Қаныш Имантайұлы Сәтбаев.
1999 жылы Ұлы ғалым Қаныш Сәтбаевқа 100 жыл толуына байланысты
өтілген конференцияда жарияланған Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың сөзінде
былай делінген: Қаныш Имантайұлы Сәтбаев – кешегі Кеңес Одағының ғана
емес, өтіп бара жатқан ғасырдың ұлы адамдардың бірі. Ол даналығы мен қажылы
еңбегінің арқасында Қазақстандағы геологтер мектебінің іргетасын қалап,
оның көшбастаушысы болды, геология ғылымының дамуына орасан зор үлес қосты.
Тап осындай заңғар биікке Қазақстаннан да, қазақтардың арасынан да ешбір
адам көтерілген емес .
Шапық
Шөкин,
Көрнекті энергетик ғалым,
Қазақстан Ғылым академиясының
Қаныш Сәтбаевтан кейінгі 1964-67
жылдардағы президент
Бұл дүниеде белгілі бір адамның өзгелерден бір адамның өзгешелерден
несімен және қаншалықты артық-кем айырмасы болатынын көзі тірісінде біліп,
тани қою, бірлі-жарымды кісілер болмаса, көрінгенде бола бермейтін қасиет.
Ой-сананың шолақтығынан ба, күнделікті іс ағымынан ба, әлде, ең дұрысы,
жастық жігерге еліткен кәсіби менмендіктен бе, әйтеуір, Сәтбаевтың сау-
саламат кезінде, мен, оның туған халқына рухани қазынасын ашу ісінде қандай
рөл атқарғанын түсінуге жақындай алмаппын. Әрине, теңестіре отырып талдау
жасауға бақылап-барлаудың жетіспегендігі кешірімді дәлел бола алатын да
шығар. Бірақ онсыз да бар нәрсені біле білмейсің, алдыңда не болатынын көре
бермейсін. Сондағы айтайын дегенім, тап бүгінгі күннің өзінде мен
академиямыздың президентінің күллі мұрасын жан-жақты қамтып, қорытынды
жасауға батылдығым жетпейді.
Академияның қалың ортасында тер төгіп, ұзақ істеп жүргенде, мен
өзімнен түсініксіз бір әдетті байқадым. Жас ұлғайып, ғылыми кемелденіп
толыса түстім, сонда өзімнің президент мәнеріне еркімнен тыс еліктейтінімді
байқадым. Еліктеймін деп солықтап қалған жерім болса – ол өзге әңгіме. Есте
қалған бір нәрсе; жыл өткен сайын, төңірегімді бақылай жүріп, енді, бәлкім,
тап осындай кең құлашты адаммен кездесу бақыты бола қоймас – деген бір
имандай сенім қорланып жинала берді. Әрине, сол жылдары мұндай қорытындыға
келген тек жалғыз мен ғана емеспін. Мұндай пікірге азды-көпті ескертпелерін
айта отырып, академиктің Геология институтында бірге істеген қызметкерлері,
академиядағы әріптестері мен докторы, Мәскеу мен Ленинградтың, одақтас
республикалардың ғалымдары да қосылатын. Одақтық академиядағы дос-жарандары
оның республика зиялылары арасындағы лидерлігін солай болуға тиісті ретінде
қабылдап қана қоймай, Сәтбаевтың өз басын отандық ғылымының ең даңқты
есімдері ішінен ерекшелеп бөліп айтатын. В. Комаров, И. Бардин, С. Вавилов,
В. Обручев, К. Скрябин, А. Иоффе, М. Келдыш сиықты академиктер Қаныш
Имантайұлын жоғары бағалайтын. Ғылым классиктері аттарын тізе берсек, ол
көп орын алуы мүмкін, сондықтан да осымен шектелемін. Мен – академик пен
бірінші вице-президент А. Топчиевтің шын көңілден табысқан, сырлас дос
болғанын өз көзіммен көрген адаммын. Александр Васильевич пен Қаныш
Имантайұлы академия рөлін ұғып-түсіруге келгенде ой-толғамдары бір жерден
шығатын пікірлес достар еді. Жұмыстан тыс кезде олар бір-біріне зиялылықпен
қарап, ештеңені бүкпей, толық сеніммен ашық сөйлесетін.
Ой-пікір алыптары Сәтбаевтың ғылымға қосқан үлесін бағалап, оның
республикадағы лидерлігін мойындағанда, оның қайталанбас дарын-таланты мен
айырықша ұйымдастыру қабілеті үшін ғана мойындап қоймаған, оны айырықша
мойындайтын себебі - Қаныш Имантайұлы сол лидерлігін қара басының қамына
пайдаланады деп күдіктенуге зәрредей де желеу бермеген. Егер байыптап
ойласақ, оның іс-әрекетінен пайдакүнемдік элементтерін көруге болар еді.
Мәселен, одақтық академияның Төралқасы түгел Алматыға көшіп келген соғыс
кезін алайық. ҒА-сы Қазақ филиалының төрағасы, мүмкін болғанынша, Комаров
бастаған академиктерді республика академиясын көруге, Қазақстанда кең
тармақты ғылыми база жасау үшін реті келген кездері пайдаланып отыруға
тырысты. Бұл трагедиялық жағдай тудырған мүмкіндік болатын. Ол сол
мүмкіндікті текке жібермеді. Әлбетте, Сәтбаев академиктерге бірде ана,
бірде мына мәселені тапсырып отырмады, бұл оның әдетімен сиыспайтын еді.
Жоқ, мұның бәрі табиғи түрде, қиын уақыттың кезек күттіруге болмайтын
проблемаларын шешу ісімен үйлестіріле жүргізілді. Соғыстың бас кезінде
Мемлекеттік Қорғаныс комитетінің шешімін КСРО ҒА-ның Сібір, Қазақстан мен
Орал ресурстарын жұмылдыру жөніндегі комссиясы құрылды. Қаныш Имантайұлы
комиссия жұмысына жергілікті ғылыми кадрлардан кімді қалай пайдалану үшін
қажетті адамдарды іріктеп алып ұсынды да. Үлкен оқымыстылар жүргізген іздеу
мен зерттеу жұмыстарына қатысуы қазақстандық жастарға игі әсерін тигізді.
