Қарқаралы аймағының табиғат ресурстарының жағдайы және экологиясы

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 40 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

Кіріспе
1 Бөлім. Қарағанды облысының жалпы табиғи сипаттамасы
1.1. Географиялық орны және рельефі
1.2. Геологиялық құрылысы және пайдалы қазбалары
1.3. Климаты
1.4. Жер бетіндегі ағын
1.5. Топырағы
1.6. Өсімдігі
1.7. Жануарлар әлемі

2. Бөлім. Қарқаралы ауданының жер қорлары
2.1. Жер қоры және оны пайдалану
2.2. Халқы
2.3. Мәдениеті
2.4.Аймақтың шаруашылығына сипаттама және ауыл шаруашылығының халық
шаруашылығындағы орны
2.5. Мал шаруашылығы
2.6. Егін шаруашылығы
2.7. Орман шаруашылығы
2.8. Шаруашылықтардың аймақ экономикасында алатын орны

3. Бөлім. Қарқаралы аймағының табиғат ресурстарының жағдайы және экологиясы
3.1. Табиғат ресурстарының жағдайы
3.2. Аймақтың кәзіргі экологиялық жағдайы

Қорытынды

Қолданылған әдебиеттер

Кіріспе
Қазіргі кезеңде адам мен оны қоршаған ортаның қарым-қатынасы
күрделене түскені мәлім. Жер шарындағы халық санының жедел өсуі мен
өндіргіш күштердің күрт дамуы адамның табиғатқа ықпалын күшейтті.
Жер бетіндегі экологиялық жағдайдың өзгеруі? әсіресе, ғылыми-
техникалық өрлеумен тікелей байланысты. Өнеркәсіптің дамуы жер
қойнауындағы қазбаларды игеруді ұлғайтты. Өз кезегінде бұл ауаның
ластануын күшейтті.
Атмосфера ауасының ластануы қазіргі кезеңде аса маңызды және
күрделі проблеммалардың бірі болып табылады. Адамның қолымен
жасалған зиянды іс табиғатты зат алмасу мен табиғи компоненттердің
байланысына да әсер етпей қоймайды.
Ластаушы заттар ауада біртіндеп жинала келе адам денсаулығына
ғана емес, сонымен қатар өсімдік және жануарлар әлеміне әсерін
тигізеді. Күкүрт газы, фтор сутегі, хлор, қорғасын, сынап, мышьяк
және тағы басқа заттар өсімдіктерге улы болып келеді. Оның ішінде
күкүрт газы өсімдік жапырақтарын қарайтып? Оның соңы өсімдіктердің
жойылуына әкеледі. Өсімдік азайған жерде жануарларда тұрақтанбайды.
Химиялық заттардан құралған лас қалдықтар жануарлар ағзасына сініп,
олардың тәбетін бұзып, анемия ауруына шалдықтырады.
Атмосфераның төменгі қабатында жиналатын өндіріс қалдықтары,
зиянды газдар адам денсаулығына үлкен зиян әкеледі. Осының
нәтижесінде бронхит, бронхитті ентікпе, астма, өкпе рагі аурулары
тым көбейіп кетті. Тыныс жолдары арқылы қанға тарап, олар қан
құрамындағы гемоглобин мөлшерін азайтуда.
Осы жағдайлардың бәрі ауа ластануының аса маңызды, күрделі
проблема екендігін дәлелдеп отыр. Еліміз Қазақстан да осындай
жағдайларды басынан кешіп? Республикамыз қазір экологиялық жағдайы
ауыр өлкенің біріне айналып отыр. Республикамызда әр түрлі лас
қалдықтармен ауаны ластайтын мекемелері шоғырланған ірі қалалар мен
әр түрлі саладағы ошақтары бар.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты Қарқаралы ауданының жер
ресурстарының ластануы және оны шешу жолдары тақырыбындағы ластануы
жағдайын зерттей отырып, ондағы өндірістік мекемелердің зиянды
заттармен атмосфера ауасына әсер етуі мен лас қалдықтардың мөлшерін
жою немесе пайдаға асыру, ауа сапасын жақсарту, бақылау жолдарын
қарастыру.
Дипломдық жұмыстың тақырыбы бүгінгі таңда маңызды деуге
болады, себебі Қазақстан Республикасының жер ресурстарының ластану
мониторингін құруға өз үлесін қосады.
Дипломдық жұмыстың мақсатына жету үшін, алдымызда келесі
көрсетілгендей талаптар қойылған:
question Жердің негізгі ластаушы көздеріне толық сипаттама беру
(оның ішінде өндірістік тұрғыдағы ластаушы көздер)
question Жер қорларына әсер ететін факторларды меңгеру
question Қарқаралы ауданының экономикалық-географиялық сипаттамасын
қарастыру
question соңғы жылдардағы динамиканы көрсету
question Жер сапасының жақсарту жолдары мен тазарту, қорғау
әдістерін бегіту.
Дипломдық жұмыста Қарағанды облысының қоршаған ортаны қорғау
басқармасы мен облыстық және қалалық статистика басқармасының
статистикалық мәліметтері мен Қарқаралы қаласы бойынша атмосфераға
шығарылған лас қалдықтар мөлшерінің әдістемелері қолданылған.
Зерттеу барысында түрлі географиялық тәсілдер: статистикалық,
салыстырмалық, картографиялық, жүйелеу, талдау тағы басқалары
қолданылған.
Дипломдық жұмыстың нәтижелері теориялық зерттеулерде қолдануға
болады.
1 Бөлім. Қарқаралы ауданының жалпы табиғи сипаттамасы

