Органикалық химия саласындағы карбамидті қосылыстар және оның туындыларын синтездеу

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 48 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ
бет
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 КАРБАМИДТЕР, ОНЫҢ НЕГІЗГІ ФУНКЦИОНАЛДЫ ТУЫНДЫЛАРЫ
1.1
Карбамид ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1.1 Карбамидтерді аминдер мен цианаттардан
алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.1.2 Карбамидтерді аминдер және органикалық изоцианаттардан
алу ... ... ... ..10
1.1.3 Карбамидтерді аминдер мен фосгеннен
алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.1.4 Карбаматтар және карбонаттар
аммонолизі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .11
1.1.5 Карбамидті
ацилдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 11
1.1.6 Карбамидті
алкилдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...12
1.2
Карбаматтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
1.3
Уреидтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
2 АЗОТТЫ ОРГАНИКАЛЫҚ ҚОСЫЛЫСТАР
2.1
Аминдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2.2
Аминоспирттер ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2.3 Винил
эфирлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...26
2.3.1 Моноэтаноламин винил эфирі және оның
қасиеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... 26
2.4
Амидтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
2.4.1 Амидтер
реакциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 31
2.4.2 Көмір қышқылының
амиді ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..33
2.5
Изоцианаттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
3 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ МЕН ТАЛҚЫЛАУЛАР
3.1 Изоцианатты қосылыстар мен азотты органикалық қосылыстар арасындағы
реакцияларды
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..43
3.2 Циклогексилизоцианат пен моноэтанол винил эфирі арасындағы
реакция ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
3.3 3-Хлорфенилизоцианат пен моноэтанол винил эфирі арасындағы
реакция ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
4 ЭКСПЕРИМЕНТТІК БӨЛІМ
4.1 Бастапқы химиялық реагенттердің физико-химиялық сипаттамасы ... ... ...46
4.2 Алынған заттардың физико-химиялық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
4.3 Изоцианаттар мен моноэтанол винил эфирі
синтезі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
4.5 Моноэтаноламин винил эфирін
тазарту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .54
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ

Органикалық химия саласында карбамидті қосылыстар маңызды орын алады.
Ең бірінші карбамидті қосылыстарды Велер калий цианаты аммоний сульфатымен
әрекеттетстіріп, пайда болған аммоний цианатын қыздыру арқылы алған.
Карбамид – көмір қышқылының амиді. Молекуласындағы сутек атомдары
қышқыл радикалдарымен орын басу арқылы түзілетін карбамидтің туындыларын
уреидтер деп атайды [1].
Дипломдық жұмыстың мақсаты: ғылыми зерттеу жұмысы барысында карбамидті
қосылыстар қатарына жататын биологиялық белсенді қасиет көрсететін, әр
түрлі туындыларын синтездеудің жаңа, тиімді әдістерін игеріп, физикалық
және химиялық қасиеттері мен құрылыстарын инфрақызыл спектроскопиялық
анализі арқылы зерттеу.
Дипломдық жұмыстың міндеті: Жұмыстың мақсатына жету үшін алға қойылған
міндет:
алынған барлық қосылыстардың физико-химиялық қасиеттерін анықтау.
Дипломдық жұмыстың теориялық және тәжірибелік маңызы:
Карбамид реакциялық қабілеттілігі жоғары қосылыс болып табылады, ол
көптеген қосылыстармен бірге комплекстер түзеді. Карбамидтің қабілеттілігі
алкандармен комплекс түзіп, мұнайдың депарафинизациясында қолданылады.
Карбамидті қосылыстар қышқылдармен әрекеттескенде тұздар түзеді.
Алкилдеген кезде алкилкарбамид түзіп, спирттермен әрекеттескенде уретандар,
ацилдегенде – уреидтер (N-ацилкарбамидтар) түзеді. Ацилдеу реакциясында
гетероциклді қосылыстарды синтездеуде кең қолданылады. Карбамид
формальдегидпен оңай конденсацияланып, ол шайыр өндіруде кең қолданылады.
Карбамидтің химиялық қасиеттері оның химиялық өндірісінде карбамид-
альдегидті (ең бірінші карбамид-формальдегидті) шайыр синтезінде кең
қолданылады, ағаш-талшықты плиталар және жиһаз өндірісінде кең қолданылады.
Карбамидтің туындылары – тиімді гербицидтер. Олар дәнді-дақылдардың өсуіне
кедергі келтіретін арам шөптерді жоюға қолданылады.
Карбамид – бұл минералды тыңайтқыш, кез келген дақылдар үшін топырақтың
барлық түрінде қолданылады. Басқа азотты тыңайтқыштарға қарағанда
карбамидте азоттың үлесі жоғары (46,2%), негізінде кез келген топырақта
көптеген ауыл шаруашылық өндірісінде тыңайтқыш ретінде оның экономикалық
тиімділігі жағынан қолданылады.
Нитрозокарбамидтер туындыларды фармакология саласында ісікке қарсы дәрі-
дәрмек ретінде қолданылады [2].
Дипломдық жұмыс барысында алғаш рет кейбір изоцианаттардың моноэтанол
винил эфирлерімен арасындағы реакция зерттелді.
Циклді изоцианаттардың моноэтанол винил эфирі арасында реакциясы
изоцианитке карбамид тобына жатады, олардың жаңа функционлды туындылары
синтезделінеді. Алынған жаңа мономерлердің физико-химиялық қасиеттері
сипатталынады.
Ғылыми әдебиеттерге сүйене отырып, ол қосылыстардың бір-бірімен
әрекеттесу реакцияларының жүру механизмі қарастырылады.
1 КАРБАМИДТЕР, ОНЫҢ НЕГІЗГІ ФУНКЦИОНАЛДЫ ТУЫНДЫЛАРЫ