Мұнда республика ғалымдары материалды өздігінен дербес игеру машығына,
оларды іске жарата білу шеберлігіне пәрменді түрде жаттыға бастады, бұл
оларға халық шаруашылығының шұғыл міндеттерін шешуге қажет еді. Қазақ
филиалы жетекшісінің ұсынысымен Төралқаның жетекші мамандарын қатыстыра
отырып, семинарлар, дәрістер өткізілді. Ал, республиканың қоғамдық өміріне
қатысу жүйесі Академиктердің өздері үшін де пайдалы және үйреншікті іс еді.
Республика Ғылым академиясының қырық алтыншы жылғы ашылу сәтіне Қазақстан
жас ғылымының құр қол келмегеніне – КСРО ҒА-ның Төралқасы мен біздің
академияның бірінші Президентінің қосқан үлестері бірдей.
Президент кейінгі жылдары да елдің ең таңдаулы мамандарын біздің
Академия істеріне талай рет тартып отырды. Елуінші, алпысыншы жылдары ол
тағы сол бас қамын ойлап КСРО ҒА Төралқасының басшылығына тыныштық бермей
қоймады. Сәтбаев Төралқа комиссиясын Алматыға шақыруды ережеге айналдырған
еді. Қауырт істер әр уақытта көп болады, ал республика ғылымының ертеңі
жөніндегі мәселені ол ұдайы бірінші орынға қоятын. Ғылымда томаға-тұйық
қалудың қаншалықты зиянды екенін анық білетін Қанекең, комиссиялардың
келуін республика ғылымының сол кезде енді туып келе жатқан салаларын
зерттеудің басты жолдарына шығару әдістерінің бірі деп білді. Комиссия
мүшелері – академиктер біздің проблемаларымызды алыстағы Мәскеуде отырып
қарағаннан гөрі, жақыннан соны көзбен қарағанда, ол әлдеқайда айқын,
бедерленіп көрінер еді. Бізде нендей нәрсенің өз дәрежесінде, ненің ақсап
жатқанын анықтап білгеннен кейін, Төралқа комиссиясы ой-пікірлері мен ақыл-
кеңесін ортаға салып қоймай, Қазақстан ғалымдарына нақты көмек көрсету
туралы шешім қабылдайтын. Сәтбаевтің құлығы елдің бәріне анық көрініп
тұратын. Оның сүйікті ісіне осылай шексіз берілгендігін үлкен ғалымдар
көрмей тұра алмайтын. Бұл қасиет оны аса көрнекті ойшылдар ішінен ерекше
даралап көрсететін, ал олардың құрметіне бөлену мүлде өзгеше тұлғаның ғана
қолынан келеді. Қаныш Имантайұлы абырой-беделінің биік болғанын оның КСРО
ҒА-ның Төралқасына Топчиев, Иоффе, Ландау, Капица сияқты алыптармен бірге,
бір ауыздан сайланғанынан көруге болады, сол Төралқаның өзінде ол аса сирек
кездесетін біртумалығымен, шамырқанмен шабытымен ерекшеленіп тұратын.
Жұрт ол кісіге үйір болды. Оны баяғыдан бері білетіндер де, енді-енді
көрісіп, бірер ауыз тілдескендер де игі жақсының шарапатына разы болып,
жаны жайланар еді. Шыққан тегі мен атақ-дәрежесіне қарамай Қанекең кез
келген кісінің көңілін аулайтын жылы сөзі дайын тұратын. Көп адамдар:
кездейсоқ кісі де, академияның қатардағы дәйекшісі де оны жақын досымыз деп
есептейтін. Оның тірлікте ең басты қуанышының бірі адамдармен араласып,
емен-жарқын сөйлесу еді. Жақсыда жаттық жоқ – дейді халық. Мейірім-
шарапаты жүзінен төгіліп тұратын Канекеңнің маңынан жұрт үйіріліп
шықпайтын, оның ізгі жаны содан зор ғанибет тапқандай болатын.
Жастайынан тікелей өндірісте істеген Қанекең Академиялық зерттеулер
қажеттігін жұрттың бәрінен де тереңірек түсінетін. Сонда ол іргелі ғылымға
зияң тигізбеу жағын қарастыратын, Қанекең оның дамуына елден ерек, айрықша
маңыз беретін. Практикалық және теориялық жұмыстарды шебер үйлестіру –
Республика Академиясын ғылыми проблемаларының шеңберін айқындау ісінің
негізі болған принцип, міне, осы еді. Сәтбаев басшылық еткен Геология
институтындағы ғылыми жұмыстың жартысы геологиялық – барлау ұйымдары мен
шаруашылық келісім-шарттар бойынша жүргізілетін. Академиялық институттарды
тұтас алғанда, шаруашылық шаралармен жасалатын тақырыптар үлесі ол
президент болып істеген жылдары бүкіл ғылыми жұмыстың жалпы көлемінің үштен
біріндей болатын. Сәтбаевтің энциклопедиялық білімі өндірістің келешек
қажетін алдын ала көріп-білетін қабілет-дарыны Академияның негізгі ғылыми
күшін жұмсаудың басты бағытын іс жүзіне дейін айна қатесіз таңдап алуға
толық мүмкіндік беретін.
Алайда оның геологияны жақсы көретіні Президенттің көзіне шіркеу бола
алмады. Ол Академия жүйесіндегі ғылымдар мен салалардың тәжірибелік
базаларын дамыту, кадрларды даярлау ісінде осылардың бәріне бірдей мұқият
қамқорлық жасап отырды. Химия, металлургия, тау-кен істері, топырақтану
және тіл әдебиет институттары сәтімен өсіп өрбіді. Бұларда кейінірек
республика ғылымының тірегіне айналған ғалымдар машық пен күш жинап
жетілді. Сәтбаевтің Қазақстанда Ядролық физика институтын ұйымдастыру
қажеттігіне негіздеп дәлелдей бастағаны әлі есімде. Ол кезде ғалымдар
арасында да республика басшылығында Қазақстан ҒА-ның Төралқасы осы
ұсынысымен провинциялық еліктеуден басқа ешбір мақсатты көздемейді деген
пікір бар еді. Академия құрылымына бұрынғыдан бетер ажар-көрік беріп, оны
салмақтандыру түсу үшін, республика ғылымының профиліне сай келмейтін
модалы институт ашуды ойлаған Сәтбаев жұрттың бәріне өзінің прогреспен
ілесе жүретінің көрсетпекші деген сыбыс тарады. ЯФИ-ның дұшпандарының
дәлелдері үстірт қарағанда кісіге дәйекті болып көрінетін. Шыңында да бізде
ядролық физика жөнінде тәжірибелі мамандар болмайтын. Және реактор да
керек. Ал ядролы реакторларды салу тәжірибесі тіпті еліміздің өзінде аз
еді. Қаныш Имантайұлы мұның бәрін білетін, бірақ қазақстан физиктері
қарсылығының түпкі мәні оған мәлім еді. Істің түйіні мынадай еді: Ол кезде
физика-техникалық институт барды. Ал ЯФИ-ын физтехтің негізінде ашу керек
болды. Сол себепті де физтехтің әкімшілігі, ЯФИ-нің директоры келгіндерден
болып кетуі мүмкін екенін ойлап, басшыларға барғыштауды жиілеткенді.