1.1. Географиялық орны және рельефі

Қарқаралы ауданы Қарағанды облысыңдағы Қазақтың қатпарлы таулы
аймағында орналасқан. Бұл аймақ геоморфологиялық және геологиялық
ерекшеліктері жөнінен негізгі төрт ауданға бөлінеді: облыстың солтүстік
жағын Қазақтың ұсақ шоқылы өңірі (50 пайызға жуық) алып жатса, оңтүстікте –
Бетпақдала үстіртінің солтүстік жағы және солтүстік Балқаш жағалауының
үстірті құрайды, ал оңтүстік-батысы – Аралмаңы Қарақұмы алып жатыр.
Ұсақ шоқылы бұл аудандарда жер бедерінің басты түрі толқынды жазық
десек, бұрын олар өзендердің аңғары болған жерлер. Сондай-ақ мұнда жалпақ
жазықтар мен гранитті тау массивтері де кездеседі. Ұсақ шоқылы жерлердің
теңіз деңгейінен жалпы биіктігі – 350-500 м. Бұлардың ең биік бөлігі
облыстың шығыс аудандарында. Олар биіктігі 500-800 метрлік тау шыңдарынан
тұрады. Ең биігі Қарқаралы – 1358 м, Кент – 1367 м және Қызыларай.
Қызыларайда – Орталық Қазақстанның ең биік тауы - Ақсоран, ол теңіз
деңгейінен 1565 м биіктікте орналасқан.
Қарқаралы жері геоморфологиялық жағынан күшті көтерілген (абс.
биіктігі 400-1000 м) табиғ аймақ – Сарыарқаның неғұрлым қыратты келген
орталық бөлігін қамтиды. Рельефі шоқыаралық ойпаңдармен, өзен аңғарларымен,
құрғақ өзен аңғарларымен, жыра-сайларды қуалап жер бетіне шығып жатқан ыза
суларымен, тұйық ойыстарымен, көл қазаншұңқырларымен күрделеніп отырады.
Берік тау жыныстары жартас, ретсіз шашылып жатқан тас үйінділері және қорым
тас күйінде жер бетіне шығып жатады. Ұсақ шоқылық палеозойдың орта тұсынан
бастап осы уақытқа дейін жалғасып келген ұсақ континеттік даму процесінің,
яғни докембрийлік, палеозойлық және неғұрлым кеш тектоникалық құрылымдардың
қарқынды бұзылуы, денудациялануы есебінен қалыптасты. Денудациялық
процестер таулы өңірді аласа тауларға, үгілмейтін тау жыныстарынан тұратын,
бір-бірінен оқшауланған тау массивтері бар көлемді көне пенепленге
айналдырды. Кайнозой-мезозой пенеплені әлсіз эпейрогендік қозғалыстарды
бірнеше рет басынан өткізді. Пенеплендену процесі және аздаған
неотектоникалық көтерілім облыс жерінде көлемді, тегістелген басты су
айрықтарын (оңтүстікте Балқаш-Ертіс, оңтүстік-батыста – Сарысу-Теңіз,
солтүстікте – Есіл-Ертіс) қалыптастырды. Тау жыныстарының сипаты мен жату
тереңдігіне орай ұсақ шоқылықтардың денудациялық пішіндері әр түрлі келеді.
Атап айтқанда, граниттер желдің үгу қасиеті әсерінен жартасты, тік өркешті,
дөңгелек және көпшік пішінді болып, ал ұзынан-ұзақ жатқан құмтас, әктас
және жанғыш тақтатас қабаттары қырқалы және жонды келеді. Ал қайталама
кварциттерге үшкір шыңдар (шоқылар) тән. Аккумуляциялық жазық үстінде
суффозиялық орлар мен кеуіп кететін көлдері бар дефляциялық қазаншұңқырлар
кең тараған. Өзен аңғарларының морфологиясы көбіне климаттық және
ландшафтық жағдайларға байланысты келеді. Облыс территориясы орография
бойынша шартты түрде Ульянов, Топар қала типтес поселкелерін қосатын деңгей
бойынша 2 бөлікке (батысы көбіне жазық, тегіс келген ұсақ шоқылы және
шығысы – қырқалы, нағыз ұсақ шоқылы) бөлінеді. Облыстың батыс бөлігін Есіл
мен Нұра өзендері аралығындағы ауқымды жерді алып жатқан және Теңіз-
Қорғалжын ойысына қарай еңістеу келетін денудациялы ұсақ шоқылы және
делювийлі-пролювийлі жалды-қырқалы су айрық жазығы қамтиды. Абсолюттік
биіктігі шығыста – 500 м, батыста – 400 м. Жазық үстінде мүжіліп,
тегістелген ұсақ шоқылар, жалдар мен жекелеген таулар оқшауланып тұрады,
олар: солтүстікте – Ақдің (809 м), Нияз (833 м), солтүстік-батыста – Мұзбел
(503), оңтүстік-шығыста – Найза (633), оңтүстікте – Ақшоқы (588) т.б.
Облыстың бұл бөлігіндегі жазық далалы өңір егістікке және мал жайылымына
игерілген. Бозды-бетегелі дала, сонымен қатар Нұра, Құланөтпес, Шідерті,
Есіл өзендерінің кең жайылмаларындағы және көл қазаншұңқырларындағы түрлі
шөпті шалғындар шабындыққа пайдаланылады. Облыс территориясының шығыс
бөлігі нағыз ұсақ шоқылы жіне биіктік белдеу элементтері байқалатын аласа
таулар келеді. Өңірдің оңтүстігі Нұра, Жарлы, Талды, Түндік өзендерінің
жоғарғы ағысында Үлкен Қарақуыс (1342), Кіші Қарақуыс (1327), Бүйіртас
(1267), Кешубай (1559), Қоңыртемірші (1369), Соран (1183) т.б. таулардан
құралған көтеріңкі келген таулы-ұсақ шоқылы су айрықтарынан тұрады.
Облыстың шығыс бөлігінің орта тұсынан батыстан шығысқа қарай Наршөккен
(1108), Ханқашты (1220), Түнғатар (1161), Қарқаралы (1403), Кент (1469),
Бақты (1176), Жақсы Абралы (1300) т.б. аласа тау тізбектері созылып жатыр.
Бұлардан солтүстігірек жеке-жеке оқшауланып Семізбұғы (1049), Айыр (793),
Желтау (959), Қу (Балқантау, 1366), Достар (1025), Арқалық (1064), Мыржық
(969) т.б. таулар орналасқан. Территорияның негізгі бөлігі жартасты, жалды-
қырқалы және қырқалы келген су айрықты-ұсақ шоқылы (абс. биікт. 500-700 м-
дей) және ұсақ шоқылы денудациялық жазықтан тұрады. Көтеріңкі бөлігі арал
күйінде орналасқан тауларда, аласа жері – тауаралық қазаншұңқырлар мен
(Қарасор, 621 м), өзен аңғарларына (400-600 м-дей) сай келеді.