1.1 Карбамид

Карбамид – көмір қышқыл диамиді. Карбамидті алу барлық өнеркәсіптегі
тәсілдері оның аммиактың көміртек диоксидімен реакциясында (200°С
температураға жуық, 200 атм. және одан да жоғары қысымда) негізделген,
сондықтан карбамидті өндіруде көбінесе аммиакты өндіріспен бірге жүреді.
Карбамидке әбден қанағатты сапалық реакциялар жоқ, ол кристалдардың
балқу темпераурасы, CuSO4 (сілтімен), AgNO3, с Рb(NO3)2 кері реакцияда,
Шифф реакциясы және қыздырғанда биуреттің пайда болуынан білуге болады, ал
оның ерітінділері - күшті HNO3 (NaCl көп мөлшерінде болмауы да мүмкін),
Нg(NO3)2 (саркозин немесе гидантонин қатысында болмайды) тұнбаларының
түзілуінен, түссіз газ түзіліп, NaBrO немесе азотты қышқыл әсерінен
ыдыратқанда және Люди реакциясы нәтижесінен білуге болады. Шифф реакциясы
фурфуролдың концентрлі сулы ерітіндісінің бірнеше тамшысымен және HClAq
тамшыларымен карбамидке әсер еткеннен тұрады. Мұнда карбамид сары түс
береді, одан жасыл, көк, күлгін және қошқыл түстерге өтеді. Карбамидтің
спирттік ерітіндісіне ортонитробензой альдегидін қосып, қыздырғанда
карбамидтің о-нитробензилиденди ақ тұнбасын береді ((1,2) -
C6H4(NO2)CH[CNHCONH2]2 - 200° балқиды). Тұнбаны қайта кристалдау үшін өте
аз болса, оны спиртпен бірнеше рет айдайды (әрекеттеспеген C6H4(NO2)CОH
толық жойылғанша). Содан тұз қышқылды фенилгидразиннің күшті ерітіндісін, 5-
10 тамшы 10% H2SO4 қосып, қайнағанға дейін қыздырады. Соңында сұйықтық о-
нитробензилиденгидразон - C6H4(NO2)CHNNH2С6Н5 түзіп, қызыл түске боялу
керек. Карбамидтің мөлшерлік анықтау әдістері Hg(NO3)2 ерітіндісімен
тұнбаға түсіру және де бромлылау сілтімен, BaCl2 мен Ва(ОН)2 ерітіндісімен,
азотты қышқылмен ыдырату тәсілімен негізделген [3].

Карбамид молекуласы
1. Химиялық айналулар бос радикалдарды қатыстырып, тізбекті
реакцияларды құрайды. Сонда негізгі қарапайым әрекеті тізбекті
жалғастыру реакциялары болып табылады, онда радикалдың бастапқы
шикізат немесе өнім аралық молекулаларымен әрекеттесу нәтижесінде
жаңа белсенді орталық пайда болады. Сонымен қатар бос радикалдар
алмасу, айырылу және орынбасу реакцияларына түсе алады.
1. Түзілген бос радикалдар бастапқы көміртек молекулаларымен кездесіп,
олармен реакцияға түседі. Бос радикалдардың бастапқы көмірсутек
молекулаларымен реакциясының жалпы нәтижесін шығару үшін біріншілік,
екіншілік және үшіншілік сутек атомдар санын ескеру керек. Мысалы,
пропан 6 біріншілік және 2 екіншілік сутек атомдары бар. Бос
радикалдың біріншілік сутек атомымен жалпы салыстырмалы ықтималдық 6-
ға тең, екіншілік сутек атомымен 4-ке тең.
1. Кез келген сутек атомын бастапқы көміртек молекуласынан жұлып алу
нәтижесінде алифатикалық радикал түзіледі, ол метил, этил және сутек
атомының түзілуімен тез ыдырап кетеді. Соңғысы қайтадан бастапқы
көмірсутек молекулаларымен әрекеттесіп, осылайша тізбекті реакцияны
түзеді. Бос радикалдар бір-бірімен қосылып тізбек үзіледі [4].

Химиялық қасиеттері. 150°С дейін қыздырғанда карбамид NH4NCO, NH3, CO2,
биурет, цианур қышықылына айналады.

Қыздырылған карбамид ерітіндісіне аздап азотты қышқылды қосқан кезде
азотты бөліп ыдыратады.

CO(NH2)2 + 2HNO2 = CO2 + 2N2 + 3H2O

бромлылау қышқылы да сол сияқты әсер етеді:

CH4N2 O + 3NaBrO = СО 2 + N2 + 2H2O + 3NaBr

Сонымен қатар карбамид кейбір азотты органикалық қосылыстарымен
әрекеттеседі (аналаинмен, толуидинмен, глицинмен, т.б.).

Реакциялық қабілеттілігі
1) Карбамидтің реакцияға түсу қабілеттілігі амидтер үшін типті: азоттың
екі атомы да нуклеофил болып табылады, яғни карбамид күшті қышқылдармен
тұздар түзеді, N-нитрокарбамидтерді түзіп нитрленеді, N-галогентуындыларды
түзіп галогенденеді. Сәйкес N-алкилкарбамидтерді RNHCONH2 түзіп, карбамид
алкилденеді, альдегидтермен әрекеттесіп, 1-аминоспирттер RC(OH)NHCONH2
туындыларын түзеді. Қатаң жағдайларда карбамид карбон қышқылдарының
хлорангидридтерімен ацилденіп, уреидтерді түзеді (N-ацилмочевиналар):

RCOCl + NH2CONH2 RCONHCONH2 + HCl

Карбамидтің дикарбон қышқылдары мен олардың туындыларымен (күрделі
эфирлер) әрекеттесуі циклды уреидтерді түзуге әкеледі және гетероциклды
қосылыстарды синтездеуге кең қоланылады; құмырсқа қышқылымен әрекеттескенде
парабан қышқылын түзеді, ал малон қышқылдарын орын басқан эфирлер реакциясы
— 1,3,5-үшоксипиримидиндерге — барбитур қышқылының туындылары, ұйықтататын
дәрі-дәрмек ретінде кең қолданылады:

Сулы ерітіндіде карбамид аммиак пен көмірқышқыл газын түзіп
гидролизденеді, сондықтан оны минералды тыңайтқыш ретінде қолданылуда
қамтамасыз етіледі.

2) Карбамидтегі көміртектің карбонилді атомы әлсіз электрофилді, бірақ
спирттер карбамидтен аммиакты бөліп шығара алады және де уретандарды
түзеді:

NH2CONH2 + ROH NH2COOR + NH3

Бұл реакциялар тобына карбамидтің аминдермен әрекеттесуі жатады, ол
алкилкарбамидті түзеді:

RNH2 + NH2CONH2 RNHCONH2 + NH3

гидразинмен реакциясында семикарбазид түзеді:

H2NNH2 + NH2CONH2 H2NNHCONH2 + NH3

қыздырғанда биурет түзіледі: H2NCONHCONH2

Өнеркәсіпте карбамид аммиак пен көмірқышқыл газынан Базаров реакциясы
бойынша синтезделеді:

2NH3 + CO2 = NH2CONH2 + H2O

Сондықтан карбамидті өндіруде амммиакты өндірісі бірге жүреді [5].