Сәтбаевтің өз басы кадрлардың жоқтығын шешуші дәлелдеу деп есептемеді. Оған
сүйене берсек – істі қашан бастайтынымыз белгісіз. Президентті ол кезде
нақты ғылымдардың дүние жүзілік дәрежеден артта қалғандығы мазалаушы еді.
Ғылымның мүддесі үшін, ол жергілікті ғалымдардың өзімшілдігіне назар
аудармауға бел байлады. Институт ұйымдастыруға И. Курчатов, М.
Миллионщиков, Н. Боголюбов сияқты академиктер көмектесті. Бүгінгі таңда біз
президенттің көрегендігін, оның кез келген мәселені шешудегі табандылығын
жоғары бағалаймыз. Қазір ЯФИ байсалды жетістіктермен республикадан тыс
елдерге мәлім болған өзіндік ғылыми бет-бейнесі бар зерттеу орталығы.
Алматы тұрғындары мен астана қонақтары Академия Төралқасының ғимараты жақсы
таныс. Республика Ғылым Академиясын ұйымдастыру жөніндегі қаулы шығысымен,
Сәтбаев оған арнап үй салдыру жөніндегі ой тереңіне жомып көп толғанды.
Оның пікірінше, Төралқа үйінің фасады мен интерьері табиғатты түсініп
білудің динамизмін, адам ойының ұлылығын бейнелеуі керек. Ғимарат сол
маңайдағы архитектуралық айналаның үстінен қарап, айдынданып тұруға тиіс
еді. Бірақ ол кезде архитектуралық айнала дегеннің өзі жоқ еді. Кісі
бойындай қурай мен алаботалар арасынан қисайма тоқал тамдар мен қақыралар
көрінетін. Алматыдағы үш қабат кірпіш үйлер саусақпен санарлықтай ғана.
Жобалау ісіне Щусевтің өзін тарту үшін, туған қалаңның алыстағы,
жетпісінші, сексенінші жылдардағы болашағын көзбен көргендей елестету керек
еді. Десе де, бас сәулетшінің келісімін алу оңай болмайтын. Архитектура
алыбының тапсырмасы басынан алып жататын. Оның үстіне жасы да ұлғайған еді.
Ал, Қаныш Имантайұлы архитекторды рухтандырып, оған тусырап жатқан бос
жерге тұтас қалашық салатындай-ақ оны қатты еліктіреді. Алексей
Викторовичтің келісімін алысымен, Сәтбаев өзінің оған Төралқа үйін
жобалауда ескерілуге тиісті этникалық концепциясын баяндап береді. Мәскеуге
бір барғанында ол мені де Алексей Викторовичтің шеберханасына ала барды.
Архитектор көмекшілерімен бірге біздің жоба эскиздерін талқылағаннан кейін,
құрылыс үшін жобалау құжаттарын мерзімінде тапсыра алсақ жақсы болар еді
деген ойын айтты. Бір реті келгенде мен даңғайыр шеберден: Сіз Академия
сәулетін қалай көрсетпекшісіз? - деп сұрағанымда, Алексей Викторович:
- Жас жігіт, Академия үйінің ұлылығын біз оның кіре берісі, вестибюлі
және қабылдау бөлмелі арқылы беруді ойладық. Кең аумақты, төбесі биік
вестибюль ғылым ғимаратына кірген кісіні бірден бойын жинап ала коюға
шақырады. Ал, сыйымды қабылдау бөлмесі келушілерге президент айналасып
отырған істі құрметтеу керек екенін сездіреді. Меніңше, дұрыс сияқты. Әлде
дұрыс емес пе? – деді әрбір сөзін нығарлай сөйлеп.
Бірақ дайын жобаны талқылаудың өзі әрең жылжып келе жатты. Сиықсыз
сұрғылт Алматы үшін бұл жоба тым сәнді-салтанатты болып көрінеді. Щусевтің
жобасы бойынша ғимараттар кешені төменде – Красин көшесін қуала, 28
гвардияшы-панфиловшылар бауына дейін, жоғары жағы Абай даңғылына дейін
созылуы керек. Ал, Артиллерия көшесі қазіргі Құрманғазы бойында ғалымдар
үйі орналасуға тиістұғын. Қырық сегізінші жылы құйрық-жалы біраз күзелген
жоба бойынша, құрылысқа кірісу жөнінде шешім қабылданды. Құрылыс бақа-
бүлкілмен келе жатты. Жұмыстың алаңсыз тоқтап қалатын кездері де аз
болмайтын. Сәтбаев республика басшыларын мазалап, Мәскеуге телефон соғып,
хат жазады, қаржы қызметкерлерін қысымға алады. Біз, Қаныш Имантайұлы
екеуміз істің қалай жүріп жатқанын, оны тездету үшін тағы не істеу керек
екенін білуге талай рет бірге бардық. Ондағы жапондықтар өздеріне тән
ықтияттылықпен жұмысты өндірте істеп жатты. Академик бригадирмен және басқа
тұтқындармен кейде ұзақ сөйлесіп қалады. Халық арсында жапондарға,
немістерге өшпенділігі сияқты, өшпенділік болмайтын. Бұл – бұл ма. Алматы
жұртының тіпті олармен ісі де жоқтығын, бір күндері тірі жапошкелерді
көзімен көру үшін мұнда балалар келетінді шығарды. Көре-көре көздері
қаныққасын, олар да төбе көрсетуден қалды. Жат жерде және тұтқын ретінде
өмір сүру әрине оңай емес. Сәтбаев соны жақсы түсінетін. Жұмысшылардың
мұқтажын білісімен, табанда ол құрылыс басшыларынан қосымша азық-түлік,
жылы киім, аяқкиім босатуын сұрайтын. Ал, Құрылыс жұмысы, тырысқақ
ұстағандай, алға баспай қойды. Ғимараттар тұрғызудың мұндай ырғағы ол кез
үшін, тіпті бүгінгі күн үшін, тән сипат еді. 1954 жылы Шаяхметовтың орнына
келген Пономаренко Қаныш Имантайұлын терең түсініп, қолдай бастады.