1.2. Геологиялық құрылысы және пайдалы қазбалары

Қарқаралы территориясы каледон және герцин құрылымдарын қамтитын
Орталық Қазақстан палеозойдының ортаңғы бөлігінде орналасқан. Каледон
қатпарлығына Шыңғыс-Тарбағатай мегантиклинориі мен Шыңғысалды синклинориі
(шығыста), Ерементау антиклинориі мен Семізбұғы синклинориі (солтүстікте),
каледонид пен герцинидтің орта тұсында орналасқан Қарағанды синклинориі
(Ерементау антиклинориінен оңтүстікте), герциндік Теңіз ойысы мен Қарағанды
синклинориіне батыс бөлігінен келіп жалғасатын СарысуТеңіз көтерілімі
жатады. Құрамында Спасск антиклинориі, Қарасор және Успен синклинориі,
Жоңғар-Балқаш қатпарлы жүйесінің солтүстік доғасы кіретін герциндік
құрылымы Қарағанды синклинориінен оңтүстікте орналасқан.
Бұл құрылымдар түрлі құрамды құмтас, әктас, кварцит, жанғыш тақтатас,
вулканиттерден түзілген. Әр түрлі бағыттағы жарылыстары мен опырылыстары
бар интрузиялар жыныстары қатпарлыққа жаншып, қиып өткен. Геологиялық
құрылымдар ішінде егжей-тегжейлі зерттелгені ендік бағытқа жақын созылып
жатқан Қарағанды синклинориі. Бұл өңірде қазіргі кезде 30-дай өндірістік
кен орны орналасқан. Синклинорийдің орта тұсын Қарағанды көмір бассейні
алып жатыр. Қарағанды синклинориінің батыс бөлігі опырықты-синклинальды
девон және төменгі палеозойдың вулканогенді-терригенді қабаттарынан
түзілген майысулар мен көтерілімдердің кезектесіп отыруымен сипатталады.
Мұндай Самар және Завьяловка тас көмір кен орындары орналасқан. Опырық-
синклинальды шығыс және батыс жағынан меридиан бағыттағы жарылыстармен
шектелген. Бассейннен солтүстікте таман фамен және турней ярусының
карбонатты жыныстарымен, сол сияқты төменгі карбонның көмірлі қабаттарынан
түзілген брахисинклинальдардың және мульдарлардың көтеріңкі учаскелерімен
кезектесіп отыратыны байқалады. Бұл тұста көміріндегі күл мөлшері жоғары
Қушоқы және Бөрілі кен орындарының қабаттары сай келеді. Қарағанды көмір
бассейнінің оңтүстік жиегінде қоғасын-мырышты руда жүлгелері мен Жалайыр
барит кен орны белгілі. Бассейннің түрлі бөліктерінен металлургия, химия
және цемент өнеркәсібіне пайдалануға жарамды әк тастың 20 кен орны
анықталды. Бұлардың қатарына барланып пайдалануға берілген Астахов,
Сарыапан, Волын, Оңтүстік Топар әк тас кен орындары жатады. Құмтас-қиыршық
тас кен орындарының (Шахан, Оңтүстік Соқыр т.б.) негізгі зерттелген бөлігі
өзен аңғарларында шоғырланған. Юра шөгінділері үстіне жиналған саз балшық
аязға төзімді құрылыс кірпішін, керамсикалық бұйымдар, отқа төзімді
материалдар даярлауға пайдаланылады. Ақтас, Сасыққарасу саз балшық кен
орындары пайдаланылуда. Девон эффузияларынан құрылысқа жарамды тас кені
(Майқұдық, Қарабас, Аман кен орындары) жан-жақты зерттеліп, игерілуде.
Қарағанды синклинориінен оңтүстігірек Тектұрмас антиклинориінен солтүстікке
таман шығыс-солтүстік-шығыс бағытта (батысында Шерубайнұра өзенінен
шығысында Орталық Қазақстан жарылысына дейін) ұз. 250 км, ені 5-15 км-лік
Спасск жаншылу зонасы (Спасск тектоникалық зонасы, Спасск рудалы зонасы
орналасқан). Бұл зонада Орталық Қазақстанның девондық жанартаулық
белдеуінің жыныстары солтүстік-шығыс бағытқа қарай созылған қатпарлықты
қалыптастырған. Мұнда 20 шақты жанартаулық-тұнбалы мыс кені және 250-ден
астам мыс белгілері мен бірнеше геохимиялық аномалиялар анықталды.
Пирофилит мәрмәр кендері де табылып, барланды. Зонаның оңтүстігіне таман
ендік бағытқа жақын силурдың терригендік жыныстарынан түзілген, кіші
гранодиоритті интрузияларымен байланысы бар Нұра антиклинориінен
оңтүстігірек желге мүжілген жоғары протерозой гипербазиттернде никельге
рудалануы және хризопразалық минералдануы кем Тектұрмас антиклинориі
созылып жатыр. Спасск антиклинориі және Успен тектоникалық зонасының
Шыңғысалды антиклинориімен түйісер жерінде кремнийлі-карбонатты-терригендік
фамен шөгінділерінде баритті-қорғасынды-мырышты полиген кен орындары
шоғырланған Қарқаралы рудалы ауданы орналасқан. Гранит және жоғарғы фамен
туфы, туфогенді құм тасы бар гранодиориттің солтүстік массивтерінде кремний-
пиритті-магнетитті-гематитті, скарнді-магнетитті кен орындары ұштасып
жатыр. Порфирлі гранитоидтардың ұсақ интрузияларында вольфрам, молибден-мыс
рудаларының ұсақ дақты жолағы, фаменнің кремнийлі-терригенді шөгінділерімен
ұштасып жатқан темір-марганецтің және қоғасын-мырыш рудаларының
стратиформдық белгілері, тотықты-карбонатты жыныстардың ұсақ
инфильтрациялық кен орындары белгілі. Жоғарғы палеозойлық лейкократтық
гарниттерінде бірегей кристалдардың белгілері кездеседі. Обылс жерінде
батыс жағынан қоршап жатқан Сарысу-Теңіз көтерілімі әр кездері опырық-
синклиналь және горст-антиклиналь түзейтін қатпарлық пен жарылыстың
бұзылуға жиі ұшырап отырған жанартаулық шөгінді және интрузивті жыныстардан
түзілген. Көтерілімнің орталық бөлігін алып жатқан Шұбаркөл опырық-
синклиналіне күлділігі аз, қоры 2 млрд.т энергетикалық Шұбаркөл көмір кені
орналасқан юра ойысы, ал Қызылжар горст-антиклиналіне Баршын липарит және
кірпіштік саз кендеріне сай келеді. Шыңғысалды синклинориі мен Шыңғыс-
Тарбағатай мегаитиклинорийінің батыс бөлігін тұтас қамтитын облыстың шығыс
жартысы төменгі палеозой жыныстарынан түзілген. Мұнда карбонның порфирлі
гранитоидтарының ұсақ интрузияларымен байланысты келетін мысты-порфирлік
типті плутоногенді-гидротермальды рудалану және колчедандық типке
жақындайтын ұсақ мыс кен орындары анықталады. Қарағанды облысы халық
шаруашылығының сумен қамтамасыз етілу балансында жер асты суы маңызды роль
атқарады. Жер асты суының пайдалануға неғұрлым қолайлы бөлігі Нұра,
Шерубайнұра, Жарлы, Талды, Түндік өзендерінің аллювийлік шөгінділеріне
жиналған. Юраның конгломерат-құмтас қабаттарында Қарағандыны сумен
жабдықтауға алынатын арынды су қоры жиналған. Түпкі тау жыныстары
жапсарларында орналасқан жарықшақтық типті жер асты сулары анағұрлым кең
таралған. Бұл өңірлерден сорылып алынған су елді мекендерді сумен қмтамасыз
етуге және шабындықтарды суландыруға пайдаланылады. Облыс жерінде
жарықшақтық типке жататын бірнеше минералды су көздері ашылып, зерттелді.
Олар – Жосалы, Темірсу (темір микрокомпоненті бар), Жартас минералды суы,
сонымен қатар тұйық Қарасор көлінің минералды суы мен шипалы балшығы.