Карбамид ірі мөлшерлі өнім болып табылады, негізінен азотты тыңайтқыш
ретінде (азоттың мөлшері 46 %) қолданылады және түйіршіктелген түрде
нығыздалып шығарылады. Карбамидті қолдану тағы да басқа маңызды өндірісі
карбамид-альдегидті шайырлар синтезі болып табылады (ең бірінші карбамид-
формальдегидті), жабысқақ түрінде ағаш-волокты плиталар (ДВП) және жиһаз
өндірісінде кең қолданылуда. Карбамидтің туындылары – тиімді гербицидтер.
Сонымен қатар карбамид жылу электр станциялар, қазан, қалдықтарды жағып
жою зауыттары, ішкі жану қозғалтқыштар, т.б. түтүндік газдарды азот
оксидтерінен тазарту үшін қолданылады:

(NH2)2CO + H2O →t° 2NH3 + CO2

3NO + 2NH3 → N2 + 3H2O

Карбамид E927b азық-түлік қосымшалары ретінде тіркелген. Шайнау сағызы
өндірісінде қолданылады [6].

Физикалық қасиеттері
Түссіз, иіссіз ақ кристалдар, кристалдық торы тетрагональды (а = 0,566
нм, b= 0,4712 нм, c = 2); полиморфты айналуларға шыдайды. Балқу
температурасы – 132,7°C, қайнау температурасы – -333,3°C. Тығыздығы -
1,32 гсм. Суда ерігіштігі – 51,8 (20°C) г100моль.
Карбамид полярлы еріткіштерде жақсы ериді (су, сұйық аммиак пен
күкіртті ангидрит), еріткіштің полярлылығы кемігенде ерігіштігі төмендейді,
полярсыз еріткіштерде ерімейді (алкандар, хлороформ).
Ерігіштік (еріткіштің 100 грамында):

• суда — 51,8 (20 °C), 71,7 (60 °C), 95,0 (120 °C);
• сұйық аммиакта — 49,2 (20 °C, 709 кПа), 90 (100 °C, 1267 кПа);
• метанолда — 22 (20 °C);
• этанолда — 5,4 (20 °C);
• изопропанолда — 2,6 (20 °C);
• изобутанолда — 6,2 (20 °C);
• этилацетатта — 0,08 (25 °C);
• хлороформда — ~0 (ерімейді).

Алыну жолдары. Көбінесе карбамид көміраммиакты немесе карбаминаммиакты
тұздардан 130° - l40° дейін қыздарғанда алынады.

H4NOCOONH4 = H2O + H2NCOONH4 = 2H2O + Н2NCONН2

Тиокарбамин және тиокөмір қышқылының аммиакты тұздардан күкіртсутекті
бөліп тастағанда:

H4NSCOSNH4 = H2S + H2NCOSNH4 = 2H2S + H2NCONH2

Фосген мен аммиактың қосылысынан:

OCCl2 + 2NH3 = NH2CONH2 + 2НCl

Фосген мен натрий фенолятынан оңай түзілетін фенолдың көмір эфиріне
аммиакты газбен әсер еткенде түзіледі:

ClCOCl + 2C6H5ONa = С 6H5OCOOC6H5 + 2NaCl

С6Н5 ОСООС6Н5 + 2NН 3 = NH2CONH2 + 2C6H5(OH)

Цианамидтің гидратациясы кезінде:

NCNH2 + H2O = NH2CONH2

Штрекер карбамидті гуанинге тұз қышқылы мен бертолет тұзымен әсер
еткенде алды:

2C5H5N5O + 7H2O + 3O2 = 2C2O4H2 + 5(NH2)2CO + CO2

Циан қышқылды калий мен күкірт қышқылды аммонийді суда ерітіп, құрғақ
етіп буландырып және оны спиртпен бөледі, ол K2SO4 ерімейді:

2KCNO + (NH4)2SO4 = 2NH2CONH2 + K2SO4

Аммиакты алофан эфирімен қыздырып әрекеттестіргенде және аммиакты
үшбромацетилкарбамидке әсерінде:

NH2CONHCOCBr3 + NН 3 = С2Н5N3О2 + СНВr3

177°С температурада ыдырап кететін кристалды заттар. Сілтінің қатысында
мыс купоросымен әсер еткенде биурет қою қызыл немесе күлгін түс береді [7].

1.1.1 Карбамидтерді аминдер және цианаттардан алу

1-Моно- және 1,1-диалмасқан карбамидтерді ыңғайлы тәсілмен алу сілтілік
металдардың біріншілік немесе екіншілік аминдері және цианаттары арасындағы
реакция болып табылады. Реакцияны минералды қышқыл қоса отырып, су немесе
органикалық еріткіш ортасында жүргізеді. Әдетте, аминнің және цианаттың
эквимолярлы қатынастарын қолданады.
Тәжірибеде аминдер тұздарын қолдану ыңғайлы, себебі олар, біріншіден,
тиімдірек, ал екіншіден бұл жағдайда қосымша қышқыл қосуды қажет етпейді.
Реакцияны су ортасында өткізген дұрыс, өйткені аминдер және цианаттар
тұздары суда жақсы ериді, ал түзілетін карбамидтер кейбір қарапайым
алкилкарбамидтерден басқа суда аз ериді. Бұл жағдайда карбамид тұнбасының
түсуі реакцияның дұрыс жүретінін көрсетеді.
Қарапайым алкилкарбамидтерді сәйкес аминдердің гидрохлоридтері
(гидросульфаттары) және сулы ерітіндідегі KOCN-нан алады. Реакцияны амин
тұзы және KOCN ерітіндісінен суды буландыру арқылы жүргізеді, өнімді
қалдықтан этанолмен ыстық экстракция арқылы бөліп алады.
Фенилкарбамидті тұзқышқылды анилин және су ерітіндісіндегі KOCN-нан
бөлме температурасында алады.
о-толилкарбамидті сірке қышқылы және су қоспасында бөлме
температурасында о-толуидин және KOCN алады.
Нафтил-2-карбамидті мұзды сірке қышқылындағы 2-аминонафталин және KOCN-
нан реакционды массаны әлсіз қыздыру арқылы алады [8].