Пантелеймон Кондратьевич, егер мүмкіндік болса, оның бүкіл бастамасына кең
жол ашып отырды. Пономаренко мен Брежнев тұсына құрылыс ісі жолға қойылды.
Ұзамай ғимаратты салу аяқталды да.
Президентпен өмірде бір рет болса да кездескен кісі оның қайырымдылығы
туралы айтуды ұмытпайды. Ол жомарт жанды кісі еді. Адамдар үшін уақытын да,
жанының жылуын да аямайтын. Ол кісіден әсте көре алмаған бір нәрсем –
күншілдік.
Әбікен Бектұров,
әйгілі химик ғалым, Қазақстан
Ғылым академиясына толық мүше
болып алғашқы сайланғандардың бірі.
Ел химиясына елеулі үлес қосты. Қаныш Имантайұлы Сәтбаев Қазақстанда
химия ғылымы мен химия өнеркәсібін ұйымдастыруға да көп күш-жігер жұмсады.
Ой-өрісі кең ғылым мен техниканың әр түрлі саласынан ғұлама білімі бар
Қаныш Имантайұлы бұлардағы жаңа келелі бағыттарды тез айқындап, ғалымдар
мен өндірісшілер коллективінің күш-жігерін өміт мен ғылым дамуының барысы
ұсынған ірі міндеттерді шешуге жұмылдыра білді, республика мен еліміз
үкіметі мен жоспарлау органдарының алдына Қазақстан ғылымы мен халық
шаруашылығының түбегейлі проблемаларын қоя білді.
Қаныш Имантайұлының пікірлері бойынша және оның басшылығымен
республиканың ірі-ірі өнеркәсіп аудандарында Қазақ КСР Ғылым академиясының
көшпелі ғылыми сессиялары жиі ұйымдастырылып тұрды, бұларға көрнекті
ғалымдар, республикамыз бен бүкіл еліміз халық шаруашылығының әр түрлі
салаларының өндірісшілер мен басты қызметкерлері кең қатыстырылды. Бұл
сессиялар Үлкен Алтайдың (1947жыл), Батыс Қазақстанның (1949 жыл), Орталық
Қазақстанның (1949 және 1958 жылдар), республиканың тағы басқа аудандарының
күштерін зерттеуге және комплексті игеруге арналды. Сессияларда химия
өнеркәсібін дамыту үшін шикізат, энергетикалық және су ресурстарын
зерттеуге айрықша зор көңіл бөлінді. Сессиялардың материалдарын кейін
директивалық органдар халық шаруашылығын өркендетудің алдағы ондаған
жылдарға лайықталған перспективалық жоспарларын жасау тұсында пайдаланды.
Қазақ КСР Ғылым академиясының Үлкен Алтайдың өндіргіш күштерін
зерттеуге және игеруге арналған, 1947 жылы шілдеде өткізілген сессиясында
жасаған өзінің баяндамасында Қаныш Имантайұлы бұл ауданның әр түрлі
химиялық шикізатқа бай екенін ерекше атап көрсетті...
Қазақ КСР Ғылым академиясының Гурьевте болған көшпелі сессиясында (
1949 жылғы қаңтар) Батыс Қазақстанда әр түрлі минералдық тұздардың қоры
ұшан-теңіз екені айтылды. Сол сияқты Батыс Қазақстанда фосфориттің,
хромиттің, әктің және басқа химиялық шикізаттың бай көздері барланды. Міне,
мұның бәрі Батыс Қазақстанда химия өнеркәсібін жан-жақты өркендету үшін
қолайлы алғы шарттар жасайды. Мұнда ең алдымен Қазақстан мен Орта Азия
республикаларының ауыл шаруашылығы үшін минералдық тыңайтқыштар өндіруді
ұйымдастыруға болатын еді. Бұл сессияда Батыс Қазақстанда мұнай өңдеу
газдарын пайдалану негізінде органикалық синтез өнеркәсібін өркендету
қажеттігі атап көрсетілді. Сессияда сөйлеген өзінің кіріспе сөзінде Қаныш
Имантайұлы Маңғыстау түбегінің сан алуан, әрі бай минералдық ресурстарын,
атап айтқанда мұнай қорын зерттеу қажеттігі туралы мәселе қойды.
Орталық Қазқстанның өндіргіш күштерін зерттеуге арналған Қазақ КСР
Ғылым академиясының көшпелі сессияларында Қаныш Имантайұлы Орталық
Қазақстанда, ең алдымен Қарағанды металлургия заводының кокс-химия
цехтарының және Павлодардағы мұнай өңдеу заводының түсті металлургия
заводтарының қосалқы өнімдері негізінде ірі химия өнеркәсібін ұйымдастыру
үшін зор мүмкіндіктер бар екенін атап көрсетті.
1958 жылғы сессияда Қаныш Имантайұлы Орталық Қазақстан республикамыз
бен елімізде синтетикалық материалдар мен химия өнеркәсібінің басқа да
түрлерін өндіру жөнінде жетекші аудандардың бірі бола алады, – деді. Бұл
аудан негізгі органикалық синтез өнеркәсібін, оның ішінде пластмасса мен
жасанды талшық өнеркәсібін құрудың базасы – Қарағанды синтетикалық каучук
заводының қалдықтары, сондай-ақ жергілікті шикізатпен жұмыс істейтін
Қарағанды металлургия заводының кокс-химия цехының газдары мен сұйық
өнімдері.