1.3. Климаты
Климаты тым континеттік және қуаң келеді. Шуақты күндердің ұзақтығы
жылына 2300-2400 сағат, оның ең жоғарғы мәні шілде айына келеді.
Радиацияның жылдық жиынтық мәні 100 ккалсм2-дей, ал шашыранды радиациянікі
– 48 ккалсм2-ге дейін. Облыс жеріне ауа массасының 3 негізгі типі
(арктикалық, полярлық, тропиктік) емін-еркін әсер етеді. Жылдың суық
мезгілінде ауа райының қалыптасуына азия антициклонының батыс тармағы күшті
әсер етеді. Қыста барлық бөлігінде ашық ауа райы қалыптасады. әдеттегідей
ауа райының көктемде сақталатын антициклондық режимі әсерінен күндіз ауа
температурасы жоғары, құрғақ желді келеді де, түнге қарай күрт салқындайды.
Көктемгі ауа райы құбылмалы. Жазда Орталық Қазақстанның далалық аймағы
үстінде ауаның қатты қызуы әсерінен бұлтсыз, қуаң, ыстық ауа райы орнайды.
Қаңтардың орташа температурасы солтүстік-шығыстан солтүстік-батысқа қарай –
14,4оС-тан – 17,9оС-қа дейін ауытқып отырады. Ең төменгі температура
тиісінше – 45оС – 52оС. Шілденің орташа температурасы 18,5оС-тан (шығыста)
20,4оС (солтүстікте және батыста) аралығында, ең жоғарғы мәні 40оС-қа
жетеді. Ауа температурасының орташа жылдық мөлшері 1,2оС-тан 2,3оС-қа
дейін. Жылы маусымның ұзақтығы облыстың қыратты бөлігінде (таулы Қарқаралы
ауданында) 198 күннен солтүстік-батыс далалық өңірінде (жазық Нұра ауданы)
207-220 күнге дейін. Аязсыз маусымның ұзақтығы тиісінше 90-100 және 110-135
күнге тең. Ауаның неғұрлым жоғары салыстырмалы ылғалдылығы қыс айларында
байқалады. Облыс территориясы бойынша жылдың жылы мезгілінде ауаның
салыстырмалы ылғалдылығы солтүстіктен оңтүстік-батысқа қарай кемиді. Маусым-
шілдеде ауаның ең төменгі салыстырмалы ылғалдылығы байқалады (53-58 %).
Атмосфералық жауын-шашынның мөлшері жерінің көпшілік бөлігінде 230-300 мм,
ал шығыста 330 мм. Жауын-шашынның ең жоғарғы мөлшері шілдеге (41-57 мм), ең
төменгі мөлшері қаңтарға (8-18 мм) сай келеді. Желдің орташа жылдық
жылдамдығы 5,5 мсек. Жел жылдамдығының неғұрлым жоғарғы орташа айлық мәні
наурызға (6,8 мсек), сәл төмені ақпан мен желтоқсанға (6,5 және 6,1 мсек)
сай келеді. Жел жылдамдығының ең төменгі орташа айлық мәні тамызда (4,3
мсек) байқалады. Қарағандыда жел жылдамдығының ең жоғарғы көрсеткіші (37
мсек) 20 жылда бір рет қайталанады. Жылдың суық мезгілінде жел режимі
негізінен сібір антициклонының батыс тармағының ықпалы әсерінен
қалыптасады. Жылдың жылы бөлігіндегі жел режимі болар-болмас сезілетін бар
депрессиясына байланысты келеді. Облыс территориясы үстінде найзағай
құбылысы жазда жиі-жиі, көктем мен күзге қарай бәсеңдеу қайталанып, дауыл,
нөсер және бұршақпен қатар жүреді. Мұнда жылына орташа мөлшерде 20-24 күн,
ал Қарқаралы өңірінде 28 күн найзағай жарқылдайды. Бұршақ жылдың жылы
мезгілінде ұзындығы мен ені бірнеше километрге созылатын белдеу бойынан
байқалады, және негізінен сирек түседі. Боран жиі болып тұрады, қыста
орташа есеппен 21-38, кей өңірлерде 50 күн боран соғады. Облыстың далалықө
өңірінде 20-38 күн шаңды дауыл, 16-28 күн тұман (Қарағандыда 37 күндей)
болады. Облыс климатының өте айқын байқалатын ерекшеліктерінің бірі –
қуаңшылық. Көкектен қыркүйекке дейінгі аралықта 60-100 күн аңызақ жел
соғады. Қарағанды мен облыс жерінде қыс кейбір жылдары тым қатал болып, 5-
5,5 айға созылады.Тұрақты қар жамылғысы әдетте ноябрьдің ортасында
қалыптасып, 120-150 күндей жатады. Қаңтарда аяз әжептәуір күшейеді – 20оС-
тық және одан да төмен аязды күндер саны облыс территориясы бойынша жылына
10-15 күннен 40-50 күнге дейін ауытқып отырады, ал кейбір жылдары айына 20-
25 күнге жетеді. Қар жамылғысының қалыңдығы 20-26 см, ал қар қалың түскен
жылдары 32-50 см-ге жетеді. Жазы 3-40 айға созылып, барлық жерде дерлік
ыссы әрі құрғақ болады. Ауа температурасы шілдеде 34-39оС, кейбір жылдары
40-43оС-қа дейін көтеріледі. Жаз маусымында түсетін атмосфералық жауын-
шашын жылдық мөлшердің 40%-ын алады. Жазғы жаңбыр көбіне нөсер күйінде
өтеді. Күз мезгілі қыркүйектің басынан басталып, қазанның аяғына дейін
созылады және жазбен салыстырғанда тым қуаң болады.
Қоңыржай жылы, ұсақ шоқылы – қуаң аудан Сарыарқаның неғұрлым аласа
бөлігін қамтиды. Гидротермиялық коэффиценті 0,7-0,8-ге тең. 10оС-тан жоғары
температураның жиынтығы 2000-2600оС.