1.1.2 Карбамидтерді аминдерден және органикалық изоцианаттардан алу

Органикалық изоцианаттардың аминдермен әсерлесуі симметриялық емес
карбамидтер синтезінің ең кең тараған әдісі болып табылады.
Бұл реакция көпшілік аминдер (біріншілік, екіншілік, алифаттық,
ароматтық, гетероароматтық, гидроксиламиндер, аминоспирттер, амидтер, т.б.)
және изоцианаттардың көбіне (алифаттық, ароматтық, гетероциклді) жалпы
болып табылады.
Изоцианаттар – жоғары реакциялық қабілетті қосылыстар. Сондықтан
аминдермен реакцияны бөлме температурасында немесе суыту кезінде, сирек
жағдайда қыздыру арқылы жүргізеді. Әдетте, реагенттердің эквимолярлы
мөлшерлерін немесе органикалық изоцианаттың артық мөлшерін, сирек кезде
амино-тобы бар қосылыстың артық мөлшерін қолданады.
Үрдісті әдетте органикалық еріткіште жүргізеді. Бұл мақсатта ароматтық
көмірсутектер (бензол, толуол, ксилол, хлорбензол, т.б.), спирттер (этанол,
метанол), диоксан, ТГФ, ацетонитрил, ДМФА, галогенкөмірсутектер және т.б.
пайдаланады.
Органикалық изоцианаттардың аминдермен реакциясы әдетте алмасқан
карбамидтердің жоғары шығымдарымен жүреді [9].

1.1.3 Карбамидтерді аминдерден және фосгеннен алу

Біріншілік және екіншілік аминдердің фосгенмен реакциясы симметриялық
диалмасқан карбамидтердің түзілуіне әкеледі және бұл қосылыстар синтезінің
жалпы әдісі болып табылады.
Реакция үшін аминнің артық мөлшерін пайдалану қажет, себебі оның
жетіспеушілігі кезінде реакцияның негізгі өнімі изоцианат болады.
Егер бастапқы амин суда еритін болса, онда фосгенмен реакцияны фосгенді
амин ерітіндісі арқылы өткізіп су ортасында жүргізген дұрыс. Сонымен қатар,
инертті органикалық еріткіштер – ароматтық көмірсутектер, галогеналкандарды
қолдануға болады.
Алмасқан карбамидтер шығымын арттыру мақсатында синтез кезінде
бөлінетін хлорлы сутекті қоспа-акцепторлар көмегімен байланыстыру
ұсынылады. Су ортасында хлорлы сутек акцепторлары ретінде сілтілер, натрий
және кальций карбонаттары, натрий ацетаты, магний және мырыш тотықтарын
қолданады. Органикалық еріткіш ортасында мұндай акцепторлар болып үшіншілік
аминдер болады.
Фосгенмен реакция жылдамдығы аминдер негізділігіне байланысты болады.
Алкил- және диалкиламиндер ароматтық аминдерге қарағанда жылдам әсерлеседі.
Ароматтық аминдер ішінде ең жоғары реакционды қабілетті ароматтық ядрода
электронодонорлы алмастырушылары бар қосылыстар көрсетеді.
Реакцияны бөлме температурасында немесе қыздыру арқылы жүргізеді [10].

1.1.4 Карбаматтар және карбонаттар аммонолизі

Карбаматтар аммонолизі симметриялы алмасқан карбамидтерді, ал
карбонаттар аммонолизі тек симметриялық карбамидтерді селективті түрде
алуға мүмкіндік береді. Әдетте, реакцияны органикалық еріткіштерде
жүргізеді. Карбаматтар және аминдерді қолданған кезде реакцияға эквимолярлы
мөлшерге жақын реагенттерді, ал карбонаттар аммонолизі кезінде – екі және
одан артық еселенген аминнің артық мөлшерін енгізеді [11].

1.1.5 Карбамидті ацилдеу

Ацилкарбамидті алудың классикалық түрі карбамидке хлорангидридтер
немесе карбон қышқылының ангидридтерімен әсер ету болып табылады.
Карбамидтерді хлорангидридтермен және карбон қышқылының ангидритерімен
ацилдеу инертті органикалық еріткіштерде бөлме температурасында немесе
аздап қыздырғанда (40 – 80є С) өткізеді: бензолда, толуолда,
галогенкөмірсутектерде және т.б.
Карбамидті карбон қышқылының ангидридімен ацилдеу H2SO4 әсерлі
катализатор болып табылады. Реагенттердің қатынасына байланысты моно-
немесе диацилді туындылар түзілуі мүмкін.
1-Моноалмасқан карбамидтің ароилхлоридтермен немесе
ароилдихлорфосфаттармен негіздердің қатысында инертті еріткіш ортасында
сәйкес 1-R-3-ароилкарбамид алынады. Реакцияда түзілген хлорлы сутектің
байланысы үшін негіздердің болуы қажет.
Сонымен қатар карбамидті ацилдеу су сіңіретін реагенттердің қатысында,
мысалы, олеум, хлорсульфонды қышқыл, сірке ангидриді, апротон еріткішіндегі
трифенилфосфин (ДМФА, N,N-диметилацетамид), пиридин қатысында үшхлорлы
фосфор, карбон қышқылдарымен өткізуге болады.
Карбамидті ацилдеу үшін арнайы реагент 2,2-диметил-6-фенил-1,3-диоксан-
4-он болып табылады.
Карбамидті ацилдеу ацетонитрилдегі изоцианаттың эквимолярлы мөлшерімен
шығымы 60-80% болатын моноарил- және моноалкилбиуреттер түзіледі.
Арилкарбомидтер BuLi (ТГФ, 0єС) өңдегенде карбамидтің литий тұздарын
түзеді, олар хлорангидридтер мен қышқыл ацилирлеу ангидридтер өнімдері
алынады.
Полярлы апротонды еріткіштерде имидазолин-2-он карбон қышқылының циклді
ангидридтерімен реакциясында N-ацилалмасқан имидазолин-2-он алынады (MeCN,
ДМСО, ДМФА). Басқа әдіспен ең бірінші имидазолин-2-он NaH әсерімен
минералды майда анионды түрге келтіреді, кейін карбон қышқылының
хлорангидридімен өңдеп, шығымы 69% болатын N-ацилалмасқан имидазолин-2-он
түзіледі [12, 13].