Қаныш Имантайұлы орталық және республикалық баспасөзде бірқатар
маңызды ұсыныстармен, атап айтқанда: Ақтөбе химия комбинаты мен Гурьев
мұнай өңдеу заводын жергілікті шикізат базасына көшіру туралы; кокс-химия
және пластық метан негізінде жоғары сапалы жүн мата мен жібек мата алу үшін
қажетті синтетикалық талшықтың – интронның ірі өндірісін ұйымдастыру
туралы; негізгі органикалық синтез мақсаттары үшін Батыс Қазақстанның
табиғи және ілеспе газын пайдалану туралы; Ақтөбе хромит кеніштерін
негізінде республикада ірі хромит өндірісін құру туралы мақалалар жазды.
1963 жылғы 9 қазанда Алматыда өткізілген химия өнеркәсібі
қызметкерлерінің республикалық кеңесінде Қаныш Имантайұлы Қазақстанда
химияны дамыту жөнінде көптеген маңызды мәселе көтерді. Ол Қазақстан КСРО
халық шаруашылығын химияландыру ісіне елеулі үлес қоса алады деп атап
көрсетті, өйткені республикада геологтардың еңбегі арқылы химиялық
минералдық шикізаттың барлық түрлерінің: мұнайдың, газдың, жанар сланецтің,
көмірдің, фосфориттің, калий, магнезиал, ас және басқа тұздардың,
хромиттің, бариттің, күкірттің т. б. орасан мол қоры анықталды. Қаныш
Имантайұлы еліміздегі ең ірі Қаратауфосфорит бассейнін кең пайдалануды
ұсынды.
Қ.И. Сәтбаев ғылыми зерттеулердің нәтижелерін практика жүзінде
қолдануға, атап айтқанда ауыл шаруашылық химиясы саласында қолдануға зор
көңіл бөлді. Ауыл шаруашылық дақылдарының шығымдылығын (ең алдымен тың
жерлерде) арттыруға ерекше маңыз бере отырып, ол таяу жылдардың ішінде ауыл
шаруашылығын арзан фосфор тыңайтқыштарымен қамтамасыз ету қажеттігін еске
салды.
Жаратылыстану ғылымдарының ішінде химияның жетекші рөлін, сондай-ақ
оның орасан зор халықшаруашылық маңызын бағалай келіп, Қаныш Имантайұлы
Қазақстанда химия ғылымын дамытуға, химик кадрлар даярлау мен тәрбиелеуге
баса назар аударды. Мәселен, оның пікірі бойынша Қазақ ССР Ғылым академиясы
жүйесінде республиканың барлық негізгі өнеркәсіп аудандарына химиялық
ғылыми мекемелер желісі құрылды. 1946 жылы Алматыда химия ғылымдары
институты, 1958 жылы Орталық Қазақстанда – Қарағанды химия-металлургия
институты, 1959 жылы Батыс Қазақстанда Гурьев мұнай және табиғи тұз химиясы
институты ашылды, сол жылы Оңтүстік Қазақстанда – химия ғылымдары
институтының Шымкент бөлімшесі және Орталық Қазақстанда – Қарағанды
институтының Теміртау бөлімшесі ұйымдастырылды. Қаныш Имантайұлы бұл ғылыми
мекемелердің ең жаңа құрал-жабдықтармен материалдық-техникалық жағынан
жарақтандырылуына, олардың жұмыс алаңдарымен қамтамасыз етілуіне көп көңіл
бөлді. Осы барлық мекемелерінің негізгі міндеті республика химия
шикізатының аса бай қорын өндірудің тиімді әдістерін талдап шешу болды...
Орынбек Жәутіков
көрнекті математик ғалым, Қазақстан
Ғылым академиясының академигі
Математиктер де Қанышқа қарыздар. Қаныш Имантайұлы математика, физика,
механика және астрофизика сияқты іргелі ғылымдарды дамытуға әрқашан зор
маңыз беріп отырды. Олар академияны әрлендіретін іргелі ғылымдар дегенді
жиі айтушы еді.
Мен Қаныш Имантайұлымен 1945 жылғы 5 ақпан күні таныстым. Бұл соғыстың
ауыр жылы болатын. Қаныш Имантайұлы телефон арқылы мені (ол кезде Абай
атындағы Қазақ педагогика институтында жоғары математика кафедрасының
меңгерушісі болып істейтінмін) өзіне шақырып алып, былай деді: ... 1944
жылы Қазақстан Компартиясының Орталық Комитеті мен үкіметі Қазақ КСР Ғылым
Академиясын ұйыдастыруға әзірлік жасау шаралары туралы және КСРО Ғылым
Академиясы Қазақ филиалының жаңа құрылымы мен штаттары туралы қаулы
шығарды. Ол филиал құрамында 15 институт пен 7 сектор құруды көздеп отыр.
Біз математика және механика секторын құру туралы ұсыныс жасадық. Таяу
уақытта мен филиал ғалымдарының бір тобымен құрылым мен штатты бекіту үшін,
сондай-ақ Қазақ КСР Ғылым академиясын 1946 жылы ашу туралы мәселені келісу
үшін Москваға барамын. Бізбен бірге барсаңыз қайтеді?.
Мен сектор жүзеге асыратын проблемалар мен тақырыптарды анықтауға тиіс
болдым. Сонымен бірге жаңадан ашылмақ физика-техникалық институт,
математика және механика секторы үшін физика-математика ғылымдары бойынша
ғылыми кадрлар даярлаудың жолдары мен тәсілдерін қарастыру керек болды.
Москвада біз КСРО Ғылым академиясы В.А. Стеклов атындағы математика
институтының директоры, академик И.М. Виноградовпен, Ленинградта академик
В.И. Смирновпен математика және механика секторын ұйымдастыруға, Қазақ КСР
Ғылым академиясы үшін математика және механика саласында ғылыми мамандарды
даярлауға байланысты бірқатар мәселелері туралы ақылдастық. Академик И.М.
Виноградов, В.И. Смирнов және басқа ғалымдар Қазақ КСР Ғылым академиясы
жанынан физика-математика циклының ғылыми мекемелері құрылуын қызу қуаттап,
ғылыми кадрлар даярлауда жан-жақта көмек көрсетуге уәде берді.
Қазақ филиалының құрылымы мен штаттары бекітіліп, 1945 жылдың 1
наурызда математика және механика секторы ұйымдастырылды, айта кету керек,
1965 жылы соның негізінде математика және механика институты құрылды.