1.4. Жер бетіндегі ағын
Өзендері ағынсыз тұйық көлдердің (Теңіз, Қарасор) және Ертіс
алаптарына жатады. Өзен торының жиілігі 0,07-0,09 кмкм2. Облыстағы өзендер
мен бұлақтардың 1800-ге жуығының ұзындығы 10 км-ден кем, 365 өзен 10-нан
100 км-ге дейін, ал 11 өзеннің ұзындығы 100 км-ден асады. Басты су
артериясы болып Нұра өзені саналады. Ірі өзендер қатарына сондай-ақ Түндік,
Талды, Жарлы, Құланөтпес өзендері де жатады. Облыстың оңтүстік және
оңтүстік-шығысында аласа таулы рельеф басым болуына байланысты өзендері
негізінен солтүстік және солтүстік-шығысқа қарай ағады. Өзендерінің
барлығы қар суымен қоректенетін Қазақстанның кәдімгі жазық өңір өзендеріне
жатады. Су режиміндегі басты ерекшелік – көкектің бірінші ширегінде
басталатын көктемгі су тасу. Өзендердің жылдық ағынының негізгі бөлігі (70-
95%-ы) көктемге келеді. Жазғы төменгі деңгей кезінде өзендер тым таяздап,
қара суларға бөлініп, суының тұздылығы артады, кейбірі тартылып қалады.
Өзендер қарашада толық қатады. Мол сулы жылдары бірқатар өзендер 0,5-0,6 км-
ге, ал Нұра өзінің төменгі ағысында 2 км-ге дейін жайылып кетеді. Өзен
арналарының ені 15-30 м-ден 50-70 м-ге (ірі өзендер) жетеді. Тереңдіктері
әдетте 3-5 м-ден аспайды.
Көлдері. Облыс территориясында 1300-ге жуық көл бар, олардың ішінде
100 көлдің ауданы 1 км2-тен асады. Аласа таулы және қырқалы суайрықтар мен
үлкен тұйық алаптардағыға қарағанда өзен аңғарлары мен арналары бойындағы
көлдер кеңірек таралған. Айдындардың ауданы 0,5-1,5 км2-лік ұсақ көлдер
қуаң жылдары кеуіп қалады. Көл суының минералдылығы 1гл-ден 10гл-ге дейін
ауытқып отырады. Облыстың оңтүстік-шығыс бөлігіндегі аласа таулы және
қырқалы суайрықтарындағы көлдердің қазаншұңқырлары жайдақ, жағалары аласа
келеді. Қуаң жылдары ұсақ көлдері кеуіп қалады. Неғұрлым тереңірек көлдерде
(Үлкенкөл) су бүкіл жыл бойы сақталады. Үлкен тұйық ойыстардағы көлдер
беткі және жер асты суы ағындарының базисі болып саналады. Солардың ең
ірісі Қарқаралы қаласынан солтүстікте жатқан Қарасор адырлы-жазықты тұйық
ойыс. Ол өңірде 50-ге жуық көл бар (Қарасор, Саумалкөл, Балықтыкөл т.б.) су
айдындарының орташа тереңдігі 1 метр, кей жерде 4-5 м-ге дейін барады.
Суының минералдылығы 35-41 гл. Көл түбінде емдеу орындарында
пайдаланылатын күкіртті-сутекті шипалы сұр балшық тұнған. Көл суын
пайдалану шектелген. Облысты сумен қамтамасыз ету балансында Нұра мен
Шерубайнұра өзендерінде салынған бөгендер мен кңаналдар (Самарқан бөгені,
Шерубайнұра бөгені) сол сияқты оншақты ұсақ тоғандар маңызды рол атқарады.
1973жылдан обылыс территориясында Қарағанды мен Теміртау қалаларын ауыс
сумен қамтамасыз ететін ірі гидротехникалық құрылыс – Ертіс-Қарағанды
каналы жұмыс істейді.