1.1.6 Карбамидті алкилдеу

Карбамидтегі азот атомы карбонил тобымен байланысқандықтан
төмендетілген нуклеофилді қасиеттерге ие болады. Осыған байланысты
карбамидтерді біріншілік және екіншілік алкилгалогенидтермен алкилдеу қатаң
жағдайларда жүріп, өнімдердің аз шығымымен сипатталады.
Карбамидтерді карбкатиондарды оңай түзуші қосылыстармен алкилдеу
әдістері үлкен мағынаға ие. Мұндай қосылыстарға үшіншілік спирттер,
бензгидрол, үшіншілік алкилгалогенидтер және бензилалогенидтер жатады.
Сонымен қатар карбамидтер үшіншілік олефиндермен қышқыл қатысында, ең
бастысы күкірт қышқылы қатысында алкилденеді.
Карбамидтің ацетосірке эфирімен ДМФА-SiClMe3 жүйесіндегі конденсациядан
шығымы 70 % 3-уреидобут-2-еноат (3-уреидокротон қышқылының этил эфирі)
алынады.
1,3-Диарилкарбамидтердің N-метилді және N-этилді туындыларын 1,3-
диарилкарбамидтерді NaH және йодты алкилдермен ДМФА-да өңдеу жолымен алады.
Алкилимидазолин-2-онның жоғары шығымды синтезі бастапқы алкилимидазолин-
2-онды ДМФА-да NaH суспензиясымен өңдеп, кейін түзілген N-аниондарды
алкилгалогенидтерімен алкилдеуге негізделген.
Имидазолин-2-онның эпихлоргидринмен үшэтиламин немесе аммонийдің
төртіншілік тұздарының каталитикалық мөлшерлері қатысында әсерлесуі
нәтижесінде 1,3-диглилицидилтуындылар алынады [14-17].

1.2 Карбаматтар

Карбаматтар (уретандар) — қосылыстың жалпы формуласы R'R''NCOOR,
мұндағы R' және R'' — H, Alk, Ar; R — Alk, Ar. Уретандар тұрақсыз карбамин
қышқылының эфирлері болып табылады H2NCOOH және оның N-орынбасар
туындылары. Көбінесе этилкарбамат туындыларын уретандар деп атайды [18].
Қасиеттері. Түссіз кристалдық заттар, органикалық еріткіштерде ериді,
төменгі уретандар суда ериді. Қосылыстар тобының аты — уретан,
этилуретанның тривиалды атауынан H2NCOOC2H5 шыққан.
Карбаматтар нуклеофилдермен (аминдер, т.б.) оңай әрекеттесіп,
спирттерді бөледі:
R'NHCOOR + HX R'NHCOХ + ROH
Уретандар сәйкес спирттер, аминдер (немесе аммиак) және СО2 дейін
гидролизденеді, ал аммонолиз – карбамид туындыларына дейін. Уретандардың N-
ацилдеу және алкилдеуі мүмкін, бірақ бұл реакция көбінесе алкокситобының
элимирлеуімен қиындатылады.
Литий алюмогидридімен уретанды R'R''NCOOR тотықсыздандырғанда
метиламиндер, ал сұйық аммиакта каталитикалық гидрлеу немесе натриймен
тотықсыздандырғанда аминдер R'R''NH түзіледі.
Уретандарды нитрлегенде және нитрозирлегенде N-нитрозо- және N-
нитроуретандарды түзеді.

Қолданылуы. Өндірісте уретанды каучук, полиуретанды желім, полиуретанды
лак, полиуретанды талшық түрінде полиуретандар көп қолданылады. Бірқатар
уретандар дәрі-дәрмек түрінде (мысалға, прозерин, карбахолин, пропанидид)
және гербицид түрінде қолданылады.
Уретандар нуклеофилді реагенттермен оңай әрекеттеседі, егер де оңай
бөлінетін топ болса, реакция бөліну-қосылу механизмі бойынша жүре алады:

R'NHCOOAr R'NCOR'NHCOX

R'NHCOOR + HX R'NHCOX + ROH

Уретандардың қышқылды және сілтілік гидролизі сәйкес спиртке, NH3
(немесе аминге) және CO2 әкеледі. NH3-пен реакцияда карбамидтің сәйкес
туындыларына, нитрозирлеу және нитрлеу - N-нитрозо- және N-нитроуретандарға
келтіреді. N-нитрозо-метилуретан – диазометанды алу үшін қолданылатын
қосылыс.
Уретандардың пиролизі кезінде изоцианаттар, LiAlH4 тотықсыздандырғанда
N-метиламин, каталитикалық гидрлеу немесе сұйық аммиакта натриймен
өңдегенде – біріншілік аминдер түзіледі.
Уретанды алудың негізгі әдісі – изоцианаттарға спирттер немесе
фенолдарды қосу. Сонымен қатар, хлорқұмырсқа қышқылының NH3-пен немесе
біріншілік аминдермен, спирттердің NH2CONH2, NH2COCl немесе циан қышқылымен
қосылыс эфирлері қолданылады.
Уретандар карбон қышқылының азидтері немесе амидтерінен түзіледі.
Диизоцианаттардың гликольдермен әрекеттесуі полиуретандарға әкеледі.
Уретандар – инсектицидтер, гербицидтер, дәрі-дәрмектер, сонымен қатар
диазоалкандардың синтезінде қолданылады [19,20].

1.3 Уреидтер

Карбамид сутек атомдарын қышқыл радикалдарымен алмасқанда уреидтер
пайда болады. Уреидтердің бірінші өкілі – бензоил ((C6H5CO)NHСОNH2) және
ацетил карбамид ((СН3СО)NНСОNH2). Оларды Зинин карбамид пен хлорангидридті
әрекеттестіргенде алды [21].

Бір немесе бірнеше сутек атомын қышқыл радикалдарымен орын басу арқылы
түзілетін карбамидтің NH2CONH2 туындысы болып табылатын азотты органикалық
заттардың үлкен тобы. Егер карбамидтің бір сутегісі ғана алмасқан болса,
моноуреидтер, егер бір уақытта алмасуға екі сутек атомы қатысса, диуреидтер
түзіледі. Осы заттардың кейбіреулері, әсіресе диуреидтер сияқты күрделі
(мысалы, несеп қышқылы, аллантоин) заттар, ағзада болып, физиологиялық
қатынасы өте маңызды болып табылады. Соның ішінде пуриннің туындылары
ретінде қарастырылатын ксантин, кофеин, т.б. сияқты және өнімдердің ыдырауы
нәтижесінде ең бірінші рет жай уреидтер алынды (парабан қышқылы, аллоксан,
т.б.).
Бірнегізді қышқылдардың моноуреидтері қасиеттері мен құрамы жағынан осы
қышқылдың амидо-топты (NH2) карбамид қалдығымен басып амидтеріне ұқсас
балып келеді. Мысалы, NH2COCH3 (ацетамид) және NH2CONHCOCH3
(ацетуреид,немесе ацетилкарбамид).
Бір қышқылды радикалы бар уреидтер құрамы карбамидті хлоангидридпен
немесе қышқыл ангидридтермен әрекеттестіргенде түзіледі:

NH2CONH2 + ClCOСН3 = NH2CONHCOCH3 + HCl

Бұл қатты, кристалды, бейтарап сипатты затар, қыздырғанда және сілтімен
әсер еткенде карбамид және сәйкес қышқылға ыдырайды. Формилкарбамид
NH2CONHCOH карбамидті құмырсқа қышқылымен қайнатқанда түзіледі, 168 — 169°
кезінде балқиды, өте қатты қыздырғанда аммиак пен синил қышқылын бөліп
қалдықта көмірмен қоспада цианур қышқылын береді. Ацетилкарбамид
NH2CONHCOCH3 сол сияқты ацетилуретанға аммиактың әсерімен алынды.