Сектор ұйымдастырылғаннан кейін Қаныш Имантайұлы бірде менен
математика және механика секторының меңнерушісі кім болатынын сұрады. Мен
тап сол жерде профессор К.П. Персидскийдің кандидатурасын ұсындым. Ол кезде
К.П. Персидский Томск қаласында болатын. Мәселе мен ұсынғандай шешіліп,
К.П. Персидский Қазақ КСР Ғылым академиясы математика және механика
секторының меңгерушісі болып тағайындалды.
1951 жылы Академияның сайлауы өткізілді. К.П. Персидский Қазақ КСР
Ғылым академиясының академигі және физика-математика бөлімінің академик-
председателі болып сайланды. Математика және механика секторының
меңгерушілігін ол маған өткізді. Математика және механика секторының
баспасөз органын құру үшін математика шрифтері қажет, ол кезде Наука
баспасында олар жоқ еді. Қаныш Имантайұлы математика шрифтерін іздестіруді
маған тапсырды. Біз Қазақстан мен Ленинградтың әр түрлі баспа орындарынан
математика шрифтерін жинастырып, 1947 жылы өзіміздің математика және
механика саласы бойынша Қазақ КСР Ғылым академиясы Хабаршысының бірінші
санын шығардық.
Қаныш Имантайұлы есептеу математикасы мен оның халық шаруашылығында
маңызы бар міндеттерді шешуге пайдалануына әрқашан назар аударып отыратын.
Оның нұсқауы бойынша есептеу математикасының дербес секторы ұйымдастырылды,
ол кейін математика және механика институтына қосылып кетті.
Ғылымды ұйымдастыру және оған басшылық жасау жөніндегі өзінің қайнаған
қызметінде Қаныш Имантайұлы тұтас алғанда Академия мен республика үшін, ал,
оның ішінде физика-математика саласында мамандығы жоғары ғылыми кадрлар
даярлауғы зор қамқорлық жасап отырды.
Қаныш Имантайұлы сектор негізінде математика және механика институтын
ұйымдастыру мәселесін де назарынан тыс қалдырған жоқ. Бұл мәселе Қазақ КСР
Ғылым Академиясының Президиумында талай рет талқыланды. Бірақ мамандығы
жоғары (ғылым докторлары) ғылыми кадрлардың аз болуы белгіленген уақытта
математика және механика институтын ашуға мүмкіндік бере қоймады, әйткенмен
Қаныш Имантайұлының көзі тірі кезінде-ақ оны құрудың негізі қаланған
болатын.
Қазіргі Алатау ауылының аймағында физика қалашығын салу идеясын Қаныш
Имантайұлы ұсынған-ды. Ол сол қалашықтың құрылысына күнделікті көңіл бөліп
отырды, оған қажетінше күрделі қаржы бөлінуіне жәрдемдесті және физика
лабораторияларының осы заманғы бірегей жабдықтармен жарақтандырылуына үлкен
қамқорлық жасады. Қаныш Имантайұлы өзінің сөйлеген сөздері мен жасаған
баяндамаларында геология, металлургия, химия, биологияда және басқа
салалардағы міндеттерді шешуде физикалық әдістерді қолданудың маңыздылығын
әрқашан атап көрсетіп отырған еді.
Қаныш Имантайұлы еліміздің ірі ғылыми орталықтарымен тығыз байланыс
орнату өте-мөте маңызды іс деп білді. КСРО Ғылым академиясы Сібір бөлімшесі
біздің Академияның қызметіне зор ықпал жасады. Ол ашылған алғашқы күндерден
бастап Қаныш Имантайұлы ғылымның барлық салаларын дамытуда бұл Бөлімшенің
үлкен болашағы болатынын айтып, бізге онымен тығыз қарым-қатынас орнатуды
тапсырды. КСРО Ғылым академиясының Сібір бөлімшесі ұйымдастырыла бастаған
1959 жылы Қаныш Имантайұлы Новосибирскіде болып, Бөлімшені дамытудың
жоспарымен және болашағымен егжей-тегжейлі танысты. КСРО Ғылым академиясы
Сібір бөлімшесінің сол кездегі председателі академик М.А. Лаврентьев
Алматыға бірнеше мәрте келіп, біздің Академиямен және оның қызметімен
танысқан еді.
Қазақ КСР Ғылым академиясы математика және механика институтының
көптеген қызметкерлері өздерінің докторлық диссертацияларын КСРО Ғылым
академиясы Сібірі бөлімшесі физика-математика және техника ғылымдары
жөніндегі ғылыми кеңесінде қорғады.
Қорыта айтқанда Қаныш Имантайұлы Сәтбаевтың геология ғылымынан басқа
ел экономикасын дамытудағы маңызды сала химия ғылымының
1.2Ұлы академик ғалымның өмірі
Қ. И. Сәтбаев туралы сөз болғанда
мен көз алдыма бір-
тұтас, жігерлі, кең, мемлекеттік ауқымда ойлай аламын ақы-
лы бар адамды елестетемін. Қ. И. Сәтбаев толық ғылыми көз-
қарасы бар, дұрыс жол таңдап ала білген, алға қойған мақсаты-
на қалтқысыз баратын азамат. Қазақстанның шексіз даласын-
да дүниеге келген ол, өмір үшін, жеңіске жету үшін күреске
бейімдейтін қатал табиғаттың қасиеттерін өз бойына жинаған.
Академик Д. И. Щербаков
Қазақстан ғылымын дамытудың бастауында тұрған, Жезқазған мыс алыбын
ашып, ел байлығын еселеуге елеулі үлес қосқан бұл адамның мұқалмас күш-
жігері, тынымсыз ізденісі жайында айту бір сәттік іс емес, немесе шағын бір
кіріспенің міндетіне жатпайды.
Қ. И. Сәтбаев туралы талай рет айтылып, талай кітап жазылды. Әлі
қанша зерттеулерге жол ашық тұрғаны белгілі. Сондықтан да біз мұны дұрыс
түсініп, осы кітапқа беташар ретіндегі сөзімізді ғана қағаз бетіне түсіруге
тырыстық.
Қаныш Имантайұлы Сәтбаев 1899 жылы 12 сәуірде Павлодар облысының
Баянауыл ауданында көшпелі қазақ отбасында дүниеге келген. 1911 жылы ауыл
мектебінде бастауыш білім алып, Павлодардың орысша-қырғызша училищесіне
түседі, ал 1914 жылы Семейдің мұғалімдік семинариясында оқиды. Оны бітіріп,
елінде мұғалім және халық соты болып бірнеше жыл қызмет істейді. Қ. И.