1.5. Топырағы
Қарқаралы территориясында ойдым-ойдым кездесетін қара шірінділі
қабатының қалыңдығы 41 см-дей оңтүстіктің қара топырағын есептемегенде
негізінен қызыл-қоңыр топырақ басым келеді. Зоналық қызыл-қоңыр топырақ
арасында интерзоналық топырақ, сортаң топырақ, шалғынды топырақ және оның
комплекстері таралған. Аласа таулар мен ұсақ шоқылықтарда таудың қара
топырағы қалыптасқан. Күнгірт-қызыл топырақ көтеріңкі келген суайрықты
жазықтарда таралған, қара шірінді мөлшері 2,5-4%. Саздық және карбонатты
саз мөлшерінің көптгіне байланысты жел эрозиясына ұшырап отырады. Бұлар
біршама құнарлы топырақ түрлеріне жатады. Күнгір қызыл топырақ облыстың
шығыс бөлігінде таралған. Қатты жыныстардың, не олардың үгінділерінің
сыртқы қабаттан 40-80 см тереңдікте жатуы бұл топырақ түрінің өзіндік
ерекшелігі болып табылады. ӨҚызыл қоңыр топырақ облыстың оңтүстігінде басым
келеді. Қара шірінділі гаризонттың қалыңдығы 25-45 см, ондағы қара шірінді
мөлшері 2-3%. Жыртылған жері дәнді дақыл өсіруге пайдаланылады, дегенмен
тәлімі егіншіліктің түсімі тұрақсыз келеді. Күңгірт қызыл қоңыр топырақ
ұсақ шоқылар аралығындағы барлық жерде тығыз жыныстар бетінде 5-30 см
тереңдікке таралған. Жайылымдық жер терінде пайдаланыларды. Аласа таулы
аймақта таудың күңгірт қызыл топырағы қамтиды. Шалғынды топырақ шағын
учаскелер күйінде жер асты сулары жақын жатқан жерлерде (өзен
жайылымдарында, тау етектерінде т.б.) кездеседі. Қара шірінділі топырақтың
қалыңдығы 32-50 см, қара шірінді мөлшері 5-8% аралығында. Шалғын топырақты
аймақ негізінен шабындыққа, ішінара жайылымға пайдаланылады. Қара шіріндісі
5-2% келетін сор топырақ рельефтің әртүрлі элементтерімен бірге кездеседі.
Жер бетінің күшті тілімденуі, ойыстар мен өзен аңғарларының көптігі,
атмосфералық жауын-шашынның көбірек түсуі және жер асты суының молдығы
шалғынды-далалық топырақтың кеңірек таралуына себебін тигізеді. Шалғынды-
далалық топырақ ылғалға және қоректік заттарға бай, сондықтан егіншілік
үшін қолайлы келеді.

1.6. Өсімдігі
Қарқаралы флорасында 78 тұқымдасқа жататын гүлді өсімдіктің 850 түрі
кездеседі. Оның ішінде астра тұқымдасына 121 түрі, астық тұқымдасына 63
түр, бұршақ тұқымдасына 62 түр, алабұталар тұқымдасына 60 түр кіреді.
Өсімдіктердің эндемик түрлерінен кездесетіндері: қазақстан астрагалы,
қарқаралы бөріқарақаты, қарқаралы бидайығы, қарқаралы сылдыршөбі. Облыс
территориясы боздың-бетегелі дала қалыптасқан. Саздақ тоқан. Күңгірт қызыл
топырақ үстінде шымдастық тұқымдасты дала көбірек таралған. Кең өзен
аңғарлдарындағы құмдақ топырақ бетінде жусан, бетеге, леселинг қауы,
шашақты қаңбақ, дала шалфейі, ұзын жапырақты құмдақ шөп өскен әртүрлі
шөпті, жусанды-бозды-бетегелі дала қалыптасқан. Саздақ топырақ тараған
өңірде қылтаң селеу өскен селеулі-бетегелі даланың петрофитті түрі
қалыптасуда. Шоқылардың бетегелерінде аласа қараған мен бұта қараған
басымырақ бұталы дала дамыған. Басқа бұталы өсімдіктерден бүрген, шайқурай,
тобылғы, ұсақ жапырақ ұшқат жиі кездеседі. Қара шіріндісі орташа қара
топырақ үстінде дамыған әртүрлі шөпті, астық тұқымдасты дала, облыстың
солтүстік-шығыс бөлігіндегі Семізбұғы тауының маңындағы толып жатқан сай-
жыралар бойында орналасқан. Көпшілік бөлігі жыртылған. Өсімдік жамылғысында
бетеге, қоңырбас басымырақ өседі. Сор мен сортаң топырақ ты жерелерде жусан
мен көкпек үстем келеді. Нұра, Шерубайнұра, Ащысу, Талды өзендерінің
жайылмасында бұталы өсімдіктер (көктал, ұшқат, итмұрын) таралған. Қарағайлы
және қайыңды орман Сарыарқаның неғұрлым көтеріңкі бөлігінде (ерементау,
Қызылтау, Қу, Кент, Қарқаралы, Бақты) өседі. Қу және Кент тауларында
биіктік белдеудің іздері байқалады. Тау бастарында субальпілік
өсімдіктердің жұрнақтары сақталған. Қазақ ССР қызыл кітабына енгізілген
сирек кездесетін өсімдіктер кездеседі. Шоқылар арасындағы сайларда қар мен
жел әсерінен діндері қисая бұралған биші қайың тоғай өседі. Осындай бір
ерекше тоғайлы сай-сала Ботақара өңірі табиғат ескерткіші болып жарияланды.
Ерементау флорасының ішінде жабысқақ қанды ағаш реликт орманы маңызды орын
алады.