CH3CONHCOOC2H5 + NH3 = CH3CONHCONH2 + C2H3OH

және ацетилкарбамидтің аммиакпен қоспасы балқу температурасы 218° жібек
инелерді көрсетеді. Қыздырғанда су мен спиртте жақсы, суықта нашар ериді,
цианур қышқылы мен ацетамидпен қыздырғанда ыдырайды. Хлорацетил- және
бромацетилкарбамид (NH2CONHCOCH2Cl және NH2CONHCOCH2Br) карбамидпен сәйкес
хлорангидридті галлоид орын басқан қышқылдар және инелік кристалдар
түзіледі. Бензоилкарбамид NH2CONHCOC6H5 жұқа төртбұрышты жапырақшалар
түрінде 200° жуық балқу температурасымен кристалданады, ыстық спиртте және
ащы калиде оңай ериді, қыздырғанда бензамил мен цианур қышқылына ыдырайды.
Диацетилкарбамид CO(NHCOCH3)2 ацетамидке фосгенмен әсер еткенде алынды:

COCl2 + 2NH2COCH3 = CO(NHCOCH3)2 + 2HCl

Сол сияқты күркіреуік сынапқа хлорлы ацетилмен және ацетилкарбамидтің
ацетамидке әсер еткенде түзіледі. 152 — 153°С балқиды және суық су мен
спиртте қиын еритін ине түрінде айдатылады. Бірнегізді қышқылдың
моноуреидтері, мысалы метилацетилкарбамид CH3NHСОNHСОCH3 (балқу
температурасы 180°С), дифенилацетилкарбамид C6H5NHCON(C6H5)COCH3, т.б.
ангидрид пен хлорангидрид қышқылдарының орын басқан сәйкес карбамидке,
бромның сілті ерітіндісіндегі амидке әсерінде түзіледі, мысалы:

2CH3CONH2 + Br2 = CH3NHCONHCOCH3 + 2HBr

Амидтер мен анилидтер изоциан эфирімен қоспаларында, мысалы:

C6H5NHCOCH3 + C6H5NСО = C6H5NHCON(C6H5)COCH3

Екінегізді қышқылдардың моноуреидтері екі түрді көрсетеді: біріншісі –
осы қышқылдырдың (циклді) имидтеріне ұқсас, екіншісі (ашық тізбекті) – оның
толық емес амидтері немесе амин қышқылдары, мысалы:

сукцинимид сукцинамин қышқылы

оксалилкарбамид оксалур қышқылы

Соңғысы ураминді немесе ур қышқылдары деп аталады (мысалы, оксураминді
немесе оксалур қышқылы). Біріншісі, рационалды атауынан басқасы (мысалы,
оксалилкарбамид), тарихи атауы бар – парабан қышқылы (оксалилкарбамид
үшін), аллоксан, барбитур қышқылы, т.б. мұндағы уреидтер қышқыл сипаты бар
ұшпайтын кристалды заттар. Олардың ішінен циклді уреидтер, тұз түзілгенде
құрамында карбоксил тобы болмайтын, имидтерде сияқты сутегі металл атомымен
алмасады. Гидратация жолымен сілтінің әсерімен циклді түрі урамин қышқылына
оңай өтеді, ол одан әрі сәйкес қышқыл мен карбамидтерге ыдырайды. Осы соңғы
заттар циклді уреидтер фосфор хлортотығы әсерінен синтезделінеді. Парабан
қышқылы глюксалин үшін имидазол үшкетотетрагидротуындысы болып табылады.
Одан барбитур қышқылы немесе малонилкарбамид

келеді, ол пиримидиннің үшкетогексагидротуындысы болып табылады.
Түтінді азот қышқылынмен оған әсер еткенде нитробарбитур немесе дилитур
қышқылы CO(NHCO)2CHNO2 түзіледі, ол 3Н2O кристалданып, сутегінің 3 атомы
металға ауыса алады. Барбитур қышқылына азот-калийлі тұзбен немесе
аллоксанға гидроксиламинмен әсер еткенде тұз металдарымен көк, күлгін және
қошқыл түске боялған бірнегізді изонитрозобарбитур немесе виолур қышқылы
CO(NHCO)2ONOH түзіледі. Бұл оксимдердің ішінде ең бірінші белгілі болды.
Сілтінің әсерінен ол карбамидке (СО2 және NH3) және изонитрозомалон
қышқылына ыдырайды. Дилитур немесе виолур қышқылын йодты сутекпен
тотықсыздандырғанда, аллоксантинді мүсәтірмен немесе тионур
(сульфаминбарбитур) қышқылын C4H5N3SO6 тұз қышқылымен қайнатқанда
амидобарбитур қышқылы немесе урамил (диалурамид, мурексан) түзіледі:

Урамил жібек-жылтыр, түссіз түрде кристалданады, ал ауада суық суда
ерімейтін, ыстық суда қиын еритін қызылданатын инелер, күшті күкірт
қышқылында және ащы кали ерітіндісінде суықта ыдырамай ериді, аммиакпен
қайнатқанда мурексидке айналады және күшті азот қышқылымен аллоксанға
тотығады.