Сәтбаевтың 1921 жылы күтпеген жерде Томскінің технологиялық институтының
геология профессоры М. А. Усовпен кездесуі оның өміріне үлкен өзгеріс
әкелді. Жердің құрылысы, Қазақстан жер қойнауының байлықтары туралы М. А.
Усовпен болған әңгімелер оған әрі қарай оқудың қажет екенін көрсетті. 1921
жылдың күзінде қабылдау емтиханын жақсы тапсырғаннан кейін ол Томск
технологиялық институты тау-кен факультетінің геология-барлау бөлімшесіне
студент болып қабылданды.
1926 жылдың шілдесінде Қаныш Имантайұлы осы институттағы оқуын
аяқтап, диплом қорғап, тау-кен инженері-геолог мамандығын алды. Республика
басшылары оны 1925 жылы құрылған Жезқазған мыс кен орнын және салынып
жатқан Қарсақбай мыс заводын біріктіретін Атбасцветмет тресіне жұмысқа
жіберді.
1929 жылдың басында Атбасцветмет тресінде геологиялық барлау
бөлімшесі ашылып, оны Қ. И. Сәтбаев басқарды. Сол жылдың күзінен
Жезқазғанда тұрақты барлау жұмыстары жүргізілді. Соған байланысты геолком
қызметкерлері мен білімдар жас инженердің арасында үлкен тартыс басталды.
Олар Жезқазғанды ұсақ қана кен орны бар, онда көп қор жоқ деп тұжырымдаса,
Қ. И. Сәтбаев Жезқазғанда үлкен қор жатыр деп ұйғарды. Бұл ғылыми ғана
айтыс-тартыс емес еді, гәп басқада болатын. Атап айтқанда, Жезқазғанды
басталып жатқан елімізді индустрияландыру жоспарына кіргізбей, үлкен мыс
комбинатының құрылысына жол бермеу ниеті тұрды. Осы қиындықтарға қарамастан
Жезқазған 1931 жылдың аяғында өзінің мыс қоры жағынан Одақ бойынша 1-ші
орынға шықты, ал 1934 жылы Американың мыс провинцияларын басып озды. Әйтсе
де Қ. И. Сәтбаевтың қарсыластары 1938 жылдың аяғына дейін құрылыс
жұмыстарына кедергі жасаумен болды. 1938 жылдың 10 ақпанында жаңа Жезқазған
комбинатының құрылысын бастау туралы № 50 тарихи бұйрық келді. Бұл –
ізденімпаз жас ғалымның мұқалмас күш-жігерінің, елін, жерін сүйген шексіз
патриотизмінің айқын жемісі еді.
1941 жылы Қ. И. Сәтбаев жаңадан ұйымдастырылған КСРО ҒА филиалының
Геологиялық ғылымдар институтының директоры болып Алматыға ауысты. Сол
жылдың күзінде Қазақ филиалы Президиумы төрағасының орынбасары, келесі жылы
төрағасы болып тағайындалды.
Қанекең бірінші күннен бастап филиалдың және институттың тақырыптық
жоспарын мүлде өзгертіп, ғылымды соғысқа көмектесуге бағыттады. 1942 жылы
Қ. И. Сәтбаев Қазақ ССР Жезқазған аймағының кен орындары атты
монографиясы үшін КСРО-ның Мемлекеттік сыйлығын алды, сол жылы оған
жұмыстарының жалпы қорытындылары бойынша және ғылыми жұмыстарды
ұйымдастырғаны үшін геология-минералогия ғылымдарының докторы дәрежесі
берілді.
Қ. И. Сәтбаевтың бұл тұста ғылыми қызметінің негізгі бір мақсаты –
ғылыми зерттеулерді республика шаруашылығының, мәдениетінің дамуымен
байланыстыру болды. Соғыс жылдарында филиал республиканың ірі өнеркәсіп
орындары – Жезқазған, Балқаш комбинаттары мен кенді Алтайдың металлургиялық
кәсіпорындарымен тығыз байланыста жұмыс істеді. Өндірістің тапсырмасы
бойынша зерттеулер жүргізіліп, олардың нәтижелері өндіріске енгізіліп
отырды. Сөйтіп филиал аз уақыттың ішінде Қазақстанның ғылыми орталығына
айналды.
1943 жылдың күзінде Қ. И. Сәтбаев КСРО ҒА-ның корреспондент-мүшесі
болып сайланды. Жүргізіліп жатқан жұмыстардың ауқымдылығы және ғылыми
зерттеулерді әрі қарай дамыту қажеттігі филиалды Қазақстан Ғылым
академиясына айналдыруға алғы шарттар жасалды. 1946 жылы Қазақ ССР ҒА
құрылды, оның бірінші президенті болып Қ. И. Сәтбаев сайланды. Сол жылы ол
КСРО ҒА-ның академигі болды.
Соғыстан кейінгі жылдары Қазақ ССР ҒА мекемелерінің өндірістік
орындарымен творчестволық қарым-қатынасы нығайып, дами бастады. Біздің
бағытымыз – ғылыми күштерді біріктіріп, оларды негізгі халық шарушылығы
проблемаларын шешуге бағыттау дегенді Қаныш Имантайұлы академияның жұмыс
принципін анықтағанда. Осы мақсатпен академияның сессиялары республиканың
өндірістік орталықтарында – кенді Алтайда, Орталық Қазақстанда, Батыс
Қазақстанда, Қостанай облысында өткізіліп жүрді.
1951 жылдың күзінде Буржуазиялық ұлтшылдармен күреске Қ. И. Сәтбаев
Қазақ ССР ҒА-ның президенді қызметінен босатылды. Қазақстан геологиясы
проблемаларымен айналысуға мүмкіндік туды, металлогениялық жұмыстар
басталып кетті, оған Қ. И. Сәтбаев республика барлық геологиялық
мекемелерін жұмылдырды деуге болады. Металлогениялық зерттеулердің
негізінде Қ. И. Сәтбаев жазған металлогениялық болжам карталарын жасаудың
принциптері мен тәсілдері, ол негіздеген металлогениялық талдаудың
комплексті тәсілі, рудалану теориясының және кен орындарын болжаудың көп
мәселелері айқындалды. Сондықтан да Қ. И. Сәтбаевты металлогения ғылымын
негіздеушілердің бірі, ал Қазақстанда осы ғылыми бағытты орнықтырушы деп
атайды. 1950 жылдың басында Қазақ ССР Ғылым академиясы Геологиялық ғылымдар
институтында Орталық Қазақстан бойынша материалдарды жинап, талдау
жөніндегі орасан үлкен жұмыс аяқталды. 1954 жылы жұмыс макеттері және
жүйеленген металлогениялық болжам карталары жасалып болды. Бұл жұмысты
Қазақстан металлогениясын теориялық негіздеу тесе де болғандай. 1958 жылы
Орталық Қазақстанның металлогениялық болжам карталарын жасағаны үшін Қ. И.