1.7. Жануарлар әлемі
Қаралған территорияда сүт қоректілердің 60-қа жуық, құстардың 200-дей,
бауырымен жорғалаушылардың 10, қосмекенділердің 4, балықтардың 20-дай түрі
кездеседі. Мұнда төменгідей жануарлар ареалының шекаралары өтеді: сұр суыр,
сұр тышқан тараған батыс шегі; суыр, ор қоян, жоңғар аламаны, ақ шіл
тараған оңтүстік шегі; сұр суыр, сар шұнақ, Эверсман атжалманы, қосаяқ
тұқымдастар, әртүрлі кесірткелер, барылдақ ала торғай, үнді сырқас торғайы,
қызылқұйрық, сары торғай тараған солтүстік шегі. Молодежный, Осакаровка
және Ульянов аудандары жерінде орманды-далалы ландшафт таралған. Мына
кемірушілер, жыртқыштар, қоян тәрізділер және тұяқтылар тән келеді.
Кемірушілерден сұр тышқан көп кездеседі. Астық тұқымдасты түрлі шөпті
далалық өңірде сар шұнақ пен қосаяқ мекендейді. Орманды даланың шүйгін шөбі
мен бұталары, қыс мезгіліндегі қардан жұқалығы еліктің кеңірек таралуына
жағдай жасайды. Құстардан қайыңды ормандарда шіл, ақбас сары торғай, мысық
торғай, насекомдардан – қайыңның құмырсқа шыбыны, мүр көбелек, мүйіз құйрық
қоңыз, зауза қоңыз таралған. Ашық өңірлерде суыр, шалғындар мен орман
шеттерінде су егеуқұйрығы кездеседі. Ұсақ кемірушелерден басқа бас сұр
тышқан мен ала қоржын көбірек таралған. Тұқым қоректі кемірушілерден
шалғындар мен орманның шеттерінде қысқа қарай түсін өзгертетін сұр түсті
жоңғар аламаны ормандар мен бұталар арасында кәдімгі тышқандар мекендейді.
Қояндардан аққоян жиі кездеседі. Орманды далаға тән жануарлар – сібір елігі
мен дала күзені, өзен аңғарлары бастады. Орманды далада түлкі, қасқыр
кездеседі. Қары жұқа, қысы жұмсақ маусымды сұр кекілік жақсы көбейеді.
Жазда шалғындарда бөденелер мекендейді. Құстардың ең ірісі және сирек
кездесетіні қара құс. Қайыңды орманда ақбас сарықас торғай кездеседі. Қыста
шекілдектерді, бозторғайды, сарышымшықты, көкқарғаны т.б. құстарды
кездестіруге болады. Бұталар арасында тағанақ, кәдімгі көкек және жабайы
кептер мекендейді. Шалғынды дала бозторғайға бай келеді. Жыртқыш құстардан
кәдімгі күйкентай мен дала күйкентайы және жамансары жиі ұшырайды.
Насекомдардан саяқ шегірткенің кресаті, ақжолақ, сібірлік және т.б.
түрлері, шартылдақ қоңыз, жер бүргесі, шалғын көбелегі көп кездеседі. Орман
массивтері мен сирек орман құмырсқа илеуіне бай. Қансорғыш қосқанаттылардың
түрлері мол. Дала фаунасы орманды дала фаунасынан өзгеше. Шөп жамылғысының
жатағындағы мұнда суырдың, дала шақылдағының, үлкен қосаяқтың, кішкене
сарышұнақтың, секіргіш қосаяқтың көп таралуына себепкер. Құстардан қара
және ала қанатты бозторғай. Қылқұйрық, тырна, дала торғайы мен жаман сары
мекендейді. Дала зонасы шөбінің молдығы және қар жамылғысының жұқалығына
орай ертеде тебіндеп жайылатын тұяқты жануарлар көп болған. Жазғы маусымда
бұл өңірге табын-табын киік келеді. Облыстың тау массивтерінде ғылым үшін
маңызы зор гибридтік суырлар мекендейді. Нұра ауданының оңтүстігінде жер
сіңдіру мақсатымен Жезқазған облысынан құмтышқан жіберілген. Бауырымен
жорғалаушылардан кең тарағандары кесіртке, қарашұбар жылан, улы сұр жылан,
қалқан тұмсық жылан, қосмекенділерден көбірек кездесетіні – жасыл құрбақа,
үшкір тұмсықты бақа. Балықтардың дені Ертіс-Қарағанды каналы мен жекелеген
ірі тұщы су айдындарында шоғырланған. Кездесетін балық түрлері онша көп
емес, олар – шортан, алабұға, оңғақ, мөңке, лақа, аққайран, шабақ балық;
сонымен қатар сазан, дөңмаңдай, ақ амур жерсіндірілген.
2. Бөлім. Қарқаралы ауданының жер қорлары
2.1. Жер қоры және оны пайдалану
Жалпы аймақ бойынша жердің көлемі – 136572 га. Осының ішінде ауыл
шаруашылығына жарамды жерлеге: жайлым, жыртылған жер, шабындық жатады.
Ал енді осының ішінде жыртылған жерге тоқтасақ, оның аймақ бойынша
көлемі – 110541 га.
Жыртылған егістік жерлерде өсетін мал азықтық дақылдарға: көп жылдық
шөптер (аралас шөп, бидайық тұқымдас шөп, жоңышқа), бір жылдық шөптер
(аралас доқылар, күздік қара бидай), сүрлендік шөптер (негізгісі – жүгері)
жатады.
Климаттың құрғақшылығына байланысты ауданның әдеуір суарылмайтын
жерлерінде мал азықтық дақылдардан жоғары өнім алу қиын. Жекелеген
құрғақшылық жылдары өнімнің төмен болуына байланысты жалпы өнімді жинауы
төмендеді. Соған байланысты азық өндірісі үшін суармалы жер көлемін едәуір
өсіру керек болды.
Аймақтың табиғатына байланысты арзан азықтың көзі болып жайылым мен
шабындық жатады. Аудан бойынша жайылымның көлемі – 109433 га, ал
шабындықтың көлемі – 14466 га.
60 – жылдардан бастап табиғи шабындықтың көлемі азайды. Мұны 2 түрлі
себеппен түсіндіруге болады.
Біріншіден – топырағы күшті сусыз аңғарлы жердегі шабындықтың бір
бөлігі тыңайған жерлерді игеру жылдарында дәнді дақылдарды егу үшін
жыртылып тасталынған. Екіншіден – шабындыққа жарамды жерлердің белгілі бір
бөлігі жер асты суының деңгейінің төмен түсуіне байланысты далаға айналып
кетті.
Ал жайылымның көлемі кеңейді. Бұл мемлекеттік жер қорынан қайтадан
құрылған шаруашылықтарға жайылымды бөліп берумен және ауыл шаруашылығына
керек емес жер бөлігін жайылымға айналдыруымен түсіндіріледі.
Малдардың, әсері қойлардың қыстан аман-есен шығуына, құнарсыз азықтың
қорының көк болуына байланысты. Азықтың осы түрін дайындау үшін жыл сайын
жайылымның шөптерін жинайды.
Мелиорациясыз жайлымды түпкілікті жақсартуға жарамды жерлерге шалғынды-
қызғылт топырақтар жатады. Бұл топырақтардың жақсы табиғи өнімділігі бар,
соған байланысты шабындыққа және сапасы орташа жайылымға қолдануға болады.
Осы топырақтардың измуспен, азотпен, фосформен қамтамасыз етілуі жақсы.
Мұндай жерлерді егін шаруашылығына да қолдануға келеді.
Мал өсіру бағытындағы бұл суданға жоғары бағалы болып пішеннің жоғары
өнімін беретін, ал жыртып тастағанда құнарлы азықтың бай өнімін беретін
шалғында пайдаланатын жер болып табылады.
Түпкілікті жақсарту шараларын жүргізу үшін жерді жыртқанда көп жылдық
шөптерді егеді. Осы егілген жайылым мен шабындықтарды алғашқы жылы күтім
жасалу қажет. Ол үшін арам шөптердің басым көтертпеу керек. Шалшықты
жерлерде тұрақты қабаттың қалыптасқанына дейін мал бақпау керек.
Тас беті күшті тасталған және түпкілікті жыныстардың бетіне шыққан аз
дамыған топырақ тараған шоқының беткейі мен шыңдарында – жайылымның
өнімділігі төмен.
Негізінен аймақтың массивтерін пайдалануға жақсы, ал оны дұрыс
пайдаланудың нәтижесінде ауданда тұрақты азықтық қорым құруға болады.
Бірақ, қазіргі кезде жайылымдар жүйесіз қолдануда. Малдардың басым бөлігі
бұлақтың, өзеннің, ауылдың, маңайына ерте көктемнен күзге дейін жайылады.
Жайылымды беркелкі пайдаланбау, шамадан тыс жайылу, жекелеген жерлерді
жүйесіз қолдану шөптің бітіктігінің түр құрамын нашарлатады және азайтады.
Ауыл шаруашылығына қолайсыз жер көлемі – 145350 га. Бұған тұзды
сортаңдар, негізгі тау жыныстарының жер бетіне шыққан жерлері және
галечникті шөгінділер жатады. Бұлардың бәрі өсімдіктен жұрдай, сондықтан
жайылымға жарамсыз саналады. Сол сияқты жарамсыз жерлерге ауданның
территориясындағы жолдар, су беті, қираған, бұзылған жерлер жатады.

2.2. Халқы
Қарағанды облысы бойынша халқының саны 1.352000 адам. (1.01.06). Ал
облыс орталығында 614000 адам. Аймақтағы халықтың саны – 20.784 адам
(2005ж.)
Аймақта бірнеше ұлт өкілдері тұрады. Негізінен қазақтар, украиндер,
орыстар, немістер, шешендер және тағы басқа ұлт өкілдері тұрады. Қазақтар
бұл ауданда жалпы халықтың санының 92%-ін құрайды. Халықтың орташа
тығыздығы 1 км2-ге 1-2 адамнан келеді. Ең кең таралған тіл-қазақ тілі.
Ауданда еңбекке жарамды адамдардың саны – 8780 адам. Демографиялық
жүкке – балалар, ересек балалар, кәрі адамдар, кемтар адамдар жатады.
Осының ішінде 0-15-ке дейінгілері ересек балалар мен кішкентай балалар, 60-
тан асқан ер адамдар, 55-тен асқан әйел адамдар. (Таблица 2.2.2). Сонда
демографиялық жүктің саны – 9684 адам.
Таблица 2.2.1. Қарқаралы ауданы халқының 2000 жыл және 2005 жылдағы туу
және өлу көрсеткіштері. Бұл көрсеткіштерге қарап отырсақ:

Кесте № 2 Қарқаралы аймағының 2000-2005 жылдардың
І-ІҮ кварталындағы табиғи өсім.

Жыл туғаны өлгені табиғи өсім
1993 151 53 + 98
2000 150 60 + 90

Кесте № 3 Қарқаралы аймағының халқының жас құрамы.

0-15 а) 16-59 а) 60 Барлығы
жас б) 16-54 б) 55
Ер адамдар 4083 5402 522 10007
Әйел 4312 5190 767 10269
адамдар
Барлығы 8395 10592 1289 20276

а) Ер адамдар
б) Әйел адамдар

Кесте №4 Қарқаралы аймағындағы 2000-2005 жылдардың І-ІҮ кварталындағы
механикалық қозғалысы

Жылдар келгені кеткені өсімі ±
2000 14 56 - 42
2005 75 129 - 54

Аудандық статистика бөлімінің мәліметтері.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.