Қайнату арқылы алоксанды күкіртсутекпен, мырышпен немесе қалайымен
тотықсыздандырғанда, аллоксантинді натрий амальгамасымен, дибромбарбитур
қышқылымен CO(NHCO)2CBr2, күкіртсутекпен және аллоксанға синил қышқылының
қатысында поташтың әсерімен алынады.
Тартронилкарбамид суық суда қиын еритін, ылғал ауада аллоксантинге тез
тотығатын, ал аллоксантин аллоксанмен қосылып ине немесе қысқа төртқырлы
призма түрінде кристалданады және екі қатар тұз түзіп, күшті қышқылды
реакция болады. Сілтілік тұздар оның ерітінділерінен металдық күмісті
тотықсыздандырады.
Мезоксалилкарбамид немесе аллоксан. Аллоксан несеп қышқылынан азот
қышқылымен, хлормен, броммен, йодпен тотықтырғанда оңай бөлінетін, жоғарыда
қарастырылан қосылыстарды алу үшін генетикалық байланыста болатын шығыс
заттар болып табылады. Ол күшті қышқыл реакцияға ие, бірақ суықта – сілті,
ащы барит және әк гидратация жолымен урамин қышқылына (аллоксан қышқылы
NH2CONHCOCOCOHO) айналады, суда ериді, кристалды және NH тобы металға ауысу
мүмкіншілігі бар, сондықтан екінегізді болып келеді. Мезоксаль қышқылы
сияқты аллоксан қоскүкіртті-қышқылды сілтімен кристалды қосылыстарды
түзеді, мысалы, C4H2N2O4KHSO3H2O. Оның темір тотығының тұздарымен сулы
ерітіндісімен индиго-көк түс береді, ал синил қышқылы мен аммиакпен
оксалурамид тұнбасын түзеді. Соңғы реакция алллоксанға сапалық реакция
болады. Урамин қышқылының қарапайым түрі карбоксилкарбамид болып келеді
NH2CONHCOOH немесе алофан қышқылы. Ондай уреидтер ароматтық қатарда да
алынды. Карбамидті екінегізді Пьютти фталь қышқылының ангидридімен
қыздырғанда фталур қышқылы NH2CONHCOC6H4COOH күміс қабыршақ түрінде алынды.
Ыдырап кететін фталимидті қыздырғанда СО2 мен NH3 және фосфордың хлортотығы
әсерінен Н2O жоғалтып фталилкарбамид немесе фталуреид түзіледі:

Соңғысы ұзын жібек инелер түрінде және 185 — 190°C кристалданатын
фталимид және цианур қышқылына ыдырайды.
Оксиқышқылының моноуреидтері. Бұл топтың уреидтері екі түрге бөлінеді:
ашық (урамидқышқылдар) және циклді. Алдыңғы топтың уреидтері мен олардың
туындыларымен жақын генетикалық байланыста болады, сонда да олардың
ерекшеліктері көрінеді. Олар имидтер мен амин қышқылдарына емес, амид
қышқылдар мен олардың лактамдарына ұқсас болып келеді:

NH2(CH2) 3COHO NH2CONHCH2COHO
γ-амидомай қышқылы урамидсірке немесе гидантоин қышқылы

Пироддидон гидантоин

Сондықтан бұл жерде лактам байланысының орнында сақинаның үзілуімен
циклді түрден ашық түрге оңай өтеді, бірақ ашық түдегі карбамидті белсенді
негіздермен қайнатқанда да бөлмейді. Гидантоин немесе гликолилкрбамид
CЗH4O2N2 Байер ашты, аллантонин мен аллоксан қышқылын йодты сутекпен
қыздырып тотықсыздандыртғанда және синтетикалық – бромацетилкарбамидті
спиртті аммиакпен қыздырғанда алынады:

және де карбамидті диоксишарап қышқылымен әрекеттестіргенде балқу
температурасы 216°C тең түссіз инелер түрінде болады. Суық суда жақсы
ериді, күшті азот қышқылымен нитрогидантоин береді (балқу температурасы
216°C:

Ащы баритпен қайнатқанда гидантоин қышқылына NH2CONHCH2COOH өтеді
(гликолур, урамидсірке қышқылы). Гидантоин қышқылы синтетикалық жолмен 120°
карбамид пен гликольден түзіледі:
NH2CONH2 + NH2CH2COHO = NH2CONHCH2COHO + NH3
Күкірт қышқылды гликольді цианқышқылды калиймен қыздырғанда карбамидке
ұқсас болып келеді. Ол бірклиномерлі призмаларда кристалданады, суық су мен
спиртте нашар ериді, күшті йодты-сутекті қышқылмен қыздырғанда гликоль,
аммиак және көмірқышқылға ыдырайды. Гидантоинді глиоксалин немесе
имидазолдың дикетотетрагидротуындысы түрінде қарастыруға болады. Оның
гомологтары имидо және метилен тобының сутекпен орын басу арқылы түзіледі,
сонда бір орын басқан гидантоиндер үш изомердің санында болады. Уреидтер
қатарын карбамид қышқылының тарихында урацил туындысы маңызды рөл атқарады,
шексіз β-оксиакрил қышқылының циклді уреиді әлі алынған жоқ

немесе дикетотетрагидропиримидин.
β-Оксикротон қышқылы инешіктер тәрізді кристалданады, суық суда нашар
ериді, 270—280°C температурада балқымай ыдырайды. Хамелеонмен тотықтырғанда
ацетилкарбамид және оксалур, қымыздық және сірке қышқылдарын береді, POCl3
әсерінен 4-метил-2,6-дихлорпиримидинге айналады (балқу температурасы 46°C):

Нитроурацил — сары түсті инелер, суық суда нашар ериді, қыздырғанда
тұтанады.

Ароматикалық қатарда гидантоин және гидантоин қышқылдарына ұқсас
бензоиленкарбамид болып келеді:

және кристалды заттар урамидобензой қышқылдары NH2CONHC6H4COOH. Біріншісі
ортоамидобензой қышқылын карбамидпен балқытқанда түзіледі:

CO(NH2)2 + NH2C6H4СООН = CO(NH)2C7H4ONH3 + Н2O

екіншісі, гидантоин қышқылы сияқты амидобензой қышқылының хлорлы сутекті
тұздары цианқышқылды калимен әрекеттестіргенде түзіледі. Сол сияқты мета-
және параурамидобензой қышқылдары сәйкес амидобензой қышқылдарының
карбамидпен балқытқанда түзіледі, ортоамидобензой қышқылы бұл реакция
кезінде бензоиленкарбамидті береді.
Глиоксилкарбамид – ыстық суда еритін жуан инелер кристалданып, оксон
қышқылының C4H5N3O4 ыдырау нәтижесінде өнім түзіледі:

Аллантур қышқылы NH2СОNHСОСОH аморфты зат, аллантоин мен гидантоинды
тотықтырғанда және уроксан қышқылын сумен қайнатқанда алынады.
Уреидтер қатарына несеп қышқылы C5H4N4O3 оның тұздарымен, аллоксан
C4H2N2O4, диалур қышқылы C4H4N2O4, аллоксантин C8H4N4O7, парабан қышқылы
C3H2N2O3, оксалур қышқылы C3H4N2O4, аллантур қышқылы C3H4N2O3, гидантоин
С3H4N2O2, аллантоин C4H6N4O3, т.б. жатады. Уреидтермен бірге жануарлар
терісі, сөлі және бездерінде, сонымен қатар аз мөлшерде өсімдіктерде азот
қатарының өнімдері кездеседі. Мысалға, ксантин, сарцин, аденин және карнин,
басқалары креатин, саркозин сияқты қасиеттері мен құрамы бойынша
ерекшеленеді. Бұл денелер лейкомаин қатарына жатады. Лейкомаиндерден
гидролиз жолымен тура карбамид алынбайды, көбінесе гуанидиннің гидратациясы
кезінде (CN3H3) алынады [22].
2 АЗОТТЫ ОРГАНИКАЛЫҚ ҚОСЫЛЫСТАР

2.1 Аминдер

Аммиак молекуласындағы сутек атомдарын алкил топшалармен алмастырғанда
түзілетін қосылыстарды аминдер деп атайды. Аммиак молекуласындағы сутек
атомдарымен алмасқан топшаларының (немесе радикалдың) санына қарай
аминдерді біріншілік RNH2, екіншілік R2NH және үшіншілік R 3H деп бөледі.
Аминдердің изомериясы тізбектегі амин топшасының орналасу жағдайына
және молекуладағы азот атомымен байланысқан радикалдың саны мен құрылысына
сәйкес болады.
Әдетте, аминдерді құрамындағы көмірсутек радикалының атауына амин деген
сөзді қосып атайды.
Алыну жолдары. Аминдерді аммиак пен аминдердің өздерін алкилдеу,
нитроқосылыстарды тотықсыздандыру, спирттерді аминдеу және т.б. әдістер
арқылы алады.
1. Аммиак пен аминдерді алкилдеу. Аммиак галогеналкандармен немесе
басқа алкилдеуші реагенттермен (алкилкүкірт қышқылы, диалкилсуьфат)
әрекеттесіп, аминдер және аммоний тұзын түзеді (А.Гофман, 1850 ж.).
Реакцияның бірінші сатысында алкиламмоний тұзы түзіледі, ал
аммиакпен әрекеттесіп, алкиламин түзеді. Алкиламин галогеналканмен
әрекеттесіп, диалкиламин, сонан соң біртіндеп үшалкиламин және
аммоний тұзы, яғни тетраалкиламмоний тұзы түзіледі.

тетраметиламмоний хлорид

Түзілген аминдерді қоспадан, олардың реакциялық қабілетіне қарай бөліп
алады. Егер реакцияға аммиак көп мөлшерде алынса, негізінен, біріншілік
амин түзіледі.
2. Алкандарды катализатордың (Al2O3) қатысуында 300°С температурада
аммиакпен әрекеттестіріп, аминдерді алады:

а) C2H5OH + NH3 → C2H5 – NH2 + H2O
ә) 2 CH5OH + NH3 → (C2H5)3 – NH + 2 H2O
б) 3 C2H5H +NH3 → (C2H5)2 – N + 3 H2O

3. Нитроқосылыстарды Ni, Pt катализаторларының қатысуында
тотықсыздандырып, біріншілік аминдерді алады:

R – NO2 + 3 H2 → (C2H5)3 – N + 3 H2O

4. Қышқыл амидтерін галогендеудің сілтілік ерітіндісімен ыдыратып,
біріншілік аминдерді алады:

5. Катализаторлардың қатысуында нитрилдерді тотықсыздындыру арқылы
біріншілік аминдер, ал изонтрилдерді тотықсыздандыру арқылы
екіншілік аминдер алады:

а) CH3 – CN + 2 H2 → CH3 – CH2 – NH2
ә) CH3 – NC + 2 H2 → CH3 – NH – CH3

Изонитрил топшасының (-NC) электрондық құрылысының өзіндік ерекшелігі
бар. Бұл топшадағы азот көміртек атомдарының арасында бір σ және екі π
байланыстар бар. Бұл жағдайда азот атомы байланыс түзуге екі жұптаспаған
электрондарын және бөлініспеген жұп электрондарын жұмсап отыр, ал көміртек
атомы байланыс түзуге екі электронын және азоттың жұп электрондарын
қабылдауға бос р орбиталін беріп отыр. Сондықтан жұп элетронын берген азот
атомында оң заряд, ал қабылдаған көміртек атомында теріс заряд пайда
болады. Демек, азот-көміртек арасындағы үш байланыстың біреуі семиполярлы
байланыс болады екен. Схема түрінде былай көрсетуге болады[23]:

қозбаған
күйі

Физикалық қасиеттері. Алкиламиндер кәдімгі жағдайда өзіне тән иісі бар,
түссіз газдар немесе сұйықтық болып келеді. Бірақ молекуладағы көміртек
атомының саны өскен сайын суда ерігіштігі төмендейді.
Амин молекулалары спирт молекулалары сияқты сутектік байланыс арқылы
ассоциацияланады. Бірақ аминдердің ассоциациялану дәрежесі спирттердікінен
аз, сондықтан олар сәйкес спирттерден төменгі температурада қайнайды.
Молекулалық құрамы бірдей біріншілік аминдер екіншілік, ал екіншілік
аминдер үшіншілік аминдерге қарағанда жоғары температурада қайнайды.
Алкиламиндердегі C–N байланысының дпольдік моменті – 0,45 Д. Демек,
олардың молекулаларының полюстілігі спирттердің плюстілігінен төмен.
ИҚ спектрде біріншілік және екіншілік аминдердегі N–H байланысының
валенттік тербелісіне толқын ұзындығының 3300-3500 см-1 аралығындағы жұтылу
жолақтары сәйкес келеді.
Химиялық қасиеттері. Аминдердің қасиеттері оның құрамындағы азот
атомының бөлініспеген электрон жұбының қозғалыштығымен анықталады. Демек,
химиялық реакцияларда аминдер аммиак сияқты нуклеофильді қасиет көрсетеді.
Негіздік қасиеті. Алкиламиндер күшті негіздер қатарына жатады, протонды
және Льюис қышқылдарын жеңіл қосып алады. Аминдердің негіздік қасиеті
судағы ерітіндісінде анық байқалады:

а) СН3 – NH2 + H2O → [CH3 – NH3] + OH־

Льюис
қышқылы

Аминдер минералды қышқылдармен алкиламмоний тұздарын түзеді:

CH3 – NH2 + HCl → [CH3 – NH3] Cl־
метиламмоний хлориді

Аммиакқа қарағанда алкиламиндердің негізгі қасиеті күшті болады.
Өйткені алкил ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.