Сәтбаев бастаған Қазақстан ғалым-геологтар тобы Лениндік сыйлық алды.
1958 жылы желтоқсанда Алматыда І-ші Бүкілодақтық металлогениялық
кеңес өткізілді, онда қазақстандық геологтардың металлогениялық
көзқарастарын түгелдей қолдап, оны белгілі мерзімде жүргізілетін
металлогениялық форумдардың басы деп атады. 1955 жылы Қ. И. Сәтбаев
қайтадан Қазақстан Ғылым академиясының президенті болып тағайындалып,
өмірінің соңғы күндеріне дейін осы қызметте істеді. Қазақстанның ҒА-сы әрі
қарай өсіп дами берді, ол аз уақыттың ішінде орындалған жұмыстар мөлшері
бойынша Одақта Украинадан кейін 2-ші орында болды, ал геологиялық ғылымдар
институты КСРО-дағы геологиялық институттар ішіндегі жетекшісі болып
танылды. Академия институттарының тақырыптары елімізді дамытуға сәйкес
нағыз актуальды мәселелерге бағытталды. Ғылымды өндіріспен жақындастыру
мақсатымен республиканың ірі өндірістік орталықтарында - Өскеменде,
Қарағандыда, Атырауда Қазақстан Ғылым академиясының мамандандырылған
институттары ұйымдастырылды. Қ. И. Сәтбаев республиканың әрбір аудандарының
ең жақын перспективаларын көре білді. Республика үкіметінің маңызды
шешімдерін тез арада орындауға ат салысты. Ол Маңғыстау түбегінің табиғи
байлықтарын кешенді зерттеуді, тың көтерудегі ғылыми жұмыстарды, Ертіс-
Қарағанды каналы құрылысындағы зерттеулерді жеке өзі басқарды. Рудалардағы
бағалы компоненттерді кешенді түрде пайдалану, Қазақстанда минералды-
шикізат кен орындарын ашу, болашақ металлургиялық заводтарды салуды
негіздеу мәселелері оның әрқашан бақылауында болды. Ғалымның басылып шыққан
жұмыстарының тізімінде 660-тан астам атаулар бар. Қазақстан ғылымын
дамытуда, теориялық ғылымда жаңа мәселелерді шешуде, оны еліміздің игілігі
үшін қолдануды Қ. И. Сәтбаевтың еңбегі орасан зор.
КСРО ҒА Президиумының мүшесі, Лениндік сыйлықтар жөніндегі комитеттің
және жоғары аттестациялық комиссияның мүшесі ретінде ол басқа
республикаларда да ғылымның дамуына үнемі өз әсерін тигізді. Қаныш
Имантайұлы, әсіресе, Орта Азия республикаларында ғылымның дамуына көп
көмектесті. Оған ризашылдығын білдірген тәжік ғалымдары 1951 жылы оны Тәжік
КСР ҒА-ның құрметті мүшелігіне сайлады. Міне, осылай елі, халқы үшін
қажетті маңызды мәселелерді шешуде қажымай-талмай еңбек еткен Қ. И. Сәтбаев
тамаша азамат, талантты геолог, ғылымның ұйымдастырушысы, аса ірі мемлекет
қайраткері бола білді. Оған адамдарға қамқоршы болу, кішіпейілділік,
сонымен қатар іске қатал, бірбеткей қасиеттер тән еді. Халқы үшін қалтқысыз
қызмет еткен Қанекең әрқашан ел есінде деуге болады.
Бүгінде республиканың қалалары мен поселкелерінің көшелері, ҚР ҰҒА
Геологиялық ғылымдар институты, Жоңғар Алатауындағы мұздық және шың,
ғарыштары кіші планета Қаныш Сәтбаев есімімен аталады.
Х. А. Беспаев
Қ. И. Сәтбаев атындағы Геологиялық ғылымдар
институтының директоры, геология-минералогия
ғылымдарының докторы.
Ел халық тарихында өшпес із қалдырған, аңыз ретінде айтылып жүретін,
ұрпақтан ұрпаққа тарайтын, өмірге бейне – бір үлгі-өнеге болатын абзал
адамдар болған және бұдан былай да бола бермек. Бұлардың ортасында жүріп
замандасы болған, талай тамаша істерін көзімен көріп, құлағымен естіген
әрбір адал жан оларды әрқашан зор мақтаныш сезіммен айтып жүреді, жас ұрпақ
алдында үлгі етіп тартып отырады.
Мұның өзі, әрине, әбден табиғи нәрсе, адам атаулыға біткен көп жақсы
қасиеттердің бірі. Мұның нәтижесінде еліне, халқына жан–тәнімен адал қызмет
атқарған адам өлгеннен кейін де ғасырлар бойы ел тарихында, халық санасында
сақталып жүреді. Осындай адамдардың бірі – қазақ халқының адал ұлы,
білімпаз уәкілі академик Қаныш Имантайұлы Сәтбаев еді.
Өзінен бұрын да, өз тұсында да кездескен осындай ардақты адамдардың орны
мен еңбегін бағалай келіп, қазақ халқының алып ақыны Абай кезінде былай
деген екен:
Өлді деуге сыя ма, ойландаршы,
Өлмейтұғын артында сөз қалдырған.
Ал қазақ халқының қазіргі аса дарынды ақыны Ә. Тәжібаев жасы кіші
болғанымен академик Қ. Сәтбаевпен замандас болған, өмірлік ісін көрген,
ұстаздық сөздерін өз құлағымен естіп, тоқыған адам, сол себептен де ол
өзінің Монологтар деп аталатын поэмасында Қ. Сәтбаев аузынан шыққан
бейнебір өсиеттік мәні бар сөздерде былайша шебер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz